Evaluatie JOGG Zwijndrecht

sept 2013- sept 2016

Factsheet

Evaluatie onderzoek

Evelien van Zwanenburg

Eve

Cluster regie, onderzoek en advies

2

De oogst van 3 jaar JOGG Zwijndrecht:

Tien van de 22 basisschoollocaties (45%) in Zwijndrecht zijn actief met water drinken gestart

met als doel dat alle scholen gaan meedoen;

De water-kickoff op deze tien scholen werd georganiseerd door de Toppies (buurtsportcoaches);

Op veel basisscholen is waterdrinken nog niet structureel ingevoerd;

Door de aandacht voor méér waterdrinken en minder zoete drankjes zijn kinderen op de JOGG-

scholen in de ochtendpauze minder zoete drankjes gaan drinken: omgerekend zo'n 85 zoete

pakjes, zoals Wicky, minder per week;

Ook de twee grootste kinderopvangorganisaties in Zwijndrecht (PIT en YES!), met kinderdag-

verblijven, peuterspeelzalen en buitenschoolse opvang zijn met waterdrinken gestart;

Bij deze kinderopvangorganisaties drinkt meer dan 90% van de kinderen water;

Water, fruit en groente zijn bij de kinderopvangorganisaties structureel in het beleid opgenomen;

Op het consultatiebureau wordt door de jeugdgezondheidszorg (JGZ) aan ouders geadviseerd om

hun kind water te geven en/of thee zonder suiker in plaats van zoete drankjes, zoals sap of

Roosvicee, en wordt geadviseerd over groente en fruit eten;

Bij sportevenementen zijn meer kinderen water gaan drinken;

Overgewicht is bij basisschoolkinderen in schooljaar 2014-2015 met 18% stabiel gebleven;

Of de JOGG doelstelling is behaald ('daling percentage overgewicht in 2016 met 2% ten opzichte

van de periode 2007-2011'), kan nu nog niet worden gezegd;

Circa 400 basisschoolleerlingen zijn bereikt met naschoolse sport door de Toppies;

Voetbalvereniging Groote Lindt ontving het koploper-certificaat ‘Gezonde Sportkantine’;

De Toppies zijn opgeleid tot Gezonde Sportkantine adviseur;

Ook buiten gemeente Zwijndrecht is er, via de kinderopvangorganisaties met vestigingen buiten

Zwijndrecht, positieve invloed van JOGG.

Gebruikte afkortingen in deze factsheet:

JOGG Jongeren op Gezond Gewicht JGZ Jeugdgezondheidszorg KDV Kinderdagverblijf PSZ Peuterspeelzaal BSO Buitenschoolse opvang CB Consultatiebureau

PGO Periodiek GezondheidsOnderzoek BO Basisonderwijs VO Voortgezet onderwijs PM Pedagogisch medewerker BMI Body Mass Index ZHZ Zuid-Holland Zuid

3

Evaluatie JOGG Zwijndrecht sept 2013- sept 2016

In deze factsheet blikken we terug op de periode

september 2013 - augustus 2016 waarin gemeente

Zwijndrecht met JOGG is gestart. De informatie is

afkomstig uit interviews met betrokkenen van

kinderopvang, scholen, JGZ en gemeente, cijfers van de

JGZ, de JOGG voortgangstool en documentenanalyse.

De aanleiding

In 2010 had gemiddeld 22% van de Zwijndrechtse jeugd

overgewicht. Dat was hoger dan landelijk én hoger dan het

gemiddelde voor regio Zuid-Holland Zuid. Om te proberen

het overgewicht onder kinderen en jongeren omlaag te

brengen, heeft gemeente Zwijndrecht zich vanaf

september 2013 voor drie jaar aangesloten bij JOGG.

Wat is JOGG Zwijndrecht?

JOGG is een wijkgerichte aanpak waarbij iedereen zich

inzet om gezond eten en bewegen voor kinderen en

jongeren gemakkelijk en aantrekkelijk te maken. Het is

een lokale aanpak waarbij niet alleen ouders en

gezondheidsprofessionals zich bezighouden met het

bevorderen van een gezonde leefstijl bij kinderen, maar

ook scholen, winkeliers, bedrijven en de gemeente zelf.

Bij een succesvolle aanpak van de bestrijding van

overgewicht zijn de volgende elementen van belang (de

zogenaamde JOGG pijlers):

- politiek-bestuurlijk draagvlak,

- samenwerking met lokale publieke- en private

partnerorganisaties,

- het toepassen van sociale marketing principes,

- het verbinden van preventie en zorg,

- wetenschappelijke begeleiding en evaluatie om te

kunnen aantonen of de aanpak werkt en welke

onderdelen wel en niet succesvol zijn.

Wat was de bedoeling?

JOGG zou van start gaan in de wijk Kort-Ambacht Zuid

(KAZ), met een uitrol naar Noord, door in te zetten op

gezonde voeding en bewegen via de kinderopvanglocaties

en scholen. Er bevinden zich zes basisschoollocaties in

deze wijken. JOGG is echter Zwijndrecht breed ingezet.

Doelstellingen JOGG Zwijndrecht

"In Zwijndrecht is het percentage kinderen en jongeren in

de leeftijd van 0-19 jaar met (matig en ernstig)

overgewicht in 2016 met 2% afgenomen ten opzichte van

de periode 2007-2011". Omdat het terugdringen van

overgewicht een lange adem vergt, zijn subdoelstellingen

geformuleerd, die op kortere termijn realiseerbaar zijn:

Subdoelen op outcome (gedrag):

1. Afname van het drinken van gezoete dranken en

toename van water drinken;

2. Toename gezonde leefstijl: dagelijks ontbijten, fruit en

groente eten, bewegen.

Subdoelen op proces:

1. Lokale publieke en private organisaties werken mee aan

JOGG;

2. Kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, buitenschoolse

opvang en scholen passen hun beleid aan op voeding

en bewegen.

3. Gemeente Zwijndrecht realiseert een netwerk van

ketenpartners om de gestelde doelen te behalen en de

pijlers te kunnen uitvoeren.

Betrokken partijen

Primair richt JOGG zich op kinderopvangorganisaties en

scholen, omdat daar kinderen én hun ouders bereikt

kunnen worden. Zwijndrecht heeft twee kleine en twee

grote kinderopvangorganisaties (PIT en YES!), 22

basisschoollocaties waarvan zeven 'Brede scholen' met

dertien basisschoollocaties en drie scholen voor Voortgezet

Onderwijs (Walburg College, DevelsteinCollege en Loket).

In de figuur hieronder zijn de zes locaties van de 'JOGG-

basisscholen' uit KAZ, Noord/Nederhoven weergegeven: de

Bron, de Dolfijn (2 locaties) en de Roerdomp (d.w.z. de

Kim en 2 locaties Twee Wieken).

Zwijndrecht telt ruim 9200 kinderen en jongeren Op 1 januari 2015 had Zwijndrecht 44.501 inwoners, van wie 9.295 0-19 jarigen (21%). Er waren 2410 0 t/m 4 jarigen en 3874 5 t/m 12 jarigen. Ruim een kwart van alle 0-19 jarigen woont in de wijken

KAZ en Noord.

4

JOGG thema DrinkWater

'Als kinderen meer water drinken in plaats van zoete

drankjes zou dat enorm bijdragen aan gezond gewicht

onder jongeren. DrinkWater maakt water drinken logisch

en leuk!' (JOGG wiki)

Waterkickoff op een basisschool

Waterkick offs in 2014

Voorjaar 2014 vonden de eerste activiteiten plaats: de

waterkick-offs vanuit het JOGG thema DrinkWater,

georganiseerd door de Toppies.

DrinkWater campagne Zwijndrecht breed ingezet

Het thema DrinkWater is geïntroduceerd bij de

kinderopvangorganisaties en de basisscholen. Naast de

waterkick-offs kregen zij een DrinkWaterpakket, werden

waterbekers en -bidons uitgedeeld aan kinderen en

waterfolders aan ouders. Naast lesmateriaal zijn ook water

workshops aangeboden en uitgevoerd. De twee grote

kinderopvangorganisaties PIT en YES! en tien van de 22

basisschoollocaties (45%) zijn actief met water drinken

gestart. PIT en YES! zijn ook gestart met 'zelftapkannen'

voor kinderen, om water drinken zo leuk mogelijk te

maken. Waterdrinken is daarnaast gepromoot tijdens

sportevenementen en bij het Peuterfestijn, waar kinderen

samen met hun ouders komen sporten.

Evaluatie DrinkWater campagne

In 2015 is de DrinkWater campagne geëvalueerd (zie

factsheet1). De focus lag hierbij op de doelgroep 0-4 jaar:

medewerkers kinderopvang en consultatiebureau en

ouders van 0-12 jarigen via de kinderopvang. Via de

kinderopvang wordt in Zwijndrecht een groot aantal 0-4

jarigen bereikt. Op de basisschoolleeftijd bereikt de

kinderopvang 5-12 jarigen via Kinderresto's (Tussen de

Middag Opvang) en via de BSO.

Uit het onderzoek kwam naar voren dat de Pedagogisch

Medewerkers (PM) de wateractiviteiten als leerzaam en

nuttig hebben ervaren. Ze vinden dat de bewustwording is

vergroot dat waterdrinken gezond is. Ook zijn meer ouders

bij hun kinderen water drinken gaan stimuleren. Uit het

onderzoek kan nog niet geconcludeerd worden dat

kinderen daadwerkelijk meer water zijn gaan drinken.

1 Factsheet Evaluatie Watercampagne 2014 JOGG Zwijndrecht,

maart 2015.

Minder zoete pakjes drinken in de ochtendpauze

Omdat de basisscholen niet waren meegenomen in de

DrinkWater evaluatie, is in 2015 onderzoek gedaan naar

het drinken van water en zoete drankjes op de JOGG-

basisscholen. Geëvalueerd is wat leerlingen in de

ochtendpauze drinken op school en of dit gedurende een

jaar is veranderd. De 'turflijst' voor dit onderzoek is

afkomstig van JUMP-in (via de JOGG wiki). Het onderzoek

naar de pauzedrankjes is uitgevoerd in maart en december

2015. Met de turflijsten is per groep genoteerd welke

pauzedrankjes de kinderen van huis hadden meegenomen.

Drie schoollocaties deden aan beide metingen mee. Bij de

eerste meting zijn in totaal 584 pauzedrankjes geturfd, bij

de nameting 405. Bij de nameting dronk 9% van de

leerlingen water in de ochtendpauze en dat was iets meer

dan bij de eerste meting. Zoete pakjes als Wicky zijn op de

drie schoollocaties met 4% afgenomen. Omgezet in aantal

pakjes, betekent dit dat per dag in totaal 17 pakjes zoete

drank minder werden gedronken. Als kinderen dat iedere

schooldag zouden doen, betekent dat 85 zoete pakjes

minder per week. Als alle scholen in Zwijndrecht gaan

meedoen, is het effect nog veel groter.

Zelf watertappen op de kinderdagopvang

5

Doelgroep 0-4 jaar

Aanbod fruit en groente bij kinderopvang structureel

Bij de twee grote kinderopvangorganisaties is, naast water

drinken en fruit eten, gestart met het aanbieden van

groente aan kinderen. Fruit, groente en water zijn

vervolgens structureel in het voedingsbeleid opgenomen.

Wat betreft water is er nu een continu aanbod in de

groepen. Met warm weer lukt water drinken wel veel beter

dan in de winter, kinderen hebben dan serieus dorst. In de

zomer drinken medewerkers zelf ook vaker water en geven

daarmee het goede voorbeeld. Daarnaast maakt zomerfruit

in de waterkannen water drinken aantrekkelijk. Op de PSZ

hoeven ouders sinds schooljaar 2015-2016 geen drinken

meer mee te geven aan hun kind (was vaak Wicky of sap),

dat krijgen ze op de groep. Daardoor is er meer invloed op

wat gedronken wordt: vooral water en thee. Ouders

moesten er wel aan wennen, want de PSZ is voorbereiding

op school en dan geef je ook drinken en eten mee.

Wat betreft groente is met oudere kinderen op de BSO

besproken welke gezonde snacks zij lekker vinden, naast

het al bestaande aanbod van komkommer en snack-

tomaatjes. Paprika, worteltjes en augurken zijn aan het

aanbod toegevoegd. Door aan kinderen zelf te vragen wat

ze lekker vinden, wordt de drempel om gezond te snacken

verlaagd.

7 tot 11% van de 2 tot 4 jarigen heeft overgewicht

Overgewicht is vanaf de leeftijd van 2 jaar op basis van de

BMI vast te stellen. JGZ cijfers van de 2 tot 4 jarigen zijn

alleen beschikbaar van kalanderjaar 2015; van eerdere

jaren zijn de cijfers in papieren dossiers vastgelegd.

In 2015 heeft 7 tot 11% van de 2 tot 4 jarigen in

Zwijndrecht overgewicht. Bij kinderen van 2 jaar is het

percentage hoger dan in regio ZHZ, bij kinderen van 3 en

3,9 jaar is het percentage iets lager dan in regio ZHZ.

2 Overgewicht op De Kim is niet gemeten in schooljaar 2013-2014.

Dit kan invloed hebben op het percentage overgewicht van de

JOGG-scholen.

Doelgroep basisonderwijs

Overgewicht en leefstijl basisonderwijs

De JGZ ziet jaarlijks alle kinderen uit groep 2 en 7 van het

basisonderwijs. Het meten van lengte en gewicht maakt

deel uit van het jaarlijkse onderzoek. Hiermee wordt de

BMI berekend, die aangeeft of kinderen een normaal

gewicht hebben of onder- of overgewicht. Ouders vullen

vooraf aan het contactmoment een vragenlijst in over de

gezondheid van hun kind. In schooljaar 2014-2015 zijn

ruim 900 kinderen door de JGZ gezien: 433 in groep 2 en

474 in groep 7. Op de JOGG-scholen zit ongeveer een

kwart van alle Zwijndrechtse leerlingen.

'JOGG-basisscholen' versus 'de rest van Zwijndrecht'

Voor de evaluatie van JOGG Zwijndrecht op het

basisonderwijs zijn JGZ-cijfers m.b.t. overgewicht en

leefstijl van drie schooljaren gebruikt. In de grafieken

worden 'de JOGG- scholen' steeds vergeleken met 'de rest

van Zwijndrecht'. De cijfers van schooljaar 2015-2016 zijn

pas eind 2016 beschikbaar. Het effect van JOGG op het

basisonderwijs voor de periode 2013-2016 is daarom (nog)

niet goed te bepalen.

Overgewicht basisschoolleerlingen stabiel gebleven

Onder alle Zwijndrechtse leerlingen uit groep 2 en 7 van

het basisonderwijs was het overgewicht in schooljaar

2014-2015 net als het jaar ervoor 18%. Hieronder is het

overgewicht weergegeven van de JOGG-scholen t.o.v. de

rest van Zwijndrecht. Net als in Zwijndrecht is in regio

Zuid-Holland Zuid het overgewicht bij leerlingen uit groep

2 en 7 van het basisonderwijs de laatste twee jaar stabiel

gebleven (17%). Het overgewicht op de JOGG scholen in

Zwijndrecht is hoger dan in de rest van Zwijndrecht2.

6

95% van de leerlingen ontbijt iedere dag

Aan de ouders van de leerlingen van groep 2 en 7 is

gevraagd of hun kind dagelijks ontbijt. Over de afgelopen

drie schooljaren ontbijt 95 tot 96% van de leerlingen

dagelijks. Op de JOGG scholen is het percentage in het

laatste meetjaar gelijk aan dat in de rest van Zwijndrecht.

Meer Zwijndrechtse kinderen voldoen aan fruitnorm

In de vragenlijst hebben ouders ingevuld hoeveel dagen

per week hun kind fruit eet en hoeveel porties per dag; de

fruitnorm is hiermee berekend. Een kind op de basisschool

voldoet aan de fruitnorm als het 1,5 portie fruit eet per

dag. Van alle Zwijndrechtse kinderen uit groep 2 en 7

voldeed 30% in het laatste meetjaar aan de fruitnorm en

dat is hoger dan in de jaren ervoor. Op de JOGG-scholen is

het percentage kinderen dat voldoet aan de fruitnorm lager

en is ook afgenomen.

Minder dan 1 op de 3 kinderen eet dagelijks groente

Aan ouders is ook gevraagd of hun kind dagelijks groente

eet. Het percentage kinderen uit groep 2 en 7 dat dagelijks

groente eet, loopt de afgelopen drie meetjaren uiteen van

25 tot 30%. De percentages op de JOGG scholen zijn

vergelijkbaar met die van de rest van Zwijndrecht.

Twee op de drie kinderen lid sportvereniging

Op basis van de door ouders ingevulde vragenlijsten, blijkt

dat kinderen van de JOGG-scholen minder vaak lid zijn van

een sportvereniging dan kinderen van andere

Zwijndrechtse basisscholen. Het verschil is echter wel

kleiner geworden. In het laatste meetjaar was 71% van

alle Zwijndrechtse kinderen lid van een sportvereniging

tegen 67% van de leerlingen op de JOGG-scholen.

Implementatie nieuw voedingsbeleid niet eenvoudig

Water drinken is op tien basisscholen gestart, kinderen

mogen tijdens de lessen bijvoorbeeld een DrinkWater bidon

op hun tafel zetten, maar het is vaak nog niet structureel

doorgevoerd. Water drinken is nu dus nog te vrijblijvend;

veel kinderen nemen nog steeds pakjes zoete drank mee

naar school. Ook fruit en groente is op veel scholen (nog)

niet structureel ingevoerd of alleen enkele dagen per week.

Scholen noemen onder andere weerstand bij ouders als

belemmering bij het invoeren van nieuw voedingsbeleid.

Fasegewijze invoer nieuw voedingsbeleid als voorbeeld

Uit de interviews kwamen succesvolle voorbeelden naar

voren met betrekking tot de implementatie van (nieuw)

voedingsbeleid. Door fruit en/of groente eten tijdens een

vast moment op de dag terug te laten komen, bijv. tijdens

de ochtendpauze, is het makkelijker om het een structurele

plaats te geven in de schooldag. Het starten met een

continurooster kan ook aanleiding geven om het

voedingsbeleid van een school kritisch te bekijken en aan

te passen.

Door te starten met het invoeren van fruit eten en/of

(alleen nog) water drinken in groep 1/2 of in de hele

onderbouw, is er vaak ook minder weerstand bij ouders,

omdat deze ouders ook 'nieuw' zijn. Binnen enkele jaren

kan nieuw voedingsbeleid dan school breed zijn ingevoerd

('uitgroeimodel').

Tot slot kan het benutten van Europese subsidie voor fruit

op school de drempel verlagen om fruitbeleid op school te

implementeren, omdat de rol van de ouders dan kleiner is.

Scholen geven aan dat zij handhaving van (nieuw

ingevoerd) voedingsbeleid lastig vinden. Handhaving én

steun vanuit het hele schoolteam is wel een belangrijke

voorwaarde en aandachtspunt voor structurele

verandering.

7

Doelgroep Voortgezet Onderwijs

Ook op het VO is een start gemaakt met het thema

DrinkWater. Op Loket zijn in november 2014 en december

2015 Coolfitdagen gehouden voor de onderbouw, in

samenwerking met Aafje en Hattrick, met aandacht voor

bewegen, voeding en water drinken. Bij de sportklas zijn

bidons ingezet en er is een gesprek geweest over

mogelijkheden binnen de lessen verzorging. Structureel

voedingsbeleid, inclusief water drinken, is er (nog) niet.

Op Walburg College zijn in 2015 gesprekken gevoerd over

het thema DrinkWater en zijn plannen gemaakt over

watertappunten op school en workshops. Door vertrek van

de directeur per 1 januari 2016 is uitvoering ervan echter

stil komen te liggen.

DevelsteinCollege was al voor de invoering van JOGG actief

op het gebied van sporten en gezonde voeding. Het is een

'sportactieve school' met een sportpakket in de onderbouw,

sport als examenvak en een naschools sportkeuze-

programma. Sinds 2014 heeft de school watertappunten

beschikbaar voor leerlingen. Daarnaast heeft Develstein-

College sinds 2014 een Gezonde Schoolkantine. Hieraan is

ook richting ouders de nodige aandacht besteed. In 2015 is

ingezet op de snackautomaten: meer gezonde snacks en

de gezonde keuze wordt voordeliger gemaakt dan de

ongezonde keuze.

Overgewicht en leefstijl VO

Tot en met schooljaar 2012-2013 zag de JGZ jaarlijks

ongeveer 400 leerlingen uit klas 2 die in Zwijndrecht op het

VO zitten3. Leerlingen vullen vooraf aan het contact-

moment een gezondheidsvragenlijst in en daarnaast

worden ze gemeten en gewogen.

In de volgende grafieken zijn de percentages overgewicht

en leefstijl weergegeven van leerlingen klas 2 VO. Cijfers

van schooljaar 2014-2015 ontbreken hierin, omdat deze

door de invoering van het extra contactmoment VO niet

vergelijkbaar zijn. Vanaf schooljaar 2014-2015 zijn de JGZ-

contactmomenten namelijk uitgebreid: op het vmbo in klas

1 en 3 en op havo/vwo in klas 2 en 4.

3 In schooljaar 2011-'12 deden 410 leerlingen mee (respons 91%),

in 2012-'13 396 leerlingen (81%) en in 2013-'14 313 leerlingen

(62%). De lage respons in dit laatste meetjaar maakt de cijfers

minder betrouwbaar.

Overgewicht in klas 2 Voortgezet Onderwijs

In de afgelopen jaren is het overgewicht bij leerlingen uit

klas 2 VO gedaald van 24% naar 21%. Ook in de regio

Zuid-Holland Zuid is een daling te zien.

Leefstijl klas 2 VO: iedere dag ontbijten

Dagelijks ontbijten deed 72% tot 78% van de leerlingen in

de afgelopen jaren en dat is vergelijkbaar met de regio.

Ruim één op de vijf leerlingen ontbijt dus niet iedere dag.

Leefstijl klas 2 VO: lidmaatschap sportvereniging

Het percentage leerlingen dat lid is van een

sportvereniging is in Zwijndrecht toegenomen van 63%

naar 73%. In de regio lag het percentage lidmaatschap van

een sportvereniging de afgelopen jaren tussen 69 en 71%.

8

Leefstijl klas 2 VO: dagelijks fruit en groente eten

In de vragenlijst vulden leerlingen in hoeveel dagen per

week ze fruit eten en hoeveel porties per dag; hiermee is

de fruitnorm berekend. Met twee porties fruit per dag

voldoet een leerling aan de fruitnorm. Het percentage VO-

leerlingen dat aan de fruitnorm voldoet is gedaald van 9%

naar 5%; in de regio voldoet 8% aan de fruitnorm (veel

kinderen die fruit eten, eten 1 stuk fruit per dag). Dagelijks

groente eten is onder de in Zwijndrecht schoolgaande

leerlingen toegenomen van 27% naar 34%. Twee op de

drie leerlingen eet dus niet dagelijks groente.

Thema sporten en bewegen

Rond het thema Sporten & Bewegen zijn enerzijds

sportverenigingen een belangrijke speler binnen JOGG,

anderzijds zijn dat de buurtsportcoaches, oftewel Toppies.

Toppies

De Toppies geven in Zwijndrecht sportlessen op zeven

Brede basisscholen (met 13 schoollocaties), zowel tijdens

als na schooltijd. Daarnaast zijn ze actief bij school-

sporttoernooien en sportevenementen. Het doel is dat

kinderen beter gaan bewegen én om meer kinderen te

laten doorstromen naar sportverenigingen.

Onder schooltijd kunnen kinderen kennismaken met

diverse sporten; per vier weken met een andere sport. De

Toppies ondersteunen hierbij de groepsleerkracht. Na

schooltijd kunnen kinderen vanuit het 'op maat menu'

kennismaken met sporten die minder gangbaar zijn, zoals

bootcamp. In schooljaar 2014-2015 hebben de Toppies

onder schooltijd 1632 unieke kinderen uit groep 1 t/m 8

bereikt en na schooltijd 400 unieke kinderen. Aan

evenementen (zoals koningsspelen en het schoolvoetbal-

toernooi) deden 5811 deelnemers mee.

Bij het thema DrinkWater waren de Toppies bij de

waterkick-off's betrokken. Ook zijn zij de 'DrinkWater

ambassadeurs' en brengen ze water drinken bij het sporten

steeds weer onder de aandacht. Tijdens sporttoernooien

werd water drinken altijd al door de Toppies gepromoot,

maar sinds de invoering van JOGG is er een zichtbare

toename. Zo hebben steeds meer kinderen een waterbidon

bij zich.

Sportverenigingen

Voetbal vereniging Groote Lindt zet zich al een tijd in om

(jeugd)leden gezonder te laten eten door meer gezonde

producten aan te bieden. Ze zijn aan de slag gegaan met

de Gezonde Sportkantine; met behulp van een

voedingscoach is het aanbod uit de kantine gezonder

gemaakt. In juni 2016 heeft VV Groote Lindt een

koplopercertificaat ‘Gezonde Sportkantine’ ontvangen; de

vereniging is de eerste sportvereniging met een gezonde

sportkantine in gemeente Zwijndrecht.

Om meer verenigingen te enthousiasmeren voor een

Gezonde Sportkantine, is hierover verteld in het

Sportplatform en het sportcafé. Intussen zijn de Toppies

9

opgeleid als Gezonde Sportkantine adviseur en kunnen

hierin ondersteunen. VV Groote Lindt kan hierin wellicht

een ambassadeursrol vervullen.

Op enkele sportverenigingen heeft de (landelijke JOGG)

pilot Tommies sportgroente (o.a. snoeptomaatjes)

gedraaid, waarbij de vereniging 4 weken gratis Tommies

geleverd kreeg en daarna 4 weken tegen inkoopprijs, met

als doel meer sporters gezond te laten snacken.

Behaalde effecten op de JOGG pijlers

Zoals gezegd zijn bij een succesvolle aanpak van de

bestrijding van overgewicht de vijf JOGG pijlers van

belang. Hieronder is aangegeven welke successen in deze

eerste drie jaar op de pijlers zijn behaald. Hierbij is gebruik

gemaakt van de 'JOGG voortgangstool', die op twee

momenten (oktober 2015 en april 2016) is ingevuld door

de JOGG regisseur.

Politiek bestuurlijk draagvlak

Regisseur, wethouders, stuurgroep en partners zijn op de

hoogte van de inhoud van de samenwerkingsovereenkomst

met JOGG. Gezond gewicht, als onderdeel van een gezonde

leefstijl, heeft een plaats gekregen in het college-

programma en wordt ook steeds meer ingezet in andere

beleidsplannen (sportnota, bij combinatiefunctionarissen-

regeling, nota VGZ). De borging van benodigde middelen

en menskracht door betrokken partnerorganisaties is nog

onvoldoende; kinderopvangorganisaties en scholen zijn wel

goed gestart met het thema gezonde leefstijl.

Ambtenaren van relevante sectoren weten de JOGG

regisseur steeds beter te vinden. Voor de inzet van

regisseur en onderzoeker zijn structureel uren en middelen

beschikbaar, maar voor een communicatie adviseur niet.

De combinatiefunctionarissen hebben een ambassadeurs-

functie maar er is geen extra geld beschikbaar.

Publiek private samenwerking

Samenwerking met lokale publieke- en private partner-

organisaties is één van de pijlers van een succesvolle

aanpak van de bestrijding van overgewicht. Primair richt

JOGG zich op kinderopvangorganisaties en scholen, omdat

daar kinderen én hun ouders bereikt kunnen worden. In

Zwijndrecht werken kinderopvangorganisaties en

basisscholen intensief samen; een van de doelen is om het

voedingsbeleid op elkaar te laten aansluiten. Voor

basisscholen speelt voedingsbeleid echter nog niet zo; men

vindt het lastig om ouders er op aan te spreken. In de

kinderopvang hoeft dat veel minder, omdat eten vanuit de

organisatie wordt aangeboden en niet door ouders wordt

meegegeven.

Andere partijen die in Zwijndrecht betrokken zijn, zijn de

Dienst Gezondheid & Jeugd (met o.a. de Gezonde School

adviseur), de Toppies, sportverenigingen en de diëtiste van

Aafje. Met huisartsen en met kinderartsen uit het Albert

Schweitzer ziekenhuis is nog geen contact gelegd en met

private partijen, zoals supermarkten of Tommies

sportgroente, alleen incidenteel.

Er is een visie op PPS geformuleerd, waarin aard, niveau

en omvang van de publiek private samenwerking is

bepaald, maar deze visie wordt nog niet uitgedragen. Wel

is een shortlist gemaakt van potentiele partijen. Deze zijn

nog niet benaderd, de wervingsstrategie moet nog verder

worden uitgewerkt. De samenwerking met de private

partijen is dus ook nog niet geformaliseerd middels een

contract en de private partners voeren nog geen

structureel activiteiten.

Sociale marketing

Met de pijler Sociale marketing is nog weinig gedaan en de

betrokken stakeholders werken nog niet volgens de

principes van Sociale Marketing, maar dat was voor deze

eerste periode ook nog niet de doelstelling. Er is nog geen

analyse gedaan bij welke doelgroep de bestaande

acties/interventies aanslaan en bij welke niet en waarom.

Ouders zijn een moeilijk te bereiken doelgroep waar

verdere actie op nodig is.

Verbinding preventie en zorg

Met betrokken ketenpartners (JGZ, CJG) hebben één op

één bijeenkomsten plaatsgevonden. Eerste stappen zijn

gezet in de ketenaanpak voor kinderen met overgewicht en

obesitas en hun ouders. Deze moeten verder worden

uitgewerkt en uiteindelijk structureel worden geborgd.

Andere stappen op gebied van de verbinding van preventie

en zorg moeten nog worden gezet: een quickscan van het

aanbod van preventie en zorg op de verschillende

interventieniveaus; een gedeelde visie en

samenwerkingsafspraken door gemeente, financiers en

betrokken ketenpartners op proces, structuur en/of

uitkomst; inzet door betrokken partners om interventies in

de ketenaanpak te optimaliseren.

Wetenschappelijke begeleiding en evaluatie

Er is onderzoeksbudget gereserveerd en een onderzoeker

aangesteld, die SMART doelen heeft opgesteld op proces

en effect, gebaseerd op de landelijke doelen van JOGG. De

doelen zijn in de stuurgroep besproken. Er is een 0-meting

en vervolgmetingen uitgevoerd op gedrag en effect en de

uit te voeren activiteiten zijn gemonitord. Om de lokale

aanpak te optimaliseren is een procesevaluatie uitgevoerd.

10

Conclusies op basis van drie jaar JOGG

Na een drie jaar JOGG in Zwijndrecht, zijn er al behoorlijke

successen behaald. De belangrijkste zijn beschreven op

pagina 2 van deze factsheet: De oogst van drie jaar JOGG

Zwijndrecht. Hieronder worden de conclusies met

betrekking tot de doelen van JOGG Zwijndrecht verder

toegelicht.

Uitrol JOGG anders dan oorspronkelijk bedacht …

Het oorspronkelijk idee dat JOGG Zwijndrecht zou starten

in de wijk Kort-Ambacht Zuid met een uitrol naar Noord is

niet gebeurd; veel JOGG activiteiten zijn Zwijndrecht breed

ingezet. Daardoor zijn meer kinderen in Zwijndrecht met

JOGG bereikt. Het aantonen van het effect van JOGG is

echter lastiger omdat de vergelijking van de JOGG wijken

met de overige wijken in Zwijndrecht minder zinvol is.

… maar ook buiten Zwijndrecht invloed van JOGG

De inzet van JOGG in Zwijndrecht heeft via de

kinderopvangorganisaties PIT en Yes! ook in andere

gemeenten geleid tot gezonder beleid, omdat deze

organisaties vestigingen hebben in meerdere gemeenten

en zij hun beleid organisatie breed hebben uitgezet.

Bij doelgroep 0-4 jaar zijn grote stappen gezet …

Op de twee grootste kinderopvangorganisaties in

Zwijndrecht is waterdrinken ingevoerd en is het

voedingsbeleid structureel aangepast. Meer dan 90% van

de kinderen op de opvang drinkt water. Ook op het

consultatiebureau wordt aan ouders geadviseerd over

water drinken, groente en fruit eten.

… en bij doelgroep 5-12 jaar is een goede start gemaakt

Op bijna de helft van de basisscholen is gestart met water

drinken, hoewel vaak nog niet structureel ingevoerd. Dat

geldt eveneens voor gezonde(re) voeding in de pauze: er is

wel aandacht voor, maar nog geen structureel beleid.

… en bij doelgroep 12+ wisselend beeld wat betreft water

drinken en gezonde voeding

Sommige scholen voor Voortgezet Onderwijs zijn al actief

bezig met gezonde voeding (inclusief water drinken),

terwijl op andere scholen nog flinke stappen gezet moeten

worden voor structureel gezonder beleid.

Overgewicht basisschoolleerlingen gestabiliseerd …

In schooljaar 2014-2015 had 7 tot 11% van de 2 tot 4

jarigen overgewicht. Op de basisschoolleeftijd is dit

percentage veel hoger, namelijk 18%, maar dit is wel

gestabiliseerd. Ruim één op de vijf jongeren (21%) uit klas

2 van het VO had in schooljaar 2013-2014 overgewicht; dit

percentage is iets afgenomen.

… maar conclusie over effect van JOGG op overgewicht is

nog niet te trekken

Omdat (overgewicht)cijfers van schooljaar 2015-2016 nog

ontbreken en 'harde' effecten op overgewicht meestal pas

na langere tijd zichtbaar worden, kunnen over het effect

van JOGG op het overgewicht van Zwijndrechtse kinderen

en jongeren nog geen conclusies worden getrokken.

Ondersteunende materialen als nuttig ervaren

Materialen van JOGG (lesmateriaal, waterfolders voor

ouders, waterbidons, waterdrinkbekers en waterkaarten

met stickers) en workshops door de diëtiste van Aafje zijn

als ondersteund ervaren bij de implementatie van

waterdrinken bij kinderen. Ook 'zelftapkannen' bij de

kinderopvang en waterkaraffen met vers fruit stimuleren

het drinken van water door kinderen.

Ouders betrekken blijft lastig

Het betrekken van ouders én hen laten 'meewerken' aan

het voedingsbeleid van een school (zoals fruitbeleid of

kleinere traktaties), is voor veel scholen een knelpunt.

Daarbij zouden zij graag handvatten aangeboden krijgen

hoe zij ouders meer en beter kunnen betrekken.

11

Aanbevelingen voor komende drie jaar JOGG

Maak voedingsbeleid op scholen structureel

Neem voedingsbeleid structureel op in het schoolbeleid

(bijvoorbeeld via de Gezonde School), met bijvoorbeeld

alleen nog water in de ochtendpauze en/of alleen nog fruit

en groente in de pauze, gezonde en/of kleinere traktaties.

Omdat school brede invoer van nieuw voedingsbeleid bij

ouders vaak weerstand oproept, kan een school ook kiezen

voor een 'uitgroeimodel': starten met het invoeren van

fruit eten en/of water-drinken in de onderbouw (of in groep

1/2). Binnen enkele jaren is het beleid dan school breed

ingevoerd.

Scholen zouden meer gebruik kunnen maken van de

Europese subsidie voor fruit op school. Tot slot is aandacht

voor handhaving van ingevoerd beleid erg belangrijk.

Meer aandacht nodig voor thema DrinkWater

Alleen een waterkick-off en een thema week over water is

onvoldoende voor structurele invoer van water drinken op

school. Mogelijkheden voor structurele invoer:

- stel een vast waterdrinkmoment in de pauze in, zodat in

de pauze geen zoete drankjes meer worden gedronken;

- maak gebruik van ondersteunende materialen om water

drinken aantrekkelijk te maken, zoals kleine JOGG bidons

voor de lagere groepen; tapi's op de kraan, waterkaraffen

met vers fruit en/of kruiden tijdens de lunchpauze,

watertapkannen;

- maak waterdrinken in gymzalen mogelijk zodat tijdens en

na het sporten water gedronken kan worden (zaal-

verhuurders/beheerders staan dat momenteel niet toe; kan

de gemeente hierin een bemiddelende rol spelen?)

Thema Groente… zet je tanden erin!

Het nieuwe JOGG thema is 'Groente … zet je tanden erin!'.

Bij kinderopvangorganisaties is groente eten echter al

helemaal geïmplementeerd; zij hebben meer behoefte aan

tips rond het thema bewegen, vooral voor (oudere)

kinderen op de BSO. Op het consultatiebureau is wel

behoefte aan materialen voor ouders over groente eten,

zoals die er ook rond water drinken zijn. Ook voor basis-

scholen is Groente wel een thema om mee aan de slag te

gaan, bij voorkeur geïntegreerd in bestaande lessen.

Meer Publiek private samenwerking (PPS)

Meer partijen dan nu het geval zijn zouden bij JOGG

betrokken kunnen worden, zoals een supermarkt voor het

leveren van groente en fruit bij bijvoorbeeld

sportevenementen. Voor de supermarkt betekent het

naamsbekendheid en koppeling aan een gezond lokaal

doel. Als vooraf bekend is hoeveel sportevenementen

jaarlijks georganiseerd worden, weet de supermarkt

wanneer de spullen geleverd moet worden. Tot nu toe

werd per evenement samenwerking gezocht met een

supermarkt en dat kost veel moeite en tijd.

Naast de twee grote kinderopvangorganisaties zouden ook

twee kleine organisaties voor peuteropvang bij JOGG

betrokken moeten worden.

Verbinding Preventie en Zorg verder vormgeven

Betrek naast de JGZ ook fysiotherapeuten, huisartsen en

kinderartsen bij het bestrijden van overgewicht, zodat

signalering en aanpak van overgewicht op meerdere

fronten plaatsvindt en daadwerkelijk sprake is van een

ketenaanpak.

Om de rol van de JGZ bij JOGG te vergroten, is het de

bedoeling om met 'de Bossche ketenaanpak' te starten.

Deze aanpak houdt in dat JGZ een centrale rol krijgt en

dichter bij ouders komt te staan om op die manier

overgewicht van kinderen te verminderen.

Inzet Toppies:

De Toppies hebben in Zwijndrecht een belangrijke rol als

het gaat om het enthousiasmeren van kinderen voor

sporten en bewegen, maar ook bij het thema DrinkWater.

Voor de inzet van de Toppies als JOGG-ambassadeur zijn

echter meer structurele uren nodig, zeker als zij ook bij

nadere JOGG thema's ingezet gaan worden. De Toppies

zien zelf mogelijkheden om met het thema Gratis Bewegen

aan de slag te gaan en minder met het thema Groente.

Omdat de Toppies opgeleid zijn als Gezonde sportkantine

ambassadeur, kunnen ze ook betrokken worden bij de

uitrol van de Gezonde Sportkantine in Zwijndrecht.

Tot slot …

…. zou meer ingezet moeten worden op ouder-

betrokkenheid, zowel via scholen als via verenigingen.

…. lijkt, naast de uitrol van JOGG in heel Zwijndrecht, toch

extra aandacht nodig voor de oorspronkelijke JOGG wijken,

omdat het overgewicht daar hoger is, de leefstijl

ongunstiger en de ouderbetrokkenheid geringer.

…. is, om de verschillende partijen bij JOGG te (blijven)

betrekken, (meer) duidelijkheid nodig over hun rollen en

verwachtingen; ook een goede uitwisseling van informatie

zal de betrokkenheid verbeteren.

12