Ethische praxis van de pastor

60
Ethische praxis van de pastor Faculteit Godgeleerdheid Master in de Godgeleerdheid en de Godsdienstwetenschappen 2010-2011 Ethische praxis van de pastor in de psychiatrie en de gehandicaptenzorg A04C7A Prof. Axel Liégeois Leerstoel Kanunnik Triest – Broeders van Liefde

description

Ethische praxis van de pastor. Faculteit Godgeleerdheid Master in de Godgeleerdheid en de Godsdienstwetenschappen 2010-2011 Ethische praxis van de pastor in de psychiatrie en de gehandicaptenzorg A04C7A Prof. Axel Liégeois Leerstoel Kanunnik Triest – Broeders van Liefde. Cursusmateriaal. - PowerPoint PPT Presentation

Transcript of Ethische praxis van de pastor

Page 1: Ethische praxis van de pastor

Ethische praxis van de pastor

Faculteit GodgeleerdheidMaster in de Godgeleerdheid en de Godsdienstwetenschappen

2010-2011

Ethische praxis van de pastorin de psychiatrie en de gehandicaptenzorg

A04C7A

Prof. Axel LiégeoisLeerstoel Kanunnik Triest – Broeders van Liefde

Page 2: Ethische praxis van de pastor

Cursusmateriaal

De cursus is te koop in de cursusdienst. Alle teksten zijn ook gepubliceerd.De cursus bevat de cursusteksten en de leesopdracht:• A. Liégeois, Waarden in dialoog. Ethiek in de zorg, Leuven, LannooCampus,

p. 13-88; 139-141.• A. Liégeois, Pastoraat tussen vrijplaats en integratie, in A. Liégeois, K.

Demasure en K. De Fruyt (red.), Geestkracht. Pastoraat en geestelijke gezondheidszorg, Antwerpen, Halewijn, 2004, p. 65-86.

• A. Liégeois, Informatie uitwisselen of geheimhouden? Een pleidooi voor een voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim van de pastor, in Pastorale Perspectieven 148 (2010) 38-46.

• A. Liégeois, Een ethiek van de lichamelijke aanrakingen tijdens de pastorale begeleiding, in G. Van Edom (red.), Lichaam en levensadem. Pastorale zorg voor de hele levende mens, Antwerpen, Halewijn, 2010, p. 91-106.

• J. Schenderling, Beroepsethiek voor pastores, Budel, Damon, 2008,p. 115-232.

De dag vóór het college wordt de ppt-presentatie op Toledo geplaatst.

Page 3: Ethische praxis van de pastor

Tweevoudige ethische praxis van de pastor

Professionele ethiek van de pastorEigen ethiek van pastor in pastorale relatieProfessionele codes voor pastoresThema’s: Informatie en beroepsgeheim

Lichamelijke aanrakingen

Ethische advisering door de pastorEthisch overleg en advies

Informeel overleg en advies in contactenFormeel overleg en advies in vergaderingenCommissies voor ethiek

Pastor als ethicusAanspreken van pastor als ethicus en religieus referentiefiguurTaak van pastor in ethische commissiesToerusting van pastor in ethiek?

Page 4: Ethische praxis van de pastor

1. Ethiek en zorgrelatie

2. Waarden, dialoog en grondhoudingen

3. Praktisch ethisch model

4. Samenwerking tussen zorgverleners

5. Samenwerking tussen zorgvrager, naastbetrokkenen en zorgverleners

6. Vrijheidsbeperking en dwang

7. Informatie en beroepsgeheim

Page 5: Ethische praxis van de pastor

Casus

Riet is een vrouw van 18 jaar met een licht verstandelijke beperking. Ze wil

de pastor spreken. Esther is pas afgestudeerd in het vijfde jaar

pastoraatsopleiding te Leuven. Riet vraagt Esther er met niemand anders

over te praten.

Riet vertelt in tranen dat ze zes weken zwanger is. Ze wil een abortus. Haar

ouders mogen het zeker niet weten want ze zouden haar vermoorden, zegt

ze. Haar vriend weet het ook niet, maar ze wil hem nooit meer zien. Ze

heeft geen geld voor een abortus. Ze vraagt dat Esther haar zou helpen.

Hoe kan Esther hiermee omgaan? Kan ze als pastor Riet raad geven of

helpen? Moet ze als pastor het verhaal geheim houden?

(Naar K. Lebacqz, Professional Ethics. Power and Paradox, 1985.)

Page 6: Ethische praxis van de pastor

Morele intuïtie en ethische reflectie

Innerlijk en onmiddellijk aanvoelen en evalueren

van waarden en normen in een concrete situatie

vanuit ervaringen en emoties

Morele intuïtie

Ethische reflectie

Kritische en methodologische reflectie op

het intuïtief aanvoelen en evalueren

van waarden en normen in een concrete situatie

vanuit een visie op de zorgrelatie

Page 7: Ethische praxis van de pastor

Zorgrelatie

Pastor/Zorgverlener Zorgvrager

Relatie

VerantwoordelijkheidEthisch appel van zorgvrager op pastor/zorgverlenerVerantwoordelijkheid door en voor ander in zorgrelatieVerantwoordelijkheid vooraf aan vrijheidEthisch appel van pastor/zorgverlener op zorgvrager

AsymmetrieStructureel feit van asymmetrische zorgrelatieMachtsverhouding in zorgrelatieMoreel omgaan met asymmetrische zorgrelatieEmpowerment’ van zorgvrager

Verantwoordelijkheid in de asymmetrieGrotere macht leidt tot grotere verantwoordelijkheid

Page 8: Ethische praxis van de pastor

Visies op zorgrelatie

Traditionele visie Moderne

visie

Medisch paradigma Emancipatorisch paradigma

Religieus paradigma Vermaatschappelijkingsparadigma

Kerygmatisch pastoraat Therapeutisch pastoraat

Pastor/Zorgverlener Zorgvrager

Relatie

Relationeel personalistisch paradigma

Hermeneutisch pastoraat

Relationele visie

Page 9: Ethische praxis van de pastor

Traditionele visie

Professionele verantwoordelijkheid van pastor/zorgverleners

Medisch paradigmaHippocratisch, deontologisch model: weldoen en niet-schaden

Religieus paradigmaReligies en RK Kerk: caritas of naastenliefde, en eerbied voor het leven

Kerygmatisch pastoraatPastor bepaalt inhoud van geloofsoverdracht

Specifieke waardenZorgverlening en beschermwaardigheid

Kritiek

Gevaar van paternalisme

Page 10: Ethische praxis van de pastor

Moderne visie

Eigen verantwoordelijkheid van zorgvrager

Emancipatorisch paradigmaEmancipatie: zorgvrager als autonoom individuPatiëntenrechten: geïnformeerde toestemmingSpecifieke waarden: autonomie en privacyKritiek: wilsonbekwaamheid zorgvrager en

pastor/zorgverleners als uitvoerders

BurgerschapsparadigmaBurgerschap: zorgvrager als burger in de maatschappijVermaatschappelijking: deïnstitutionalisering en zorg in gemeenschapDoel: participatie aan maatschappelijk leven en kwaliteit van levenSpecifieke waarden: participatie, levenskwaliteit en rechtvaardigheidKritiek: belasting voor zorgvrager en naastbetrokkenen

Therapeutisch pastoraatZorgvrager bepaalt inhoud van begeleidingsproces

Page 11: Ethische praxis van de pastor

Relationele visie

Gezamenlijke verantwoordelijkheid van betrokkenen

Relationeel personalistisch paradigmaExistentieel element: zoektocht naar goed leven

Tijdslijn: levensgeschiedenis tussen oorsprong en bestemmingRuimtelijn: leefwereld tussen individualiteit en verbondenheid

Relationeel element: personalistische mensvisieGoede (samen)leven van menselijke personenIntegrale en relationele benadering: dimensies menselijke persoonBio-psycho-sociale en spirituele model in gezondheidszorgIntegratie van voorgaande benaderingen, paradigma’s en waarden

Specifieke waarden: vertrouwen en solidariteit

Hermeneutisch pastoraatVerbinding tussen levensverhaal zorgvrager en christelijk verhaal

Page 12: Ethische praxis van de pastor

Personalisme van Janssens

De menselijke persoon integraal en adequaat benaderd“1. De menselijke persoon is een subject; (…)2. De persoon is een subject in lichamelijkheid; (...)3. Ons lichaam is ook een stuk van de materiële wereld; (...)4. Menselijke personen zijn wezenlijk op elkaar gericht; (...)5. Menselijke personen hebben nood aan het leven in sociale groepen en

daarin aan passende structuren en instellingen; (...)6. Geschapen naar Gods beeld zijn de menselijke personen geroepen om

God te kennen en te beminnen; (...)7. Menselijke personen zijn historische wezens; (...) en8. Alle menselijke personen zijn fundamenteel gelijken, maar tevens is ieder een oorspronkelijkheid.”

KritiekRelationeel element: de relatie eerst, vervolgens subjectExistentieel element: goede leven door interpretatie levensverhaal

Page 13: Ethische praxis van de pastor

Relationeel personalistische mensvisie

Bestemming

Psychische Spirituele

ExistentieIndividualiteit

Verbondenheid Goede leven Leefwereld

Fysieke FamilialeSocialeMaatschappelijkeMateriëleNatuurlijke

Historische Levensgeschiedenis

Oorsprong

Page 14: Ethische praxis van de pastor

Goede (samen)leven

Goede leven

Goed leven: een zinvol en verantwoord leven

Goed samenleven: samenleven met anderen en in gemeenschap

Gefundeerd in ‘eudemonia’ en ‘beatitudo’

Breder concept dan ‘waardigheid van de menselijke persoon’

Ethische maatstaf

Menselijke keuzes en handelingen zijn ethisch goed

in de mate waarin ze het goede (samen)leven

in tijd en ruimte, in leefwereld en levensgeschiedenis

en in alle dimensies van het menszijn

respecteren en bevorderen

voor alle betrokkenen in hun omgeving

Page 15: Ethische praxis van de pastor

Fundament – Pijlers – Model

Praktisch modelGrondhoudingen – Dialoog

Situatie – Handelingsmogelijkheden – Motieven – EffectenIntuïties – Normen – Waarden

Waarden Dialoog Grondhoudingen Zorgverlening Zorgvrager OntvankelijkheidBeschermwaardigheid Naastbetrokkenen Waarachtigheid Autonomie Sociaal netwerk Mildheid Privacy Vertegenwoordiger Erkenning Participatie Pastor/zorgverlener Aandacht Levenskwaliteit Team Versterking Rechtvaardigheid Professioneel netwerk Integriteit Vertrouwen Beleidsmakers Wijsheid Solidariteit Gemeenschap Zelfreflectie

Relationeel PersonalismeHistorisch – Fysiek – Psychisch – Spiritueel

Familiaal – Sociaal – Maatschappelijk – Materieel – Natuurlijk

Page 16: Ethische praxis van de pastor

Fundamentele waarden

Vertrouwen

Levenskwaliteit – Beschermwaardigheid

Autonomie Zorgverlening

Privacy – Participatie

Rechtvaardigheid

Solidariteit

Page 17: Ethische praxis van de pastor

Fundering waarden

Medisch en religieus paradigmaEed van Hippocrates: weldoen en niet-schadenReligies en kerk: caritas/naastenliefde en respect voor levenWaarden: zorgverlening en beschermwaardigheid

Emancipatorisch paradigmaEmancipatie: autonomie en zelfbeschikkingGeïnformeerde toestemming in patiëntenrechtenWaarden: autonomie en privacy

VermaatschappelijkingsparadigmaBurgerschap: rechten en kwaliteit van levenMaatschappij: integratie/inclusie in maatschappij en reorganisatie zorgWaarden: participatie, levenskwaliteit en rechtvaardigheid

Relationeel personalistisch paradigmaGoede (samen)leven van personen in relatie tot anderen en omgevingWaarden: vertrouwen en solidariteit

Page 18: Ethische praxis van de pastor

Dialoog tussen betrokkenen

Gemeenschap – Beleidsmakers

Zorgvrager

Naastbetrokkenen Pastor/Zorgverlener

In sociaal netwerk In professioneel team

Vertegenwoordiger In professioneel netwerk

Page 19: Ethische praxis van de pastor

Fundering dialoog

Perspectivistische opvatting van waarheidGeen absolute noch relatieve opvatting van waardheidComplementariteit van persoonlijke en professionele perspectievenWaarde en grenzen van elk perspectiefKritische confrontatie van perspectieven door dialoog

Partners in de dialoogTrialoog: zorgvrager – pastor/zorgverleners – naastbetrokkenen

Naastbetrokkenen: vertegenwoordiger en sociaal netwerkPastor/zorgverleners: professioneel team en professioneel netwerk+ Beleidsmakers en gemeenschap

Complementariteit van verantwoordelijkhedenMedisch en religieus paradigma: professionele verantwoordelijkheidEmancipatorisch paradigma: eigen verantwoordelijkheidVermaatschappelijksparadigma: sociale verantwoordelijkheidPersonalistisch paradigma: dialogale verantwoordelijkheid

Page 20: Ethische praxis van de pastor

Grondhoudingen van pastor/zorgverleners

Ontvankelijkheid

Waarachtigheid Mildheid

Erkenning Integriteit

Aandacht Versterking Wijsheid Zelfreflectie

Page 21: Ethische praxis van de pastor

Fundering grondhoudingen

Grondhoudingen in verband met zorgrelatie

Ontvankelijkheid Openheid en vrije innerlijke ruimte

Waarachtigheid Echtheid en overeenstemming denken en handelen

Mildheid Mededogen en niet-veroordelen

Grondhoudingen in verband met communicatie

Erkenning Respect, aanvaarding en waardering

Aandacht Empathie, sympathie en compassie

Versterking Verantwoordelijkheid en subsidiariteit

Grondhoudingen in verband met keuzes

Integriteit Eerlijkheid en consequentheid waarden en

normen

Wijsheid Prudentie, onderscheiding en gewetensvolheid

Zelfreflectie Kritische zelfbevraging

Page 22: Ethische praxis van de pastor

Fundering methodiek

Pijler: grondhoudingen Pijler: waarden

Aandachtspunt: motieven Aandachtspunt: handelings-mogelijkheden

Aandachtspunt: effecten

Subject Object

Context

Aandachtspunt: situatie

Pijler: dialoog

Page 23: Ethische praxis van de pastor

Praktisch ethisch model

Grondhoudingen Dialoog aannemen voeren

IntuïtiesHandelings-

Situatie uitspreken mogelijkhedenanalyseren zoeken

Normenverduidelijken

Motieven Effectenverhelderen Waarden inschatten

evalueren

Page 24: Ethische praxis van de pastor

Voorwaarden voor ethische reflectie

Grondhoudingen aannemen

Drijvende kracht van ethische reflectie

Ontvankelijkheid – Waarachtigheid – Mildheid

Erkenning – Aandacht – Versterking

Integriteit – Wijsheid – Zelfreflectie

Dialoog voeren

Verschillende perspectieven in dialoog

Dialogale verantwoordelijkheid

Zorgvrager

Naastbetrokkenen – Vertegenwoordiger – Sociaal netwerk

Pastor/zorgverlener – Team – Professioneel netwerk

Beleidsmakers – Gemeenschap

Page 25: Ethische praxis van de pastor

Aandachtspunten in ethische reflectie

Situatie analyserenSituatie in complexiteit en contextSamenbrengen van persoonlijke en professionele perspectieven

Handelingsmogelijkheden zoekenBelang van alternatieve handelingsmogelijkhedenCreativiteit van pastor/zorgverleners

Motieven verhelderenBetekenissen en motieven voor de verschillende betrokkenenPersoonlijke en professionele motieven van pastor/zorgverleners

Effecten inschattenIndividueel – Relationeel – Sociaal vlakKorte – Middellange – Lange termijnFysiek – Psychisch – Spiritueel niveau

Page 26: Ethische praxis van de pastor

Evaluatiemomenten in ethische reflectie

Intuïties uitsprekenPersoonlijk niveau van morele evaluatieUitdrukkelijk communiceren van morele intuïtiesMorele verontwaardiging of rechtvaardiging

Normen verduidelijkenSociaal niveau van ethische evaluatieJuridische, deontologische, ethische, levensbeschouwelijke normenMenselijke wijsheid van vroegere en actuele generatiesConflict van normen

Waarden evaluerenDialogaal niveau van ethische evaluatie bij betrokken partnersRedelijke of proportionele verhouding van waarden

Zorgverlening – Autonomie – Beschermwaardigheid – LevenskwaliteitPrivacy – Participatie – Rechtvaardigheid – Vertrouwen – Solidariteit

Page 27: Ethische praxis van de pastor

Evalueren van waarden

ProportionaliteitRedelijke of proportionele verhouding van waarden

Integreren door verbindende waarden van vertrouwen en solidariteit

Afwegen van bedreigde versus bevorderde waarden

Deontologische criteriaUniversaliteit: zelfde waardering in gelijkaardige omstandighedenWederkerigheid: zelfde waardering voor zichzelf

Personalistische maatstafGoede (samen)leven van menselijke personen respecteren en bevorderen

Personalistische accentenVrijheid én VerantwoordelijkheidZelfstandigheid én AfhankelijkheidIndividualiteit én VerbondenheidEigen rechten én Eigen plichten en rechten anderenParticuliere keuzes én Fundamentele keuzesGebeurtenis én LevensverhaalRedelijkheid én Emoties en gevoelensAlgemene noden én Spirituele en religieuze noden

Page 28: Ethische praxis van de pastor

Omgaan met kerkelijke normen

Spanningsveld tussen rollen

Ambtelijk: vertegenwoordiger en gezondene van kerkgemeenschap

vertegenwoordiger van christelijke levensbeschouwing

Persoonlijk: persoon met mogelijkheden en beperkingen

Professioneel: beroepsbeoefenaar met attitudes, kennis en vaardigheden

Verhouding tussen rollen

Professioneel: empowerment of versterking van zorgvrager

zodat zorgvrager komt tot eigen, verantwoorde keuze

Ambtelijk: vertolker van christelijke en kerkelijke visie

zodat zorgvrager zich confronteert met deze visie

Persoonlijk: eigen mening

indien passend in proces van zorgvrager

Page 29: Ethische praxis van de pastor

Werking met model

Toepassing van het model

Doorlopen van twee voorwaarden, vier aandachtspunten en drie evaluaties

Vooraf toepassen om keuze te maken of achteraf om keuze te evalueren

Individueel of in dialoog met anderen

Toepassing van model als lineair proces

Kritische toetsing vanuit model

Dynamiek van overleg als circulair proces

Enerzijds deelnemen aan overleg in rol van participant

Anderzijds kritische toetsing vanuit metapositie in rol van toeschouwer

Bijsturen van overleg door gerichte vragen vanuit model

Kritische toetsing vanuit waarden

Waarden als leesrooster van concrete handelingsmogelijkheden

Toetsen van handelingsmogelijkheden aan waarden

Page 30: Ethische praxis van de pastor

Criteria voor dwang

Dreiging ernstige schade Onvoldoende aan gezondheid of

integriteit wilsbekwaamheid van zorgvrager of ander

Autonomie Beschermwaardigheid

Proportionaliteit

Redelijke verhouding tussen dwang en schadeGeen alternatieven

Niet meer en niet langer dwang dan noodzakelijk

Page 31: Ethische praxis van de pastor

Begeleidingsethiek

Realiteit Ideaal

Waken over Begeleiden vanuit Streven naar

minimumgrenzen verscheidenheid relationeel ideaal

Optreden indien dreiging In dialoog evalueren Bespreekbaar maken

van ernstige schade: van waarden: van relationeel ideaal:

Autonomie Mogelijkheden en beperkingen Goede leven

Beschermwaardigheid Morele verscheidenheid Goede samenleven

Page 32: Ethische praxis van de pastor

Omgaan met informatie

Vrijplaats en integratie, 2004Spanningsveld tussen vrijplaats en integratie

Vrijplaats als vertrouwelijke ruimte voor pastorale begeleidingIntegratie van pastorale begeleiding in zorgvoorziening

Optie voor vertrouwensrelatiePastor niet in teamAlleen informatie op basis van dialoog met toestemming

Informatie en beroepsgeheim, 2010Kritiek op vrijplaats als kerkelijk modelVraag naar integratie in zorgvoorziening

Toename van samenwerking en communicatie in zorgvoorzieningInformatietechnologie met email en elektronisch dossier

Optie voor voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheimPastor in team of netwerkVijf voorwaarden voor gedeeld beroepsgeheim

Page 33: Ethische praxis van de pastor

Pastorale begeleiding als vrijplaats

Algemene betekenisPlaats waar mensen kunnen wijken of schuilen voor een gevaar,

waar ze zich veilig en beschermd weten

Pastorale betekenisOpen en vrije ruimte waar de pastorant in alle vertouwen en vertrouwelijkheid

de pastor kan ontmoeten en geloof kan ter sprake brengen

Ondersteuning in literatuurBeroepsstandaard van de geestelijk verzorger, 2002, 2010Morele, godsdienstige en filosofische bijstand aan patiënten, 1973, 1997

Optie van pastoresVrijplaats als waarborg voor de identiteit van pastoraat in zorgvoorzieningOnderscheid tussen pastorale zorg en psychosociale zorg

Page 34: Ethische praxis van de pastor

Historische argumenten voor vrijplaats

Biechtgeheim en beroepsgeheimKerkelijk recht: absoluut geheim van sacramentele biechtStrafrecht, beroepscodes en ethiek: plicht tot geheimhouding,

met welomschreven uitzonderingen

AsielPlaats van bescherming tegen politieke leidersTempels en heilige plaatsen in de oudheid; kerken en abdijen in de middeleeuwenBeperking van oud asielrecht door scheiding van machten

en scheiding van kerk en staatModern asielrecht voor politieke en economische vluchtelingen

BesluitIntuïtie dat religie staat voor hoogste bescherming en geheimhoudingGod als ultieme bescherming en vrijplaats

Page 35: Ethische praxis van de pastor

Integratie van pastorale begeleiding

Algemene betekenisOpnemen van deel in geheel waartoe het wezenlijk behoort

Pastorale betekenisProces van communicatie en samenwerking tussen pastor en

andere zorgverleners zodat pastorale begeleidingeen wezenlijk deel wordt van het hele zorgproject

Ondersteuning in literatuurStatuut van de pastor, 2000Beroepsstandaard van de geestelijk verzorger, 2002, 2010

Optie van pastoresIntegratie als legitimatie van pastorale begeleiding in zorgIntegrale zorg: bio-psycho-sociale en spirituele modelGeïntegreerde zorg: communicatie en samenwerking tussen zorgverlenersProfessionele zorg: professionalisering van pastorale begeleiding

Page 36: Ethische praxis van de pastor

Vormen van integratie

GedoogintegratiePastoraat georganiseerd van buiten de zorgvoorzieningTolerantie van pastoraat binnen de zorgvoorziening

Organisatorische integratieCommunicatie en samenwerking om pastorale begeleiding te organiserenGeen interesse van beleid in pastoraat

Beleidsmatige integratieInteresse voor en ondersteuning van pastorale begeleiding door beleidIntegratie van pastorale begeleiding in het beleid van de zorgvoorzieningTaken van pastor met betrekking tot christelijke identiteit en ethiek

ProcesintegratieIntegratie van pastor in zorgproces van zorgverleners en zorgvragerIntegrale en geïntegreerde zorgPastores als teamleden

Page 37: Ethische praxis van de pastor

Pastorale vertrouwensrelatie

Pastor als expliciet religieuze referentiefiguur

Primaire taak in pastorale begeleidingVanuit christelijke inspiratie, traditie en gemeenschap

pastoranten begeleiden bij hun zoekennaar de zinvolheid van hun bestaan en de betekenis van hun geloof

VoorwaardeVertrouwensrelatie, gebaseerd op vertrouwelijkheidStrikter dan beroepsgeheim van zorgverleners?Intimiteit van streven naar zinvolheid van bestaan en geloof

veronderstelt hoogste vorm van vertrouwelijkheid

Historisch argumentVrijplaats en asiel in abdijen en kerkenBijzondere vertrouwelijkheid voor priesters in biechtgeheimIntuïtie dat religie staat voor hoogste bescherming en geheimhoudingGod als ultieme bescherming en vrijplaats

Page 38: Ethische praxis van de pastor

Excentrische vertrouwensrelatie

Pastor als excentrische vertrouwenspersoon

Secundaire taak in pastorale begeleidingPastor is beroepsbeoefenaar, maar geen lid van het teamOngeacht hun (religieuze) overtuiging, verwachten pastoranten

hogere vertrouwelijkheid van pastor dan van andere zorgverleners,zelfs van ombudspersoon of vertrouwenspersoon

Excentrische vertrouwensrelatie kan leiden tot pastorale vertrouwensrelatie

Opnieuw historisch argumentVrijplaats en asiel in abdijen en kerkenBijzondere vertrouwelijkheid voor priesters in biechtgeheimIntuïtie dat religie staat voor hoogste bescherming en geheimhoudingGod als ultieme bescherming en vrijplaats

GevolgGeen communicatie en samenwerking met andere zorgverleners?Geen integratie in zorgvoorziening?

Page 39: Ethische praxis van de pastor

Geheimhouding én uitwisseling informatie

Spanning tussen geheimhouding en uitwisseling van informatie

Algemene regel: dialoog met toestemmingOverleg tussen pastor en pastorant over uitwisseling informatieVooraf informeren over uitwisseling informatieMotiveren van belang van uitwisseling informatieRekening houden met wensen, opvattingen en gevoelens van pastorantOvereenstemming over uitwisseling informatieGeen uitwisseling zonder toestemming omwille van vertrouwelijkheid

Uitzondering: schadeDreiging van ernstige schade

Aan leven of integriteit van pastorant of andere persoonAan gezondheid of gezondheidszorg van pastorant

ProportionaliteitSchade alleen vermijdbaar door uitwisseling informatieAlleen informatie om schade te vermijden

Page 40: Ethische praxis van de pastor

Vrijplaats én integratie

Spanningsveld tussen vrijplaats en integratie

Geen vrijplaats van pastor of pastorale dienstDan afzondering en geen integratie in zorgvoorzieningOnaanvaardbare positie in goed bestuurde zorgvoorziening

Wel vrijplaats voor de pastorale of excentrische vertrouwensrelatieIn dienst van welzijn van de zorgvragerOmwille van hoogste vertrouwelijkheid

Historisch argumentAsiel is plicht voor overheid en recht van vluchtelingenBeroepsgeheim is plicht voor priesters en recht van gelovige

BesluitVrijplaats voor de vertrouwensrelatie tussen pastor en pastorantIntegratie van pastor en pastorale dienst in zorgvoorziening

Page 41: Ethische praxis van de pastor

Samenwerkingsintegratie

Meer dan gedoogintegratie

Onvoldoende voor geïntegreerde pastorale zorg

Combinatie van organisatorische en beleidsmatige integratie

Formele en informele communicatie en samenwerking

Met beleidsmakers: integratie in beleid van zorgvoorziening

Met andere zorgverleners: organisatie op zorgeenheden

Met andere spiritueel zorgverleners: afstemming diversiteit

Met pastoranten: existentiële noden

Minder dan procesintegratie

Pastor geen lid van het team

Geen samenwerking in de teams, wel met de teams

Uitzonderingen mogelijk, bijvoorbeeld op palliatieve dienst

Page 42: Ethische praxis van de pastor

Ethische uitdaging

Geheim houden van informatie in vertrouwensrelatie met pastorant

Juridisch: beroepsgeheim

Deontologisch: beroepsgeheim

Ethisch: waarden van vertrouwen, autonomie en privacy

Pastoraal: pastor buiten team, pastorale vrijplaats en invloed biechtgeheim

Uitwisselen van informatie in samenwerkingsrelatie met zorgverleners

Organisatorisch: samenwerking en communicatie in zorgvoorziening

Professioneel: delen van informatie in team of netwerk

Ethisch: waarden van zorg, integriteit en gezondheid

Pastoraal: integratie en legitimatie van pastorale begeleiding

Page 43: Ethische praxis van de pastor

Ethisch advies

Ethisch advies begeleidingscommissie ethiek GGZ Broeders van Liefde

Onderzoeksmethode

Combinatie literatuurstudie en ethische discussie

1. Ethische intuïties en praktijken

2. Confrontatie met literatuur

3. Ontwerpadvies

4. Amendering tot consensus over advies

5. Goedkeuring

6. Toetsing met externe partners

Optie voor voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim

Integratie als pastores zelfde advies volgen als zorgverleners

Vertrouwensrelatie gewaarborgd door vijf voorwaarden

Page 44: Ethische praxis van de pastor

Gedeeld beroepsgeheim in teams en netwerken

Afbakening team of netwerkDuidelijk afgebakende en herkenbare groep van zorgverleners

Team: uit één zorgeenheidNetwerk: individuele of groep zorgverleners of pastores uit

verschillende teams, zorgeenheden of voorzieningendie een gezamenlijke zorgopdracht voor een zorgvrager hebben enaan het beroepsgeheim gebonden zijn

Algemene optie: voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheimVroeger advies: gedeeld beroepsgeheim in team maar niet in netwerkGezamenlijke zorgopdracht impliceert delen van informatieGedeeld beroepsgeheim zoals in team van zorgverlenersIndien voldaan aan voorwaarden voor gedeeld beroepsgeheim in teamGrotere zorgvuldigheid om voorwaarden te voldoen dan bij team

PastoresIntegratie door zelfde advies voor pastores als voor zorgverlenersVertrouwensrelatie gewaarborgd door vijf voorwaarden

Page 45: Ethische praxis van de pastor

Voorwaarden voor gedeeld beroepsgeheim

1. Duidelijk afgebakend en herkenbaar team of netwerk van zorgverlenersTransparantie: afgebakend en herkenbaar naar binnen en buitenFuncties of personen schriftelijk vastleggen in individueel zorgplan

2. Gezamenlijke zorgopdrachtZorgopdracht schriftelijk vastleggen in individueel zorgplan

3. Plicht tot beroepsgeheimJuridische, deontologische of ethische plicht tot geheimhoudingGeheimhouding schriftelijk vastleggen in individueel zorgplan

4. Dialoog met geïnformeerde toestemming van zorgvrager of vertegenwrdgr.Dialoog met informatie en toestemming van zorgvrager of vertegenwrdgr.Zorgvrager zoveel mogelijk laten deelnemen aan uitwisseling informatie

5. Toepassing van relevantiefilter en zorgvuldigheidscriteriaAlleen relevante informatie delenBevraging aan hand van zorgvuldigheidscriteria

Page 46: Ethische praxis van de pastor

Informatie uitwisselen met derden

Afbakening: derden

Personen die op een of andere manier betrokken zijn op zorgvrager

Bijvoorbeeld door dienstverlening

Algemene optie: overleg met toestemming

Overleg met expliciete toestemming van zorgvrager of vertegenwoordiger

Toepassing van relevantiefilter en zorgvuldigheidscriteria

Uitzondering: dreiging van ernstige schade

Informatie uitwisselen zonder overleg of toestemming

indien dreiging van ernstige schade aan gezondheid of integriteit

van zorgvrager of andere persoon

Proportionele verhouding tussen schade aan gezondheid of integriteit

en schending van vertrouwensrelatie

Page 47: Ethische praxis van de pastor

Context van seksueel misbruik

Actuele context

Jarenlange geschiedenis van verborgen seksueel misbruik in de kerk

Ontslag Roger Vangheluwe – Danneels tapes – Rapport Adriaenssens

Leed van slachtoffers

Ethische reflectie

Algemeen humane en christelijke deontologie en ethiek: schending waarden

Beschermwaardigheid: niet schaden

Autonomie: niet dwingen

Professionele ethiek: geen combinatie van professionele en seksuele relatie

Kerkelijke ethiek: seksuele contacten enkel in huwelijk

Gevolg

Besmetting van lichamelijke aanraking door angst voor seksueel misbruik

Page 48: Ethische praxis van de pastor

Focus op lichamelijke aanrakingen

Praxis van lichamelijke aanrakingen in pastorale relatie

Beperkingen en/of onmogelijkheid van verbale communicatie

Mogelijkheden van non-verbale communicatie zoals aanraking

Ambivalentie van aanraking: verschillende betekenissen

Gevolg

Intuïtieve verantwoording van en/of onzekerheid over aanraking

Ethische reflectie

Casus – Begripsverheldering

Ethisch denkkader

1. Context – Asymmetrie – Verantwoordelijkheid

2. Subject – Motieven – Integriteit

3. Object – Handeling en effect – Respect

Page 49: Ethische praxis van de pastor

Casus

Als bijna iedereen vertrokken is na de vergadering van de pastorale groep,

komt een van de deelnemers naar de pastor toe. De vrouw is bijna in

tranen, en vertelt de pastor over haar gestrande relatie met haar

echtgenoot en de pijnlijke stappen naar een scheiding. De pastor luistert

aandachtig naar haar verhaal. De emoties lopen hoog op en de vrouw

begint te wenen. De pastor probeert haar te troosten, maar zijn woorden

houden de tranenvloed niet tegen. Hij neemt de vrouw in zijn armen en

houdt haar gedurende een moment vast. De vrouw wordt rustig. Juist voor

ze vertrekt, zegt de pastor dat hij blij was dat hij er voor haar was, dat hij

haar zo heeft vastgehouden en getroost. Met tranen in de ogen vertrekt de

vrouw samen met de laatste deelnemers van de vergadering.

Page 50: Ethische praxis van de pastor

Begripsverheldering lichamelijke aanraking

Brede definitie van aanraking

Lichamelijk contact tussen twee personen waarbij

lichaamsdeel van de ene raakt aan lichaamsdeel van de andere

Inclusie van seksueel contact: lichamelijk contact als uitdrukking of

verwezenlijking van seksueel verlangen

Lichamelijk contacten op continue lijn van zonder tot

met seksuele gerichtheid

Smalle definitie van aanraking

Lichamelijk contact tussen twee personen zonder seksuele gerichtheid

Soorten aanrakingen in pastorale relatie

Toevallige aanrakingen

Expressieve aanrakingen

Ondersteunende aanrakingen: langer en intensiever

Page 51: Ethische praxis van de pastor

Begripsverheldering pastorale begeleiding

Definitie pastorale begeleiding

Versterkende relatie tussen pastor en gesprekspartner,

waarbij de pastor vanuit de christelijke traditie,

gemeenschap en spiritualiteit,

de gesprekspartner begeleidt in het verhelderen en verdiepen van

zin van leven en betekenis van geloof

Relatie centraal

Relatie sterk middel in pastorale begeleiding

Versterkende relatie: 'empowerment'

Doelstelling: versterken in eigen beleving van zin en geloof

Page 52: Ethische praxis van de pastor

Ethisch denkkader: methodiek

Asymmetrie in pastorale relatie

Verantwoordelijkheid

Omstandigheden

Context

Subject Object

Intentie Handeling

Motieven van pastor Beleving en effect bij

gesprekspartner

Integriteit Respect

Page 53: Ethische praxis van de pastor

Asymmetrie in pastorale relatie

Structureel feit van asymmetrische verhouding

Grotere macht van pastor

Ambt – Professie – Persoon

Kleinere macht van gesprekspartner

Afhankelijkheid – Kwetsbaarheid

Moreel omgaan met asymmetrische verhouding

Bijsturen van machtsongelijkheid

Versterking of ‘empowerment’ van gesprekspartner

De ander versterken (autonomie)

De ander niet schaden (beschermwaardigheid)

Risico van ervaring van aanraking als grensoverschrijding

Page 54: Ethische praxis van de pastor

Verantwoordelijkheid

Band tussen asymmetrie en verantwoordelijkheid

Grotere macht leidt tot grotere verantwoordelijkheid pastor

Zelfs bij door gesprekspartner gewilde of ongewilde aanzet

tot lichamelijke aanraking

Belang van grondhouding van verantwoordelijkheid

Verantwoordelijkheidszin – verantwoordelijkheidsbesef

Verantwoordelijkheid omwille van menselijke en professionele relatie

Page 55: Ethische praxis van de pastor

Motieven van pastor

Professioneel motief of doel

Goede pastorale begeleiding met ’empowerment’ van gesprekspartner

Lichamelijke aanraking als middel voor doel pastorale begeleiding

Meestal onrechtstreeks middel

Complexiteit van menselijke motieven

Veelheid en verwevenheid van motieven beïnvloeden gedrag

Bijdrage psychoanalyse en ‘behaviourisme’

Overdracht: projectie van gesprekspartner op pastor

Tegenoverdracht: projectie van pastor of gesprekspartner

Onbewust psychologisch proces, zoniet manipulatie of misbruik

Voorbeeld: ideaal van pastor als trooster

Voorbeeld: eigen seksuele verlangens van pastor

Page 56: Ethische praxis van de pastor

Integriteit

Belang van grondhouding van integriteit

Overeenstemming tussen gevoelens en opvattingen enerzijds

en woorden en daden anderzijds

Niet veinzen, maar eerlijk en consequent

Noodzakelijke voorwaarde voor pastorale vertrouwensrelatie

en vrijplaats in pastorale begeleiding

Psychische integriteit

Morele integriteit veronderstelt psychische integriteit

Spiritualiteit: uitzuivering van motieven en inspiratie

Zelfkennis: eigen gevoelens en verlangens

Zelfzorg: fysiek en psychisch welbevinden, inclusief seksueel welbevinden

Externe hulp: functionering, supervisie, intervisie of psychotherapie

Page 57: Ethische praxis van de pastor

Beleving en effect bij gesprekspartner

Gepastheid van aanraking en effect ervan

Proportionaliteit tussen middel en doel: gepastheid?

Niet in aard van aanraking

Voorbeeld: handen, armen, schouders, hoofd

Wel in beleving van aanraking

Intentie van pastor

Beleving van gesprekspartner

Wel in effect van aanraking

Versterken of schaden van gesprekspartner

Prioriteit van beleving en effect bij gesprekspartner op intentie van pastor

Omwille van asymmetrie en machtsongelijkheid

Omwille van complexiteit van intentie van pastor

Page 58: Ethische praxis van de pastor

Casus

Vervolg casus

Enige tijd later verneemt de pastor hoezeer de vrouw overhoop was toen

ze vertrok. Ze was in de war door wat de aanraking voor haar betekende.

Hij had gezegd dat hij blij was dat hij er voor haar was, dat hij haar zo had

vastgehouden en getroost. Ze wist niet hoe ze zijn woorden moest

verstaan.

Reflectie over casus

Aanraking wellicht geen uitdrukking of verwezenlijking

van seksueel verlangen

Wel verwarrende aanraking want geen overeenstemming tussen

intentie pastor en beleving gesprekspartner

Rekening houden met leefwereld en levensgeschiedenis gesprekspartner

Page 59: Ethische praxis van de pastor

Respect

Belang van grondhouding van respect

Respect voor beleving van ander

Beleving en effect in context: cultuur, leeftijd, geslacht, leefwereld,

levensgeschiedenis, emotionele toestand enz.

Geïnformeerde toestemming?

Aanraking als professionele interventie

Veiligste weg: expliciete geïnformeerde toestemming

Maar aanraking is geen ‘technische’ interventie

Drie aandachtspunten

1. Beleving: beleving en effect inschatten vanuit persoon in context

2. Communicatie: woorden en betekenis geven aan aanraking

3. Toestemming: impliciete toestemming redelijkerwijze afleiden uit

overeenstemming van verbale en non-verbale communicatie

Page 60: Ethische praxis van de pastor

Besluit

Asymmetrie in pastorale relatie verhelderen

Vanuit grondhouding van verantwoordelijkheid

Context

Subject Object

Motieven van pastor verhelderen Beleving en effect verhelderen

Vanuit grondhouding van integriteit Vanuit grondhouding van respect