1 of 29

Inhoudelijke resultaten van de ERIS sessies

Deze versie bevat nog niet alle resultaten van vraag 3/4 van de eerste zeven sessies

Harry te Riele, Storrm CS (www.storrmcs.nl) versie 18 april 2002

2 of 29

Inhoud

1. Inleiding 3 • Doel van dit document 3 • Gedachte achter ERIS 3 • Opzet van ERIS 3 • Opzet van de sessies 3 • Planning en organisatie 3

2. Resultaten in vogelvlucht 4 • Resultaten in managementtermen 4 • Inhoudelijke resultaten 5

vraag 1: intuïtieve reactie 5 vraag 2: disciplines 6 vraag 3/4: verdieping 7 vraag 5: suggesties 8

Bijlage 1: gedetailleerde resultaten van vraag 1, 3 en 4 Bijlage 2: letterlijk programma sessie

3 of 29

1. Inleiding

Doel van dit document LNV verdiept zich in de haalbaarheid van een systeem dat in een vroeg stadium nieuw opkomende risico’s voor voedselveiligheid kan signaleren. Het systeem heeft als werktitel ERIS: Emerging Risk Identification System. Tot de verkenning behoren negen computerondersteunde sessies van een halve dag, met in totaal circa 115 experts, afkomstig van vier continenten. Die sessies vonden plaats in Den Haag, Brussel, Budapest en Rotterdam. Dit document informeert over de resultaten van de negen sessies. Gedachte achter ERIS De gedachte achter ERIS is betrekkelijk eenvoudig. Specialisten op uiteenlopende plaatsen in de samenleving zien ontwikkelingen opkomen die gevolgen kúnnen hebben voor voedselveiligheid. Zo ziet bijvoorbeeld een civiel ingenieur draagvlak ontstaan voor dubbel grondgebruik in verstedelijkte gebieden (auto’s parkeren onder de grond en groente telen er bovenop). Een marketeer ziet op zijn beurt de import van ecologisch voedsel sterk toenemen (gevaar voor vervuilde eieren). Een biochemicus ziet weer stamcelonderzoek een grote toekomst tegemoet gaan met onverwachte gevolgen, terwijl een politicoloog de dominantie van economische waarden ziet afkalven, waardoor een herschikking van bedrijfswaarden optreedt. ERIS tracht wereldwijd verschijnende kennis over ontwikkelingen te koppelen aan voedselveiligheid, meetbare indicatoren, namen van specialisten en onderzoeksinstituten. De kennis moet zowel wetenschappelijke literatuur als grijze, niet-wetenschappelijk gevalideerde bronnen gaan omvatten. Waar bestaande Europese systemen (zoals het Rapid Alert System, maar ook nationale systemen) zijn toegerust om reeds optredende problemen snel te communiceren, zou het mooi zijn als ERIS vóórtijds kan signaleren. ERIS kan daarmee de huidige signaleringpraktijken aanvullen ‘aan de voorkant’. Het bouwen van een intelligence system als ERIS is geen sinecure, maar ook niet uniek. De laatste jaren zijn bij farmaceutische ondernemingen zoals Organon (AKZO Pharma) analoge systemen opgebouwd. Die systemen slaan wetenschappelijke kennis en signalen van huisartsen doorlopend op. Elk jaar selecteert een comité de te onderzoeken gevaarsignalen. De selectie wordt bij de farmaceuten gebaseerd op bijvoorbeeld ernst van de gevaarsignalen, winstkansen, bedreiging van continuïteit en beschikbaar researchbudget. Opzet van ERIS Het bouwen van ERIS kost veel tijd. Analoge systemen maken aannemelijk dat je hierbij eerder in de orde van vijf jaar moet denken dan van één. Maar ERIS krijgt pas waarde indien het werkelijk wordt ingezet en indien de samenleving adequaat gaat reageren op alarmsignalen. Zover is het nog niet. De eerste stap is te laten zien hoe zo’n systeem eruit zou kunnen zien. Hiertoe bewandelt het ERIS-team twee wegen. Enerzijds heeft het de ambitie de wetenschappelijke literatuur van grote internationale uitgevers toegankelijk te maken en te verbinden met indicatoren van ontwikkelingen in de samenleving. Anderzijds vergaart het een beginset van disciplines, ontwikkelingen, indicatoren en specialisten die gekoppeld kunnen worden aan die wetenschappelijke literatuur. Een voorbeeld: de temperatuur en vochtigheid (2 indicatoren) nemen geleidelijk toe in West Europa door de klimaatwijziging en dat betekent dat sommige schimmeltoxinen een verhoogde overlevingskans hebben in ons grasland. Dit kan gevolgen hebben voor onze voedselveiligheid. Het met regelmaat meten van indicatoren geeft aanwijzingen waar een ontwikkeling mogelijk tot een alarmsituatie kan leiden. ERIS biedt tevens inzicht in welke specialisten en instanties dit onderwerp bestudeerd hebben, zodat de overheid in geval van nood met deze specialisten of instanties in contact kan treden. Nog een voorbeeld: de sterke toeneming van ecologische zuivel in het buitenland doet de import naar ons land oplopen, waardoor er nieuwe voedselrisico’s (vervuilde eieren?) ontstaan. Een derde: de sterke toename van functional foods stelt consumenten bloot aan combinaties van additieven, waarvan we alleen per stof de plafondconcentraties kennen, en niet in combinaties. Dit kan bijvoorbeeld gevolgen hebben voor jonge kinderen. Opzet van de sessies Het doel van de sessies is het komen tot een startset van data waarmee de werking van het systeem wordt gedemonstreerd. Hiertoe zijn uiteenlopende disciplines uitgenodigd.

4 of 29

Per sessie wordt groupware ingezet: alle deelnemers zijn aanwezig in één ruimte en maken gebruik van laptops. De resultaten komen op een gemeenschappelijke server bijeen. Dit maakt mogelijk dat elke deelnemer evenveel gehoord wordt, dat alle gegevens letterlijk bewaard blijven en dat de hoeveelheid output vele malen groter is dan bij conventionele workshops. De sessies kenden grosso modo hetzelfde programma:

- Introductie van ERIS - Opwarmer om de deelnemers mentaal op temperatuur te brengen - Vraag 1: ‘wat is uw intuïtieve reactie op het horen van de introductie’ (strikt anonieme output) - Vraag 2: ‘in welke disciplinegebieden voelt u zich thuis?’ - Vraag 3: ‘welke ontwikkelingen voorziet u in uw gebied?’ - Vraag 4: ‘kies twee ontwikkelingen die volgens u gevolgen kunnen hebben voor voedselveiligheid

aan welke risico’s denkt u? wat is uw redenering daarbij? welke meetbare indicatoren zou u kiezen om te kijken of het de foute kant uitgaat met

die ontwikkeling? naar welke specialisten en instituten zou u toestappen (wereldwijd) op dit terrein voor

verdieping?’ - Vraag 5: Conclusie en evaluatie

wat levert deze sessie volgens u op? wat zou u de organisatoren mee willen geven voor het vervolg?

Dit rapport Dit rapport betreft vooral de inhoudelijke resultaten van de sessies. Het geeft alle antwoorden op vraag 1 en 2. Voor vraag 3 bevat het alleen die antwoorden die de deelnemers erna gebruikten voor nadere verdieping. Het rapport geeft het resultaat van vraag 4 weer als een honderdtal mogelijke ontwikkelingen richting voedselonveiligheid. Het bevat een serie deskundigen en tot slot suggesties voor het ERIS-team. In sommige sessies konden specialisten schriftelijk op elkaar’s input reageren. Dit leverde niet altijd even interessante polemieken op en de reacties zijn daarom niet opgenomen in dit rapport. Er is los van dit rapport nog een tweede document opgesteld dat de metaresultaten van de sessies bespreekt. Planning en organisatie De sessies zijn van medio november 2001 tot medio maart 2002 gehouden. De dagelijkse projectleiding was in handen van Nathalie Scheidegger, afdeling VVA/LNV. VVA onderhield tijdens de doorloop contact met onder meer de EC, FAO en WHO. Voor het ontwerp van de sessies, de facilitering en de technische ondersteuning zijn twee externe partijen aangetrokken Harry te Riele (Storrm CS) en Wilma de Graef (Blenks).

2. Resultaten in vogelvlucht

In vogelvlucht zijn de resultaten van de negen sessies als volgt. Resultaten in managementtermen In managementtermen verliepen de sessies volgens plan: de planning, de aantallen deelnemers, de disciplines en het inhoudelijk resultaat. De eerste drie sessies vóór de kerst; vier en vijf eind januari, zes en zeven eind februari, acht en negen half maart. Het aantal deelnemers bedroeg 13 á 15 per sessie. Twee sessies waren iets zwakker bezet. Opgeteld hebben ongeveer honderdvijftien specialisten deelgenomen. De eerste sessie is opnieuw gehouden, nadat een softwarefout roet in het eten gooide. Dertien van de vijftien deelnemers reageerden laconiek en bleken direct bereid een tweede maal terug te komen. De herhaling (en alle volgende keren) verliep volgens plan. Deelnemers zijn afkomstig van nationale en internationale consumentenorganisaties, kennisinstellingen, industrie, overheden (grotendeels ambtenaren) en intermediairs. Consumentenorganisaties en industrie zijn wat ondervertegenwoordigd. In eigen land gaven departementen hun medewerking. Opvallend afwezig was het ministerie van EZ, dat na aanvankelijke toezegging, en ook na verzoek om vervanging, geen deelnemer leverde.

5 of 29

In de nationale sessies lag het accent op technisch-inhoudelijke disciplines: risk managers en onderzoekers. In de internationale kwamen daar politieke oriëntaties bij. Al met al zijn de bèta- en beleidswetenschappen zeer goed bezet. Ondervertegenwoordigd zijn de disciplines sociologie, communicatie, politiek, economie en recht. De programmaopzet werkte meestal uitstekend. De evaluatie in elke sessie zorgde ervoor dat gaandeweg de geprogrammeerde ruimte voor mondelinge discussie zich verplaatste naar het einde, waarmee de discussie meer een evaluatie-&-tips-karakter kreeg. Tijdens sessies, die gedwongen korter waren, (zoals een FAO-sessie in Hongarije) werd de opwarmer geschrapt. Bij één sessie die overwegend door niet-technici werd bevolkt, werd de indicatorenvraag geschrapt en werd meer tijd genomen voor het inventariseren van nationale deskundigen en instituten. Een aantal deelnemers verwachtten dat ERIS al bestaat en kwamen in die zin bedrogen uit. We hebben een veelheid aan complimenten ontvangen over de organisatie, opzet en aanpak1. We hebben beloofd alle deelnemers een versie van het eindresultaat toe te sturen. In de twee Brusselse sessies is opvallend kritischer gereageerd. Een zeer heterogeen deelnemersveld naar specialisme, niveau en taalvaardigheid liet een lager energieniveau zien in de sessies, en gaf vervolgens – door enkelen verwoord – kritiek op opzet en aanpak. Het sessieprogramma bood in hun ogen te weinig debat- en interactie-tijd (die was op aanbeveling van eerdere groepen juist geleidelijk aan gereduceerd). Deelnemers dachten na de introductie de dag ervóór, dat ERIS al werkt en kwamen om dit sterke staaltje te aanschouwen, in plaats van het te vullen met informatie. Ze misten de politieke dimensie (zoals het verzwijgen van schandalen of het overtroeven van signaalgevers), terwijl juist recente cases laten zien dat dáár cruciale punten zitten. Dat ERIS tóch ook in Brussel interesse wekte blijkt uit het feit dat degenen die de kritiek verwoordden desondanks een zeer welwillende houding toonden naar de toekomst van ERIS en de teamleden. Inhoudelijke resultaten Tijdens de meeste sessies gingen de specialisten zeer serieus in op de vragen. Inhoudelijk zijn de sessieresultaten ronduit interessant. Hieronder volgt de grote lijn in antwoorden per gestelde vraag.

Vraag 1: Intuïtieve reactie op ERIS

De eerste vraag aan de deelnemers is een intuïtieve reactie anoniem in te typen, direct na het horen van de introductie over ERIS. De input was strikt anoniem. De reacties lopen uiteen, maar zijn gemiddeld zeker niet negatief. De bijlage bevat alle antwoorden. Hier volgt een selectie. Grofweg één kwart antwoordt zonder terughouding positief: “this would be a great tool; the sooner the better; I wish I had this during the dioxin crisis; zeer uitdagend; lof; uitstekend en noodzakelijk; if this really takes off, it will reduce many cases of food contamination worldwide.” Grofweg een tweede kwart is positief, maar met een waarschuwende ondertoon: “ambitious; difficult to put in place; why would people give signals to this system?; will we have the resources to respond to the risks identified?”. Een derde kwart stelt het oordeel uit, vraagt om nadere informatie of twijfelt: “I need more information; many questions remain; who will own it?; could this possibly be a threat to my country’s economy?”. Sommigen reageren ronduit negatief: “This won’t work; it’s playing with computers; keep politicians as far away from this as possible; logically it sounds very good but…in reality it won’t work; how can you make sure that information will be taken seriously by decision makers?; oude wijn in nieuwe zakken”. Al met al spreken de resultaten van de sessies de haalbaarheid van het ERIS-concept niet tegen. Maar niet álle deelnemers zijn overtuigd van de implementeerbaarheid. Veelgenoemde punten van aandacht zijn de schakel na ERIS (decision making), systeemonderhoud, traagheid van wetenschappelijke informatie, internationale samenwerking en teveel nadruk op techniek.

1 ‘You are excellent salesmen’

6 of 29

Vraag 2: In welke kennisgebieden bent u goed thuis? Hier volgen de volledige resultaten op vraag 2, gerangschikt volgens de NWO-classificatie. Natuurwetenschappen (o.m. wiskunde, informatica, scheikunde, biologie, scheikunde, farmacie)

Genetically modified organisms, proteomics, microbiology, molecular biology, metabanomics, food analysis Chemistry, biochemistry, biotechnology, immunochemical diagnosis, microbiological agents, verification techniques, exposure assessment, betrouwbaarheidsanalyse, biomarkers, pharmacokinetic modeling, quality systems, process management, food&metabolism natural toxins Pesticides, persistent organochlorines, radioactive contamination, environmental impact, life cycle analysis Expert systems, information technology, network theory, logistics Agrometeorology, climatology Urban planning, documentation, horse breeding.

Gezondheid (o.m. geneeskunde, diergeneeskunde, overige medische wetenschappen) Early illness detection systems (hospitals), functional foods, nutrition, food safety, safety of organic food Contaminants, food hygiene, food additives, food standards, epidemiology, toxicology, risk assessment, food safety policy, food authentification, ethology, rumen fermentation Zoonoses, veterinarian, veterinary public health, veterinary medicines, complementary medicines.

Landbouw Food production, organic food production, animal feed, animal feed additives, contamination in animal feed Production chain, chain management, agro industry, soil science, detection&inspection, vleeskeuring, enforcement Meat, fishery

Economie Economy, economic input/output analysis

Rechten Law, trade legislation, food legislation, environmental legislation

Gedrag en maatschappij European and national politics, politicologie Developing aids (ontwikkelingssamenwerking) Information management, labeling Terrorism Marketing, new eating habits, consumer behaviour, consumer goods, adulteration, risk perception Cross-cultural communication, risk communication, social-psychological communication, life quality Management consultancy, ethics, DIY (klussen in huis) Innovation sociology, forecasting.

Taal en cultuur -- Overige

Graphic design. De tweede vraag levert dus een schat aan disciplines op. Toch blijken niet alle voor voedselveiligheid relevante kennis aanwezig. Er zijn twee hiaten: ontbrekende wetenschappelijke kennisgebieden en de praktische, niet-wetenschappelijke kennisdragers. Wat betreft de eerste zijn de natuurwetenschappelijke richtingen onder scheikunde, biologie, diergeneeskunde, gezondheid en landbouwwetenschappen dominant. Recht, economie en gedrag & maatschappij zijn ondervertegenwoordigd. Gebieden als politicologie, micro- en macro-economie, bestuurskunde, bedrijfskunde en sociologie zijn vrijwel afwezig2. Wat betreft de tweede is het duidelijk dat voedselproblemen aan meer kennisvelden raken dan slechts de wetenschappelijke. Sterker nog, het zijn meestal níet de wetenschappers die acute voedselproblemen oplossen. Uit casuïstiek (zoals de BSE-historie) blijken de ontbrekende gebieden doorslaggevend te kunnen zijn voor de fase die komt na een gevaarsignalering: het doorvoeren dan wel tegenhouden van systeem- en organisatiewijzigingen. Een kennisgat zou trouwens overkoombaar zijn indien experts gewend zijn voorbij de grenzen van hun vakgebied te redeneren. Dit laatste is vaak ijdele hoop. Bij alle sessies valt op dat het maar weinigen gegeven is causale verbanden voorbij de vakgrenzen te benoemen. Zo kan het gebeuren dat de ene groep economie als onbelangrijke discipline afdoet, terwijl een andere deze juist als cruciaal betitelt. Nog zo’n illustratie: slechts enkele groepen brachten de media ter sprake.

2 Veel van de aanwezige specialisaties begeven zich trouwens over grenzen van NWO-vakgebieden heen, hetgeen de betekenis van de classificatie voor ERIS relativeert.

7 of 29

Vraag 3/4: (3) Welke ontwikkelingen voorziet u in uw kennisgebied? (4) Selecteer enkele ontwikkelingen. Welke negatieve gevolgen kunnen die hebben voor voedselveiligheid?Welke indicatoren zou u kiezen om te meten of het foute kant uit gaat met uw ontwikkeling? Welke specialisten en organisaties zou u benaderen voor nadere verdieping?

Op vraag 3 typte elke deelnemer twee of meer ontwikkelingen in in korte steekwoorden. Vervolgens geven de deelnemers mogelijke gevolgen aan voor voedselveiligheid. De resultaten zijn zeer uiteenlopend, een steun voor de gedachte dat voedselbedreigingen uit allerlei hoeken kunnen komen. Enkele clusters van voorziene ontwikkelingen zijn: globalisering, consumentengedrag, technische verbeteringen, productinnovaties en klimaatwijziging. Tot slot kiezen de deelnemers indicatoren (meetbare parameters) om deze gevolgen in de gaten te kunnen houden en typen ze namen van specialisten en instituten in. Hieronder geven we vijf voorbeelden van het resultaat. De bijlage bevat een uitgebreide lijst. Het toont aan dat het lukt om van discipline naar ontwikkeling naar gevaar naar specialist te redeneren. Het valt op dat het genereren van indicatoren niet eenvoudig is voor veel deelnemers. De mate waarin deelnemers specialisten en instituten noemen is zeer uiteenlopend per groep. Citaat: “kom naar mijn kantoor, daar zitten de namen van specialisten in de ordner”. Knowledge area: Globalization Development: Increasing global trade puts an increasing burden on quality control and analytical methodology to assure consumer safety. Wide dissemination of foodborne pathogens / wide geographical occurrence of foodborne diseases can be expected. Rapid and, if possible, cheap screening methods are needed to control imported food products and animal feed components. Indicators: Volume of global trade, number of sporadic cases and outbreaks cases, characteristics of microorganisms, geographical origin of food vehicles, categories of food vehicles Experts: World Trade Organization, epidemiologists and laboratories of international\national\federal public health institutes/organizations (for example WHO, CDC - USA- , Health Canada, PHLS - London -, Robert Koch Institute - Berlin -, Institut National de Veille Sanitaire – Paris. Knowledge area: Globalization Development: Globalization of trade will lead to difficulties in tracing the origin of raw materials and food ingredients, and in defining the quality and safety of the products. During food production, shipping and storage many new hazards may be identified like the formation of new toxins, and the occurrence of contaminants like PAHs and other compounds. An approach of back-tracing to the origin of production of raw materials is needed. Indicators: Microbiological and chemical parameters. New traceability systems including methods for geographic analysis, validated labeling, marker chemicals/profiles. measure standard volume batches and an identification system, so that the batches can be traced afterwards. Experts: All sorts of Control institutes from government and industries. Expert in geographic origin of food - John Dennis CSL, UK. Labeling / certificates clarifying origin: EC DG Enterprise. Knowledge area: Risk Assessment, Elderly Development: Increased age of humans Potential danger: Exposure to additives and contaminants only started 50 years ago. The experiment of lifelong exposure is just starting. We may see in the future more diseases in elderly caused by chronic exposure to chemicals. Indicators: Increasing number of certain cancers Experts: Oncologists.

Kennisgebied: Voeding Ontwikkeling: Hogere niveaus van ingrediënten om effectiviteit te bereiken Gevaarpotentie: Gezondheidsvoedsel bestaat bij de gratie van bioactieve ingrediënten.Deze ingrediënten moeten aanwezig zijn in een hoeveelheid die een aantoonbaar effect heeft. Zo'n hoeveelheid is vaak aanzienlijk hoger dan de hoeveelheid die normaal geconsumeerd wordt. Soms is het ook een nieuw ingrediënt, dat nog niet in de voedselketen aanwezig is.Naast deze hogere inname en het positieve effect dat daardoor optreedt, komen dan vaak side effects voor. Moeten we een risk/benefit analyse maken in de trant van:"dit product voorkomt hart/vaat ziekten bij 10000 mensen, maar helaas zullen er 5 extra kankergevallen door veroorzaakt worden? Is dit nog aan consumenten uit te leggen? Indicator: Inname van het ingrediënt in relatie tot het gewone inname patroon in de voeding. Specialist: Prof Marcel Roberfroid, Brussels. Organisatie: ILSI-Europe, Brussels. Kennisgebied: Consumenten/gedrag Ontwikkeling: Meer belangstelling voor voeding en gezondheid en daarom toename van biologische landbouwproducten. Gevaarpotentie: Consument is van mening dat dierenwelzijn van scharrelvarkens/kippen minder wordt geschaad; consument is van mening dat minder gebruik gewasbestrijdingsmiddelen beter is voor milieu (ideologisch standpunt). M.b.t. slachtdieren die volop contact hebben met de 'real world' betekent dit dat ze ook meer onderhevig zullen zijn aan immisies van allerlei stoffen op hun voedsel. Toename van contaminanten in het dier is het gevolg. De consument die uit ideologische overweging scharrelvlees eet loopt dus meer risico. Hier is dan dus sprake van een risicogroep. Tevens rekening houdend met omgeving (industrie) en milieuomstandigheden (klimaat: vochtigheid, neerslag) vraagt dit dus een specifieke risicoanalyse.

8 of 29

Indicator: Klimaat; omgeving (nabijheid welk type industrie); voedselconsumptiepatroon Specialist/organisatie: klimaat: KNMI Bilthoven, universiteiten; omgevingsanalyse: kamer van koophandel + toxicologie experts (in NL WUR, RITOX, RIVM, RIKILT); voedselconsumptiepatroon: in NL Voedingscentrum Nederland, RIVM, RIKILT. De bijlage bevat ruim honderd van dit soort redeneringen. Ze zijn weergegeven in gepolijste vorm. Wie de ruwe output (niet weergegeven in dit verslag) doorkijkt, valt op dat over eenzelfde gesignaleerde ontwikkeling en de betekenis ervan voor veiligheid de meningen van specialisten ver uiteen kunnen lopen. Een punt van aandacht voor het vervolg dus.

Vraag 5: Welke suggesties zou u willen geven aan het ERIS-team?

De laatste vraag werd niet door de computer ondersteund. Tijdens de eerste sessies stond ze in het teken van het bijschaven van het sessieprogramma. Verderop kregen we tips en suggesties voor het vervolg. Hieronder de volledige lijst van de laatste vier sessies. Doorontwikkeling Allereerst is het zaak een simulatie en pilots in de volgende fase aan te bieden. “start a pilot to show that it works, now it’s only theory” Basisbegrippen en niveaus Er is behoefte aan definities en basisbegrippen. “create a glossary for ERIS: goals, definitions, limits, etcetera” “there are many levels, decide which one you choose” “adapt your vocabulary to the recently accepted FAO/WHO standards. It’s rather an early hazard warning system than an early risk system” Geografische dekking Velen vinden dat ERIS een internationaal systeem moet worden. “expand this to Europe. Involve all countries. Start a contact point, responsible person and institution in every country” “recent items caused a headache in pre-access countries. Start ERIS as soon as possible” “the input of the FAO/WHO will depend of the scale of this all” “link expertise to experts, scientific bodies, labs and all governmental inspectors worldwide” Wetenschap versus politiek Veel wetenschappers zijn ervan overtuigd dat politici zélf een risicofactor zijn voor voedselveiligheid. De boodschap hierachter lijkt te zijn dat ERIS een protocol moet ontwikkelen voor de verwerking van gevaarsignalen, willen wetenschappers tot medewerking overgaan. “you need real professionals in each country, not officials” “keep this system as far away from politicians as possible” “we need to state politics as an influential element for food safety” “politics are one of the risks to be covered by ERIS. Which parameters do we need in that field?” Eigendom In verband met het vorige punt is ieder gebrand op de juiste partijen aan het hoofd. Wantrouwen én behoefte aan coördinatie spelen hierbij. “who owns this?” “only something like the FAO can own this: - completely international; - it’s critical; - it goes to the codex; - too dangerous for one country” “the political impact is over-reaching and over-arching. Reckon with this in a very early stage of the ERIS development!” Transparantie De meesten willen op het eerste gezicht ERIS openstellen voor alle betrokkenen. Maar gaandeweg de discussie blijkt dit zijn beperkingen te hebben. “who has access to this?” “make it accessible to all, like RAS” “make an interface from ERIS to all stakeholders: companies, governments, private individuals” “who are you communicating with and how? What’s the response mechanism? Contact points in all regions?” “public expects you to solve problems. Scientists to fill knowledge gaps” “regard the tension between openness and confidentiality”

9 of 29

“the FDA distinguishes 3 things: the food problem itself, the public perception and the economic factors. Clearly ERIS is research, not risk assessment. Guard not to undermine public perception” Internet as such is a moving body. High quality sites are not so openly accessible anymore. What remains is highly garbage-in. Kennis delen versus zélf publiceren Transparantie staat tevens op gespannen voet met de gangbare publicatiegebruiken in de wetenschap. ERIS moet een visie hierop ontwikkelen. “think why would anyone give information to ERIS in an early stage?” “think about the relation between ERIS and scientists” “waarom zouden experts bereid zijn hun kennis met het systeem te delen? Wat hebben ze eraan?” Culturen en handelsblokken Het ERIS-team moet een visie ontwikkelen op de perceptieverschillen tussen culturen en handelsblokken. Heel praktisch: Amerika prioriteert anders dan Europa en Azië. “risk perception differs enormously between cultures” “you need to communicate very well the algorithm behind the outcome” “The U.S. don’t necessarily agree with the perception of a risk” Het ERIS-team moet een visie hebben op potentiële handelsbelemmeringen. “you’ll create constraints to sectors and countries” “how to make priorities between developed and underdeveloped countries?” Lerend systeem Velen drukken ons op het hart van ERIS een lerend systeem te maken. “extract commonalities out of previous food problems. Make analogies” “make historical analyses of cases. How would ERIS have reacted?” “collect data of the last five years on risk cases. Major and minor ones. Then link new risks to old, analyzed ones. Build statistics this way. Perhaps priority setting can be done based on those statistics” “dive into history. You’ll see remarkable analyses. Coca Cola 1999. What did media do? We have made a list of historical cases that regularly occur. PCB’s, hormones, BSE, …” “some info stories can be linked to different categories of cases. Do it in ERIS” Beoordelen van signaal én beoordelaars Experts zijn benieuwd naar de beoordelingsmethode, maar ook naar de selectie van beoordelaars. “who selects the experts?” “who will interpret the signals and how will they do this?” “wie pikt de signalen op? Wie geeft ze door aan het systeem?” “identify agent and exposure” “differentiate very clearly between potential and actual risks” “make a clear distinction in credibility of information (for instance private versus public origin) De menselijke factor De vraag wordt gesteld of ERIS de menselijke factor zou kunnen simuleren. “usually a problem is a result from a combination of elements and cascades. How to handle that?” “most problems come from one person messing things up, thus introducing cascades of problems. Can ERIS simulate human behaviour?” Die menselijke factor zit óók aan de beoordelingskant. “if ERIS makes one mistake it’s lost” “it’s dangerous: in either case decision makers can make a right or wrong decision” Kwaliteit van het systeem We krijgen de raad nu al na te denken over de evaluatiecriteria voor het hele systeem. “already plan your evaluation stage, now it’s too disperse. For instance: this works if 50% of all scandals can be signaled beforehand” “how will ERIS be monitored and measured? You need a quality-circle principle kind of structure” “garbage in garbage out, that is applicable on ERIS too” “what’s the real value to the user? If one parameter changes, will it still be useful?” “the clients of ERIS should be the ones who decide. How do you get to know them?” Vals alarm Sommigen waarschuwen krachtig voor de schade van ten onrechte afgevuurde gevaarsignalen. “pas op voor vals positieven” “be aware that ERIS can cause risks on it’s own (false alarms)”

10 of 29

“ERIS doesn’t prioritize and therefore will overestimate risks” “differentiate very clearly between potential and actual risks” Het onvoorstelbare voorstelbaar maken Sommigen vragen zich af hoe ERIS het onvoorstelbare voorstelbaar kan maken. “could we work with lists of open questions as a starting point for research? For instance: RNA in water?” “use long-term global trends and see how they and ERIS come together” “don’t separate known from unknown risks. They’re not essentially different” “this is an ICT solution. Beware of the ICT gap: you’ll miss large things. You may not even be able to measure them” Hanteerbaarheid Als ERIS eenmaal werkt, eist onderhoud veel energie. Stel daarom eisen aan de dataverwerking. “how many people and machines do you need to keep this going?” “who funds all this? Who maintains this? Who hires who?” “how to deal with the overload of information” “make a list of priorities, for it’s going to be a huge system. Standardize parameters, developed and accepted through workshops in all the countries, adjust the system to those parameters accepted by the countries” “be specific about the input data format. Create a input mask, so every participant knows where to put what” “how do you know old and wrong data is updated? Use a fire brigade? It’s obsolete after a year. That can become a nightmare” Systeem versus werkelijkheid Het is in de ogen van sommigen zaak niet teveel te vertrouwen op de computers. Anderen zijn zelfs zeer sceptisch over de interface tussen techniek en de rest van de samenleving. “we must still use common sense and not rely on ERIS” “it’s playing with computers” “BSE was foreseeable. Like many chemical and biological pollutions. Coca Cola was not. Still it’s hard to predict a new BSE case” Transdisciplinair denken ERIS moet interdisciplinair en transdisciplinair3 denkende medewerkers aantrekken of opleiden. “how can you be sure you got all disciplines you need?” “you need to cover over-all developments within society in all relevant sectors” “are our subjective inputs worthwhile?” Inspiratie door analogie Het is zinvol te leren van analoge systemen “this is very similar to the current discussions in the field of knowledge management. Same debates, concepts, thinking. Time to find the analogies for ERIS?” “any lessons to be learned from the world of human medicines?”

3 Kennis zit niet enkel bij de wetenschap maar bij álle andere betrokkenen

11 of 29

Bijlage 1: Resultaten gedetailleerd Vraag 1 Hieronder staan alle antwoorden afgedrukt op vraag 1 (“wat is uw intuïtieve reactie op het ERIS concept na het horen van onze introductie?”). Letterlijk dubbele antwoorden zijn geschrapt. De antwoorden zijn ondergebracht in vier categorieën. De antwoorden waren strikt anoniem. Er is bij deelnemers op aan gedrongen vooral te schrijven wat ze op hun hart hadden. Ronduit positief

- This system, if it really takes off as expected, will reduce the many cases of food contamination worldwide - Great tool for gathering data and give risk managers an early response to food hazards | Its a great tool to help to guide food

safety in an early state! | Zal bestaande maar onderschatte risico's goed oppikken - Interesting and new | Looks interesting | it is very interesting | This is a good idea | Miraculous.. - Erg veel ambitie maar van wezenlijk belang | Belangrijk | Hoe eerder hoe beter | An important concept | Uitstekend en

noodzakelijk initiatief - Some initiatives like ERIS are in every country, but ERIS would be more global | Goede actie gezien de internationalisering - We were also looking for a system or way to achieve this goal. We think that the social interaction of people with different

backgrounds is very important | Toevallig hebben wij ook reeds aan de Landbouwraden of zij ons op de hoogte kunnen houden van (met name) klimatologische omstandigheden in hun regio's, dit in verband met de aanvoer van diervoedergrondstoffen vanuit de gehele wereld

- It seems an interactive new approach and strategy for prevention of risks - yes I believe it is possible for ERIS to foresee risks - Echelon4 in positievere zin dan | A big database with a good search engine combined with the possibility to discuss subjects with

people may be important. - Very interesting, if successfully implemented it will be very beneficial in preventing new (or additional) food risks | This system is

very new, but interesting for each country to preventing consumers health | May be helpful in day to day work - Leuk idee, innovatief en groots opgepakt| positive - Interesting - experience shows that the unexpected does happen - so why not work on a predictive tool | Onvoorspelbare risico's

en gebeurtenissen voorspellen. Een paradox. Maar tegelijk de uitdaging. - Goed streven om de omvang van het onbekende proberen terug te brengen, het onbekende meer beheersbaar te maken als het om

voedselveiligheid gaat | It will be something helpful and tasty | relevant, beneficial to consumers and society when/if it works, a bit difficult(!)

- Structurering spreekt mij aan - Een heel goed idee, maar waarom nu pas?| Why didn`t we have it, say, 15 years ago ? - Als het gaat werken kan het vergaande gevolgen hebben - Over risico's kun je in de risico samenleving niet genoeg nadenken - Zeer uitdagend project | conceptually very nice| positive in principle - Lof voor de poging de feiten voor te zijn - Information source - If the aim is achieved several time, it would be great. - Prevention is better than curing.

Aanvullingen en vragen

- Might become a useful tool, need more information about in's and out's | I need more information | Ik heb behoefte aan (nogmaals) een samenvatting van ERIS | Het idee lijkt nuttig en actueel, maar de omschrijving was mij wat te vaag. Hopenlijk na vanmiddag meer inzicht | Interesting, but I need some more information or even more | I am waiting for more information | new idea but I need more information

- ERIS is for me a fascinating approach to deal with food risks. But it raises a lot of questions. At the end, who takes the responsibility for the whole system and its effects?

- Good idea. Who's going to use the information? Who will own it? Funding for it to work in practice? | It is interresting but i am wondering how to valid data?

- Looks promising, but articles in Nature are too late for new incidents in food safety | Interessante benadering maar ik zou uitgaan van deskundige rapporteurs, bijv tijdens congressen. Uiteraard wel objectiviteit toetsen

- Hoe creëer je permanent de situatie dat partijen die relevante informatie hebben die willen delen /publiekelijk toegankelijk willen maken?

- Wie worden de klokkenluiders? - Hoe kun je over het onbekende spreken? | Het gaat om nieuwe, dus onbekende risico's. Hoe kun je die nu meten? - Hoe fraudegevoelig is de beoogde opzet? - Wat kunnen wij hierin betekenen? - Het moet internationaal, op zijn minst Europees | Europese context? EVA? Welke rol krijgt de NVA?| Samen met VWS?| Waarom

doet LNV dit alleen?| Relatie met Chaperonnes? | Hoe komt voldoende samenwerking tot stand? - Pas op voor 'vals positieve' signalen - Wie pikt de signalen op, wie meldt deze aan het systeem? - Een goede zaak, maar hoe zoek je iets onbekends?

4 Internationaal afluisternetwerk dat bijv GSM gesprekken scant

12 of 29

- Wie verzorgt het onderhoud van het systeem? - Veiligheid lijkt nogal eng gedefinieerd te worden, dat zal niet mijn bijdrage zijn - Good if there are effective communication networks - Voedselveiligheid is hoofdzakelijk een kwestie van de juiste voedselkeuze en van goede zorg in de keten zodat dat wat op de markt

komt in orde is (preventie). Wellicht kunnen de inspanningen van de overheid beter daarop worden gericht.

Positief/twijfel - It might be a useful tool | Could be useful but many questions remain - Ambitieus | Erg ambitieus, hoe kun je wereldwijd antennes 'neerzetten'? | Zeer gewaagd, wel erg grotesk, maar ook wel moedig |

Zeer ambitieus. Structuur belangrijk. | Heel moeilijk, maar de moeite waard om te proberen. Zult er zeker iets van leren | It sounds like a good idea but difficult from a practical point of view

- Het finale doel vraagt veel intelligentie van het informatiesysteem en de ontwikkelaars - Good idea but seems to be difficult to put in place | Als je een systeem weet te ontwikkelen dan vraag ik me echter af of je daar de

politiek/bestuurlijke actie achter krijgt | Het opzetten van een wereld-netwerk is een goede zaak, maar ook realiseerbaar? | Nog lastig te concretiseren | Logically it sounds very good but.... in real world it will not work. How can you make sure that information will be taken seriously by decisionmakers?| perhaps to many parameters to collect

- It is an interesting exercise, that obviously has its limitations. Similar attempts in the past have largely failed to predict the real threats. Therefore it is important to have an unbiassed and open minded approach! | I hope it can help but I'm also sceptic as to the information entering and the interpretation - is it really possible? - I hope so!

- Het idee is heel goed, nl. preventief werken. De uitvoering is heel lastig omdat je de risico’s niet kent en dus ook moeilijk effectieve maatregelen kunt nemen.

- Perphaps eris is a good tool for finding food risks - My first reaction is that systems like this will not be possible. There needs to be some indication that a problem is present to

identify it. The search engine will have difficulty in doing such a job. - Wait and see | De moeite waard, maar eerst zien dan geloven... - Ik hoop van harte dat het gaat lukken. Met name de vertaling van de enorme hoeveelheid gegevens naar risk management

aspecten lijkt me erg moeilijk. Het lijkt mij dat de reacties op al de gegevens uitmonden in een beperkte hoeveelheid scenario's. Is dat de bedoeling ?

- We must still use common sense and not rely only on ERIS - Ik vind het een goed idee maar ik denk dat het wiel opnieuw wordt uitgevonden - Twijfel of het totaal onbekende risico's kan identificeren | May be too general to be helpful - Zal de politiek hiermee durven werken, die willen toch alleen nultoleranties? - Het systeem als beoogd is zeer omvattend en uitgebreid en wordt daarmee niet sustainable. Het systeem kost dan meer tijd dan er

aan effect uitgehaald kan worden. Wel is het goed om een keer of periodiek, bijv. om de 5 jaar, die inventarisatie te maken en die verder te analyseren met deskundigen.

Twijfel/negatief

- Could it potentially be a threat to our country's economy (trade barriers etc.) - Will we have the resources to respond to the risks identified?| There is already enough problems now to work on - Intuitive reaction is concern | Suspicious - It’s playing computer | Software to transform the information to knowledge? - Ik vindt het moeilijk te vatten hoe dit gaat leiden tot een betere detectie van voedselveiligheidgevaren - Veel twijfel of de 'voorzienbaarheid' zo groot zal zijn dat er inderdaad een krachtig instrument uit voortkomt. - Interessante doelstelling maar de tekst is te vaag en daardoor overtuigt het verhaal niet. - Zit de bottleneck wel bij gebrek aan signalen, of meer op het onderkennen van de importantie van signalen en het daarop

reageren? - Een papieren tijger - This system does not prioritize risks and may therefore overestimate riks - Dat zal niet meevallen | Sceptical | Scepticism | Complexe - Risico's veranderen met techniek - Oude wijn in nieuwe zakken - Zal het lukken om een kristallen bol te maken waarin ook nog wat te zien valt? - Oeps; zoeken naar blinde vlek; toch niet weer meer technocratie? - It will not work!

Vraag 2 De uitkomsten van vraag 2 staan geheel in de bodytekst. Vraag 3 en 4 Vraag 3 en 4 (Welke ontwikkelingen voorziet u in uw kennisgebied? Welke negatieve gevolgen kunnen die hebben voor voedselveiligheid?Welke indicatoren zou u kiezen om te meten? Welke specialisten en organisaties zou u benaderen voor nadere verdieping?) leverden vele antwoorden maar ook soms slechts fragmenten van antwoorden. Hieronder volgen alleen die antwoorden met enige body. Sessions 1,2 and 3 (Den Haag): !NB DEZE VERSIE VAN HET RAPPORT BEVAT NOG NIET ALLE ANTWOORDEN! Kennisgebied: consumenten/gedrag Ontwikkeling: absolute veiligheid gevraagd

13 of 29

Gevaarpotentie: We (overheid, maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven, politiek, wetenschap ??) blijven om de hete brij van de risicoperceptie heen draaien. M.a.w. we durven de consument niet te vertellen dat er ook aan (de productie en consumptie van) voedsel risico's verbonden zijn waar we dus rekening mee moeten houden. Daarmee houden we de fictie van een nulrisico in stand, hetgeen enerzijds de consument een vals gevoel van veiligheid (en zorgeloosheid) geeft en anderzijds leidt tot heftige reacties als er "iets" gebeurt. Als we er niet in slagen om deze trend om te buigen, zal elk initiatief op dit gebied om de voedselveiligheid "echt" te verbeteren sneuvelen. Indicator: zou kunnen zijn periodiek consumentenonderzoek over risico's op een zodanige wijze dat geen "sociaal wenselijke" antwoorden gegeven worden. Specialist: bijv LEI, Schuttelaar? Knowledge area: Recycling Development: Re-use of rest products Potential danger: Hergebruik van reststoffen zonder normstelling houdt grote risico’s in voor doorvergiftiging via voeders naar dierlijke producten. Economische druk op bedrijven na verbod speelt hier ook een grote rol: na afkeuring toch voordelig kwijtraken.

Kennisgebied: HACCP Ontwikkeling: Blokkering organisatieontwikkeling die nodig is voor HACCP Gevaarpotentie: HACCP is een positieve ontwikkeling die past in de lijn van risico's vermideren en anticiperen. Maar voor toepassing op slachterijen is een organisatieontwikkeling essentieel: 1. verdelen van verantwoordelijkheden tussen de overheid en de sector; 2. opleiding van mensen die op slachterij werken, zowel van de overheid zoals van de sector (dit betekent afstand nemen van de traditionele methoden van keuring); 3. duidelijk sanctioneringskader (de sector is verantwoordelijk voor veiligheid maar de overheid blijft boven op zitten); 4. minder afstand tussen werkvloer en intructies/beleidsmakers. Gebeurt dit alles niet, dan neemt de veiligheid t.g.v. HACCP beslist niet toe. Indicator: Aantal opgeleide mensen, aantal en soort sancties die uitgevoerd zijn. Aantal verificaties ter plekke door onafhankelijk deskundigen Experts: VVDO, PVE, RVV, KvW, VVA, GZB, sector deskundigen.

Kennisgebied: Climatologie Ontwikkeling: Afnemende ozonlaag Gevaarpotentie: Wat is het effect op de plantaardige productie (als grondstof voor dierlijke productie) van een verhoogd gehalte aan UV-straling door een verminderde ozonlaag? Hier is nog weinig info over beschikbaar. Toch krijgen we de komende jaren hier mee te maken. Met name op het Zuidelijke halfrond zal dit voorkomen. Denk aan Australië. Maar in hoeverre heeft dat ook voor ons betekenis als we ons realiseren dat wij op grote schaal diervoedergrondstoffen halen uit het Indonesisch gebied en Zuid-Amerika? Indicator: Gehalte aan UV-straling op landniveau Experts: CSIRO-instituut in Australië, vergelijkbaar met ons RIVM. Ook IPCC in Geneve. Kennisgebied: voedingsmiddeltechnologie Ontwikkeling: nieuwe (milde) conserveringstechnieken Gevaarpotentie: de consument wenst meer ''versheid'' in zijn voedingspakket. De trend naar milde conservering is interessant, maar zal naar alle waarschijnlijkheid een andere ''kennis'' van de consument vereisen omtrent houdbaarheid. Verwacht mag worden dat '''nieuwe' of beter gezegd andere micro-organismen dan de nu bekende problemen gaan veroorzaken. De verandering van gewenst consumentengedrag zou wel eens een groot probleem kunnen opleveren. Specialist: Kennis omtrent de nieuwe conserveringstechnieken en consumentengedragstudies is aanwezig bij zowel TNO Voeding als het ATO. Beide zijn redelijk aanvullend op dit terrein. Bij TNO Voeding moet voor consumentgedragstudies M. Lowik worden benaderd; voor conserveringsmethoden dr. S. Notermans. Kennisgebied: biotechnologie Ontwikkeling: genomics Gevaarpotentie: de genomics-technologie levert de consument in de toekomst een perspectief om voedingspatronen aan te passen aan een vooraf vastgestelde potentieelbepaling voor bepaalde ziekten op jonge leeftijd. Mijn inziens wordt de consument opgezadeld met het product "angst". En zoals vaker gezegd is dit een slechte raadmeester. Veiligheid is meer dan een eenzijdige fixatie op inname van specifieke voeding, waarvan de beloften veelal nog moeten worden waargemaakt. De doorsnee consument snapt al deze informatie ook niet meer en wenst gewoon lekkere (en gezonde) producten. Maak deze informatie niet al te moeilijk. Genomics is niet meer dan een enabling technology, die in bepaalde gevallen het begrip, de bereidingswijze of de doelgroep van een voedingsmiddel kan verbeteren. We moeten niet in de zelfde valkuil vallen als met biotechnologie wat ook in eerste instantie als een doel op zich werd gezien. Kennisgebied: biotechnologie Ontwikkeling: proteomics: toenemende verontreinigingen in bio-grondstoffen Gevaarpotentie: als gevolg van procesverbeteringen (?) in de suikerindustrie, wordt er meer suiker gewonnen uit de suikerbieten, waardoor de melasse armer wordt aan suiker en relatief rijker aan verontreinigingen. Hierdoor is melasse nog maar met de grootste moeite bruikbaar als grondstof voor fermentaties. Afspraken met de suikerfabrikanten zijn niet te maken, omdat hun winstmarge op de melasse minimaal is. Gevolg: enorme prijsstijgingen in de markt van de nog 'goede' melasses. Resultaat: economische problemen in de melasseverwerkende industrie. Leerpunt: bedrijven vooraan in de keten zouden (wereldwijd) hun afnemers op de hoogte moeten stellen van naderende veranderingen.

14 of 29

Indicator: uitvoering van een remmingstest: een fermentatie op kleine schaal om na te gaan of alle parameters binnen de limieten blijven. Alternatief: patroonherkenningstechnieken gekoppeld aan analysetechnieken. Expert (voor dit laatste punt): TNO voeding, Albert Tas. Kennisgebied: chemie (analytisch/organisch) Ontwikkeling: gevoeliger detectie Gevaarpotentie: als gevolg van steeds gevoeliger en selectievere detectiemethoden kunnen limieten voor bepaalde contaminanten al omlaag gaan nog voordat een goede toxicologische evaluatie heeft plaatsgevonden. Door een rigide hantering van risicocommunicatie en wetgeving kunnen bepaalde producten (onterecht) van de markt verdwijnen. Tevens zit er het gevaar in dat bepaalde landen ter protectie van hun eigen industrie de analyse gaan misbruiken. Daarnaast zullen de producenten van analyseapparatuur niet stil zitten om bepaalde applicaties op het gebied van de contaminanten-analyse te ontwikkelen ter stimulering van de verkoop van hun apparatuur. Het is zaak om de uitvloeisels van de analytische mogelijkheden zuiver te houden. Indicatoren: zoals 3-MCPD is gelopen; idem nitrosamines in de jaren 80. Kennisgebied: ketenbeheer Ontwikkeling: traceerbaarheid van samengestelde producten wordt zeer moeilijk Gevaarpotentie: sommige samengestelde producten hebben een groot aantal ingrediënten (bv. vleessalade, pizza). Vaak wisselen deze ingrediënten ook nog sterk in een kort tijdsbestek. Hierdoor wordt het geheel aan toeleveranciers (en eventuele afnemers bij halffabrikaten) onoverzichtelijk. De aandacht is nog veel gericht op het logistieke traject en niet op voedselveiligheidsaspecten. Als deze zaken niet goed geregeld worden (controle, traceerbaarheid, etc.) dan dreigt bij een onoverzichtelijk netwerk eerder het ontstaan van gevaren. Indicator: vertakking registreren (numeriek, niveau) Kennisgebied: voedselveiligheidsbeleid Ontwikkeling: crisisdynamiek bepaalt maatschappelijke/politieke aandacht Gevaarpotentie: NVA wordt door overheid en politiek gestuurd. Kennisgebied: voedselveiligheidsbeleid Ontwikkeling: voorzorgsprincipe lijdt tot grijs circuit Gevaarpotentie: Wat gebeurt er als uit voorzorg een grondstof of product niet geschikt geacht wordt voor consumptie? In ieder geval zouden de lotgevallen van deze afgekeurde producten nauwlettend in de gaten gehouden moeten worden. Het gebeurt nog wel eens dat een gedeelte van een afgekeurde partij in het grijze circuit verdwijnt (er zijn hier voorbeelden van). Vervolgens is het niet duidelijk of via een achterdeur het afgekeurde product alsnog in de voedselketen terecht komt. Indicator: Massabalans opstellen (zoveel kg afgekeurd zoveel kg daar naar toe afgevoerd, etc.) Kennisgebied: agrometeorologie Ontwikkeling: de opwarming Gevaarpotentie: De opwarming van de afgelopen jaren in Nederland is deels het resultaat van een mondiale opwarming en deels het resultaat van toevallige schommelingen in het klimaat. Tegen het licht van een eventuele verdere opwarming bezien, wat zijn de mogelijke effecten hiervan op onze voedselveiligheid? Een ander klimaat in Nederland heeft wellicht gevolgen voor de bedrijfskeuzes binnen de land- en tuinbouw. Andere gewassen kunnen geteeld worden omdat het groeiseizoen verandert. Wat gebeurt er met de kwaliteit van vlees en zuivelproductie? Maar ook transport en logistiek van levensmiddelen zal bij een veranderd klimaat misschien gewijzigd moeten worden. Consumentengedrag wordt sterk beïnvloed door weersinvloeden. Gekoppeld aan just-in-time levering en voorraadbeheer door de producent en retail kan dit extra risico voor de voedselveiligheid met zich meebrengen. En hoe zit het met het einde van de keten; hoe gaat de consument om met de verwerking van levensmiddelen in een veranderd klimaat? Denk ook aan de relatie mycotoxines en klimaat. Dit lijkt ideaal voor modellering en voorspelling. Indicatoren: Om de risico's meetbaar te maken zijn gegevens nodig over 1. hoe en of het klimaat verandert en 2. de relatie tussen klimaat en voedselveiligheid. Voor 1. is specialistische kennis beschikbaar bij KNMI en WMO (World Meteorological Organisation), voor 2. bij de FAO en WUR. PRI WageningenVoor analyses in toekomst ook RIKILT. Kennisgebied: biologische agentia Ontwikkeling: meer specifieke info over (omvang van) risico's beschikbaar, agentia gerelateerd, b.v. dose response relaties, verhoogde gevoeligheid in subpopulaties, inclusief immuniteitspatronen Gevaarpotentie: biologische agentia zijn de grootste bron van risico in vele soorten voedsel naar mijn overtuiging Indicatoren: belangrijkste indicatoren voor risico zijn kwantificaties voor gezondheidsschade. Specialisten: De groep van Havelaar RIVM heeft de laatste jaren veel werk gedaan aan DALY's als meeteenheid voor humane schade. De groep van Schlundt (WHO food safety programme Geneve) probeert dit toe te passen in haar Micro Risk Assesment programmering. Kennisgebied: microbiologie, mycotoxines Ontwikkeling: nieuwe toxines Gevaarpotentie: Door diverse oorzaken lijkt er een toename van bepaalde mycotoxines in veevoedergrondstoffen en voedsel. Bij mycotoxines wordt veelal gedacht aan directe effecten op de mens. In veel gevallen gaat het mogelijk om antibiotica (bekend voorbeeld penicilline). Om resistentie bij bacteriën te voorkomen is het gebruik van antibiotica als veevoederadditief aan banden gelegd. Of iets dergelijks ook kan gebeuren door van nature voorkomende mycotoxines is echter onduidelijk. Er is wel gesuggereerd dat de effecten van dergelijke toxines op de pensflora van runderen debet zijn aan de slijtersziekte, doordat bepaalde bodemschimmels (bv aspergillus flavus) meer kans krijgen om uit te groeien in de darm. Het bewijs hiervoor ontbreekt echter.

15 of 29

indicators: ziekte en sterfte bij landbouwhuisdieren Specialisten: meldpunt Univ. Utrecht (Prof Fink-Gremmels), Rendac (koppeling maken met database) Kennisgebied: handel en ontwikkelingslanden; voedselveiligheid in de internationale concurrentie Ontwikkeling: de internationale eisen aan voedsel zijn soms zo hoog dat met name ontwikkelingslanden nauwelijks er aan kunnen voldoen. Gevaarpotentie: Het gevaar wordt dat een groot illegaal circuit waar producten die niet helemaal aan de norm voldoen in terecht komen. Kennisgebied: risicoanalyse Ontwikkeling: consument en politicus accepteert alleen nulrisico's Gevaarpotentie: omdat politiek geen risico's wil accepteren komt kwantitatieve risicoanalyse niet van de grond en blijven we zitten met een voedselveiligheidsbeleid dat niet berust op feiten, maar op meningen. Dus ondanks alle goede wetenschappelijke QRA/HACCP-bedoelingen blijven mensen hun gedrag bepalen op grond van wat zij geloven in plaats van wat zij(zouden kunnen/horen te) weten. Risico communicatie is van groot belang. Tevens zal de politiek niet met de waan van de dag mee moeten gaan maar haar rug recht houden. Bij alle andere gevaren raakt men ook niet direct in paniek. Indicator: het uitblijven van op RA gebaseerde Food Safety Objectives of nieuw beleid dat zich richt op middelen om risico's te beheersen in plaats van op te bereiken voedselveiligheiddoelstellingen. Specialisten: politici en hun ambtenaren. Kennisgebied: certificatie en kwaliteitssystemen Ontwikkeling: labelling Gevaarpotentie: Wat is de betrouwbaarheid van het label/etiket? Vaak vertrouwen afnemers maar ook consumenten op de informatie op het label, certificaat, etiket, of keurmerk. Indien de informatie niet uit betrouwbare bron komt ( in sommige landen kan je certificaten, keurmerken, resultaten kopen) dan kan dit leiden tot het doorgeven van eventuele gevaren zonder dat de afnemer zich hiervan bewust is. Het geschonden vertrouwen is moeilijk te herstellen. Een belangrijke vraag is ook of het label ook gelezen/gebruikt wordt. De onderzoeken die gedaan zijn niet bemoedigend. Kennisgebied: bioterrorisme Ontwikkeling: Voedselproductie vindt grotendeels plaats in een open systeem met een enorme vertakking voor toelevering en bewerking tot eindproduct. Indien incidenten uitblijven zal aandacht snel afnemen, maar 1 incident is genoeg om grote paniek te veroorzaken. Gevaarpotentie: De verleiding om via het voedsel mensen te treffen (doelgericht als terroristiche actie of voor de grap) zal steeds groter worden. Het is heel erg moeilijk om de voedselketen daarvoor adequaat te beschermen. We hebben het dan niet alleen over voedsel maar ook over water. De supermarkt zal behalve een scanner voor de prijs, ook een scanner voor de veiligheid van het product moeten neer zetten. Kennisgebied: Novel food Ontwikkeling: overdosering van goody's Gevaarpotentie: Het verkopen van gezondheidsbevorderende stoffen in pilvorm biedt het reële risico van overdosering (o.a. vitamines, ijzer). Het is voor consumenten moeilijk om hier een maat in te vinden, effecten openbaren zich pas op langere termijn. Het is veel beter om deze stoffen via voedingmiddelen aan te bieden waarvan de inname zelfregulerend is. Waarom is de wetgeving voor pillen zoveel soepeler dan voor voedingsmiddelen, terwijl het veiligheidsrisico er groter is? Indicator: post-market onderzoek voor alle pillen en supplementen, voor medicijnen en novel foods Kennisgebied: allergieën, nieuwe eiwitten Ontwikkeling: functionaliteit van eiwitten (oplosbaarheid, voedingswaarde, emulgerende capaciteit, gelering e.d.) is een belangrijk onderzoeksveld. Zeker gezien de trend om dierlijk eiwit te vervangen door plantaardig eiwit. Gevaarpotentie: door verschillende modificatieprocessen (chemisch. fysisch, enzymatisch) worden nieuwe functionaliteiten gemaakt uit vooral plantaardige eiwitten. Rekening moet worden gehouden dat dergelijke nieuwe eiwitten aanleiding kunnen gaan geven tot allergieën. Allergie is een probleem dat lijkt toe te nemen door niet alleen voedingskundige veranderingen (milieubelastende stoffen?, woonomstandigheden?) Specialisten: Nieuwe modelsystemen (in vitro/in vivo) zijn in ontwikkeling in een samenwerking tussen TNO Voeding en de Universiteit van Utrecht. Een Centrum voor ''Allergie onderzoek" is in oprichting. Informatie hieromtrent op te vragen bij Dr. S. Koppelman (TNO Voeding) Kennisgebied: meet- en detectiemethoden Ontwikkeling: nieuwe contaminanten door gebruik bioassays Gevaarpotentie: nieuwe contaminanten door gebruik bioassays kan geheel nieuwe inzichten maar ook problemen opleveren. Bio-assays gaan uit van een toxicologisch eindpunt. Het is du mogelijk dat wordt aangetoond dat een product "toxisch" is (eindpunt chloline-esterase remming, Ah-receptor activiteit of iets anders) terwijl absoluut niet bekend is welke stof of welk proces verantwoordelijk is voor de uitkomst. Een aardig risk-management probleem. Het komt er simpel op neer dat ik niet wou weten wat ik moet doen met een signaal waarvan ik de oorzaak niet ken maar dat mogelijk een risico zou kunnen zijn. Kennisgebied: taalfilosofie Ontwikkeling: universele taalfilosofische vertrekpunten Gevaarpotentie: het begrip voedselveiligheid staat aan het begin van een proces waarin gezocht wordt naar betekenisgeving in internationale zin. In analyserende zin is er in de Westerse wereld ogenschijnlijk consensus in die zin

16 of 29

dat die aspecten die de kwaliteit van ons voedsel in technische zin beïnvloeden vooral veel aandacht krijgen. Woorden als controle, beheersing en autoriteit domineren het vocabulaire. Een universeel begrippenkader is er niet en het effect van onze huidige zoektocht maakt dat we verschillende werelden oproepen die op zichzelf hun veiligheid trachten te genereren. Werken aan een breder besef betekent elkaar bevragen op mogelijkheden om bij elkaar veilig aan tafel te zitten waar ook ter wereld. Wat daarvoor nodig is raakt meer dan technische inhoud van voeding. Hier moet ik stoppen van Harry. Indicator: wereldvertrouwen in veiligheid voedsel. zelfassesment levensverwachting. Kennisgebied: immunochemische diagnostiek Ontwikkeling: eenvoudige testen beschikbaar voor consument Gevaarpotentie: uitvoering van eenvoudige testen door leken kan risicovol zijn onder bepaalde omstandigheden: a. verkeerde uitvoering kan leiden tot verkeerde interpretatie en onterecht idee over voedselveiligheid (met name door de complexe voedingsmatrix); b. interpretatie in relatie tot gebrek aan achtergrondkennis kan verkeerde vervolgacties opleveren. Indicator: validatie van testmethode volgens door overheid(sinstantie) opgestelde normen. Kennisgebied: organisatiekunde Ontwikkeling: overgang naar PPP Gevaarpotentie: de dominante logica die ten grondslag ligt aan ons handelen (waaronder beslissen) tav voedselveiligheid is gebaseerd op een maatschappelijk inrichting van 100 jaar geleden. Populair gesproken moeten we transformeren in ons denken en doen van SSS (Strategy,Structuur,Systeem) naar PPP(purpose, proces, people). Ook rondom voedselveiligheid. De verandering in de mind-set die dit vraagt stelt eisen aan zelfonderzoek en lerend vermogen bij ons establishment. Het sturen op voedselveiligheid begint in die zin met innovatie op het sturingsconcept.Ook als goede informatiewinning en regulering van info stromen geactiveerd wordt zal de neiging om als vanouds te kiezen prevaleren. Korte termijn bestuurlijke veiligheid domineert in die zin de korte en langere termijn voedselveiligheid. Dit begint al in de prive keuken van een ieder. Indicator: innovatiekracht organisaties (in bredere zin bedoeld; op systeemniveau netwerk)

aantal/omvang productiefouten effectiviteit middellange termijn beleid zelf inschatting levensverwachting pp % en aard laatst genoten opleiding in top 10% in organisatie som van netwerkpositie en kwaliteitsborging percentage horizontale in/doorstroom in top 25% in organisaties ervaring met andere branches in top 5% organisaties.

Kennisgebied: organisatiekunde Ontwikkeling: overgang van waardenmix Gevaarpotentie: we zoeken welke waardenmix we vanaf nu moeten optimaliseren. Daar komt een nieuwe richting uit. De afgelopen vijftig jaar was het optimaliseren op de ratio opbrengst per hectare. Daarop werden alle systemen, structuren kennisverwervingswijzen, subsidies etc etc ingericht. Het leverde excelleren op maar ook inflexibiliteit: het hele systeem was vernet en verweven gemaakt. De nieuwe mix zal meer flexibiliteit toelaten, denk ik. Indicator: robuustheid van het nieuwe systeem Specialist: Nederlandse kring van scenarioschrijvers (shell, adviseurs, VWS). Kennisgebied: diervoeding Ontwikkeling: import voer van elders Gevaarpotentie: diervoeder wordt meer geïmporteerd uit nog niet gekende gebieden: Oost-Europa, China en Afrika. Met betrekking tot de Oost-Europa maken wij ons vooral zorgen over bodemverontreiniging in bepaalde gebieden. Welke gebieden dit zijn en om welke contaminanten het gaat moet worden geïnventariseerd en in fact sheets worden weergegeven. Dit geldt ook voor de beheersing van schimmelgroei op gewassen en de daarmee samenhangende mycotoxinen. Ook hiervoor is het nodig om een fact sheets samen te stellen. Daarnaast is het misschien mogelijk om de beïnvloedende factoren te benoemen, te meten en op basis hiervan een prognose te doen met betrekking tot de te verwachten mycotoxinen in de verschillende diervoedergrondstoffen. Indicatoren: mycotoxinevorming in relatie tot de beïnvloedende factoren, weersgesteldheid tijdens de verschillende groeifases, warme, koude periodes, droge en natte periodes, plaatsen. Specialisten: Nederlandse, Duitse en Amerikaanse specialisten. Riklit, TNO, Diervoederinstituut in Braunschweig, Vet. Faculteit in Hannover. Sessions 4 & 5 (Brussels): Knowledge area: Globalization Development: Increasing global trade puts an increasing burden on quality control and analytical methodology to assure consumer safety. Potential danger: Wide dissemination of foodborne pathogens / wide geographical ocurrence of foodborne diseases can be expected. Rapid and, if possible, cheap screening methods are needed to control imported food products and animal feed components. Indicators: Volume of gobal trade, number of sporadic cases and outbreaks cases, characteristics of microorganisms, geographical origin of food vehicles, categories of food vehicles

17 of 29

Experts: World Trade Organization, epidemiologists and laboratories of international\national\federal public health institutes/organizations (for example WHO, CDC - USA- , Health Canada, PHLS - London -, Robert Koch Institute - Berlin -, Institut National de Veille Sanitaire – Paris. Knowledge area: Globalization Development: Globalization of trade will lead to difficulties in tracing the origin of raw materials and food ingredients, and in defining the quality and safety of the products. Potential danger: During food production, shipping and storage many new hazards may be identified like the formation of new toxins, and the occurrence of contaminants like PAHs and other compounds. An approach of back-tracing to the origin of production of raw materials is needed. Indicators: Microbiolical and chemical parameters. New traceability systems including methods for geographic analysis, validated labelling, marker chemicals/profiles. measure standard volume batches and an identification system, so that thebatches can be traced afterwards. Experts: All sorts of Control institutes from government and industries. Expert in geographic origin of food - John dennis CSL, UK. Labelling / certificates clarfying origin: EC DG Enterprise. Knowledge area: Genetically modified organisms Development: In the future some allergic problems and immune diseases could have their origin in GMO foods. Potential danger: Globalization of GMO’s consumption could change the reaction of the human body. Development of new and more complex GMOs with the possibility of non intentional effects. For those products the comparison between the new products and traditional counterparts based on "targeted approach" could be not appropriate and sufficient. On the other hand the new methodologies for the evaluation of new products based on the fingerprint are still at an early stage and are not ready to be used as a tool for the safety evaluation of the new products. In addition those new products are generally developed for nutritional purposes and can change the nutritional pattern; in this respect epidemiological strategies are still poor and not yet suitable for the evaluation of risks derived from drastic changes in nutritional pattern. A further threat with GMO's is the possibility that third countries (e.g. China) may develop new GMO's which are not registered in the west and for which no formal safety evaluation is carried out. Hence a considerable risk of allergencity may be posed to racially different consumers. Indicators: The amount of evaluations of new GMOs through profiling techniques. The point is that they can not be evaluated because no body knows whether or not they exist! Indicators for human health in relation to consumption of novel foods are difficult to define but should come from animal experimentation and/or controlled human clinical studies. Specialists: H.Kuiper Rikilt. National Intoxication Centres across Europe and Disease Control Centres like the CDC Centre (Atlanta USA) can play a role. Knowledge area: functional foods Development: more and more producers label the foodstuffs "functional”. If it's really a functional food, the information about positive and negative influence to the humans should be presented and a period during which, a negative effect will not occur. Potential danger: functional foods are like medicines - if you are using them for a long time a negative effect can occur. I think there is no definition of functional foods in EU. What is it - food supplement, foodstuffs for special nutrition uses or normal food which can be used during all the life? An official authority must perform a risk assessment before these products will be released to the market. The EU regulations should be prepared on functional foods, if there is a need or the definition of functional foods must be changed to, for example, foodstuffs for special nutrition uses. C.E.define - Functional food is not food for special nutritional purposes. Knowledge area: combination of toxic effects Development: The current approach for quantitative risk assessment deals with one chemical at the time. For example we’re used to look at one pesticide or one compound with hormone disruption. Potential danger: In reality people consume different food items in combination, containing different chemicals. Sometimes these chemicals have a same mode of action, sometimes they might have a synergistic or antagonistic effect. Little is known on the working mechanisms, but progress in in-vitro toxicology, toxicokinetics or toxicodynamics might come up with new information and new concepts. Specialists: Ususally dose addition. John Groten, TNO.

Cumulative effect of choline-esterase activity. J. v. KLaveren, RIKILT Wageningen. Knowledge area: combination of toxic effects Development: use of biomarkers and their effects Potential danger: Even if the working mechanism is cleared out, we’ll have to face a problem in exposure assessment. At this stage we’re used to work with simple diets (CODEX or national diets), but now we have to think at the individual level. It becomes important to get information on the time frame of consumption, the time frame of chemicals interfering with each other and the combination of food eaten for each individual during a day or an even a shorter period e.g. (an eating occasion).

A database for residues should be carefully reevaluated in order to detect failure in reliability due to nor correct procedures od sampling, analysis and planning of monitoring programs. Consumption databases are partly available and new approaches in exposure assessment enables the risk assessor to cumulate the intake of different chemicals for one take. Consequently the cumulative intake is much higher then the intake of single compounds. Specialists: total diet approach and epidemiological studies. J.Gilbert CSL UK ; J Castegnaro IARC. Monte Carlo analyses using residue and consumption databases (J. van Klaveren, RIKILT). Toxic equivalence factors Food Standard

18 of 29

Agengy. Julia Norman London. Availability of national "Food Consumption estimates". Philip Verger (France), Dieter Arnold, Peter Fuerst (Germany), Jacob van Klaveren, Marco Zeilmaker (Netherlands), John Gilbert (UK), Allessandro di Domenico (Italy). Inventory of food consumption database in COST action (CLive West, Wageningen UR). EFCOSUM EU-project of harmonisation of consumption databases TNO-nutrition (Brussard). Residue databases are also needed, (J. v Klaveren, RIKILT Wageningen UR EFN inventory of available residue data). Knowledge area: genetically modified foods, functional foods Development: changes of food technology, changes in alimentary habits, new food technology Potential danger: the development of new food technologies can introduce new risks in all the food chain; known and unknown contaminants can be formed or can residue in the final products. An exhaustive study on the presence of toxic compounds and on the toxicity of each products is economically not feasible and it could be difficult to obtain epidemiological information on medium and long term effects.

Although the problem does not really belong here, I think that we in the area of food safety move from the time when the safety problem just are food additives, pesticide residues, organic or inorganic substances. In the future the main health problems will derive from subtle changes in amino acids (presently around 700 where less than 30 are essential in promoting human health (the rest may be more or less toxic), in fatty acids (chain length, even and uneven numbers of carbon atoms, saturated and unsaturated, cis- and transforms) due to changes in origin and industrial processes, and in carbohydrates. Also the introduction of novel proteins, novel fats and novel carbohydrates without appropriate safety testing may create serious health problems.

New starter cultures developed eg by gene technology may improve or impair human health. The indicators will need to be assessed in animal studies and afterwards in human studies

Effects (both positive as negative) of amino-acids, fatty-acids and carbohydrates on some illness. Specialists: This issue is not well covered by any institution yet and therefore no real attention has been given to the issue yet. Some work has been going on at the Institute of Food Safety and Nutrition in Copenhagen. New activities on this issue under development: BGVV (Germany) RIVM (Netherlands). This is worked on at a lot of department at universities. Experts are to be found at universities and hospitals rather then food safety intitutes. e.g. Roel Vonk, RuG, the Netherlands. WHO and or EU scientific committees will need to be consulted on these issues, which is adressed some places around the world, eg Institute of Food Safety and Nutrition, Copenhagen. Sessions 6 & 7 (Budapest): Knowledge area: Microbiology Development: The increasing number of antibiotica resistent microorganisms Potential danger: This is a risk for treatment of human diseases in the future. There is only a small risk with foodstuffs itself, but a serious one within the chain animal / producer / hospitals and health centers. With globalization, the spread of microorganisms has dramatically increased Specialist: prof. Smola, Veterinary and Pharmaceutical University, Brno, CZ. Knowledge area: Legislation Development: Local political and structural changes together with corruption environment Potential danger: This brings more and better defined risks than foreseen. Knowledge area: Climate Development: Climate change Potential danger: Global warming or changes in antigenic structures of some germs or any limited hazards of technical nature. Specialist: Codex Alimentarius Commission. Knowledge area: Acceleration (Legislation) Development: fast political changes bring along instability in legislation systems together with lack of common standards and common language.

I full agree with this point and believe only increased cooperation et international level may contribute to overcome this problem (in particular the setting of standards and definitions).

I`m still amazed about the low level of international cooperation in the area of animal feed safety until very recently (OIE BSE code, Codex Task Force on animal feed), despite the huge volume of international trade in feeding stuffs. Knowledge area: Nutrition Development: Advertising. The food industry has a larger amount of money available than the governments or consumer organizations. The advertising is becoming more and more sophisticated and is able to attract consumers especially children. Potential danger: The eating habits will become worse. The nutrition related diseases will increase. Traditional and non-processed food will decrease. Knowledge area: Nutrition Development: decrease of knowledge Potential danger: As the knowledge of food and food risks is decreasing, consumers may not know the necessity of hygiene measures to be observed in households. This can lead to severe consequences.

Decreasing knowledge about food risks increases the gap between the objective risk situation and the subjective risk perception. This may lead to so-called phantom-crises and to a wrong behaviour. e.g. if people avoid

19 of 29

vegetables because the are in panic about the content of nitrate, they avoid the consumption of salad, which would be very advantageous from a nutritional point of view.

The content of nitrates in vegetables is not the biggest risk to human health, so really the knowledge is very important and consumption of vegetables has to be increased.

Through education and media the hygienic standards in households can be increased. Fast and easy-to-use methods and tools will be developed enabling checking for microbiological risks even at home. Knowledge area: Molecular biology Development: Misuse of GMO’s, manipulating public awareness Potential danger: Broad exploitation of GMO’s is inevitable in the future. However, some people would use it in the wrong way posing health risk to consumers. In addition, media may influence and manipulate politicians and public not having appropriate knowledge about GMO’s resulting in opposition of furure development.

This risk exists, but it is not only connected to GMO's. New technologies as the highly interconnected network of food production and distribution opens the possibility for food - terrorism.

We have no enough knowledge at present moment to do conclusions. Specialists: Prof.Dr.Indrikis Muiznieks. Sci Rector of Latvian University, Head of Latvian GMO Monitoring Council. Knowledge area: Toxicology Development: Very low doses. We know very little about the effects of toxins in very low doses, especially if the are of natural origin. Potential danger: To give the right dietary recommendations and to produce better products we should increase our knowledge in this domain. Specialist: Dr. J. Schlatter, Swiss federal office of public health, 3003 Berne, Switzerland. Knowledge area: Toxicology Development: allergenic reactions Potential danger: There is an increasing percentage in the population of consumers who suffer under allergenic reactions with severe consequences. The reason is unkown. The increasing industrial production makes it difficult to separate ingredients which provoke allergies from the food chain. Specialist: Prof. Brunello Wuethrich, University Zuerich, Switzerland. Knowledge area: Enforcement Development: Instrumentation lagging (analytical, administration) Potential danger: As new methods of food production and technology are rapidly developed, there may occur a gap between the problems they arraise and the analytical methods to detect them. GMO's were introduced befor adequate analytical methods existed to detect them.

I fully agree with the analysis which seems to be a recurrant problem (new additives). At the same time the political demand of 0-tolerance on certain contaminants or GMO`s puts economic operators in ana very difficult situation.

CEN, TC 327 testing methods for animal nutrition Specialist: Dr. A. Herrmann, Kantonales Laboratorium Basel Stadt, CH 4000 Basel. Knowledge area: Agroproduction Development: Globalization Potential danger: There is an imbalance between overregulated home production and underregulated imports. This balance needs to be found without excessive bans.

Threats for food hygiene are coming more from known, underestimated risks than from unknown, unforeseeable risks by the way. Knowledge area: Documentation Development: the number of persons who have access to the internet will increase and so the input as well. There will be difficulties in distinguishing between useful information and useless information and in finding the right information. Keeping these developments in mind, the information about food safety will increase too. Potential danger: If the consumer can't distinguish between right and wrong information, he is reading different opinions and will get confused. This won't lead to a consumer who is able to participate actively in a discussion and can't express his needs. The confidence of the consumer in authorities will decrease. Specialist: ing. Duben, press speaker for State Veterinary Administration, Prague, CZ. Knowledge area: Adulteration Development: retraceability Potential danger: Food alteration leads to big profits. In the best case there will result an equal product to the original one. If consumers get aware of it, the credibility of food operaters will decrease. In the worst case there may be intoxications (e.g. case of spanish olive oil, the case of italian wine with methanol). Retraceability does not work, because criminals can still work in an anonymous way. Knowledge area: Animal welfare Development: potential conflict between food safety objectives and animal welfare requirements (ex: ban of battery cages for laying hen) Potential danger: The EU decided to ban battery cages over a period of time on animal welfare grounds. However no food safety study was carried out on the implications for food safety as a result of the ban. In the absence of comparative studies on the most cost-effective housing systems to replace battery cages, the risk of increased pathogen

20 of 29

contamination (salmonella), increased residues of veterinary drugs) has not been evaluated which might lead to increased exposure risks to consumers of eggs and poultry products.

I fully agree, some political decisions are not supported by the results of appropriate studies. Knowledge area: Epidemiology Development: waking up of bacteria or plasmids (pollution of environment with chemicals and subsequent influence of bacteria in the natural space, transfer of plasmids, origin of new strains, like E. coli O 157) Waking up of bacteria or plasmids, "sleeping" in their natural conditions millions of years Potential danger: This will lead to appearance of new biological hazards and threats for food safety. Having no knowledge to face them and unpredictable impact on humans and animals it could be impossible to prevent from them. Specialist: Dr Arta Balode, Head of Laboratory of bacteriological investigations, Stradina Hospital of Latvian University

Dr Baiba Rozentale, Director of Latvian Infectology Center. Knowledge area: Food production Development: cleaner foods Potential danger: "novel technologies", super sterile foods + food additives will lead to disturbance of normal microflora and subsequent destroy of the immune system, and increase of allergenic diseases. Knowledge area: Functional foods Development: Market growth Potential danger: Promises that food has medical effects may mislead consumers. If they trust in such products, an adequate treatment of a serious disease may come too late. Knowledge area: Veterinary medicines Development: Illegal use. Medicaments are available, they are cheap, maybe not allowed. In addition the use of the veterinary medicaments can not be detected in the animal product. Potential danger: The illegal use of medicaments is a danger for consumers because of unhealthy animal end products with too many residues. Also the effect on the environment (e.g antibiotic resistance) influence indirectly the health of people. The control of medicament sales is not and will be never be complete. Knowledge area: Veterinary medicines Development: over zealous legislation Many veterinary medicines that have been used for many years may not measure up to all the modern requirements and it is too expensive to provide the new information. This has resulted in fewer products available to treat animal disease. Potential danger: The diseases may become resistant to these products and it is not possible to find an alternative. Thus animals will become diseased and will be less healthy moving into the food chain. This has immediate implications for safe, healthy food. Knowledge area: Veterinary public health Developments: The owners will not have the financial means for regular improvement of hygienic standards. Veterinarian survey of animal health is extremely important because it helps to prevent appearance of zoonoses in humans. It is also important because some animal issues are used in pharmaceutical products; veterinarian drugs can cause appearance of resistant bacterial strains. Residues of hormons in animal tissues can provoke appearance of pubertet precox in children. Start promotion by the government (Ministry of finance) Specialist: National veterinary laboratory under the State Food and Veterinary Department. Knowledge area: Veterinary public health Development: Interferences with animal health Potential danger: Interferences of public health aspects with animal health represent a real risk for consumers. Inadequate surveillance of animal health and slaughtering of animals without control of documents identity, antemortem inspection, postmortem inspection and laboratory analyses conduct at unknown risks for public health and consumers protection. New zoonoses could be a cause of new risks. Specialists: Dr.Stefan Nicolae,director general of Institut of Diagnosis and Animal Health, Bucharest, Tel.(+40)1 4 10 12 99, Romania

Dr.Sergiu Meica, director of Institut for Food Hygiene and Veterinary Public Health,Bucharest,Tel.(+40)1 2 52 46 51, Romania

Dr.Emilia Voinovschi, director of Institut of Veterinary Control of Biologicals and Veterinary Medicinal Products, Bucharest, Romania.

Knowledge area: Biotechnology Development: mutated foods Potential danger: In the future the human kind will take for normal what we see today as abnormal (Children with Down syndrom etc). Knowledge area: Organic food production Development: quick evolution of the organic sector and lack of sufficient control of production practices Potential danger: the risk of fungal contamination resulting in mycotoxin contamination is high Specialist: fibl, frick, switzerland, research institution. Knowledge area: Medicines

21 of 29

Development: more antibiotic resistant bacteria Potential danger: High mortality and morbidity because of absence of treatment effect. Knowledge area: Legislation Development: old products removed from market Potential danger: Recent legislation has removed certain products from the market which had received a clean bill of health from independent scientific committees. These were low level use antibiotics which controlled certain animal diseases. However the use of the precautionary principle means that they can no longer be used. When livestock now develop these diseases people have to use high levels of therapeutic antibiotics which are also used in human medicine to control the disease. This means that if the bacteria develop resistance there is more chance of these being transferred to the human population thus enhancing the hazard that the human bacteria will have resistance to a commonly used antibiotic. Clearly this is a food safety hazard and a detailed risk assessment would have predicted this outcome. Knowledge area: Law Development: legislation will be only on paper. Potential danger: Transposition and implementation will not be realized Create mechanisms on government and parliament levels for preparing and putting the force legislation in time. The work with EU legislation must be permanent teamwork. Decision of the goverment that transposition and implementation of the new legislation according to the accqui must be common work by legal experts and professionals competent at the concrete matters. Specialist food law:Eleni Kakouri State General Laboratory. Knowledge area: Radio active contamination Development: radioactive contamination (radioactive ceasium) in live animals, meat and milk there’s a need for useful countermeasures for other radioactive contaminants. When there will be a new accident with radioactive contamination, there might be need for countermeasures to reduce the content of radioactive strontium in milk and meat. Potential danger: We are not able to buy more measuring instruments (the type we have used in Norway during the last 15 years), they are not produced anymore. If there will be a new accident with contamination of radioactive caesium - without measuring instruments - contaminated meat or milk might be used for human consumption. New measuring instruments have to be calibrated for measurements on milk, meat and on live animals. We have experience with rendeer meat analysis and contamination reduction in Norway/Tsjernobil Specialist: Knut Hove, The Agricultural University in Norway, methods for measurements in live animals

Per Strand, Norwegian Radiation Protection Authotity. Knowledge area: Medicine Development: new understanding about the contaminants and the relation with the stomach cancer Potential danger: the contamination of some foods with some contaminants, for example nitrates in vegetables and sausages may be very dangerous. In some conditions in the stomach the nitrates go to nitrites and may cause cancer. the treatment is difficult and not effective. The cost is the health of people and the money of the family and the state/government for the drug. Knowledge area: Law Development: Quick changes in law, e.g. new permitted additives with restrictions (quality, purity), while the control authorities are not ready to conduct necessary controls. More colouring substances are now permitted by the EU legislation. They are toxicologically significant if they are added above permitted levels. Their purity is also important for food safety. Still, many monitoring systems have not the capacity to carry out control to cover all foods where these additives are permitted. Potential danger: The risk is higher for children who consume more of these products and are more vulnerable and will be exposed for a longer period than adults. Knowledge area: Food hygiene Development: HACCP implementation fails Potential danger: Risk of microbioan contamination and food chemical contamination. Knowledge area: Food hygiene Development: Sterile foods Potential danger: Finally a single bacteria can kill a man. Knowledge area: Logistics Development: It’s fashionable to label products where it comes from. Potential danger: Fraud Sessions 8 & 9 (Rotterdam): Knowledge area: Contaminated animal feed Development: Mycotoxins, heavy metals and dioxins in grain Potential danger: Feed is one step of the food chain, but we don’t know how contamination goes during the transformation process. Indicators: The emergence of FMD in animals

22 of 29

Expert: New Zealand crop and food institute. Knowledge area: Exposure assessment Development: Daily use of nuclear energy Potential danger: A source of threat to food safety Indicator: CDC’s worldwide monitoring to assess emergence of new pathogens.

Animals as sentinels, they show clinical signs before humans. Knowledge area: Risk Assessment, Elderly Development: Increased age of humans Potential danger: Exposure to additives and contaminants only started 50 years ago. The experiment of lifelong exposure is just starting. We may see in the future more diseases in elderly caused by chronic exposure to chemicals. Indicators: Increasing number of certain cancers Experts: Oncologists. Knowledge area: Risk Assessment Development: Multifactorial risk assessments (covering pathogens, nutrition, and chemical risk) Potential danger: If risks are not considered than a preoccupation with one may result in regulation or enforcement action that may expose consumers to greater food safety risk. For example, undue concern about a chemical risk could expose consumers to far greater nutritional or microbiological risk. Food safety policy must carefully consider the consequences of proposed controls to assure the overall result is positive. It is problematic to look only at chemical contaminants. For decontamination agents both chemical effects and microbiological affects should be taken into consideration. A holistic view is ideal. Knowledge area: Food production Development: Poor quality water can be contaminated with microbes or chemical contaminants. This water is used as an ingredient in food or in cleaning processes. The water quality standard is not followed. This led FAO to the proposal to support the least developed countries in building up capacity to control the food chain more effectively. Think of the use of animal fertilizers too. Knowledge area: Chemical contaminants Development: Increased use of chemicals, known and unknown Potential danger: We set ML's to protect the population but for many chemical contaminants we consume 100% of PTWI and have no knowledge of additive effects of these contaminants. We know that the iron status is of importance for the absorption of cadmium, however does one of the known chemicals - or unknown chemicals - perhaps also add to the toxicological effects of cadmium? Also, as we gain more knowledge on toxicological effects and data on presence in foodstuffs there may be an intake exceeding the PTWI - but we still have to eat food. Will it in future be possible to have foodstuffs that are safe? On the other hand we should keep in mind that our physiology is the result of 600 million years of evolution during which our ancestors have been exposed to very complex mixtures leading to an adapted and sophisticated metabolism. Knowledge area: Food additives Development: Removal of preservatives that results in increased micro contamination Potential danger: Food manufacturers seek to make shelf stable, minimally processed, additive free foods and supply these internationally. Microbiological contamination is controlled by hygienic practices and hurdle technology for individual foods. Preservatives and food processing methods in general, do not produce sterile foods. Creating new environments within foods may select or encourage te emergence of new pathogens. Knowledge area: Risk communication Development: Unbalanced perception of risks Potential danger: Risk as perceived by the public and risk managers leads to skewed allocation of resources. There is a remarkably unbalanced perception of risks associated with food. Current food supply is safer than it was ever, and new risks are addressed by most countries properly. In a world of restricted resources for public service we have to pay attention to allocate them to real not imaginated risks. The consumers get a lot of information through the media. The journalists have to sell a story and often a feather is turned into a hen - the problem is blown out of proportion and taken out of context. The authorities then have to repair the damage - which is however often difficult. Consumers find pesticides and food additives a major problem, whereas the authorities find for instance mycotoxins and dioxin being a much greater problem. However, in order to get votes the politicians allocate major resources on pesticides and food additives in order to please the consumers and the journalists instead of using the money on the real problems. Based on foodborne disease statistics in a number of countries, foodborne diseases, like samonellosis and campylabateriosis, have been on the increase over the past decade. New risks, such as BSE, have not been addressed in an appropriate and timely matter as demonstrated by the large number of case in the UK and the spread of the disease to other parts of the world. A number of chemicals which were approved for use by responsible authorities have now been removed by those same authorities and persistent organic chemicals used in agriculture now contaminate the environment and the food supply and pose unknown risks for the entire population of the world. Are consumers justified in asking if this is prudent public health policy? Knowledge area: Mass communication Development: Increased role of media

23 of 29

Potential danger: not enough exchange between media, risk managers and risks assessers. Be aware of new risk emergise in media before risk managers could be prepared. Responsible reporting without sensationalism by the media would help risk assessors and managers in communicating their message Indicators: Number of "food scares" appearing in the media Experts: Internet based media searchers. Knowledge area: Food safety Development: Contaminants through cooking practices advice Potential danger: Certain cooking practices e.g. BBQing foods can cause formation of carcinogenic chemicals such as polycyclic aromatic hydrocarbons. Developing codes of practice for food production and setting maximum levels are possible ways to reduce PAHs in food as sold, but advice to consumers on safe cooking practice also would be necessary to reduce actual intake. Indicators: Levels of contaminants Experts: Research institutes, FAO, WHO. Knowledge area: Education Development: Lack of education in food handling Potential danger: Certain groups within society face a lack of education in food handling. This may lead to an increase in food borne diseases, mainly caused by pathogens Knowledge area: Food hygiene Development: Ready-to-eat-foods in new outlets (e.g. gas stations) Potential danger: Distributors do not realize the storage conditions to keep the food safe, this may cause the growth of microorganism in amount that can be risk to heath of consumer. A risk communication system on the food hygiene for these distributors is needed. Indicators: Number of infections reported by practitioners; amount of food discarded; percentage of food items beyond expiry date; percentage of food items not stored properly (e.g. refrigerated if necessary); percentage of employees not responding correctly to five basic questions of food hygiene. Knowledge area: Additives Development: High intake of vitamines Potential danger: The very focus on healthy food has (in the rich countries) lead to an increased intake of vitamins and minerals - from food (fortified) or food supplement in favor of normal food. When added to low quality food it may discriminate healthy food and lead to an exces of vitamins. Knowledge area: Education Development: Lack of education in food handling Potential danger: Certain groups within society face a lack of education in food handling. This may lead to an increase in food borne diseases, mainly caused by pathogens Knowledge area: International trade Development: Trade of food products increases drastically Potential danger: Countries with a low capacity in control and monitoring will be at risk due to an unbalanced diet or unknown hazards. Allergenic reactions for those who get to eat what they’re not used to. Indicators: Specific health and nutrition parameters, countries of origin for a food product, diet trends (spices, fruit, …) Experts: Food and nutrition institutes, FAO. Knowledge area: International trade Development: Trade of food products increases drastically Potential danger: All countries face a rapid dissemination of food borne diseases. For example, Cyclospora was not a known problem in the US, but in recent years it emerged as a foodborne illness as a result of raspberries import. When it emerged, the US were able to determine that it caused the illness in the people affected, but they had no method to detect it in the fruit. Global plans are needed here. Knowledge area: Terrorism Development: Biological threats to food and water Potential danger: Traditional pathogens and perhaps new and more virulent ones may be employed by terrorist groups and even disgruntal individuals to threaten the food supplies in both developed and developing countries. Food may be a vehicle for such agents, which may also be capable of infectious transmission from person to person. Furthermore, such agents with a relatively long incubation periods would not likely be detected until after an epidemic had been initiated. WHO in cooperation with FAO are developing a guidance document for countries, but few countries have taken measures to reduce or prevent the threat of such hazards. One real obstacle to a succesul defence strategy is that there are a number of countries with very valuable information from their offence strategies (biological warfare) which they do not release to international activities mentioned. Experts: US Defence Department, countries performing research in chemical and biological warfare. Knowledge area: Contaminants Development: We find very high levels of DON in cereals. They change a lot according to the climate Knowledge area: Functional foods Development: While the public gets familiar with this label, the consumers may change their diet balance

24 of 29

Potential danger: Conventional food is regarded by the crowds as disfunctional, thus resulting in unbalanced diets Knowledge area: Food supplements Development: Increasing allergy and adverse reactions Potential danger: Idem Indicators: Incidence in food allergy Experts: Allergists, WHO. Knowledge area: GMO’s Development: Spreading of food from gmo’s Potential danger: Developing countries lack properly working safety, monitoring and detection activities. Knowledge area: Food standards Development: Harmonisation of food standards helps trade. However, they have economical implications. Rich countries can afford to be critical and demand a high level of safety whereas developing countries might have other considerations as to the interpretation of safe food. The interpretation of a cost-benefit analysis might be different in different parts of the world. Knowledge area: Food safety Development: Climate change Potential danger: This will create new food production problems. New types of plant diseases and insects will reduce farmers income as well as available food supply. Capacity to respond is very limited. Yields of crops going down, new insects are detected that do not respond to traditional treatments, fruits manifest new kinds of defects as pulp softening etc. Climate changes will result in the growth of new toxic pathogens, mycotoxins and marine toxins in areas of the world where they have never occurred in the past. There has already been evidence of this in Canada (e.g. domoic acid in moluscs). Indicators: Temperature, moisture, UV-radiation, trends in precipitation, storm activity. Experts: Deutscher Wetterdienst, Deutsches Hydrographisches Institut, National Research Council, Canada, Food Directorate, Health Canada. Knowledge area: Food safety Development: Population density increase Potential danger: More food will need to be at the same place at the same time, leading to more high density agriculture, increase use of agrochemicals, etc. This will lead to use of technologies that have an immediate benefit as use of more agricultural chemicals for increasing production, increase in pesticide poisoning, increase importation of agricultural chemicals. Waste management problems will increase and influence the environment. High population densities, without good services, will lead to uprisings, which will lead to developments as a reaction. Some of these developments will be quite good, because they will be made out of necessity and accepted. New types of foods/seeds from biotechnology are examples. People will flock to the cities where there is more work and strain existing facilities for proper sanitation and hygiene. The population density in the cities increases, and the volume of the food safety and quality control increases respectively. However, during August when the senior QA stuff is on vacation, a not properly qualified worker accidentally OKs a batch of food product while it should be rejected. Too busy, the supervisor OKs it as well and the product hits the market and. To my experience, I believe that in most cases is the fault of a person and not of the process. Forests will be denuded leading to more floods and contamination of the water supply. Indicators: Incidence of diarrhea, floods, the volume of faulty products being marketed and sold specific quantities of specific population segments (children, adults). Experts: Dr Nelia Maramba, National Poison Control Center, University of teh Philippines Institute of Public Health, Manila. Analytical labs, toxicologists, regulators, national government health officials where the default products may be sold, and if necessary, mass hysteria psychologists. TNO (Zeist, The Netherlands) for sample analysis, company production and QA line. Lawyers specialising in food law Knowledge area: Food safety Development: Business logistics gets more advanced Potential danger: The international exchange of foods makes the traceability more difficult in particular with regard to the just-in-time production and the distribution of foods with a short shelve life. This will make the tackling of foodborn deseases difficult or practical impossible. Experts: Chambers of Commerce, World Bank . Knowledge area: Food safety Development: Increase use of plant extracts in functional foods Potential danger: complicated safety issues to consumers and food regulators. Difficulties in safety assessment of these products Knowledge area: Food supplements Development: Experimental in animal feed compositions, insufficiently controlled Potential danger: Emerging unconventional foodborne diseases Indicators: .. Experts: Scientific information about new outbreaks and reports of practical protective measures Knowledge area: Food safety Development: Accumulated chemicals in developing countries and countries at war

25 of 29

Potential danger: Contamination of grains and cereals with mycotoxins due to inadequate storage facilities in many third world countries. Large quantities of obsolete chemicals that are still undisposed of contaminate soils. Frequent civil wars in many parts of Africa are affecting food production and creating a large population of people who would have to be fed by the rest of the world. Indicators: The number of consignments of grains and cereals that are rejected in international trade due mycotoxin contamination Experts: CCFAC has a number of specialists in this field Knowledge area: Agrometeorology Development: Rainfall pattern change in Africa Potential danger: Solar energy development must be given a serious consideration in view of the rapidly changing rainfall patterns which is drying up hydro-dams in Africa. Food processing is being affected by iratic power supplies. Knowledge area: Food safety Development: Migration of population Potential danger: New dietry trends causing unconventional reactions Indicators: Amount of newcomers in a country Knowledge area: Food safety Development: Growth of animal farms (e.g. chicken) Potential danger: Microbial contamination in animal foods, increased chance of food borne diseases Indicators: Salmonella Experts: Institute of nutrition and food safety, China Center for diseases control and prevention, Beijing China Knowledge area: micro organisms Development: As we think we have outbreaks under control, more are found Potential danger: More types of diseases and food poisonings. Something like BSE, caused by contaminated animal foods. Microorganisms are competitive in nature. Some are surpressed by others. As we find ways to control the familiar ones, others grow because they are no longer competing. This will lead to more types of diseases and/or food poisonings. Indicators: New types of food poisoning outbreaks Knowledge area: Soil science Development: Heavy metals in soil Potential danger: Predictable food contamination caused by local heavy metals in soils. We can establish a dabase that relates the soil contamination with food contamination predictions Indicators: dbase or not Experts: collaboration of national institutes of agricultural environment Knowledge area: Information handling Development: Believe in innovative information systems Potential danger: The idea that computer-based systems are going to solve food problems. Without taking into account the amount of hours, money, input needed to make the system even somewhat functional Knowledge area: Biotechnology Development: Public fear associated with gmo’s Potential danger: Public fear can block GMO development and thus block significant scientific advances. The use of biotechnology in medicines and foods is going to / can lead to a more affordable food supply, more varied types of food, increased/more advanced medical treatment, which in turn, is going to lead to a better quality of life. Knowledge area: Pesticides Development: Combination of pesticides used Potential danger: new combinations may cause new safety risks. This may also be the case in the veterinary residues area Indicators: Research studies outcome on interactions of pesticides Experts: Pesticides Safety Directorate, York, UK

26 of 29

Lijst met overige specialisten Soms waren namen van specialisten en instituten niet direct te verbinden met een ontwikkeling.

Ze staan hieronder. Food born diseases: Chirlici Alexei, senior teacher, State Medical anf Farmaceutical University "Nicolae Testemitsanu", Chisinau, Republic of Moldova Food safety: Dina Akkelidou, Director State General Laboratory, Cyprus Prof. Jozsef Farkas, Hungarian Scientific Association for Food Science (METE) Prof. Flachowsky, FAL Braunschweig Veterinary Laboratory Agency, New Haw, Addlestone, Surrey, UK Ljiljana Trajkovic -Pavlovic,The federal Institute of Public Health I will prepare a list of experts that would be of great help I can give you a list of specialists in many relevant fields. I am Dina Akkelidou, Director of the State General Laboratory, Cyprus. E-mail address: sgl@cytanet.com.cy Obreja Galina, Chief, Food Hygiene Department, National Center of Preventive Medicine Inveresk Research Institute, Edinburgh, Scotland Institute for Animal Health, Compton, Newbury, Berkshire, UK Markus Hardegger, Swiss Federal Office for Agriculture Moredun Research Institute, Penicuik, Edinburgh, Scotland, UK ing. Nikolai Rizov- director of the National center of hygiene medical ecology and nutrition under the ministry of Health Bulgaria Covance, Ripon Road, Harrogate, W. Yorkshire, UK Bayer Corp., Leverkusen, Germany Pfizer Animal Health, 42nd Street, New York, New York, USA Merial Lt dr Ianko Ivanov - chef of the National veterynary service-Bulgaria Merial Ltd., Knightsbridge, London, UK Novartis Animal Health, Basel, Switzerland Pharmacia A ILSI Centers for Disease control for emerging microbial diseases and chemical contaminants The European Scientific Committee on Food WHO AFSSA (French food safety agency) US Food and Drug Administration for chemical and microbiological hazards National food safety enforcement authorities Danish Veterinary and Food Administration Consumer associations Danish Environmental Agency USDA's Agricultural Research Service and Extension Service for agricultural practices that may lead to hazards Danish Zoonosis Center European Commission Rapid Alert team The European Scientific Committee on Feed All Ministries in charge of risk management Academia in research institutes and universities US EPA for hazards that are emerging in the environment that may impact food (and water) safety WHO Collaborating Centres for food contamination monitoring, and several other specialized food safety topics Codex alimentarius secretariat WHO Panel of Food Safety Experts Food Research Institute National food safety agencies International Union of Food Science and Technology and its national bodies especially the US Institute of Food Technology INERIS (France) Professional associations in the field of Food, medicines, animal health OIE IAEA OECD ESR New Zealand Crop and Food Inst New Zealand IUFOST List of FAO food safety experts FAO - Statistics FAO - Commodity departments (fisheries, plant production, animal production) Centre for Food Allergy Food and Drugs Board, Ghana Participants of the ccfac Food Research Institute, Ghana Department of Food Science and Nutriution, University of Ghana Leatherhead in UK Food Research Institute in Wisconsin, USA

27 of 29

Food Allergy Research Program in Nebraska, USA JECFA University Institutes Food Safety Unit, World Health Organization, Geneva. Food and Nutrition Division, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome Centers for Disease Control and Prevention, USA Food regulators in Australia ANZFA, AQIS, TGA, NRA, State and territory health departments Food science : Australian institutions AFISC, UNSW.

28 of 29

Bijlage 2: letterlijk programma van de sessies Hierbij het letterlijke programmadocument van één van de sessies. Versie: 10 dec 2001 Vergaderlocatie: bij LNV intern, Mansholtzaal Aantal deelnemers: circa 15 Technische begeleiding: Blenks, Wilma de Graef Datum en omvang sessie 2: 11 december 2001, 08.30 – 12.00 Datum en omvang sessie 3: 11 december 2001, 13.00 – 16.30 + borrel Sessieleider: Harry te Riele. Vereiste hulpmiddelen:

- server en laptops van Blenks - beamer in de mansholtzaal (voor in-team resultaten) - laptop en beamer van storrm cs (voor inleiding en programma) - het doorzicht projectiescherm van de Mansholtzaal plus een extra projectiescherm - voor elke deelnemer een naambordje - viltstiften voor flipover - 1 flipover met een vol blok papier - papiertape om flipover vellen mee op te hangen

- de deelnemers hebben vooraf een uitleg over ERIS ontvangen. - De deelnemers hebben nog geen introductie gehad. - NB: Wilma heeft vooraf namen van de deelnemers ontvangen.

Doel Doel van de sessie is te komen tot:

1. (voor alle sessies) Een set disciplines (kennisgebieden) die een relatie hebben met voedselveiligheid; 2. (voor alle sessies) Een set meetbare indicatoren per discipline, waaraan je kunt aflezen of de voedselveiligheid in gevaar gaat

komen; 3. (voor de tweede en derde sessie) uitleg ERIS voor Nederlandse partijen; 4. (voor alle sessies) een verstevigd netwerk van individuen rond voedselveiligheid;

Programma sessie 2 (08.30 - 08.37) Ontvangst

- deuren open, gasten komen binnen, nemen koffie/thee/croissantjes, muziek achtergrond, op pc’s: blank scherm (of de naam: ERIS); op flip-overvel: welkom bij ERIS.

- gasten mogen gaan zitten waar ze willen. (08.37 - 08.52) Welkom (Nathalie)

- welkom; - introductie ERIS:

o aanleiding o soorten risico’s o doel o de drie stappen van ERIS; stap 1 o zonnebrillen: versch. disciplines zien andere ontwikkelingen, dus u nodig

- stelt Harry voor. (08.52-08.57) Programma & Wie is wie (Harry)

- afhankelijk van uw discipline ziet u andere zaken: HBG, ecogroente, meloenen - wie is wie (15x10 sec = 3 min) - programma vandaag (projecteert op scherm, 2 min)

o opwarmen, genereren ontwikkelingen & risico’s & indicatoren & specialisten o uw rol: inventariseren met uw specialisme als startpunt; breed kijken!

(08.57-09.04) Login en vertrouwelijkheid

- deelnemers loggen in door hun naam in te voeren - vertrouwelijkheid: vandaag worden resultaten anoniem getoond. Achteraf is door de projectleider eventueel te

achterhalen wie wat getypt heeft. (09.04-09.14) Opwarmer Vinex, zonder pc (3 min)

29 of 29

- Sinterklaas heeft in Nieuwbouwwijken (vinex) grote problemen met cadeautjes achter te laten in de juiste schoen. Open schoorstenen zijn weg en het hang- en sluitwerk is verbeterd. Hoe kan de Sint trefzeker cadeaus distribueren in nieuwe wijken?

- (doel: in 2,5 minuut energie in de zaal krijgen)

Opwarmer met PC (7 min) - Vraag: wat is uw lievelingsgerecht voor ontbijt, lunch en diner? (deelnemers leren in 2,5 minuut categorieën te

openen en daaronder in te voeren). - Kunt u commentaar leveren op elkaars gerecht?

(09.14-09.26) Braindrain

- Vraag: wat is uw eerste intuïtieve reactie bij het horen van het ERIS verhaal? - deelnemers typen 2,5 min reacties in - samen 6,5 min bekijken resultaat - eerste korte reactie Nathalie - resultaat: 15 verhaaltjes. Functie: hoofd leegmaken en projectleider weet hoe ERIS op nieuw-betrokkenen

overkomt. (09.26-11.35) Generatie risico’s

We willen een boom maken van kennisgebieden, ontwikkelingen per kennisgebied, risico’s per ontwikkeling, meetbare indicatoren en specialisten. Vragen:

1. (09.26-09.43) In welke kennisgebieden voelt u zich thuis? (bijv. economie en beleid) (2+15 min) • Ieder maakt categorieën (mapjes) aan met kennisgebieden: economie, beleid, bestuurskunde, etc • Samen bespreken resultaat: ontdubbelen, precieze woorden, wat missen we? (niet op inhoud) (Resultaat: lijst met kennisgebieden)

2. (09.43-10.22) Welke ontwikkelingen voorziet u? (2x12+15 min)

• Op uw eigen kennisgebied? Op andere kennisgebieden? • NB:

i. niet zozeer geïnteresseerd in vveiligheidgerelateerde ontwikkelingen!! ii. de ontwikkelingen in korte steekwoorden omschrijven

iii. aanmaken door rechtsklikken (subcategorie creëren) iv. u kunt vergissingen van uzelf weghalen

• Samen bespreken resultaat: wat bedoelt ieder? (Resultaat: per kennisgebied een aantal alinea’s met tekst over ontwikkelingen)

(10.22-10.42) Pauze

3. (10.42-11.22) Kies maximaal twee ontwikkelingen die volgens u risico’s kunnen opleveren voor

voedselveiligheid. • Kunt u per ontwikkeling intypen aan wat voor risico’s u denkt? hoe ontstaan ze?(2x12min) NB:

zoveel mogelijk specifiek/concreet zijn • Samen bekijken resultaat: wat betekent het alles precies? (16min) (Resultaat: per ontwikkeling een of enkele alinea’s tekst over hoe onveiligheid kan ontstaan tgv die ontwikkeling. Plus commentaar)

4. (11.22-11.35) Indicatoren en specialisten

• Welke indicatoren (meetbare parameters) zou u kiezen om deze risico’s te meten?(6 min) (Resultaat: per risico een lijstje met meetbare indicatoren) • Welke specialisten en welke organisaties zou u benaderen voor nadere verdieping? (7 min) (Resultaat: per risico ook een lijstje specialisten plus werkkring)

(11.35-11.54) Conclusies en discussie Alles overziend, wat vindt u:

- wat levert deze ochtend op? - wat zou u de projectleiders de komende sessies willen meegeven? - Wilma typt kernwoorden in die ze hoort

(11.54-11.57) Afsluiting (Nathalie)

- Vervolgacties - eventuele herinnering voor de deelnemers (bij voorkeur iets eetbaars); - dank.