EUROPEES RECHT

Prof. Dr. Koen LENAERTS

Buitengewoon hoogleraar, Instituut voor Europees Recht, K.U. LeuvenRechter in het Hof van Justitie van de Europese Unie

Prof. Dr. Piet VAN NUFFEL

Deeltijds docent, Instituut voor Europees Recht, K.U. LeuvenLid van de Juridische dienst van de Europese Commissie

intersentiaAntwerpen - Cambridge

INHOUD

Voorwoord vInleiding tot het bronnenmateriaal xxiii

DEELIVAN EUROPESE GEMEENSCHAPPEN TOT EUROPESE UNIE

Hoofdstuk 1.De oprichting van de Europese Gemeenschappen 5

I. Naoorlogse stappen naar Europese integratie 5II. Het EGKS-Verdrag 7III. Plannen voor politieke samenwerking 8IV. HetEEG-VerdragenhetEGA-Verdrag 9V. Het supranationale karakter van het gemeenschapsrecht 13

Hoofdstuk 2.Intergouvernementele samenwerking tussen de EG-lidstaten 21

I. Europese politieke samenwerking 21II. Europese monetaire samenwerking 23III. Politiële en justitiële samenwerking 23

Hoofdstuk 3.Het bijeenbrengen van de integratiesporen in een Europese Unie 27

I. Voorstellen voor een Europese Unie. 27II. De Europese Akte 28III. De oprichting van de Europese Unie 29

A. HetEU-Verdrag 29B. De Europese Unie 31

IV. Latere wijzigingen van de Europese Unie 36A. Het Verdrag van Amsterdam - 36B. Het Verdrag van Nice 39

Intersentïa IX

Inhoud

Hoofdstuk 4.Van de Grondwet voor Europa tot het Verdrag van Lissabon 41

I. De Conventie over de toekomst van Europa 41II. De Grondwet voor Europa 42III. Het Verdrag van Lissabon 44IV. Unierecht en zijn verhouding tot het vroegere gemeenschapsrecht en

niet-communautaire recht 49

Hoofdstuk 5.Wijziging van de Verdragen 53

Hoofdstuk 6.Toetreding tot de Europese Unie 59

I. Lidstaten van de Europese Unie 59II. Toetreding van lidstaten 64

A. Toetredingsvoorwaarden 64B. Toetredingsprocedure 65

III. Uittreding van lidstaten 67

DEEL II

BEVOEGDHEDEN VAN DE EUROPESE UNIE

Hoofdstuk 1.De beginselen 75

I. Waarden en doelstellingen van de Unie 75II. De toedeling van bevoegdheden aan de Unie 78

A. De noodzaak van een rechtsgrond 79B. De bevoegdheden onderscheiden naargelang de rechtsgrond 82

1. De bevoegdheden uitdrukkelijk of impliciet door het Verdragverleend. 82

2. De aanvullende bevoegdheid om Uniedöelstellingen te bereiken(art. 352 VWEU) 86

C. Exclusieve en niet-exclusieve bevoegdheden 88III. Het subsidiariteitsbeginsel 93

A. De rol van het beginsel 93B. De vereisten van subsidiariteit 94C. Toepassing van het subsidiariteitsbeginsel 95

IV. Het evenredigheidsbeginsel 98A. De rol van het beginsel 98B. De vereisten van evenredigheid 100

X Intasentia

Inhoud

C. Toepassing van het evenredigheidsbeginsel 101V. Het beginsel van loyale samenwerking 103

A. De rol van het beginsel 103B. Vereisten van het beginsel van loyale samenwerking 104

1. Aanvullende vereisten 1052. Derogerende vereisten 107

VI.Het gelijkheidsbeginsel 109A. Toepassingsgebied 109

1. Verbod van discriminatie op grond van de nationaliteit vaneen lidstaat 110

2. Verbod van discriminatie op grond van geslacht 1153. Andere verboden vormen van discriminatie 117

B. Inhoud 1191. Materiële discriminatie 1192. Directe en indirecte discriminatie 1193. Omgekeerde discriminatie .. 120

Hoofdstuk 2.Het burgerschap van de Unie 123

I. Instelling van het burgerschap van de Unie 123II. Definitie van burgerschap 124III. Inhoud van het burgerschap van de Unie 125

A. Recht op gelijke behandeling 126B. Verblijfsrecht 126C. Politieke rechten 131D. Recht op bescherming 133

Hoofdstuk 3.De interne markt. 135

I. De instelling van de interne markt 135A. Draagwijdte van de interne markt 135B. Van de gemeenschappelijke markt naar de interne markt 138

II. De Verdragsbepalingen inzake vrij verkeer . . . . 140A. Het vrije verkeer van goederen 141

1. De douane-unie. 143a. Verbod van in- en uitvoerrechten en heffingen van gelijke

werking 143b. Toegelaten heffingen. , . 144c. Het gemeenschappelijke douanetarief, . . . . . . . . 147

Intersentia

Inhoud

2. Verbod van niet-tarifaire beperkingen 148a. Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen

van gelijke werking 149b. Uitzonderingen 153

1° Artikel 36 VWEU 1532° De rule ofreason 1553° De regeling van verkoopmodaliteiten 159

B. Het vrije verkeer van personen 1611. Algemene draagwijdte 1612. Begunstigde personen 163

a. Onderdanen van een lidstaat 163b. Begunstigde werknemers 163c. Begunstigde zelfstandigen en vennootschappen 166d. Aanknoping met het Unierecht 166

3. Inhoud van het vrije personenverkeer 168a. Het reis- en verblijfsrecht 168b. Verbod van discriminerende en niet-discriminerende

belemmeringen 169c. Primair en secundair vestigingsrecht 176

4. Toegelaten beperkingen aan het vrije personenverkeer 179a. Beperkingen uit hoofde van openbare orde, openbare

veiligheid en volksgezondheid 179b. Betrekkingen in overheidsdienst en de uitoefening van

openbaar gezag 181c. Beperkingen op grond van de rule ofreason 183

5. Harmonisatie en onderlinge erkenning 1866. De sociale zekerheid en het vrije personenverkeer 188

C. Het vrije verkeer van diensten 1911, Definitie en begunstigden 1912, Inhoud van het vrije dienstenverkeer 1953, Toegelaten beperkingen aan het vrije dienstenverkeer 197

a. Beperkingen op grond van de artikelen 51 en 52 VWEU 197b. Beperkingen op grond van de rule ofreason 198

D. Het vrije verkeer van kapitaal 2031. Definitie en inhoud 2032. Toegelaten beperkingen aan het kapitaal- en betalingsverkeer 205

III. De harmonisatie van nationale wetgevingen 208A. De iidf^ct van EU-harmonisatiemaatregelen 209B. harmonisatie op grond van de artikelen 114 en 115 VWEU 211

XII Intersentia

Inhoud

Hoofdstuk 4.De ruimte van vrijheid, veiligheid en recht 217

I. Stapsgewijze integratie van het beleid van de lidstaten inzake justitie enbinnenlandse zaken 217

II. Beleid inzake grenscontroles, asiel en immigratie : 222A. Grenscontroles en visa 222B. Asiel en andere vormen van internationale bescherming 224C. Immigratiebeleid 226D. Rechten toegekend door akkoorden met derde staten 227

III. Justitiële samenwerking in burgerlijke zaken 228IV. Justitiële samenwerking in strafzaken 232V. Politiële samenwerking 236VI. Uitzonderingsstatuut voor Denemarken, Ierland en Verenigd

Koninkrijk 237

Hoofdstuk 5.Interne beleidsdomeinen van de Unie 241

I. Landbouw en visserij 241II. Vervoer 244III. Mededinging 246

A. Regels voor de ondernemingen 2471. Artikel 101 VWEU .2472. Artikel 102VWEU 2503. Concentratiecontrole 2514. Openbare ondernemingen en diensten van algemeen belang... 252

B. Steunmaatregelen van de staten . 254IV. Economisch en monetair beleid 260

A. Invoering van de economische en monetaire unie . . . 261B. Het economische beleid 264C. Het monetaire beleid 267

V. Sociale politiek en werkgelegenheid 268VI. Onderwijs, jeugd en beroepsopleiding. 271VIL Cultuur 273VIII. Volksgezondheid en consumentenbescherming. 275IX. Economische, sociale en territoriale samenhang en trans-Europese

netwerken . . 277X. Industrie 279XI» Onderzoek en technologische ontwikkeling en ruimte. 280XII. Milieu en energie . 281XIII. Toerisme en civiele bescherming 283XIV. Administratieve samenwerking . . . . . . 284

Intersentia XÏii

Inhoud

Hoofdstuk 6.Externe beleidsdomeinen van de Unie 285

I. De gemeenschappelijke handelspolitiek 286A. Draagwijdte 286B. Autonome maatregelen 288C. Handelsakkoorden en samenwerkingsovereenkomsten 290

II. Associatiebeleid 292A. Associatieregeling voor landen en gebieden overzee 293B. Associatieakkoorden op grond van artikel 217 VWEU 294

III. Ontwikkelingssamenwerking en humanitaire hulp 299IV. Economische, financiële en technische samenwerking met

derde landen 3Ö1V. Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB) 302VI. Overige internationale bevoegdheden van de Unie 309VII. Verhouding tot de internationale bevoegdheid van lidstaten 312

Hoofdstuk 7.Vrijwaringsclausules 317

DEEL IIIINSTELLINGENEN ORGANEN VAN DE EUROPESE UNIE

Hoofdstuk 1.De politieke instellingen van de Unie 325

I. Het Europees Parlement 325A. Bevoegdheden 325

1. Deelname aan de besluitvorming 3262. Begrotingsautoriteit 3273. Controle op andere instellingen en organen. 327

B. Samenstelling 330C. Werkwijze 334D. Interne organisatie 336

II. De Europese Raad 337A. Bevoegdheden 337B. Samenstelling 340C. Werkwijze 341

III. De Raad 343A. Bevoegdheden 343

1. Beslissing 3432. Coördinatie 344

XIV Intersentia

Inhoud

3. Uitvoering 3444. Verhouding met andere instellingen en organen 344

B. Samenstelling , 345C. Werkwijze 350D. Interne organisatie 358

IV. De Commissie 361A. Bevoegdheden 361

1. Toezicht 3612. Deelname aan de besluitvorming 3623. Uitvoering 3634. Vertegenwoordiging 363

B. Samenstelling 363C. Werkwijze 368D. Interne organisatie 369

Hoofdstuk 2.Overige instellingen van de Unie. 371

I. Het Hof van Justitie van de Europese Unie. 371A. Bevoegdheden 372B. Samenstelling 379C. Werkwijze 381D. Interne organisatie 381

II. De Europese Centrale Bank 382III. De Rekenkamer 384

Hoofdstuk 3.Overige organen van de Unie 387

I. Adviescomités 387A. Economisch en Sociaal Comité . 387B. Comité van de Regio's 388C. Overige comités .389

II. De Europese Investeringsbank 390III. De Europese Ombudsman 390IV. Andere organen van de Unie 392

Hoofdstuk 4.De Unie als internationale organisatie . 397

I. Rechtspersoonlijkheid en vertegenwoordiging 398II. Voorrechten en immuniteiten 400

Intersentia

Inhoud

III. Begroting • 402A. Algemene beginselen 402B. Ontvangsten 403C. Uitgaven 405

IV. Zetel van de instellingen en organen 406V. Statuut van de ambtenaren en andere personeelsleden 409VI. Taalgebruik 410VIL Openbaarheid van bestuur en documenten 414

DEEL IVBESLUITVORMING BINNEN DE EUROPESE UNIE

Hoofdstuk 1.De wetgevingsprocedure 423

I. Algemene beginselen 423A. Definitie van wetgeving 423B. Grondlijnen van de wetgevingsprocedure 424C. Beslissingsbevoegdheid 427

1. Deelname van de Raad 4272. Deelname van het Europees Parlement 428

D. Recht van initiatief 430II. Gewone wetgevingsprocedure 436III. Bijzondere wetgevingsprocedures 443

A. Deelname van de Raad 443B. Deelname van het Europees Parlement 443

1. Raadpleging 4432. Goedkeuring 445

IV. Andere procedures 446A. Andere deelname van het Europees Parlement 447B. Interinstitutionele akkoorden 447C. Inbreng van de sociale partners 448D. Inbreng van andere organen en groepen 450

V. Democratisch gehalte van de besluitvorming 451

Hoofdstuk 2.Uitvoering van wetgeving 455

I. Uitvoering door de lidstaten 455II. Uitvoering door instellingen, organen of instanties van de Unie 461

A. Verhouding tussen wetgeving en uitvoering 461B. Uitvoering door de Commissie of de Raad 463

1. Delegatie aan de Commissie , . 463

XVI Intersentia

Inhoud

2. Uitvoeringsbevoegdheden 463a. Algemene beginselen 463b. Toezicht op de uitvoering door de Commissie:

de ' comitologie" 4643. Uitvoering door andere organen 470

Hoofdstuk 3.De besluitvorming bij het GBVB 475

I. Het bepalen van het GBVB 475II. De uitvoeringvan het GBVB 478

Hoofdstuk 4.De budgettaire besluitvorming 483

I. Vaststelling van de begroting 483II. Uitvoering van begroting en controle 486

Hoofdstuk 5.De besluitvorming inzake internationale overeenkomsten 491

I. Toepassingsgebied van de procedure 491II. Procedure voor het onderhandelen en het sluiten van overeenkomsten . . 492

A. De onderhandelingen 492B. Het sluiten van overeenkomsten 494

1. Parafering en ondertekening 4942. Bevoegdheid tot sluiten 4953. Inbreng van het Europees Parlement 496

a. Raadpleging 496b. Goedkeuring 496

III. Gemengde overeenkomsten. 498IV. Advies van het Hof van Justitie 499

Hoofdstuk 6.De besluitvorming beperkt tot bepaalde lidstaten 503

I. De ruimte van vrijheid, veiligheid en recht. 503II. Economische en monetaire unie 506III. Nauwere samenwerking tussen lidstaten. . . . . 508

Intersentia XV11

Inhoud

DEELVRECHTSBRONNEN VAN DE EUROPESE UNIE

Hoofdstuk 1.Doorwerking van het Unierecht in de nationale rechtsordes 515

I. Vormen van Unierecht 515IL De beginselen van voorrang en volle werking van het Unierecht 515

A. Formulering vanuit het Unierecht 5161. Het beginsel van de voorrang van het Unierecht 5162. Het beginsel van interpretatie conform het Unierecht 5183. Verplichting om strijdige nationale normen buiten toepassing

te laten 5194. Aansprakelijkheid van de lidstaat voor schade voortvloeiend

uit een schending van het Unierecht 523B. Receptie in de rechtsordes van de lidstaten 526

III. De rechtstreekse werking van het Unierecht 531

Hoofdstuk 2.Bronnen van het Unierecht 535

I. Hiërarchie van de rechtsbronnen 535II. Primair Unierecht 537

A. Statuut van het primaire Unierecht 537B. Overzicht van het primaire Unierecht 539

III. Grondrechten en algemene beginselen van het Unierecht 541A. De grondrechten 542

1. Statuut van grondrechten 5421° Grondrechten als algemene beginselen van het Unierecht.. 5432° Handvest van de grondrechten van de Europese Unie 545

2. Reikwijdte van grondrechtenbescherming 547a. Bescherming tegenover de instellingen en organen van

de Unie 547b. Bescherming tegenover de lidstaten 548c. Beperkingen bij de toepassing van het Handvest 550d. Verhouding met de grondrechtenbescherming door het

Europees Hof voor de Rechten van de Mens 5513. Overzicht van beschermde grondrechten 554

B. De algemene rechtsbeginselen 5591. Statuut van algemene rechtsbeginselen 5592. Overzicht 561

IV. Internationaal recht 567A. Internationale overeenkomsten gesloten door de Unie 567

XVÜi Intersentia

Inhoud

1. Rechtskracht en rechtstreekse werking van internationaleovereenkomsten 567

2. Rechtskracht en rechtstreekse werking van besluiten vanorganen opgericht bij internationale overeenkomsten 570

3. Statuut van de overeenkomsten gesloten in het kader vanGATT/WTO 571

4. Uitlegging en wettigheidstoetsing van internationale overeen-komsten , . 573

B. Internationale overeenkomsten gesloten door de lidstaten metderde staten 5751. Overeenkomsten gesloten na de inwerkingtreding van de

Verdragen 5752. Overeenkomsten gesloten vóór de inwerkingtreding van de

Verdragen ,. 576C. Andere regels van internationaal recht 579

1. Internationaal gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen 5792. Verplichtingen in het kader van de Verenigde Naties 581

V. Autonome handelingen van de instellingen en organen 583A. Vormvereisten en statuut 583

1. Keuze tussen instrumenten 5832. Onderscheid tussen wetgevings- en uitvoeringshandelingen 5843. Wijze van totstandkoming 5864. Motivering 5865. Bekendmaking of kennisgeving - inwerkingtreding 5876. Tenuitvoerlegging 5897. Wettigheidstoetsing 590

B. Verordeningen 590C. Richtlijnen 593

1. De omzetting van richtlijnen in nationaal recht . . 5932. De rechtstreekse werking van bepalingen uit een niet (correct)

omgezette richtlijn 597a. Afloop van omzettingstermijn. . . . . 598b. Rechtstreekse werking tegenover lidstaat . . . . 598

3. Andere vormen van doorwerking van een niet (correct)omgezette richtlijn . . . . . , » , 601a. Rïchtlijnconforme interpretatie 602b. Buiten toepassing laten van strijdige rechtsregels 6Ö5c. Aansprakelijkheid van de lidstaat voor veroorzaakte schade.. 607

D. Besluiten 610E. Aanbevelingen en adviezen 612F. Andere handelingen 613

VI. Interinstitutionele akkoorden. . . . . . . — — . . . . . . 616

Intersentia

Inhoud

VII. Besluiten van de regeringen van de lidstaten en overeenkomstentussen de lidstaten 618

VIII. Sociale overeenkomsten 620IX. De rechtspraak van de Unierechter 621

Hoofdstuk 3.Niet-communautaire handelingen aangenomen vóór het Verdrag vanLissabon 623

I. Niet-communautaire Verdragsbepalingen 624II. Handelingen van de Europese Raad en de Raad binnen het GBVB en

dePJSS 625III. Internationale overeenkomsten in het kader van het GBVB en de PJSS . . 630IV. Overeenkomsten tussen de lidstaten 631

DEEL VIRECHTSBESCHERMING INDE EUROPESE UNIE

Hoofdstuk 1.Rechtsbescherming tegenover lidstaten en particulieren 637

I. Afdwinging van Unierecht voor de nationale rechter 637A. Uitlegging en toepassing van Unierecht door de nationale rechter . . . 638B. Prejudiciële vragen over de uitlegging van het Unierecht 643

1. Mogelijkheid en verplichting om prejudiciële vragen te stellen . . . 644a. Rechterlijke instanties die vragen kunnen stellen 644b. Mogelijkheid tot het stellen van vragen 644c. Verplichting tot het stellen van vragen 645

2. Voorwerp van prejudiciële vragen 6473. Procedure voor het stellen en beantwoorden van prejudiciële

vragen , 650a. Formuleren van de prejudiciële vraag 650b. Behandeling door het Hof van Justitie 652

4. Gevolgen van prejudiciële beslissingen 656II. Beroep wegens niet-nakoming van verplichtingen door een lidstaat 657

A. Initiatief. 658B. Procedure 659C. Gevolgen van vaststelling van niet-nakoming 662

Hoofdstuk 2.Rechtsbescherming tegenover instellingen en organen van de Unie 665

I. Rechtsgangen voor de Unierechter 666

XX Intersentia

Inhoud

A. Beroep tot nietigverklaring 6661. Mogelijke verweerder 6662. Mogelijke eiser 667

a. Instellingen en lidstaten 667b. Natuurlijke en rechtspersonen 668

1° Voorwaarde van rechtstreeks geraakt zijn 6692° Voorwaarde van individueel geraakt zijn 6703° Regelgevingshandelingen 672

3. Handelingen vatbaar voor nietigverklaring 6734. Middelen 6745. Beroepstermijn 6756. Gevolgen van nietigverklaring 675

B. Beroep wegens nalaten te besluiten 675C. Beroep tot schadevergoeding 676D. Exceptie van onwettigheid 678E. Procedure voor directe beroepen 678

II. Rechtsbescherming via de nationale rechter 681A. Mogelijkheid en verplichting om prejudiciële geldigheidsvraag

te stellen 681B. Voorwerp van prejudiciële geldigheidsvraag 683C. Behandeling van de prejudiciële geldigheidsvraag 684

III. Sluitend systeem van rechtsbescherming? 685

Rechtspraakregister 689Trefwoordenregister 723Biografie van de auteurs - 753

Intersentia