RITUELEN

Mechelen en de Mechelse regioBonheiden • Boom • Duffel • Hemiksem • Niel • Rumst • Sint-Amands • Sint-Katelijne-Waver • Zemst

Zondag 24 april 2016

10u>18uGratis toegang

2

PRAKTISCHE INFORMATIEInlichtingen en brochures kan je verkrijgen bij:

MECHELEN

Musea & Erfgoed MechelenCongres- en Erfgoed-centrum Lamot Van Beethoven- straat 8-10 2800 Mechelen(ingang via Haverwerf) 015 29 40 30 muse@mechelen.be www.musemechelen.be op werkdagen tussen 9u en 17u

OP ERFGOEDDAG GESLOTEN

op Erfgoeddag:Museum Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat) 015 29 40 30open van 10u tot 18u

UiT in Mechelen Hallestraat 2-4-62800 Mechelen070 22 28 00uit@mechelen.be www.uitinmechelen.be op Erfgoeddag open van 12.30u tot 16u

BONHEIDEN

Dienst Cultuur & ToerismeGemeenschaps-centrum ‘t BlikveldJacques Morrensplein 22820 Bonheiden015 50 28 72toerisme@bonheiden.be www.bonheiden.be op Erfgoeddag:Heemmuseum ’t SmiskeHoogstraat 52A2820 Rijmenamopen van 10u tot 18u

BOOM

Cultuurdienst gemeente BoomAntwerpsestraat 422850 Boom03 880 19 10alex.ramael@boom.be www.boom.be

op Erfgoeddag: Lokaal ’t BaksteentjeNoeveren 692850 Boom0477 36 53 29open van 10u tot 18u

DUFFEL

Dienst archief en museumGemeentestraat 212570 Duffel015 30 72 13museum@duffel.be www.duffel.be

op Erfgoeddag:Klooster Convent van BetlehemKerkstraat 502570 Duffelopen van 13u tot 17u

3

HEMIKSEM

Cultuurdienst Hemiksem-SchelleFabiolalaan 552627 Schelle03 871 98 24cultuur@ivebic.be

op Erfgoeddag:Sint-BernardusabdijSint-Bernardusabdij 4 2620 Hemiksemopen van 10u tot 18u

NIEL

Cultuurdienst gemeente NielAntwerpsestraat 24 2845 Niel03 888 30 06cultuur@niel.be

op Erfgoeddag:Niels Erfgoedarchiefp/a Gemeentehuis NielRidder Berthoutlaan 1 2845 Nielopen van 10u tot 17u

RUMST

Cultuurdienst gemeente RumstKoningin Astridplein 122840 Rumst03 880 00 93cultuur@rumst.bewww.rumst.be

op Erfgoeddag:Trefcentrum Oud-GemeentehuisLaarstraat 21 2840 Rumstopen van 10u tot 17u

SINT-AMANDS

Provinciaal Museum Emile VerhaerenE. Verhaerenstraat 712890 Sint-Amands052 33 08 05 verhaerenmuseum @skynet.bewww.emileverhaeren.be op Erfgoeddag open van 11 tot 18u

SINT-KATELIJNE-WAVER

Cultuurdienst Lemanstraat 632860 Sint-Katelijne-Waver015 30 50 00cultuur@skw.bewww.skw.be

op Erfgoeddag:’t Grom Midzelen 25ASint-Katelijne-Waver 015 31 50 55 open van 10u tot 18u

ZEMST

Dienst cultuur De Griet 11980 Zemst015 61 88 94cultuur@zemst.be www.zemst.be

op Erfgoeddag:SportimoniumBloso-domein HofstadeTrianondreef 191981 Zemst(ingang via Tervuursesteenweg) 015 61 82 22open van 10u tot 18u

Extra infoBonheiden, Duffel, Putte en Sint-Katelijne-Waver bundelen hun toeristisch en culturele aanbod van het nieuwe seizoen in een gezamenlijke brochure. Zo vind je alle activiteiten van de Erfgoeddag, de Week van de Amateurkunsten, andere evenementen en de start van het nieuwe toeristische seizoen samen. De brochure kan je gratis afhalen bij de infopunten van de betrokken gemeenten.

4

INHOUDSTAFEL• PRAKTISCHE INFORMATIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

• INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

• ERFGOEDDAG VOOR KINDEREN . . . . . . . . . . . . 6

• IN DE KIJKER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

• ACTIVITEITENOVERZICHT MECHELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

• ACTIVITEITENOVERZICHT MECHELSE REGIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

• ALFABETISCHE LIJST VAN DE DEELNEMERS EN LOCATIES . . . . . . . . . . . . . . 36

INLEIDINGIs Erfgoeddag voor jou ook al een terugkerend ritueel? Perfect, want op zondag 24 april dompelen we je helemaal onder in het thema ‘Rituelen’. Is het de eerste keer dat je een kijkje komt nemen? Dan zal je je vast je gading vinden in het brede programma dat we samen met onze erfgoedpartners voor Mechelen en haar regio hebben samengesteld. Want hebben we niet allemaal onze eigen rituelen; van onze dage-lijkse routine in de badkamer tot de etentjes die we organise-ren voor vrienden en familie?Maar wat met de rituelen van anderen? Misschien heb jij je ook al afgevraagd waarom voetballers truitjes uitwisselen na de match, of wil je graag weten wat er achter al die vaste hande-lingen en symbolen in een doopselviering schuilt? Op Erfgoeddag maak je kennis met bijzondere rituelen en ge-bruiken van vroeger en nu, uit eigen streek of net ietsje verder. Haast je dus naar Zemst en ontdek hoe een echte kasteelpick-nick eraan toegaat, laat je in Niel onderdompelen in vergeten rituelen of vergelijk de vaste uitgaanstradities van de Mechelse jeugd vandaag met die van vroeger. Ook de kleinsten onder ons kunnen zich tijdens deze editie weer helemaal uitleven en de geheimen achter rituele maskers of het maken van radio ontdekken. In deze brochure vind je alle informatie die je nodig hebt voor een geslaagde Erfgoeddag.

Tot dan!

5

© A

lexander M

eeus

“Maak van Erfgoeddag 2016 een ritueel dat ons een beetje verandert en de interesse en goesting voor erfgoed verder voedt. Ontdek archiefstukken, spannende objecten en oude gebrui-ken, nieuwe inzichten, praktijken of de erfgoedapp. Put energie en inspiratie uit dit lenteritueel.”

Vlaams minister van Cultuur, Media, Jeugd en Brussel,Sven Gatz

“In historische steden met een rijke geschiedenis zoals Mechelen vind je meestal erfgoed van een zuiverder karaat. Dat geldt ook voor hun rituelen. Een ritueel ontdekken en doorgronden is fascinerend. Het geeft inzicht in jezelf als individu en als deel van de diep-gewortelde Mechelse gemeenschap. Mechelen heeft een rijk geschakeerd palet van rituelen, religieuze en profane, aristocratische en volkse. Tijdens deze Erfgoeddag stallen we ze voor u uit.”

Burgemeester van de stad Mechelen,Bart Somers

“Rituelen komen voor in alle culturen en geven betekenis aan belangrijke momenten in het leven. Sommige tradi-tionele rituelen verliezen aan belang in onze cultuur, maar er ontstaan tegelijk ook nieuwe rituelen. Voor onze diverse stad is het belangrijk dat we daarmee leren omgaan en dat we ook dit imma-teriële erfgoed koesteren.”

Schepen van Cultuur, Toerisme, Deeltijds Kunstonderwijs, mmMechelen Feest,Björn Siffer

Erfgoeddag voor kinderenWAT VALT ER TE BELEVEN?

Veel verenigingen in Mechelen en omstreken ontwikke-len voor Erfgoeddag een programma op kindermaat. In deze brochure wijst Vlieg je de weg doorheen de kinder-activiteiten. Hiernaast staan alle kinderactiviteiten nog eens opgelijst. Aan het onthaal in het museum Hof van Busleyden krijgt het jonge volkje een warm welkom.

Wil je meer weten over wat er in onze stad op kindermaat te beleven valt? Breng een bezoekje aan www.mechelenkinderstad.be

BONHEIDEN• Kantcentrum ’t Ordinaaltje vzw Demonstratie: Rituele handelingen aan het werk p. 25

MECHELEN• Kantclub Etterjefke

Demonstratie: Mechelse kant p. 12• Mechelse Zendamateurs

Demonstratie: Rituelen van Radio p. 14• Musea & Erfgoed Mechelen

Workshop: Het ritueel masker p. 17• Musea & Erfgoed Mechelen

Tentoonstelling: Mini-expo ‘De Rituelenmakers’ p. 17• Speelgoedmuseum Mechelen vzw

Tentoonstelling: Speel- en spelerfgoed uit andere culturen p. 19

• Vlaamse Kunstkring voor Marqueteurs Demonstratie: Aan de slag met marqueterie p. 22

ZEMST• Sportimonium

Zoektocht: Olympische Spelen p. 33• Toerisme Zemst

Fietstocht: Kasteelpicknick p. 35

6

8

EXTRA IN DE KIJKER OP ERFGOEDDAGSOIRÉE LAMOTIn april en mei 2016 sluit Soirée Lamot met RITUELEN aan bij het thema van Erfgoeddag. Hoe ruim is het scala aan symbolische handelingen in ons dagelijks leven, en wat maakt hen be-stand tegen de tand des tijds? Welke rituelen gebruikten onze voorouders in het protest tegen hun bestuurders of bij het beschimpen van wie de sociale gedragsnormen overtrad? En wat zet-ten we vroeger en ook nu nog op tafel bij belangrijke overgangsmomenten in ons leven?

Meer info over de lezingreeks vind je op www.musemechelen.be/soiree-lamot

TEN DANS! EEN OPROEPHerbeleef jouw openingsdans op onze dansvloer: van Frank Sinatra tot Le lac du Connemara, vragen staat vrij. Koes-ter je immateriële trouwdag-erfgoed en “placeer eens een dankse” op onze dansvloer. Vraag je nummer alvast aan via erfgoeddag@mechelen.be, smeer je benen in en kom op 24 april naar het Hof van Busleyden. Op vaste momenten doorheen de dag leggen we jouw favoriete schijf op. Ter plaatse kan je je herinneringen aan die ‘mooiste dans van je leven’ ook met ons delen. Schrijf, kleef of teken jouw dansmemo-rie op onze tentoonstellingswand.

JONG MECHELS TALENT EN ERFGOEDDAGMechelen is een kweekvijver voor ta-lent en Erfgoeddag vist daar graag uit!Illustratrice Eva Vaes heeft een warm plekje in haar hart voor erfgoed. Eerder dit jaar verscheen haar debuut ‘Mammoetmoed’, een historisch onder- bouwd prentenboek voor kinderen. In deze brochure zorgt ze voor passende tekeningen die de rituele activiteiten in onze regio extra kleur geven. En nog jonger, maar niet helemaal aan hun proefstuk toe, zijn de deelnemers van Project Wolf (het Mechelse media-lab voor en door jongeren. Zij gingen op zoek naar de rituelen in hun eigen uitgaansleven, en geven hun indrukken gestalte in een verrassende fotorepor-tage die op Erfgoeddag te zien is in het Hof van Busleyden.

IN MECHELEN

9

10

AARTSBISSCHOPPELIJK ARCHIEF MECHELEN

• Tentoonstelling Het Rijke Roomse leven revisited. Religie en rituelen in context

Religies zijn doordesemd van rituelen. Ook het Rijke Room-se leven van weleer was gebaseerd op een heel repertoire aan rituele handelingen en gebruiken. Sacramenten om de belangrijke overgangsmomenten in het leven te duiden, be-devaarten en processies om in groep het geloof te beleven. Op Erfgoeddag laten we zien hoe van wieg tot graf het leven van gelovigen omkaderd werd met religieuze rituelen.

Locatie: Diocesaan Pastoraal CentrumVarkensstraat 6, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 10u en 18u. Om 10u, 11u, 13u, 14u, 15u, 16u en 17u toelichting bij de tentoonstelling met aansluitend rondleiding door het archiefdepot.

Het Aartsbisschoppelijk Archief bevat de historische ar-chieven van het in 1559 opgerichte Aartsbisdom Mechelen en gedeeltelijk ook van zijn voorlopers, de middeleeuwse bisdommen Kamerijk en Luik. Belangrijke archiefbestan-den zijn onder meer de archieven van de aartsbisschoppen en archieven van en over kloosters en abdijen met enkele stukken uit het midden van de 12 eeuw.

11

• Presentatie Rituele plaatsen, rituele verhalen i.s.m. Musea & Erfgoed Mechelen, Vormingplus Mechelen, Stadsarchief Mechelen

Doorheen Mechelen werden een vijftal spirituele plaatsen gekozen: een rooms-katholieke kerk, een protestantse kerk, een gebedshuis,.... Op Erfgoeddag gaan hun deuren open en tonen ze de bezoekers welke rituele handelingen er normaal plaats vinden en waarom. Maar elke plek is ook gastheer voor anderen. Je ontdekt hoe religie beleefd wordt op deze rituele plaatsen en tegelijk maak je er kennis met een ritueel uit een heel andere gemeenschap.

Locatie: - O-L-V- van Leliëndaalkerk, Bruul 56, 2800 Mechelen- O-L-V-over-de-Dijlekerk, O-L-V-Kerkhof z/n, 2800 Mechelen- Sint-Pieter- en –Paulkerk, Keizerstraat 1, 2800 Mechelen- Protestantse Kerk Mechelen-Noord, Keizerstraat 26-28, 2800 Mechelen- Moskee Al Buraq, G. De Ceuninckstraat 5-7, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 14u en 18u

Mechelen is een stad in beweging, met een grote diversiteit aan inwoners. De dienst diversiteit wil iedereen gelijke kansen geven. Omdat diversiteit iedereen aanbelangt, staat ze met raad en daad klaar voor andere diensten en organisaties.

DIENST DIVERSITEIT STAD MECHELEN

12

GALERIJ CG | KUNST EN ANTIEK

• Tentoonstelling Op de thee bij Downton Abbey

De omgang tussen dienstpersoneel en de rijke families van vorige eeuw was doorspekt met verborgen rituelen. Een unieke collectie keukenschortjes is de basis voor de presentatie van een theeritueel in de galerij. Schuif aan bij de rijkelijk versierde theetafel en luister naar de verhalen over de rituelen van rang en stand die hier niet zoveel anders waren dan in de gekende tv-serie “Downton Abbey”.

Locatie: Galerij CGSint-Janstraat 9, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 10u en 18u

Galerij CG is gespecialiseerd in kunst, antiek en grafiek. Ze is ondergebracht op de eerste verdieping van een 18de-eeuws als monument beschermd huis met muurschilderin-gen uit dezelfde periode.

KANTCLUB ETTERJEFKE

• Demonstratie Kantklossen

Kant ontstond in de zestiende eeuw. Eerst leerden moeders hun dochters klossen en daarna ontston-den overal kantscholen. Wist je dat het kantklossen

in Mechelen nog volop leeft? Leer de Mechelse kant kennen tijdens deze demonstratie. Je mag zelf de basisslagen van de kloskant uitproberen. Wij vertellen je ook graag over bin-che, blonde en chantilly. Tot dan!

Locatie: Museum Hof van BusleydenFrederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat)Doorlopend open tussen 10u en 18u.

Kantclub Etterjefke wil de techniek van het kantklossen en de indrukwekkende geschiedenis van het kantwerk, als belangrijk deel van ons erfgoed, promoten en bekendma-ken bij een breed publiek.

13

• Wandeling Mechelse riten en ritueleni.s.m. Musea & Erfgoed Mechelen, Faculteit van het Me-chels Dialect, Mechelen 2000+

Wandel mee! Vertrekkende van diverse rituelen tonen we het oude en huidige Mechelen. Luister hoe stoeten, optoch-ten, klokkenwerpen, processies en betogingen door de jaren heen evolueerden. Wist je dat Mechelen 60 nationali-teiten telt? Maar wat weten we over elkaar? We beschrijven diverse tradities en gebruiken en zo kan iedereen zich on-derdompelen in het Mechelen van vroeger en nu. Welkom!

Locatie: Bureau voor Toerisme – UIT in MechelenHallestraat 2-4-6, 2800 MechelenDe wandelingen starten aan het bronzen beeld van Opsignoorke, in de hoek van de Grote Markt en de Hallestraat.Wandeling om 10u, 13.30u en 16u (duur: 2u)Wandeling in het Mechels dialect om 11.30u en 14u (duur: 2u)

KONINKLIJKE GIDSENBOND MECHELEN

Gediplomeerde stadsgidsen van de Mechelse Gidsenbond leiden je door de oude hoofdstad van de Nederlanden, de heerlijkheid Mechelen. Je maakt kennis met enkele gekende, maar vooral met niet of minder gekende aspecten van deze stad. Verwacht je aan onthullende verhalen over vermeende stadslegenden, historische personages en monumenten. Oude volksdevotie en plaatselijke gebruiken komen (terug) aan het licht, kritisch getoetst.

14

MECHELENBINNENSTEBUITEN vzw

• Wandeling Ontmoeten

Als mensen samenkomen ontstaan rituelen: de buurtkermis met de wedstrijd om het schoonst koffiedrinken, op café sparen in het ‘spaarkaske’ voor het teerfeest... En deze tra-dities hebben dikwijls moderne varianten. Waar je vroeger je haar liet knippen in de annex aan het lokale café kan je nu je fiets laten maken en ondertussen iets drinken in dezelfde zaak. Wandel met ons mee door Mechelen.

Locatie: Museum Hof van BusleydenFrederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen (ingang via St.-Jansstraat)Wandeling om 10u, 13u, 14u en 15u

Mechelenbinnenstebuiten meemaken is filosoferen over de stad Mechelen als plek, met een brede waaier aan menselijke activiteiten. Filosoferen over heden, verleden en toekomst van de stedelijke samenleving. Geen omgeving is zo boeiend door haar complexiteit als de historische stad. Vooral daar loont het de moeite om door tijd en ruimte te reizen.

MECHELSE ZENDAMATEURS

• Tentoonstelling Rituelen van Radio Telegrafie als immaterieel cultureel erfgoed i.s.m. UBA Unie Belgische Amateurzenders

Het doorgeven van een boodschap in morse vraagt een hele reeks van vaste opeenvolgende handelin-gen, een technisch ‘ritueel’ als het ware. De zend-

amateurs leren je, via een eenvoudige workshop, de kneep-jes van hun vak. Ze vertellen honderduit over hun vaste ge-bruiken en rituelen om - lang voor het bestaan van internet en telefonie - contact te leggen met de andere kant van de wereld.

Locatie: Museum Hof van BusleydenFrederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat)Doorlopend open tussen 10u en 18u

De Mechelse zendamateurs zijn een Mechelse vereniging van techniekers met één belangrijk gemeenschappelijk interessepunt: ze hebben allemaal belangstelling voor de technologie van de radiocommunicatie in al haar aspecten.

15

• Workshop Busleyden dansant i.s.m. Het Firmament

Bezoekers halen hun balboekjes boven en smeren hun kui-ten in. Via dansinitiaties uit verschillende tijdvakken ontdek-ken ze de gebruiken en geplogenheden van elke specifieke periode op de dansvloer. Ten dans!

Locatie: Museum Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat)Doorlopend open tussen 11u en 17u

MUSEA & ERFGOED MECHELEN

• Lezing Matinée Busleyden i.s.m. ’t Arsenaal, Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunsten van Mechelen, Humanistisch-Vrijzinni-ge Vereniging Mechelen, Mechelse Zendamateurs

Speciaal voor Erfgoeddag is er Matinée Busleyden, een exclusieve lezingenmiddag waar experten uit diverse erfgoedorganisaties in korte toegankelijke presentaties een tipje van de sluier lichten van heel wat Mechelse tradities en rituelen: typische Mechelse kalendergebruiken of de gewoontes van Vrijzinnig Mechelen. Deze en andere onder-werpen komen aan bod.

Locatie: Museum Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat)Lezingen om 13.30u, 14.15u, 15u, 15.45u, 16.30u en 17.15u

16

17

• Workshop Het ritueel masker

Maskers zijn een belangrijk onderdeel van veel rituelen. Boeddhistische monniken hebben masker-dansen, Toetanchamon een dodenmasker, en ook

superhelden hebben een ‘ritueel’ waarin ze hun masker opzetten. We bekijken maskers uit verschillende culturen en ontdekken waarom ze gebruikt worden en wat ze bete-kenen. Daarna ga je zelf aan de slag om je eigen rituele masker te maken.

Locatie: Museum Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat) Doorlopend open tussen 10u en 18u

• Tentoonstelling De rituelenmakers

De mini-expo toont de resultaten van onze Krokus-kriebels-activiteit ‘De Rituelenmakers’. In de krokus-vakantie werkten gezinnen met kinderen een week

lang aan ‘het langste ritueel’. Elke dag was een bestaand ritueel het vertrekpunt om na te denken en te fantaseren over een andere, nieuwe invulling. Op meterslange papier-rollen tonen we de nieuwe ‘krokuskriebels-rituelen’ die de gezinnen creëerden.

Locatie: Museum Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat) Doorlopend open tussen 10u en 18u

Musea & Erfgoed Mechelen combineert een museum-werking met een erfgoedwerking. De synergie zorgt voor meer dan de som van de delen. Musea & Erfgoed Mechelen actualiseert het Bourgondische stadspaleis, Hof van Busleyden, tot een hedendaags stadsmuseum en geeft zo vandaag betekenis aan het verleden van de stad.

18

PROJECT WOLF

• Tentoonstelling Mechelaars op stap. Hoe deden ze het vroeger en hoe gebeurt het nu? i.s.m. Musea & Erfgoed Mechelen, Stadsarchief Mechelen

Mechelse jongeren brengen de rituelen uit het uitgaansle-ven vandaag in beeld. Wat doe je aan voor je op stap gaat? Welke cafés bezoek je best in welke volgorde? Waar eet je de beste kebab, zo ‘s morgen rond een uur of vier? Hun beelden worden geconfronteerd met die uit het Stadsar-chief: historische plaatjes over uitgaan in Mechelen in de roaring twenties, golden fifties of raving eighties.

Locatie: Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat)Doorlopend open tussen 10u en 18u

Project Wolf is een medialab voor en door jongeren waar-binnen geëxperimenteerd kan worden met het maken van verschillende mediaproducten (video, tekst, fotografie, vormgeving, radio). 

PROVINCIAAL GROENDOMEIN VRIJBROEKPARK

• Wandeling Rituelen in het Vrijbroekpark

Ook in een park vinden rituelen plaats. Al jaren zijn onze tuinen dé geliefde plek voor het nemen van trouw- of com-muniefoto’s. Erfgoeddag is een unieke gelegenheid om bij het publiek op zoek te gaan naar de gekoesterde kiekjes van toen waar onze rozen en struiken zo liefdevol in figureren. Geniet van de parkromantiek via een buitenexpo met trouw- en feestfoto’s en hun persoonlijke verhaal.

Locatie: Provinciaal Groendomein Vrijbroekpark Ridder Dessainlaan 65, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 10u en 18u

Het Vrijbroekpark is een groene long van 50 ha, gelegen aan de rand van de stad Mechelen. De ideale plaats om te wandelen, te dromen op een terrasje, te sporten of bewon-derende blikken te werpen op de plantencollecties.

19

• Workshop Speelgoed of geestenverjager?

Is al ons speelgoed ook echt ontstaan als speel-goed? Wist je dat een rammelaar vroeger gebruikt werd om geesten te verjagen? Of dat een boeme-

rang eigenlijk gehanteerd werd tijdens de jacht? Ontdek welk speelgoed er gebruikt werd tijdens verschillende ritue-len! Samen met ons kan je bovendien aan de slag om je eigen speelgoed te maken… Of waren het nu weer geesten-verjagers?

Locatie: Museum Hof van BusleydenFrederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat)Doorlopend open tussen 10u en 18u

Het Speelgoedmuseum is één van de grootste speelgoed-musea van Europa met een prachtige collectie speelgoed van vroeger en nu. Wie tijdens het bezoek gebeten wordt door de speelmicrobe kan zich uitleven in de uitgebreide speelruimte! Poppen, gezelschapsspellen, treinen, knuf-feldieren, constructiespeelgoed en nog veel meer; stuk voor stuk tonen ze dat speelgoed een ‘spiegel van de grote wereld’ is. De ludieke en interactieve presentatie van de vaste collectie en de tijdelijke tentoonstellingen maken elk bezoek tot een unieke ervaring.

SPEELGOEDMUSEUM MECHELEN vzw

’T ARSENAAL MECHELEN

• Presentatie Theaterkostuums & Ritueleni.s.m. Musea & Erfgoed Mechelen en Het Firmament

In 2016 blaast t,arsenaal (/MMT) 60 kaarsjes uit! Tal van bekende acteurs en actrices stonden hier op de scène. De speelstijl, decors en kostuums evolueerden. Maar voor elke première zegt iedereen nog steeds ‘merde’, ‘break a leg’ of ‘toitoitoi’. Welke verhalen gaan er achter die kostuums schuil? Welke andere rituelen kent het theater? Kom kijken en luisteren naar verhalen van achter de schermen.

Locatie: Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 10u en 18u

Theaterhuis t,arsenaal groeide uit het Mechels Miniatuur Teater en viert dit jaar zijn zestigste verjaardag.

URSULINEN MECHELEN AFDELING MODE

• Tentoonstelling Etnische rituele kleding

Geïnspireerd door het erfgoed van verschillende ethnische culturen ontwierpen de studenten Mode een nieuwe col-lectie rond het thema ‘rituele etnische klederdracht’. Laat je verrassen door hun creatieve kijk op erfgoed!

Locatie: Ursulinen Mechelen - Afdeling ModeWollemarkt 3, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 10u en 16u

20

22

• Tentoonstelling Moderituelen in de modeshow

De afdeling Mode organiseert al 100 jaar lang een mode-show als afsluiter van het werkjaar van de studenten. Voor onze afdeling is het als het ware verworden tot een ritueel. Er zit echter een evolutie in dit ritueel van de modeshow. Waar vroeger alleen de gemaakte stukken werden getoond op school zelf, is de modeshow nu een heus spektakel ge-worden. Wij tonen deze evolutie door originele foto’s.

Locatie: Ursulinen Mechelen - Afdeling ModeWollemarkt 3, 2800 MechelenDoorlopend open tussen 10u en 16u

Ursulinen Mechelen is een school met een uitgebreid studieaanbod in het centrum van Mechelen, nabij de Brusselpoort. We tellen ongeveer 1450 leerlingen. We bieden kwaliteitsvol en dynamisch onderwijs aan. Wij kiezen voor een open communicatie. Vanuit onze christelijke inspiratie en sterke betrokkenheid begeleiden we kinderen en jongeren in hun groei naar zelfstandigheid.

VLAAMSE KUNSTKRING VOOR MARQUETEURS

• Demonstratie Aan de slag met marqueterie

Een ambachtsman hanteert vaste rituelen om tot een mooi afgewerkt product te komen. Zo ook de marqueteurs die op deze Erfgoeddag de focus leg-

gen op het politoeren. De intensiteit van de opeenvolgende vaste handelingen en de precisie waarmee dit dient te ge-beuren maakt van het politoeren een echt ritueel. Probeer het zelf ook uit!

Locatie: Museum Hof van BusleydenFrederik de Merodestraat 65, 2800 Mechelen(ingang via St.-Jansstraat) Doorlopend open tussen 10u en 18u

De Vlaamse Kunstkring voor Marqueteurs wil het ambacht van het inlegwerk promoten. Ze haalt haar inspiratie uit het verleden door oude intarsiastukken te ontleden. Door cursussen te organiseren houden de Marqueteurs de tradi-tionele methodes levend. De kunstkring richt haar blik niet enkel op het verleden. De aandacht voor nieuwe technieken en creaties slaat een brug tussen verleden en heden.

23

IN DE MECHELSE REGIO

24

BONHEIDEN HEEMKRING ‘T HOEFYSER

• Tentoonstelling Speciale kledij hoort bij elk ritueel i.s.m. Gemeente Bonheiden

Elke levensfase en ook de overgang van de ene naar de an-dere levensfase wordt gekenmerkt door bepaalde rituelen: de doop als we geboren worden, de plechtige communie als we volwassen worden, het huwelijk, de dood, ... Bij elk van deze rituelen hoort speciale kledij. De Heemkring ‘t Hoefyser geeft aan de hand van erfstukken en foto’s een overzicht van het ontstaan en de evolutie van deze kledij.

Locatie: Heemkring ‘t HoefyserHoogstraat 52A, 2820 Bonheiden – RijmenamDoorlopend open tussen 10u en 18u

Heemkring ‘t Hoefyser verzamelt documenten en voorwer-pen i.v.m. de geschiedenis van Rijmenam. De heemkring organiseert jaarlijks thematentoonstellingen in het Heem-museum ‘t Smiske en in ‘t Brughuizeke.

KANTCENTRUM ’T ORDINAALTJE vzw

• Lezing Rituelen met kant

Kant gaat hand in hand met rituelen. Denk maar aan de kan-ten doopkleedjes bij een doop of het trouwkleed met kant bij het huwelijk. Ook in het kantklossen zelf zitten rituelen verborgen. Zo zijn verschillende technieken verbonden met bepaalde streken en verschilt de vorm van kantkussens van plaats tot plaats. Veel verhalen dus voor een boeiende lezing. Je kan ook een kijkje nemen in ons museum.

Locatie: Kunstencentrum ‘t KranskeDorp 112 (Ingang langs Poverstraat) , 2820 Bonheiden-RijmenamDoorlopend open tussen 10u en 18u

25

• Demonstratie Rituele handelingen aan het werk

Net zoals vroeger het ambacht van het kantklossen ritueel werd doorgegeven van moeder op dochter en vrouwen zich ’s avonds meestal terugtrokken achter

hun kantkloskussen (in het licht van hun ordinaal), willen wij deze techniek graag laten zien en aanleren. We willen men-sen ook graag de mogelijkheid bieden om zelf eens aan de slag te gaan.

Locatie: Kunstencentrum ‘t KranskeDorp 112 (Ingang langs Poverstraat), 2820 Bonheiden-RijmenamDoorlopend open tussen 10u en 18u

‘t Ordinaaltje vzw organiseert op regelmatige basis cursussen in kantvervaardiging (vooral klos- en naaldkant) waarbij de eigen creativiteit wordt aangemoedigd.

BOOMCULTUURRAAD, DEELRAAD ERFGOED EN GESCHIEDENIS

• Evocatie Sint-Pietersfeest op de steenbakkerijeni.s.m. EMABB vzw, Geschiedkundige Studiegroep Ten Boome, Niels Erfgoedarchief De Leuzze

“Sinte Pieter” of “Sintepier” (29 juni) begon met rituele han-delingen. In de bloeiperiode van de steenbakkerijnijverheid werd uitbundig gevierd met veel bier en plezier, als welkome caesuur in de ellendige arbeidsomstandigheden. De hele dag werd gelachen, gezongen, gedanst en gedronken. Er worden documenten getoond. De sfeer wordt opgeroepen met streekgerechten, drank en muziek.

Locatie: ‘t Baksteentje Noeveren 67, 2850 Boom Doorlopend open tussen 10u en 18u

De Cultuurraad bevorde rt een integraal cultuur beleid in het belang van alle inwoners van de gemeente. Om deze doel-stelling te verwezenlijken brengt de raad adviezen uit over alle aangelegenheden betreffende het cultuurbeleid.

DUFFELKLOOSTERGEMEENSCHAP CONVENT VAN BETLEHEM

• Tentoonstelling Liturgische gewadeni.s.m.Gemeentebestuur Duffel

De Erfgoeddag rond rituelen is voor de zusters een mooie gelegenheid om de liturgische gewaden van de klooster-gemeenschap voor te stellen. Op 24 april organiseert de congregatie in de prachtige art-deco kloosterkapel een expo rond haar fraaie collectie kerktextiel. Centraal staan de symboliek en betekenis van de liturgische kleuren en de thematiek die op de gewaden is geborduurd.

Locatie: Klooster Convent van Betlehem Kerkstraat 50, 2570 DuffelDoorlopend open tussen 13u en 17u

Het Convent van Betlehem is een gemeenschap van zusters die initiatieven opzet voor jongeren en jongvolwas-senen. 

HEMIKSEMHEEMKUNDIGE KRING HEYMISSEN

• Tentoonstelling Rituelen rond geboorte en overlijden in de Rupelstreek

Heemkring Heymissen bezit een schat aan documenten rond geboortes en overlijdens in de Rupelstreek. Op basis van geboorte-aankondigingen, overlijdensaktes, doodsprentjes en een bijzondere collectie van een lokale begrafenisondernemer, werd een tentoonstelling gecreëerd die de rituelen van geboorte en overlijden in de Rupelregio in de kijker zet.

Locatie: Heemkundige kring Heymissen v.z.w. Sint Bernardusabdij 4, 2620 Hemiksem Doorlopend open tussen 10u en 18u

Heemkundige Kring ‘Heymissen’ verzamelde door de jaren heen een mooie collectie (Hemiksems) erfgoed.

26

• Tentoonstelling Vergeten en actuele rituelen langs de Boomsestraat tussen Niel en Hellegati.s.m. De Rupelkade, Koninklijke Nielse Hobby- en Postzegelclub, Filmclub Multimedia, Zij-Kant VIVA Niel en Het Wiel

Als voormalige steenbakkerijgemeente kent Niel veel oude rituelen rond arbeidsorganisatie, bewoning, syndicale toe-standen en kermissen. Om deze rituelen onder de aandacht te brengen organiseert het NEA een tentoonstelling, rijkelijk ondersteund door uniek filmmateriaal. De industriële Boom-sestraat fungeert hier als een ‘rituele’ rode draad tussen de woonkernen van Niel en Hellegat.

Locatie: Gemeentebestuur Niel – AtriumRidder Berthoutlaan 1, 2845 NielDoorlopend open tussen 10u en 18u

Het Niels Erfgoedarchief (NEA) is een gemeentelijk initiatief dat het Nielse roerend erfgoed én dat van de Rupelstreek verzamelt, inventariseert en adequaat bewaart voor de huidige en toekomstige generaties. Een team van vrijwil-ligers ordent de aangebrachte items in geschikte mappen en tegelijk worden deze verzamelde items digitaal geregi-streerd, zodat men de collectie eenvoudig kan raadplegen. Het NEA heeft haar onderkomen in de plaatselijke Open-bare Bibliotheek van Niel.

NIELNIELS ERFGOEDARCHIEF

28

RUMSTGEMEENTE RUMST

• Presentatie De geschiedenis en ontwikkeling van landelijk Reeti.s.m. Geschiedkundige Kring Rumesta

Een nieuw boek over de historie van landelijk Reet! Kom kennismaken met dit boek en duik in het opmerkelijke verleden van deze Rumstse deelgemeente. Een samen-werking tussen Rumesta, heemkundige Leo Vermeulen, landschapsarchitect Jan Bleys en de gemeente. De Ru-mestaleden geven toelichting bij de nieuwe uitgave maar je krijgt ook de kans om nog een resem andere historische publicaties te ontdekken!

Locatie: Trefcentrum Oud-Gemeentehuis Laarstraat 21, 2840 RumstDoorlopend open tussen 10u en 17u

SINT-AMANDSPROVINCIAAL MUSEUM EMILE VERHAEREN

• Tentoonstelling Emile Verhaeren, de rituelen van dood en herinnering

Zijn literair talent en vriendschap met Koning Albert be-zorgden Emile Verhaeren al bij leven het imago van grote nationale dichter. Ook na zijn dood bewezen opeenvol-gende generaties hem eer. Aan zijn grafmonument kregen herdenkingsrituelen vorm: bloemen werden neergelegd, toespraken gehouden, gedichten voorgedragen. De expo toont hoe prominenten en gewone poëzieliefhebbers Verhaeren herdachten.

Locatie: Provinciaal Museum Emile VerhaerenEmile Verhaerenstraat 71, 2890 Sint-AmandsDoorlopend open tussen 11u en 18u, toelichting om 15u door conservator Rik Hemmerijckx

Het Provinciaal Museum Emile Verhaeren is een literair museum volledig gewijd aan de Franstalige Vlaamse dich-ter en kunstcriticus Emile Verhaeren.

29

30

‘T GROM

• Markt Zaait en gij zult oogsten!

April is traditioneel de zaaimaand. De natuur ontwaakt uit haar winterslaap en de boer vertrouwt de eerste groente-zaden toe aan de bodem. Het planten van de meiboom is een vruchtbaarheidsrite die hulde brengt aan de natuur. In sommige gemeenten is het ritueel nog altijd springlevend en wordt het gevierd. Ook het ’t Grom viert mee: wees welkom op onze zaden- en plantenmarkt met vergeten rassen.

Locatie: ‘t GromMidzelen 25A, 2860 Sint-Katelijne-WaverDoorlopend open tussen 13u en 18u

‘t Grom is het eerste doemuseum in Vlaanderen rond groenten en tuinbouwerfgoed. In het Groentemuseum, gelegen op een 18de-eeuwse hoevesite, ontdek je niet alleen allerlei vergeten tuinbouwmateriaal. Je daalt er letterlijk af in de aarde, ontdekt hoe groenten groeien, ontmoet de belagers van de planten en komt alles te weten over de herkomst van groenten en over gezonde voeding en onze eetcultuur.

WINTERTUIN URSULINEN VZW

• Tentoonstelling Schatten uit de sakristij en Wereldoorlog I in Onze-Lieve-Vrouw-Waveri.s.m. Davidsfonds O.-L.-V.-Waver, vzw Jozef van Rompay-Davidsfonds-Genootschap

In 2014-2015 is met steun van de Provincie Antwerpen werk gemaakt van de inventarisatie en conservatie van een unieke collectie kerkelijke gewaden van hoge artistieke kwaliteit. De belangrijkste stukken uit deze collectie worden nu voor het eerst aan het publiek getoond in het bijzondere kader van het voormalige bidoratorium van de zusters. Ook de tentoonstelling over WOI is dan toegankelijk.

Locatie: vzw Wintertuin Ursulinen Bosstraat 9, 2861 Sint-Katelijne-Waver – Onze-Lieve-Vrouw-WaverDoorlopend open tussen 14u en 18u

Vzw Wintertuin ontsluit een monumentaal deel van het instituut van de Ursulinen voor het publiek. Zij bouwt een duurzame erfgoedwerking uit en wil zo het erfgoedgeheel voor volgende generaties veilig stellen.

SINT-KATELIJNE-WAVER

31

ZEMSTDE SEMSE

• Tentoonstelling Rituelen in Zemst, het jaar rond, een leven langi.s.m. verschillende gemeentelijke verenigingen

Tentoonstelling over Zemstse rituelen en tradities die ver-band houden met de jaarkrans (Driekoningen, carnaval, Sint Maarten, enz.) en met de levenscyclus (geboorte, jeugd, hu-welijk, jubilarissen, overlijden). Zowel profane als religieuze thema’s komen aan bod. Klokken en klokkentorens krijgen speciale aandacht (met bezoek en geluidsopnames).

Locatie: Erfgoedhuis De SemseSchoolstraat 17, 1980 ZemstDoorlopend open tussen 10u en 18u

Heemkring De Semse heeft als doelstelling het bevorderen van de plaatselijke geschiedschrijving in al zijn aspecten: heemkunde, archeologie, familiekunde, volkskunde, numismatiek. De vereniging doet dit onder meer door het organiseren van activiteiten zoals cursussen, lezingen, tentoonstellingen, reizen. De Heemkring beheert tevens een documentatiecentrum en geeft een maandelijkse nieuwsbrief en de Semse kroniek uit.

SPORTIMONIUM

• Lezing Sport, spel en rituelen Prof. Bart Vanreuseli.s.m. KU LEUVEN

De intimiderende Haka-dans door rugbyteams, het enthou-siaste handjeklap van volleyballers, de Olympische fakkel of het repetitieve gefrunnik aan pet of broek door tennissers. Rituelen lijken uit de samenleving te verdwijnen maar in sport en spel leiden ze een boeiend en bloeiend bestaan. Een inspirerende lezing met de neus op de beweeglijke wereld van rituelen in de sport.

Locatie: Sportimonium (Bloso domein Hofstade)Tervuursesteenweg, 1981 Zemst - HofstadeParking: € 2 doorrijden tot parking 2 - strandparkingDoorlopend open tussen 11u en 17u, De lezing start om 14uReservatie verplicht

32

• Tentoonstelling Olympische Spelen en rituelen

Ontdek het boeiende verhaal van de Olympische Spelen vroeger en nu. Waarom wordt het olympisch vuur ontsto-ken? Wie heeft het logo van de Olympische Spelen uitge-vonden? Was België ooit gastland van Olympische Spelen?antwoorden op deze en vele andere vragen vind je in de Olympische Passage.Ons sporterfgoed heeft jou heel wat te vertellen.

Locatie: Sportimonium (Bloso domein Hofstade)Tervuursesteenweg, 1981 Zemst - HofstadeParking: € 2 doorrijden tot parking 2 - strandparkingDoorlopend open tussen 11u en 17u

• Zoektocht Rituelen bij de Olympische Spelen

Duik in het olympische erfgoed van het Sportimo-nium. En ontdek het boeiende verhaal van de Olym-pische Spelen vroeger en nu! Waarom wordt het

olympisch vuur ontstoken? Wie sprak voor het eerst de olympische eed uit? Antwoorden op deze en veel andere vragen vind je tijdens je tocht door de Olympische Passage. Samen sportrituelen ontdekken doe je in het Sportimonium.

Locatie: Sportimonium (Bloso domein Hofstade)Tervuursesteenweg, 1981 Zemst - HofstadeParking: € 2 doorrijden tot parking 2 - strandparkingDoorlopend open tussen 11u en 17u

Duik in het Sportimonium en ontdek de bewogen geschiede-nis van sport. Laat je verrassen door de uitgebreide collectie sporterfgoed met objecten, foto’s, films en affiches. De eerste olympische vlag, de motor van Joel Smets een tennis-outfit van Kim Clijsters, tal van medailles en onnoemelijk veel authentiek materiaal vertellen je het verhaal van de sport.

33

34

TOERISME ZEMST

• Fietstocht Picknick in ’t wit met Rubensi.s.m. Gemeente Zemst en VVV Toerisme Zemst

Net zoals onze voorouders genoten van ‘een dagje op het platteland’ ontdek je vanop je fiets het lande-lijke Zemst en tal van erfgoedplekken met een rijk,

religieus en ritueel verleden. Sluit je 3K-fietslus (kastelen, kerken en kapellen) af of start ze met een hedendaagser ritueel: een heuse zondagse kasteelpicknick in het wit, geïnspireerd op de befaamde ‘dîners-en-blanc’ in het Franse Bois-de-Boulogne.

Locatie: Tuin Rubenskasteel Steendreef 77, 1982 Elewijt (Zemst)Doorlopend tussen 10 en 18 u. Picknick tussen 12u en 14u.Bestel je picknickpakket via www.zemst.be vanaf 15 maart 2016, inwoners van Zemst genieten van een voordeeltariefKleding: witter dan wit (dit is een vriendelijke uitnodiging, geen verplichting!)

Toerisme Zemst is een vzw die zich tot doel stelt het toerisme en de recreatie in Zemst aan te moedigen en te bevorderen.

35

BONHEIDEN

Heemkring ’t HoefyserHeemmuseum ‘t SmiskeHoogstraat 52A2820 Bonheiden - Rijmenamwww.bloggen.be/hoefijser

Kantcentrum ‘t Ordinaaltje Sint-Maartensberg 12820 Bonheiden - Rijmenam015 33 13 35nieke.vermant@pandora.be www.kantcentrumbonheiden.be

NAMEN EN ADRESSEN DEELNEMERS ERFGOEDDAG 2015

BOOM

CultuurraadAntwerpsestraat 442850 Boom03 880 19 10alex.ramael@boom.be www.boom.be

DUFFEL

Kloostergemeenschap Convent van BetlehemKerkstraat 502570 Duffel015 30 72 13

MECHELEN

Aartsbisschoppelijk Archief in MechelenDiocesaan Pastoraal CentrumVarkensstraat 62800 Mechelen015 29 84 22archiv@diomb.be http://www.kerknet.be/aartsbisdom/content.php?ID=290

Galerij CG – Kunst en AntiekSint Janstraat 92800 Mechelen015 20 22 17grouwet@skynet.be www.kunstenantiekgalerijcg.be

Dienst DiversiteitStad Mechelen - DiversiteitBefferstraat 342800 Mechelen015 29 83 63diversiteit@mechelen.be www.mechelen.be

36

Kantclub EtterjefkeBeiaardschoolBruul 522800 Mechelen015 31 18 61nees.zwaan@telenet.beblog.seniorennet.be/etterjefke

Koninklijke Gidsenbond MechelenToerisme Mechelen - UiT in MechelenHallestraat 2-62800 Mechelen070 22 00 08visit@mechelen.be www.visitmechelen.be

Mechelenbinnenstebuiten vzwDageraadstraat 452800 Mechelen015 55 13 49info@mechelenbinnenstebuiten.be www.mechelenbinnenstebuiten.be

Mechelse ZendamateursGroenstraat 462800 Mechelenfrans.verheyden@outlook.com mcl.hamradio.be

Musea & Erfgoed MechelenCongres- en Erfgoedcentrum Lamot Lamot - Van Beethovenstraat 8-10 (ingang via Haverwerf)2800 Mechelen015 29 40 30muse@mechelen.be www.musemechelen.be

Project WolfHanswijkstraat 322800 Mechelen015 29 77 92 willem.beeck@mechelen.bewww.projectwolf.be

Provinciaal Groendomein VrijbroekparkRidder Dessainlaan 652800 Mechelen015 45 13 80info@groenmechelen.provant.be www.vrijbroekpark.be

Speelgoedmuseum Mechelen vzwNekkerspoelstraat 212800 Mechelen015 55 70 75info@speelgoedmuseum.bewww.speelgoedmuseum.be

Ursulinen MechelenHoogstraat 352800 Mechelencommunicatie@ursulinenmechelen.bewww.ursulinenmechelen.be

’t Arsenaal MechelenHanswijkstraat 632800 Mechelen015 42 25 44info@tarsenaal.behttp://www.tarsenaal.be

Vlaamse Kunstkring voor MarqueteursZwarte Leeuwstraat 602820 Bonheidenerik.vanasch@telenet.be

37

HEMIKSEM

Heemkundige kring Heymissen vzwSint Bernardusabdij 4 2620 Hemiksem

NIEL

Niels ErfgoedarchiefAntwerpsestraat 242845 Niel03 888 30 06liesbet-ann.verbruggen@bibniel.be www.niel.be

RUMST

Gemeente RumstKoningin Astridplein 12, 2840 Rumst03 880 00 93cultuur@rumst.bewww.rumst.be

SINT-AMANDS

Provinciaal Museum Emile VerhaerenEmile Verhaerenstraat 712890 Sint-Amands052 33 08 05verhaerenmuseum@skynet.be www.emileverhaeren.be

SINT-KATELIJNE-WAVER

’t GromMidzelen 25A2860 Sint-Katelijne-Waver015 31 50 55info@tgrom.be www.tgrom.be

Wintertuin vzwBosstraat 92861 Onze-Lieve-Vrouw-Waver015 75 77 28info@olvwaver.be www.olvwaver.be

38

ZEMST

De SemseSchoolstraat 171980 Zemstdesemse@gmail.com www.desemse.be

SportimoniumBloso-domein HofstadeTrianondreef 191981 Zemst - Hofstade015 61 82 22sportimonium@sportimonium.be www.sportimonium.be

Coördinatie: Musea & Erfgoed Mechelen

Verantwoordelijke uitgever: Heidi De NijnGrote Markt 212800 Mechelen

Illustraties: Eva Vaes

Druk: nv Swinnen Printing

Wettelijk Depot:D/2016/0797/006

Erfgoeddag is mogelijk dankzij de steun van:

Voor informatie over het volledige aanbod in Vlaanderen of voor een gratis brochure:

www.erfgoeddag.be