Surrealisme

-Confronterende tegenstellingen-“ Zolang alles op zijn plek staat kijkt niemand echt om”.

M.R. Kwint

Essay over het SurrealismeDoor Maria Kwint

PraktijkresearchAutonoom beeldende kunst

propedeuse jaar 1

November 2011

InhoudsopgaveSurrealisme...........................................................................................................................................1

Inleiding......................................................................................................................................3Hoofdstuk 1.................................................................................................................................4Ontstaan van het surrealisme, verschillende werkwijzen van surrealisten nader toegelicht. ....4

Dessin automatique............................................................................................................5Frottage..............................................................................................................................5Collage...............................................................................................................................6Grattage..............................................................................................................................7

Hoofdstuk 2.................................................................................................................................82a.Theorieën van Freud en Hegel. Wat is hun invloed op het surrealisme? ..............................82b. De klassieke kunsthistorie en de invloed op het werk van de surrealisten...........................9

Originele Venus van Milo................................................................................................11Slotopmerkingen.......................................................................................................................13

Bronnenlijst.....................................................................................................................15

InleidingWat brengt de mens tot nadenken wanneer hij een schilderij bekijkt, een liedje hoort, een film kijkt, of een verhaal of gedicht leest? Waarom zou iemand eigenlijk na gaan denken bij zulke handelingen? Zolang alles op zijn plek staat kijkt niemand echt om, net zoals wanneer alles goed gaat op je werk hoor je in principe ook niets van je leidinggevende. Het punt zit dus niet in datgene dat klopt, juist het tegenovergestelde prikkelt de mens en brengt hem tot nadenken. Muziek en kunst ontwrichten je alledaagse werkelijkheid.Zodra er iets mist of ontbreekt of zodra iets bekends geplaatst wordt in een vreemde omgeving, staan wij stil en vragen wij onszelf af

“wat is het nou wat dit werk zo bijzonder maakt, wat klopt er niet, of wat prikkelt ons om te blijven luisteren, kijken of lezen?”

Het surrealisme haalt dit gevoel van vervreemding scherp naar voren en neemt ons mee in een droomwereld waarvan wij twijfelen in hoeverre die reëel is of worden kan. Wij voelen ons als kijker uit onze alledaagse wereld gehaald, en in een nieuwe, vreemde, droom omgeving gezet. Het is een subtiel spel van klassiek en modern, van religie en anarchisme, soms samengevoegd in 1 beeld.Het surrealisme speelt zo sterk met onze gevoelens en intuïties dat we ons afvragen wat dit eigenlijk voor droomwereld is.In dit essay wil ik ingaan op die wereld tussen droom en werkelijkheid. Mijn ontdekking is, dat de diverse surrealistische kunstenaars gebruik maken van oude beeldtaal. Namelijk die van de klassieken, die al vaker een herleving kregen in de kunsthistorie. (renaissance, herwaardering van de grieks/romeinse cultuur) en neoclassicisme (herwaardering van de keizerlijke status, maar dan wel voornamelijk in de vormtaal…bijv. Versailles).De vraag is: Waarom maken surrealisten ook gebruik van die oude beeldtaal, terwijl ze tegelijkertijd zeggen dat ze hun denken en de processen van bestaande waarden en normen willen ontwijken, door gebruik te maken van

hun onderbewustzijn. Is het dan zo dat er in het onderbewuste juist zeer traditionele beelden liggen opgeslagen? Zo ja, hoe maken de surrealisten dan op een vernieuwende manier gebruik van die beelden. En wat maakt het dan zo verontrustend?Ik probeer achter deze vraag te komen door eerst in te gaan op het volgende:

De ontstaansgeschiedenis van het surrealisme. Het manifest van Breton en de beeldtaal van het surrealisme.

Op welke filosofische en kunsthistorische theorieën baseerden zij zich en wat voor invloed hadden -en hebben- zij?

Die theorie zal ik aan de hand van voorbeelden van diverse surrealisten toelichten. werken van o.a. Dali, Magritte, De Chirico en Miro) de theorie verklaren.

Hoofdstuk 1.

Ontstaan van het surrealisme, verschillende werkwijzen van surrealisten nader toegelicht.

De eerste interpretatie van het surrealisme kwam van André Breton in 1924, en luidde:“Surrealisme is een zuiver psychisch automatisme waardoor men mondeling of schriftelijk of op welke wijze dan ook het werkelijke verloop van het denken probeert uit te drukken. Denkdictaat zonder enigecontrole door het verstand, voorbij elke esthetische of ethischeoverweging1.”Hij bedoelde hiermee dus, dat, om een surrealistisch beeld te maken, in welke vorm van kunst dan ook, je daarvoor jezelf moest laten inspireren door je onderbewustzijn, je dromen. En dat dan op een simpele manier uit moest werken zonder al te veel erover na te denken. Zonder rekening te houden met de verschillende normen en waarden of maatschappelijke redeneringen, of met de esthetische waarden rondom de vraag wat kunst moet inhouden.Volgens hem was het verstand gevormd door de regels die men traditioneel vol bleef houden, generatie op generatie. De maatschappij kon alleen veranderd worden door mensen hun geloof in hoe de dingen in hun ogen 'werkelijk' waren, los te maken. Het doel van surrealistische kunstenaars was mensen bewust te laten worden dat datgene dat zij zien als een huis, een stoel of een boom eigenlijk alleen zo gezien wordt omdat ze dat zo geleerd hebben. Omdat men het zo heeft genoemd en het nooit is veranderd. Ze wilden dat realiseren door hun een beeld, geluid of welk middel dan ook, voor te schotelen, maar dan met een andere betekenis. Mensen zouden dan op die manier geconfronteerd worden met een 'mogelijkheid', anders dan de wereld waarin ze op het moment zelf leefden2. Het surrealisme is in dat geval sterk rebellerend en provocerend. Niet alleen omdat het schopt tegen de normen en waarden die erg belangrijk waren in de maatschappij, maar ook omdat het totaalbeeld een onmogelijke 'mogelijkheid' 1 André Breton, Qu'est-ce que le surréalisme? Brussel 1934, (13) -30 pag.2 Géraldine Barbery, Het pedagogisch dossier Magritte. België 2009, 35 pag.

weergeeft, die alleen als zodanig gezien kan worden in een droom of fantasiewereld. Dit was een aparte ervaring voor de mensen die tot zover alleen met 'logische' kunstwerken en wetten en regels te maken hadden gehad. Zoals dat al eeuwen lang, met tussenpozen gedicteerd was door de klassieken. Dat maakte deze kunstvorm zeer intrigerend en populair. En bovenal vernieuwend. Niet langer werd er gereageerd op vorm (die dan een nieuw ‘jasje’ kreeg), maar werd er een nieuwe dimensie toegevoegd: het onderbewuste. Een verontrustende werkelijkheid die zich aan de kijker opdringt.

De kunstenaars André Masson en Max Ernst gebruikten technieken zoals het automatisch tekenen en de frottage om hun onderbewust -zijn te verbeelden. Bij de frottage wordt een stuk papier op een ruwe ondergrond gelegd en bekrast. De vlekken die daaruit ontstonden werden het uitgangspunt voor een tekening.

Dessin automatique.André Masson, De dode Paarden, 1927.

“Dit werk van Masson, en andere werken uit die periode werden vaak getypeerd als het resultaat van het surrealistisch automatisme. De auteur van onderstaande tekst over het hallucinatorische typeerde het echter als een puur mentaal beeld dat ontstaat uit ritmische en biologische impulsen. Hallucinatorische

voorstellingen breken door de mechanische constructies van de werkelijkheid heen, omdat ze in staat zijn om te verschijnen zonder dat er een oorzaak in die werkelijkheid -een causaliteit- aan te pas komt. Bij dit proces is het verlies van het ik van meer belang dan de een of andere vorm van technische spontaniteit. Pascal Pia noteerde in die tijd: 'Bij Masson verschijnt de werkelijkheid door de vorm van de hallucinaties heen'. Masson verrijkte de surrealistische tekentechnieken met een biologische drive, waardoor hij van de tekening de uitdrukking maakte van hallucinatorische impulsen, die hun oorsprong vinden in de werkelijkheid van het lichaam.3”

3 Dawn Ades & Simon Baker, Undercover Surrealism: Georges Bataille & DOCUMENTS, Cambridge 2006, 120-121 pag.

FrottageMax Ernst, Palermo, 1925. Max Ernst was een Duits surrealistisch kunstenaar, beeldhouwer en schilder.Hij maakte gebruik van verschillende technieken waaronder de frottage de collage en de grattage.De techniek van de frottage ontstond doordat hij verschillende objecten met reliëf gebruikte om onder zijn tekeningen te leggen om vervolgens

eroverheen te 'wrijven' met grafiet waardoor je het reliëf terugzag in de tekening. Daarmee kwam hij tot het verbeelden van droomachtige werelden bestaande uit verschillende reliëfs van de vreemdste soorten.

CollageMax Ernst, Une semaine de bonté. 1934.

volgens Einstein zijn we de directe waarneming van de biologische identiteit zat. Verbeeldingen van vogels en vissen hebben altijd een belangrijke plaats ingenomen als totemistische identificaties. Bij Masson wekt de identificatie van het subject zelf de wil om deel te worden van de ziel. Het subject neemt daarom geen periferische plaats

meer in. Het ene deel van de tekening representeert het hele plaatje. Het krijgt een psychologische functie. Masson's werken provoceren een mythische reactie, wij raken erdoor geïntrigeerd. In primitieve samenlevingen wordt de behoefte aan vergroting van het ego gerealiseerd door de identificatie met dieren.Hier komen we terug op het totemisme waarvan metamorfose het klassieke

drama is. Kijk maar naar de rituelen waarbij men rond een vuur danst met maskers op en dieren nadoet. Dieren zijn identificaties waarin het sterven wordt verbeeld als een middel om er aan te kunnen ontsnappen.Uiteindelijk eindigt het proces op hallucinatorische wijze. Ik verwijs daarbij naar de klassieke figuren uit de mythologieën: de chimaera's, de harpijen, de centaurs, de sfinxen, de dryaden, de leopardmensen en de krokodillenmensen. Het zijn totemistische identificaties met heterogene vormen.3

Conclusie: Misschien is het mytische aspect uit de klassieke wereld een aanknopingspunt geweest voor de surrealisten. Het blijft echter de vraag waarom niet zij, maar uiterst concrete beeldtaal als pilasters en timpanen de wereld vormen waarin het surrealistische object een plaats krijgt.

Grattage

Max Ernst, Forêt pétrifiée.1927.

Grattage geeft bijna hetzelfde effect weer als de frottagetechniek. Het verschil zit hem in het materiaal wat in dit geval olieverf op canvas is. Hierbij wordt er met een paletmesje, textuur aangebracht op het verse natte verf, meestal geïnspireerd door een object dat naast het doek wordt geplaatst. Ernst vergeleek deze

techniek met de automatische schrijfmethode en beschouwde dit daarom als

een surrealistische wijze van schilderen4.

Hoofdstuk 2

2a.Theorieën van Freud en Hegel. Wat is hun invloed op het surrealisme?

Freud benadrukt de losmaking van allerlei beperkende banden, die ons zijn opgelegd na onze geboorte5. Er zijn drie fases van bewustzijn aspecten van onszelf: het Es, het Ich en het uber-Ich. Het es staat voor de oerdrift, het Ich voor de eerste ontwikkeling en het Über-Ich voor de beheersing van de driften en de aanpassing aan de omgeving. Freud stelt dat door aanpassing wij onze driften verdringen. Daardoor kan kunst een kunstmatige en aangepaste manier van communiceren zijn. Freud roept op om het Es een zekere voorrang te geven. Psychoanalyse maakt het mogelijk om een kijkje te nemen in ons diepste zijn. Kunstenaars maken daar binnen het surrealisme dankbaar gebruik van.

Hegel's theorie is de theorie van de dialectiek. Die theorie heeft grote invloed gehad, ook in de kunst. Bij het maken van kunstwerk is er sprake van aan de ene kant een concept of idee aan de andere kant de materie (met zijn eigen wetten), het uiteindelijke product is een weergave van de strijd tussen het idee en de materie. Oftewel tussen een gedachte en een handeling. Het beeld is dus altijd meer dan een concept6.

4 Kokuritsu Seiyõ Bijutsukan, Masterpieces of the national museum of western art, tokyo 2009, 179 pag.5 Prof. Dr. Sigmund Freud, De invloed van ons onbewuste in ons dagelijksch leven, Amsterdam 1931, 408 pag.6 (Uit mijn oude schoolaantekeningen gehaald)

"Ik geloof dat ik in wat ik schep een echt middelmatig schilder ben, wat ik als echt geniaal beschouw, is mijn visioen, niet datgene wat ik precies realiseer.7"

Surrealisten zijn meer gericht op het concept dan op materie, op idee dan werkelijkheid en daarom is Hegel een inspiratie voor hen. Omdat het concept ze bevrijdt van het zichtbare, wordt het mogelijk om gebruik te maken van ons onzichtbare onderbewustzijn. Uiteindelijk krijg je dan -via anarchistische ideeën- een herziening van alle waarden in de maatschappij. Een van de belangrijkste doelstellingen binnen het surrealisme.

Salvador Dalí, Vénus de Milo aux tiroirs, 1936-1964.

Salvador Dali liet zich veel inspireren door Freud.In dit geval gaat het om het beeld van Venus oftewel Aphrodite (de griekse variant), de godin van de liefde volgens de oude mythologieën. Zij staat als symbool voor het klassieke schoonheidsideaal van de vrouw.De lades staan symbool voor de verdrongen seksualiteit waarvan Dali meent te zeggen dat het de “weeën van het christelijke geweten” afkomstig is.Er wordt gesuggereerd dat deze lades te maken hebben met het es, het Ich en het Über-Ich uit de

gedachtegoed van Freud. Zo wordt het althans uitgelegd in het museum Boijmans van Beuningen. Het ging er in ieder geval om dat de lades vergeleken konden worden met de geheimen van het onderbewuste en dat ze op elk moment geopend konden worden.

2b. De klassieke kunsthistorie en de invloed op het werk van de surrealisten.

Giorgo de Chirico, Hector en Andromache, 1917.

Het plaatsen van klassieke modellen geïnspireerd uit een klassiek verhaal uit de oudheid, te midden van een milieu dat in principe heel futuristisch uitziet. Een combinatie die in de werkelijkheid niet voorkomt. De omgeving ziet eruit als in een droom. Opmerkelijk is dat Chirico veel klassieke elementen laat terugkomen als timpanen, bogen en pilasters in gebouwen.

7 Salvador Dali, Journal d'un génie, Paris 1994, 301 pag.

Ik kom weer terug op mijn inleiding, waarin ik me afvraag hoe het kan dat surrealisten zich aan de ene kant beroepen op hun onderbewuste, terwijl ze wel gebruik maken van zeer conrete beeldtaal uit de klassieke kunst. Is dat niet met elkaar in tegenspraak? Het valt op dat er, net zoals in 'Hector en Andromache' van Chirico, een beeld (uit het onderbewuste) in een andere, bestaande (klassieke en concrete) wereld wordt gestopt, terwijl die beelden niets met elkaar te maken lijken te hebben. Dit zien we ook weer terug in werken van onder andere: Delvaux, Magritte en de Chirico.Hieronder enkele voorbeelden van die ‘tegenstelling’.

Paul Delvaux, Les courtisanes, 1948.

Paul Delvaux, La rue du tram-way, 1938.

René Magritte, Le jockey perdu, 1942.

Chirico, Piazza d'Italia, 1955.

Waarom maken surrealisten ook gebruik van die oude beeldtaal, terwijl ze tegelijkertijd zeggen dat ze hun denken en de processen van bestaande waarden en normen willen ontwijken, door gebruik te maken van hun onderbewustzijn. Is het dan zo dat er in het onderbewuste juist zeer traditionele beelden liggen opgeslagen?

‘Het schilderen is er niet meer op uit om gegeven vormen of de structuren van objecten vast te leggen. Oftewel: men raakt buiten bewustzijn en vergeet op

dezelfde manier als wanneer een toegewijde monnik in extase komt door concentratie: men vergeet domweg alle besef van werkelijkheid. Deze anesthesie heeft als kenmerk dat er mythologische lagen worden ontdekt en in beweging worden gezet. “We geven toe aan de terugkeer van de mythologische schepping, de terugkeer van een psychologisch archaïsme dat staat tegenover het zuiver imiterende archaïsme van de vormen.5”Blijkbaar zitten die traditionele beelden dus inderdaad opgeslagen in het onderbewustzijn, waardoor die telkens weer naar boven komen. En dat zou dus betekenen dat in ieder geval de klassieke mytische figuren in het surrealisme verklaard kunnen worden. Nog een voorbeeld van een mytische figuur uit de oudheid, die een ‘plaatsje’ kreeg binnen het surrealisme, is: ‘De Venus van Milo.’ Ik vond het boeiend om van diverse surrealistische kunstenaars een verschillend beeld van Venus te vergelijken. Om zeker te zijn dat ze zich letterlijk baseren op de ‘oudste zuster’, een voorbeeld van het origineel:

Originele Venus van Milo100 v. J-C:

Venus van Man Ray (1936):

René Magritte, La magie noire, 1935.

Joan Miro, Venus siësta.

Ik licht de voorbeelden toe, omdat ze zo verrassend verschillend zijn. ManRay heeft van Venus een hedendaagse vrouw gemaakt, en roept een sexy wereld op, die voor de kijker bevreemdend is. De Chirico heeft ook een schilderij gemaakt van Venus, op haar rug gezien, terwijl ze een klassieke, drukkende wereld inkijkt. De kleuren zijn bevreemdend, alsof de lucht van koper is. Helaas was de afbeelding zo klein, dat het niet zichtbaar te maken viel. Magritte is uiteraard wel de meester van het surrealisme. Hoewel Venus met haar hoofd in de wolken is, is zij toch betiteld als ‘La Magie noire’. Hier is de titel in een vreemde tegenspraak met het beeld wat we zien. Ook Magritte gebruikt (neo?)klassisistische vormen in het muurtje waarop Venus bevallig leunt. Joan Miro benadert mijns inziens het surrealisme zoals ze zich wil presenteren, het dichtst. Hij lijkt echt vanuit zijn onderbewuste tot beeldtaal te komen. Zonder concreet gebruik te maken van bestaande beelden. Het rare is alleen, dat het minder beklemmend op m ij overkomt. Waarschijnlijk omdat er geen spel gespeeld wordt met mijn bewustzijn. Ik voel me niet uit mijn dagelijkse werkelijkheid meegetrokken naar een heel vreemde wereld. Concluderend kan ik stellen, dat de surrealisten weliswaar over het algemeen gebruik gemaakt hebben van concrete beeldtaal, maar dat zij dankzij de toevoeging van droombeelden uit het onderbewuste, je op een beklemmende manier weten mee te voeren naar een wereld die de jouwe – nog- niet is.

Slotopmerkingen.

….Verrast blijf ik staan. Daar is ze weer; de Venus van Milo, dit keer omringd door planten, tuinslangen en nepkikkers. Een vreemde wereld, waar ze zich toch wel thuis voelt. Boeiend, hoe zo’n veelbesproken beeld zich door eeuwen en kunststromingen heen staande blijkt te houden…het blijft een droom van een vrouw.

Aan het begin van het essay stelde ik mezelf de vraag: wat beweegt mensen om stil te staan bij kunst. En waarom kun je aan sommige kunstwerken niet voorbij lopen zonder stil te staan bij wat er achter de geschilderde werkelijkheid schuilgaat. Ik denk dat de surrealisme door hun manier van werken de mensen meer bewust hebben gemaakt van de diepere laag in hun ziel. En dat zich binnen in ons ook een werkelijkheid bevindt, die zich een weg baant naar buiten, door middel van beelden. Ik denk dat zij daar een goede invloed op hebben gehad. Mensen zullen altijd op zoek blijven gaan naar wat hen innerlijk beweegt.

In het surrealisme wordt een antwoord gegeven op die zoektocht: bevrijding van traditie en verdieping in je onderbewustzijn. Dat maakt dat kunstwerken uit die tijd van blijvende betekenis zijn. Ik denk ook dat onze maatschappij zo gericht is geraakt op het materiële dat we soms een vlucht nodig lijken te hebben in “de mystieke openbaring van het verborgene”. Dat kan religieus (bijv. boeddhisme), filosofisch (zie Hegel) en kunstzinnig zijn (zie bijvoorbeeld hedendaagse striptekenaars en fotografen). Daarbij blijft iedereen altijd verlangen naar vrijheid in denken en handelen.

Hoewel deze manier van kunst maken en beschouwen zeker haar invloed heeft op mensen, geloof ik toch niet dat dit de meest sublieme manier is om je innerlijk bevrijd te voelen. Mijn idee is dat er niet alleen een wereld in ons leeft, maar ook boven ons. En dat daar God is die ons bevrijd van wat ons bindt. En dat Hij ook na mijn leven mij zal laten delen in die uiterste vrijheid.

Bronnenlijst

Ades, Dawn & Simon Baker (2006). Undercover Surrealism: Georges Bataille & DOCUMENTS, Cambridge: MIT Press.

Barbery, Géraldine & Isabelle Vanhoonacker (2009). Het pedagogisch dossier Magritte. België: Educateam -Koninklijke Musea voor Schone Kunsten.

h ttp://www.extra-edu.be/pdf/Magritte_NL.pdf Bijutsukan, Kokuritsu Seiyõ (2009). Masterpieces of the national museum

of western art, Tokyo: National Museum of Western Art. Bradley, Fiona (1999). Surrealisme. Bussum: Thoth uitgeverij. Breton, André (1934). Qu'est-ce que le surréalisme? Brussel: René

Henriquez uitgever. Dali, Salvador (1994). Journal d'un génie, Paris: Gallimard. Fleming, John (1992). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam:

Meulenhoff. Freud, Sigmund (& Johan Stärcke vertaling) (1931). De invloed van ons

onbewuste in ons dagelijksch leven. Amsterdam: Wereldbibliotheek.