Erfgoed inzichtGevangenvrijheidNummer 1|2015In dit nummer

PAGINA 2 gtgtWoord vooraf

PAGINA 3 gtgtDe slag om Delfzijl

PAGINA 7 gtgtMunitiebunker als zeemuseum

PAGINA 9 gtgtHN Werkman (1882-1945)leven en werk

PAGINA 12 gtgtEen nieuw leven voor Kamp de Beetse

PAGINA 13 gtgtGetuigen langs het spoor

PAGINA 15 gtgtWie met klokken schiet

PAGINA 17 gtgtBoeken en Agenda

Uitgave van Erfgoedpartners

REDACTIE ERFGOEDPARTNERS

Woord vooraf

Dit jaar wordt herdacht dat zeventig jaar geleden voor Nederland de bevrijding kwam na vijf moeilijke oorlogsjaren Dit nummer van Erfgoed inzicht bevat een keur aan artikelen waarin oorlog en bevrijding aan bod komen Veel erfgoedinstellingen hebben de handen ineen gesla-gen om het publiek een indruk te geven van wat de oorlog deed met bijvoorbeeld Hendrik Nicolaas Werkman of met de mensen in deze regio die getuige waren van de transporten naar de kampen in het Oosten

Speciaal voor dit nummer liet Erfgoedpartners een filmpje maken De Chassidische Legenden de druksels van Hendrik Nicolaas Werkman en de Groningse hertaling van Jan Siebo Uffen

Bij de lsquoChassidische Legendenrsquo aan het begin van de 20ste eeuw verzameld door de door de Joodse godsdienst-filosoof Martin Buber maakte Hendrik Nicolaas Werkman onder andere bekend als drukker van het Groningse kunstenaarscollectief lsquoDe Ploegrsquo een serie druksels De Groninger dichter Jan Siebo Uffen (1942) hertaalde deze sprookjesachtige vertellingen in het Gronings Voor Erfgoed inzicht las Uffen een aantal van zijn gedichten voor in het GR-ID Grafisch Museum Groningen gezeten voor de pers van WerkmanJan Siebo Uffen (1942) schrijft in het Gronings met name in de taal van het Oldambt verhalen gedichten en liedteksten Met componistepianiste Ellen Dijkhuizen maakte Uffen een bijzon-dere liederencyclus ter gelegenheid van het Werkmanjaar 2015 onder de titel lsquoOnder de weg en over de lochtrsquo Voor data en plaatsen van de voorstelling raadpleeg wwwstichtingdieknl

De teksten van de gedichten (in het Gronings en de Nederlandse vertaling)

2

k

REDACTIE ERFGOEDPARTNERS

Woord vooraf

Dit jaar wordt herdacht dat zeventig jaar geleden voor Nederland de bevrijding kwam na vijf moeilijke oorlogsjaren Dit nummer van Erfgoed inzicht bevat een keur aan artikelen waarin oorlog en bevrijding aan bod komen Veel erfgoedinstellingen hebben de handen ineen gesla-gen om het publiek een indruk te geven van wat de oorlog deed met bijvoorbeeld Hendrik Nicolaas Werkman of met de mensen in deze regio die getuige waren van de transporten naar de kampen in het Oosten

Speciaal voor dit nummer liet Erfgoedpartners een filmpje maken De Chassidische Legenden de druksels van Hendrik Nicolaas Werkman en de Groningse hertaling van Jan Siebo Uffen

Bij de lsquoChassidische Legendenrsquo aan het begin van de 20ste eeuw verzameld door de door de Joodse godsdienst-filosoof Martin Buber maakte Hendrik Nicolaas Werkman onder andere bekend als drukker van het Groningse kunstenaarscollectief lsquoDe Ploegrsquo een serie druksels De Groninger dichter Jan Siebo Uffen (1942) hertaalde deze sprookjesachtige vertellingen in het Gronings Voor Erfgoed inzicht las Uffen een aantal van zijn gedichten voor in het GR-ID Grafisch Museum Groningen gezeten voor de pers van WerkmanJan Siebo Uffen (1942) schrijft in het Gronings met name in de taal van het Oldambt verhalen gedichten en liedteksten Met componistepianiste Ellen Dijkhuizen maakte Uffen een bijzon-dere liederencyclus ter gelegenheid van het Werkmanjaar 2015 onder de titel lsquoOnder de weg en over de lochtrsquo Voor data en plaatsen van de voorstelling raadpleeg wwwstichtingdieknl

De teksten van de gedichten (in het Gronings en de Nederlandse vertaling)

2

k

De Tweede Wereldoorlog komt steeds verder van ons af te staan Om de oorlog toch dichtbij te houden is het project lsquoDe dialoog die oorlog heetrsquo opgestart In dit project staan persoonlijke verhalen van Groningers in de Tweede Wereldoorlog centraal Om deze verhalen te verzamelen en over te dragen aan de volgende generaties werd onlangs een oproep gedaan aan de bevolking van de omgeving Delfzijl dit jaar de gastgemeente van het project Aan deze oproep hebben veel mensen gehoor gegeven De bijzondere geschiedenis over de bevrijdingsbaby betreft Ria Schuur tevens de inzender van dit verhaal (zie kader) Bettie Jongejan cooumlrdinator van het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) ldquoDe verhalen zijn aanleiding om mensen na te laten denken over het begrip lsquovrijheidrsquo en wat oorlog met mensen en samenle-vingen doet Het project biedt diepgang maar is tegelijkertijd laagdrempeligrdquo

De dialoog die oorlog heet De vele reacties op de oproep laten zien dat 70 jaar na het beeumlindigen van de oorlog mensen nog steeds de behoefte hebben om oorlogsverhalen op te tekenen en door te vertellen Vijf Groninger organisaties met een bijzondere relatie ten opzichte van het Groninger oorlogsver-leden hebben besloten de handen ineen te slaan en het project lsquoDe dialoog die oorlog heetrsquo op

TEKST JAAP BOSMAN FOTOrsquoS ELMER SPAARGAREN EN OVCG

De slag om DelfzijlErfgoedproject Delfzijl 70 jaar bevrijd

Tijdens de zware gevechten om Delfzijl in april 1945 nam een hoogzwangere vrouw samen met haar man toevlucht in de instelling Groot Bronswijk in Wagenborgen Op 24 april 1945 werd om kwart voor 12 rsquos nachts een meisje geboren in de aardappelkelder van de instelling De geneesheer-directeur Schaafsma had de bevalling geleid en vroeg of hij de baby een naam mocht geven In plaats van de baby naar haar grootmoeder Aaltje te vernoemen gaf Schaafsma het meisje de naam lsquoVictoria Libertarsquo De leus Victory Liberty die op de zijkant van een Canadese tank stond sprak hem bijzonder aan

3

k

te starten Deze organisaties zijn Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) Stichting Vier 5 Mei Stichting De Verhalen van Groningen Liefke Knol AV-produkties en Erfgoedpartners

Met de gastgemeenten als uitgangspunt wil het project aan de hand van kapstokthemarsquos verschillende aspecten van de oorlog voor het voetlicht brengen Er is gekozen voor de themarsquos bevrijding communistisch verzet en Jodenvervolging verspreid over drie jaar 2015 tot en met 2017 De themarsquos spreken een uitgebreid publiek aan De oorlog werkt niet alleen binnen verschillende generaties door maar worden ook breed en bovenlokaal gepresenteerd

DelfzijlDe gastgemeente van 2015 is Delfzijl Dit jaar is het 70 jaar geleden dat Delfzijl als laatste vastelandsgemeente van Nederland werd bevrijd De vrijheid van Delfzijl werd in de laatste dagen van de oorlog zwaar bevochten Bij de gevechten in noordoost Groningen kwamen tussen 23 april en 2 mei 1945 tenminste 108 Canadese en honderden Duitse soldaten om Naast de vele militairen die sneuvelden kwamen ook tientallen burgers om het leven Alleen al in de gevechten om Holwierde die gepaard gingen met zware beschietingen van het Duitse geschut bij Nansum en Canadese tanks stierven 25 burgers

Naast de zware gevechten vonden in de laatste periode van de oorlog twee spraakmakende gebeurtenissen plaats De eerste gebeurtenis was de aankomst van de Zweedse voedselsche-pen Dagmar Bratt en Noumlreg op 28 januari 1945 Deze schepen leverden medicijnen en de grondstoffen voor het bekende Zweedse wittebrood dat in de randstad werd uitgedeeld De tweede gebeurtenis vond plaats op 16 april 1945 In de haven van Delfzijl kwamen meer dan 600 uitgeputte Nederlandse gevangenen uit het werkkamp Wilhelmshaven aan

Om het project vorm te geven is besloten om drie jaar lang uit te gaan van de lsquogastgemeenten bevrijdingrsquo Deze gemeenten in de provincie Groningen krijgen rondom de meidagen extra aandacht voor hun oorlogsverleden Dit gebeurt om in het Groninger Ommeland meer betrokkenheid bij de viering van 5 mei en de betekenis hiervan te bewerkstelligen

4

k

De slag om Delfzijl ooggetuigen over de bevrijding in 1945 In samenwerking met Willy van der Schuit wordt door het OVCG een expositie ingericht in het Muzeeaquarium Delfzijl De officieumlle opening vindt plaats op donderdag 9 april De expositie is tot september binnen de reguliere openingstijden van het Muzeeaquarium te bezoeken Door middel van verhalen van ooggetuigen en nooit eerder vertoond beeldmateriaal wordt het verhaal van de bevrijding verteld De expositie focust zich niet alleen op de plaats Delfzijl maar ook gebeurtenissen uit omliggende dorpen zoals Holwierde Wagenborgen Spijk en Termunten worden behandeld

Een van de personen die centraal staat in deze tentoonstelling is Carl Seip Deze Canadese soldaat van het Perth regiment raakte op 24 april 1945 gewond bij Holwierde Hij werd getroffen door een granaat van het Duitse geschut bij Nansum Er werd gevreesd voor het verlies van eacuteeacuten van zijn benen maar door een snelle evacuatie bleef zijn been gespaard

DocumentairesLiefke Knol AV-produkties ontwikkelde twee documentaires die gebeurtenissen behandelen die een grote impact hebben achtergelaten op Delfzijl Het gevangenentransport uit Wil-helmshaven is eacuteeacuten van de onderwerpen Deze documentaires zullen eveneens worden uitge-zonden door RTV Noord op 4 mei en zijn na verloop van tijd tevens op de website van wwwdeverhalenvangroningennl te lezen De Verhalen van Groningen organiseren samen met het Muzeeaquarium ook een verhalencafeacuteop 25 april Ooggetuigen kunnen hun verhalen vertellen en objecten meenemen uit de jaren 40-45 die door experts beoordeeld worden Daarnaast worden er ook lezingen gegeven onder andere door Battlefield Tour Groningen-gids Joeumll Stoppels die een voordracht zal geven over de bevrijding van Delfzijl en omstreken

Willy van der Schuit freelance historicus en onderzoeker deed ten behoeve van het project onderzoek in de archieven van gemeente Delfzijl Willy vertelt ldquoNa de oorlog is de schade in diverse dorpen zoals Holwierde nauwkeurig gedocumenteerd Vandaag de dag is het onvoorstelbaar maar de verwoesting was enormrdquo

5

k

te starten Deze organisaties zijn Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) Stichting Vier 5 Mei Stichting De Verhalen van Groningen Liefke Knol AV-produkties en Erfgoedpartners

Met de gastgemeenten als uitgangspunt wil het project aan de hand van kapstokthemarsquos verschillende aspecten van de oorlog voor het voetlicht brengen Er is gekozen voor de themarsquos bevrijding communistisch verzet en Jodenvervolging verspreid over drie jaar 2015 tot en met 2017 De themarsquos spreken een uitgebreid publiek aan De oorlog werkt niet alleen binnen verschillende generaties door maar worden ook breed en bovenlokaal gepresenteerd

DelfzijlDe gastgemeente van 2015 is Delfzijl Dit jaar is het 70 jaar geleden dat Delfzijl als laatste vastelandsgemeente van Nederland werd bevrijd De vrijheid van Delfzijl werd in de laatste dagen van de oorlog zwaar bevochten Bij de gevechten in noordoost Groningen kwamen tussen 23 april en 2 mei 1945 tenminste 108 Canadese en honderden Duitse soldaten om Naast de vele militairen die sneuvelden kwamen ook tientallen burgers om het leven Alleen al in de gevechten om Holwierde die gepaard gingen met zware beschietingen van het Duitse geschut bij Nansum en Canadese tanks stierven 25 burgers

Naast de zware gevechten vonden in de laatste periode van de oorlog twee spraakmakende gebeurtenissen plaats De eerste gebeurtenis was de aankomst van de Zweedse voedselsche-pen Dagmar Bratt en Noumlreg op 28 januari 1945 Deze schepen leverden medicijnen en de grondstoffen voor het bekende Zweedse wittebrood dat in de randstad werd uitgedeeld De tweede gebeurtenis vond plaats op 16 april 1945 In de haven van Delfzijl kwamen meer dan 600 uitgeputte Nederlandse gevangenen uit het werkkamp Wilhelmshaven aan

Om het project vorm te geven is besloten om drie jaar lang uit te gaan van de lsquogastgemeenten bevrijdingrsquo Deze gemeenten in de provincie Groningen krijgen rondom de meidagen extra aandacht voor hun oorlogsverleden Dit gebeurt om in het Groninger Ommeland meer betrokkenheid bij de viering van 5 mei en de betekenis hiervan te bewerkstelligen

4

k

De slag om Delfzijl ooggetuigen over de bevrijding in 1945 In samenwerking met Willy van der Schuit wordt door het OVCG een expositie ingericht in het Muzeeaquarium Delfzijl De officieumlle opening vindt plaats op donderdag 9 april De expositie is tot september binnen de reguliere openingstijden van het Muzeeaquarium te bezoeken Door middel van verhalen van ooggetuigen en nooit eerder vertoond beeldmateriaal wordt het verhaal van de bevrijding verteld De expositie focust zich niet alleen op de plaats Delfzijl maar ook gebeurtenissen uit omliggende dorpen zoals Holwierde Wagenborgen Spijk en Termunten worden behandeld

Een van de personen die centraal staat in deze tentoonstelling is Carl Seip Deze Canadese soldaat van het Perth regiment raakte op 24 april 1945 gewond bij Holwierde Hij werd getroffen door een granaat van het Duitse geschut bij Nansum Er werd gevreesd voor het verlies van eacuteeacuten van zijn benen maar door een snelle evacuatie bleef zijn been gespaard

DocumentairesLiefke Knol AV-produkties ontwikkelde twee documentaires die gebeurtenissen behandelen die een grote impact hebben achtergelaten op Delfzijl Het gevangenentransport uit Wil-helmshaven is eacuteeacuten van de onderwerpen Deze documentaires zullen eveneens worden uitge-zonden door RTV Noord op 4 mei en zijn na verloop van tijd tevens op de website van wwwdeverhalenvangroningennl te lezen De Verhalen van Groningen organiseren samen met het Muzeeaquarium ook een verhalencafeacuteop 25 april Ooggetuigen kunnen hun verhalen vertellen en objecten meenemen uit de jaren 40-45 die door experts beoordeeld worden Daarnaast worden er ook lezingen gegeven onder andere door Battlefield Tour Groningen-gids Joeumll Stoppels die een voordracht zal geven over de bevrijding van Delfzijl en omstreken

Willy van der Schuit freelance historicus en onderzoeker deed ten behoeve van het project onderzoek in de archieven van gemeente Delfzijl Willy vertelt ldquoNa de oorlog is de schade in diverse dorpen zoals Holwierde nauwkeurig gedocumenteerd Vandaag de dag is het onvoorstelbaar maar de verwoesting was enormrdquo

5

k

De slag om Delfzijl ooggetuigen over de bevrijding in 1945 In samenwerking met Willy van der Schuit wordt door het OVCG een expositie ingericht in het Muzeeaquarium Delfzijl De officieumlle opening vindt plaats op donderdag 9 april De expositie is tot september binnen de reguliere openingstijden van het Muzeeaquarium te bezoeken Door middel van verhalen van ooggetuigen en nooit eerder vertoond beeldmateriaal wordt het verhaal van de bevrijding verteld De expositie focust zich niet alleen op de plaats Delfzijl maar ook gebeurtenissen uit omliggende dorpen zoals Holwierde Wagenborgen Spijk en Termunten worden behandeld

Een van de personen die centraal staat in deze tentoonstelling is Carl Seip Deze Canadese soldaat van het Perth regiment raakte op 24 april 1945 gewond bij Holwierde Hij werd getroffen door een granaat van het Duitse geschut bij Nansum Er werd gevreesd voor het verlies van eacuteeacuten van zijn benen maar door een snelle evacuatie bleef zijn been gespaard

DocumentairesLiefke Knol AV-produkties ontwikkelde twee documentaires die gebeurtenissen behandelen die een grote impact hebben achtergelaten op Delfzijl Het gevangenentransport uit Wil-helmshaven is eacuteeacuten van de onderwerpen Deze documentaires zullen eveneens worden uitge-zonden door RTV Noord op 4 mei en zijn na verloop van tijd tevens op de website van wwwdeverhalenvangroningennl te lezen De Verhalen van Groningen organiseren samen met het Muzeeaquarium ook een verhalencafeacuteop 25 april Ooggetuigen kunnen hun verhalen vertellen en objecten meenemen uit de jaren 40-45 die door experts beoordeeld worden Daarnaast worden er ook lezingen gegeven onder andere door Battlefield Tour Groningen-gids Joeumll Stoppels die een voordracht zal geven over de bevrijding van Delfzijl en omstreken

Willy van der Schuit freelance historicus en onderzoeker deed ten behoeve van het project onderzoek in de archieven van gemeente Delfzijl Willy vertelt ldquoNa de oorlog is de schade in diverse dorpen zoals Holwierde nauwkeurig gedocumenteerd Vandaag de dag is het onvoorstelbaar maar de verwoesting was enormrdquo

5

k

Tweede Wereldoorlog Dichterbij Het derde onderdeel is het educatieproject lsquoTweede Wereldoorlog Dichterbijrsquo dat iedere ochtend plaatsvindt in de week van 13 april georganiseerd door RHC Groninger Archieven en Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen De doelgroep zijn de groepen 7 en 8 van de basis-scholen in de gemeente Delfzijl In een wandeling door Delfzijl het bekijken van filmbeelden uit de jaren rsquo40-rsquo45 in een ooggetuigengesprek en tijdens het bezoek aan de tentoonstellingen in het Muzeeaquarium wordt onder andere stilgestaan bij het dagelijks leven de Duitse bezetting en collaboratie Jodenvervolging het verzet de bevrijding en het herdenken Door middel van de verhalen van ooggetuigen afbeeldingen en prikkelende vragen wordt geprobeerd de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog dichter bij de kinderen te brengen Een van de verhalen laat de schaarste aan producten zien die voor kinderen vandaag de dag gemakkelijk beschikbaar zijn Daarnaast wordt ook het zwart-witdenken bevraagd Onderstaand citaat is afkomstig van Ko Vos uit Nieuwstad die regelmatig bij een Duitse stelling te vinden was en daar van de Duitse soldaten ranja kreegldquoDe [Duitse] soldaat kwam voor zijn vertrek nog afscheid van ons nemen We lagen in de bedstee met de bof en kregen kleurpotloden van hem We hadden nog nooit kleurpotloden gezien dus we wisten eerst niet of je ermee moest kleuren of dat je ze kon opetenrdquo

LevendBettie Jongejan heeft een duidelijk doel voor ogen met dit erfgoedproject Hoewel de oorlog 70 jaar geleden is beeumlindigd leeft de geschiedenis door in de verhalen van ooggetuigen Deze verhalen moeten verteld blijven worden zodat de oorlog niet vergeten wordt en er lering wordt getrokken uit de geschiedenis Door het brede karakter van het project hoopt Jongejan dat alle lagen van de bevolking worden bereikt Jong en oud en uit alle dorpen en woonkernen van de gemeente Delfzijl

6

k

Jeroen Hillenga streekarchivaris van Delfzijl heeft een recente schenking beschikbaar gesteld Dit betreft het verhaal van Gretha Meenken Tijdens de oorlog was zij onderwijzeres in Delfzijl en na de bevrijding correspondeerde ze met een Canadese militair Op 1 mei 1945 schrijft ze in haar dagboek ldquoOm ongeveer half 9 (rsquos avonds) staan aan de Singel bij Noordhof 4 tanks We voeren gesprekken met de Canadezen en roken sigaretten zo maar op straat Ze hebben spierwit brood en lekkere vleeswaren melk en koffie (koken op een primusstel) Op de tanks lezen we Groeten uit Paterswolde Peize en Sneek en nu komt daar Delfzijl onderrdquo De verhalen worden ondersteund door authentieke objecten en fotorsquos In de bunker in het museum is een mini-expositie over de Batterie Delfzijl ingericht Daarnaast worden in de expositie een tweetal documentaires getoond

TEKST WERKGROEP EDUCATIE MUZEEAQUARIUM DELFZIJL FOTOrsquoS ELMER SPAARGAREN

Munitiebunker als zeemuseum

Van 10 april tot en met 31 augustus is in het Muzeeaquarium Delfzijl een expositie te zien in het kader van 70 jaar bevrijding van Delfzijl Het artikel van Jaap Bosman lsquoDe slag om Delfzijlrsquo elders in dit nummer geeft hierover uitgebreide informatie Naast die tentoonstelling is in het museum ook een deelexpositie te vinden over Batterie Delfzijl tijdens de oorlog en de naoor-logse erfenis

Het Muzeeaquarium Delfzijl is ondergebracht in een bunker een restant van de Tweede Wereldoorlog De bunker met zijn meters dikke betonnen muren is ideaal voor het constant houden van de watertemperatuur op 12 Cordm wat noodzakelijk is voor de daarin gehuisveste Noordzeevissen Naast het aquarium kent het museum nog drie collecties met schelpen archeologie scheepvaart en geologie Voor deze collecties verrees een nieuw gebouw dat om de bunker heen is gebouwd

Batterie DelfzijlBatterij Delfzijl werd aan het begin van de oorlog door de Duitsers gebouwd ter hoogte van het tegenwoordige Eemshotel en bestond uit een luchtafweeropstelling van vier kanonnen Deze kanonnen stonden in verband met een vuurleidingspost in een radaropstelling Vroegtijdig konden de Duitsers door middel van deze radaropstelling geallieerde vliegtuigen signaleren Voor de gelegerde soldaten werden barakken gebouwd en later in de oorlog werden vier bunkers toegevoegd aan het complex Drie bunkers stonden dicht tegen de dijk de vierde een munitiebunker stond er wat verder af

Na de inname van Nederland in 1940 door de Duitsers werd al snel een luchtafweersysteem gebouwd een zogenaamde FLAK batterie Het betrof Batterie Nansum Batterie Delfzijl Batterie FiemelTermunten en Batterie Dollart Suumld Carel Coenraad polder Foto Unsere Wehrmacht im Kriege Farbaufnahmen der Propaganda-Kompanien

Muzeeaquarium Delfzijl Zeebadweg 7a 9933 AV Delfzijl wwwmuzeeaquariumnlinfomuzeeaquariumnlmaandag tot en met zondag 1000 ndash 1630 uur

7

k

TEKST WERKGROEP EDUCATIE MUZEEAQUARIUM DELFZIJL FOTOrsquoS ELMER SPAARGAREN

Munitiebunker als zeemuseum

Van 10 april tot en met 31 augustus is in het Muzeeaquarium Delfzijl een expositie te zien in het kader van 70 jaar bevrijding van Delfzijl Het artikel van Jaap Bosman lsquoDe slag om Delfzijlrsquo elders in dit nummer geeft hierover uitgebreide informatie Naast die tentoonstelling is in het museum ook een deelexpositie te vinden over Batterie Delfzijl tijdens de oorlog en de naoor-logse erfenis

Het Muzeeaquarium Delfzijl is ondergebracht in een bunker een restant van de Tweede Wereldoorlog De bunker met zijn meters dikke betonnen muren is ideaal voor het constant houden van de watertemperatuur op 12 Cordm wat noodzakelijk is voor de daarin gehuisveste Noordzeevissen Naast het aquarium kent het museum nog drie collecties met schelpen archeologie scheepvaart en geologie Voor deze collecties verrees een nieuw gebouw dat om de bunker heen is gebouwd

Batterie DelfzijlBatterij Delfzijl werd aan het begin van de oorlog door de Duitsers gebouwd ter hoogte van het tegenwoordige Eemshotel en bestond uit een luchtafweeropstelling van vier kanonnen Deze kanonnen stonden in verband met een vuurleidingspost in een radaropstelling Vroegtijdig konden de Duitsers door middel van deze radaropstelling geallieerde vliegtuigen signaleren Voor de gelegerde soldaten werden barakken gebouwd en later in de oorlog werden vier bunkers toegevoegd aan het complex Drie bunkers stonden dicht tegen de dijk de vierde een munitiebunker stond er wat verder af

Na de inname van Nederland in 1940 door de Duitsers werd al snel een luchtafweersysteem gebouwd een zogenaamde FLAK batterie Het betrof Batterie Nansum Batterie Delfzijl Batterie FiemelTermunten en Batterie Dollart Suumld Carel Coenraad polder Foto Unsere Wehrmacht im Kriege Farbaufnahmen der Propaganda-Kompanien

Muzeeaquarium Delfzijl Zeebadweg 7a 9933 AV Delfzijl wwwmuzeeaquariumnlinfomuzeeaquariumnlmaandag tot en met zondag 1000 ndash 1630 uur

7

k

Tijdens de aanval op Delfzijl in april 1945 werden de luchtafweerstellingen ingezet die de bezetter had opgesteld aan de Eems-Dollard kust (zie kadertekst) voor het beschieten van de oprukkende Canadezen en Polen De batterie moest aanvallen afslaan van geallieerde vliegtui-gen die het op Emden hadden gemunt Op 1 mei 1945 werd Delfzijl bevrijd en verloren de gebouwen in het bunkercomplex hun oorspronkelijke functie Daarop werd in eacuteeacuten van de bunkers een oorlogsmuseum 40-45 gevestigd Vanwege dijkverzwaring moesten drie bunkers aan de dijk worden afgebroken waaronder die van het oorlogsmuseum Het museum kwam in een ander gebouw en bleef bestaan tot midden jaren zeventig De munitiebunker bleef overeind en kreeg een nieuwe functie Het oude getijdenzwembad van Delfzijl achter de dijk werd in 1956 vervangen door een modern zoutwaterbad Het nieuwe zwembad werd tegen de voormalige munitiebunker van de oude Batterij Delfzijl aangebouwd Hierdoor ontstond in 1961 een unieke kans om een zwembad en zeeaquarium te combineren Dat de restanten van Batterie Delfzijl ooit deze functie zouden krijgen hadden de bouwers destijds waarschijnlijk niet kunnen vermoeden

8

k

TEKST FOTOrsquoS JIKKE VAN DER SPEK

lsquoIs het wat en beteekent het watrsquoHN Werkman (1882-1945) Leven amp Werk

lsquoEen tentoonstelling van wat ik gemaakt heb en nog hoop te kunnen maken al is ze vermoede-lijk nog ver in het verschiet zou ik gaarne beleven al was het alleen maar om te komen tot een totaal-conclusie is het wat en beteekent het wat Dat is voor mij zoo goed als een levensvraag Er gebeurt zooveel in een menschenleven dat niets om hakken heeft je doet zooveel wat zonder zin is om van beteekenis te zwijgenrsquoDeze ontboezeming schreef Hendrik Nicolaas Werkman in een lange brief op 14 en 16 februari 1942 aan zijn vriend August Henkels Het is wrang om te bedenken dat Werkman deze gewenste expositie niet meegemaakt heeft Op 13 maart 1945 werd hij door de Sicherheits-dienst gearresteerd vermoedelijk op verdenking van het maken van illegaal drukwerk Op 10 april 1945 werd hij met negen anderen doodgeschoten bij Bakkeveen Direct na de oorlog nog in 1945 organiseerde directeur Willem Sandberg een herdenkingsexpositie in het Stedelijk Museum in Amsterdam Deze tentoonstelling bracht Werkman postuum de erkenning als belangrijke Nederlandse kunstenaar en zou hem internationale bekendheid brengen Zijn kunst heeft dus wel degelijk iets lsquoom hakkenrsquo Het Groninger Museum eert hem dit jaar zeventig jaar na zijn overlijden met een grote expositie

DrukkerijHendrik Werkman groeide op in Leens in Noord-Groningen als de middelste van drie zoons van een veearts Hij zou zich zijn jeugd levenslang herinneren als een periode van vrijheid en de weidsheid van het Groningerland bleef hem altijd trekken Tot in de oorlogsjaren ondernam hij graag lange fietstochten naar het Hogeland Nadat zijn vader in 1891 was overleden verhuis-den moeder en zoons in 1894 naar Groningen Daar bezocht Werkman de Rijks-HBS maar zonder goede resultaten Toen hij voor de tweede keer dreigde te blijven zitten verliet hij de school werkte bij een boekhandel-drukkerij in Sappemeer ontplooide journalistieke activiteiten en werkte bij een drukkerij in Wildervank In 1908 opende hij zijn eigen drukkerij aan de Peperstraat in Gronin-gen In 1912 verhuisde deze naar een groot nieuw pand aan de Pelsterstraat Hier zou de drukkerij aanvankelijk uitgroeien tot een van de grootste van Groningen maar vanaf 1917 ging het gaandeweg steeds slechter totdat Werkman in 1921 aan de rand van een faillissement stond Hij moest het pand verkopen en verhuisde de drukkerij naar een ruimte op de tweede en derde verdieping van een pakhuis aan de Lage der A

KunstenaarHier zou in de relatieve rust die de teruggang van de drukkerij hem bracht zijn kunstenaar-schap tot bloei komen In de jaren voor de verhuizing waren Werkmans kunstzinnige ambities steeds sterker geworden Hij was als kunstenaar autodidact en presenteerde zich eerst als schilder In 1919 was hij aangenomen als lid van de Kunstkring De Ploeg Het onderlinge contact met collega-kunstenaars vormde voor hem een belangrijke stimulans In 1923 begon hij te experimenteren met zijn drukkersgereedschap Hij ontwikkelde volstrekt nieuwe technie-

9

k

Expositie WerkmanjaarDe expositie is van 11 april tot 1 november 2015 te zien in het Groninger Museum

Expositie WerkmanjaarDe expositie is van 11 april tot 1 november 2015 te zien in het Groninger Museum

Culturele manifestatieHet boek en de expositie maken deel uit van een groot cultureel project in 2015 waarmee HN Werkman 70 jaar na zijn overlijden herdacht wordt Er wordt een groot aantal activiteiten georganiseerd op verschillende locaties in de stad en provincie Groningen Met dans muziek en theater en in lezingen en publicaties wordt HN Werkman als een belangrijke en nog steeds inspirerende kunstenaar voor het voetlicht gebracht Voor meer informatie zie wwwwerkman2015nl

TEKST FOTOrsquoS JIKKE VAN DER SPEK

lsquoIs het wat en beteekent het watrsquoHN Werkman (1882-1945) Leven amp Werk

lsquoEen tentoonstelling van wat ik gemaakt heb en nog hoop te kunnen maken al is ze vermoede-lijk nog ver in het verschiet zou ik gaarne beleven al was het alleen maar om te komen tot een totaal-conclusie is het wat en beteekent het wat Dat is voor mij zoo goed als een levensvraag Er gebeurt zooveel in een menschenleven dat niets om hakken heeft je doet zooveel wat zonder zin is om van beteekenis te zwijgenrsquoDeze ontboezeming schreef Hendrik Nicolaas Werkman in een lange brief op 14 en 16 februari 1942 aan zijn vriend August Henkels Het is wrang om te bedenken dat Werkman deze gewenste expositie niet meegemaakt heeft Op 13 maart 1945 werd hij door de Sicherheits-dienst gearresteerd vermoedelijk op verdenking van het maken van illegaal drukwerk Op 10 april 1945 werd hij met negen anderen doodgeschoten bij Bakkeveen Direct na de oorlog nog in 1945 organiseerde directeur Willem Sandberg een herdenkingsexpositie in het Stedelijk Museum in Amsterdam Deze tentoonstelling bracht Werkman postuum de erkenning als belangrijke Nederlandse kunstenaar en zou hem internationale bekendheid brengen Zijn kunst heeft dus wel degelijk iets lsquoom hakkenrsquo Het Groninger Museum eert hem dit jaar zeventig jaar na zijn overlijden met een grote expositie

DrukkerijHendrik Werkman groeide op in Leens in Noord-Groningen als de middelste van drie zoons van een veearts Hij zou zich zijn jeugd levenslang herinneren als een periode van vrijheid en de weidsheid van het Groningerland bleef hem altijd trekken Tot in de oorlogsjaren ondernam hij graag lange fietstochten naar het Hogeland Nadat zijn vader in 1891 was overleden verhuis-den moeder en zoons in 1894 naar Groningen Daar bezocht Werkman de Rijks-HBS maar zonder goede resultaten Toen hij voor de tweede keer dreigde te blijven zitten verliet hij de school werkte bij een boekhandel-drukkerij in Sappemeer ontplooide journalistieke activiteiten en werkte bij een drukkerij in Wildervank In 1908 opende hij zijn eigen drukkerij aan de Peperstraat in Gronin-gen In 1912 verhuisde deze naar een groot nieuw pand aan de Pelsterstraat Hier zou de drukkerij aanvankelijk uitgroeien tot een van de grootste van Groningen maar vanaf 1917 ging het gaandeweg steeds slechter totdat Werkman in 1921 aan de rand van een faillissement stond Hij moest het pand verkopen en verhuisde de drukkerij naar een ruimte op de tweede en derde verdieping van een pakhuis aan de Lage der A

KunstenaarHier zou in de relatieve rust die de teruggang van de drukkerij hem bracht zijn kunstenaar-schap tot bloei komen In de jaren voor de verhuizing waren Werkmans kunstzinnige ambities steeds sterker geworden Hij was als kunstenaar autodidact en presenteerde zich eerst als schilder In 1919 was hij aangenomen als lid van de Kunstkring De Ploeg Het onderlinge contact met collega-kunstenaars vormde voor hem een belangrijke stimulans In 1923 begon hij te experimenteren met zijn drukkersgereedschap Hij ontwikkelde volstrekt nieuwe technie-

9

k

Expositie WerkmanjaarDe expositie is van 11 april tot 1 november 2015 te zien in het Groninger Museum

Expositie WerkmanjaarDe expositie is van 11 april tot 1 november 2015 te zien in het Groninger Museum

Culturele manifestatieHet boek en de expositie maken deel uit van een groot cultureel project in 2015 waarmee HN Werkman 70 jaar na zijn overlijden herdacht wordt Er wordt een groot aantal activiteiten georganiseerd op verschillende locaties in de stad en provincie Groningen Met dans muziek en theater en in lezingen en publicaties wordt HN Werkman als een belangrijke en nog steeds inspirerende kunstenaar voor het voetlicht gebracht Voor meer informatie zie wwwwerkman2015nl

ken en maakte zijn eerste druksels zoals hij ze ging noemen Hij gebruikte de zij- en achter-kanten van houten letters cijfers lijnen en ander zetmateriaal en drukte de composities in vele drukgangen onder de handpers In dat zelfde jaar verspreidde hij ook het eerste nummer van The Next Call een tijdschrift waarvan negen nummers zouden verschijnen Het avant-gardisti-sche blad bood Werkman een podium voor zijn literaire en typografische experimenten Hij verstuurde het tijdschrift niet alleen naar adressen in Groningen maar ook verder in Neder-land en zelfs daarbuiten

lsquoHet resultaat is naar mijn aard en niet naar een princieprsquoWerkman nam nooit genoegen met eenmaal ontdekte mogelijkheden en bleef zich voortdu-rend vernieuwen Zijn vroegste druksels zijn geheel gedrukt op de handpers maar al snel zag hij nieuwe mogelijkheden Met de inktrol ging hij kleurvlakken rechtstreeks op het papier aanbrengen en hij tekende lijnen met de zijkant van de roller Daarnaast begon hij met het zetmateriaal te stempelen zonder tussenkomst van de handpers De grote ontdekking in de jaren dertig was de sjabloontechniek met een scheermesje sneed hij vormen uit papier die daarna werden afgedrukt En tenslotte ontstonden in 1943 geheel gestempelde druksels Experiment en vernieuwing typeren Werkmans kunstenaarschap Dat gold niet alleen voor zijn werkwijze evengoed legde hij zich nooit vast op programmatische uitgangspunten Expressio-

10

k

nisme en constructivisme schilderkunst en drukkunst figuratie en abstractie voor Werkman waren het geen afgebakende terreinen Zoals hij zelf ooit toelichtte lsquoHet resultaat is naar mijn aard en niet naar een princieprsquo

OorlogsjarenDe oorlogsjaren waren voor Werkman een zorgelijke en moeilijke tijd Gedurende het eerste oorlogsjaar maakte hij geen enkel druksel Deze productie kwam in 1941 weer op gang Heel belangrijk was daarbij het contact met De Blauwe Schuit Deze clandestiene uitgeverij werd eind 1940 opgericht Door de uitgave van vooral kleine boekjes met teksten die indirect inspeelden op de oorlogssituatie wilde De Blauwe Schuit mensen bemoedigen Tot de zomer van 1944 maakte Werkman veertig uitgaven voor De Blauwe Schuit Hieronder bevinden zich prachtige uitgaven zoals de Turkenkalender en de twee suites van de Chassidische Legenden waarschijnlijk de meest beroemde uitgave van de Blauwe Schuit Daarnaast was het contact met Willem Sandberg van groot belang Sandberg toen nog conservator van het Stedelijk Museum leerde Werkman eind jaren dertig kennen en bewon-derde zijn kunst Gedurende de oorlog bezocht Werkman hem enige keren in Amsterdam en hij introduceerde het werk van Werkman bij een zeer geiumlnteresseerd publiek Dit bracht de verkoop van zowel Blauwe Schuit-uitgaven als van de druksels op gang De belangstelling en erkenning inspireerden Werkman en stimuleerde hem meer dan de helft van de 556 bekende druksels stamt uit de oorlogsjaren In de onderwerpen van die druksels spelen de oorlogsom-standigheden soms een rol maar ook bleven fietstochten door het Groningerland of muziek en de literatuur die hij las hem inspireren Zijn kunst bood hem een vlucht uit de dagelijkse realiteit Over de serie Vrouweneiland schreef Werkman in 1942 lsquoDe druksels van het paradijs niet het bekende paradijs maar het onbekende ergens in een werelddeel dat nog door geen mensch uit de cultuurstaten is ontdekt ndash daarheen ben ik gevlucht omdat het in onze wereld haast niet meer uit te houden is Geen wonder dus dat er een heele serie uit dat land ontstaat die nog voortdurend toeneemtrsquo In de maanden januari en februari 1945 maakte Werkman nog een kalender voor dat jaar Deze kalender hoort tot het laatste wat Werkman gedrukt heeft Hij hoopte op een jaar dat de bevrijding zou brengen helaas heeft hij dat niet meer meegemaakt

Expositie WerkmanjaarDe expositie is van 11 april tot 1 november 2015 te zien in het Groninger Museum

Boek Vooruitlopend op de expositie verscheen bij uitgeverij WBOOKS het boek HN Werkman (1882-1945) Leven amp Werk Tien auteurs nemen in dit rijk geiumlllustreerde boek de lezer mee door het levensverhaal van Werkman Prijs euro 2995

Stripboek door Barbara StokOp 10 april verschijnt een stripboek over HN Werkman getekend door Barbara Stok Dit boek getiteld De Omslag beschrijft de periode waarin Werkman de omslag maakte van zakenman naar kunstenaar Prijs euro 1500

Jikke van der Spek is kunsthistorica Voor het Groninger Museum bereidt zij als gastconservator de expositie voor over leven en werk van HN Werkman Ze is redacteur en een van de auteurs van HN Werkman (1882-1945) leven amp werk Vanaf 2005 werkte ze mee aan het Werkmanproject en ze is co-auteur van HN Werkman Het complete oeuvre (AmsterdamRotterdam 2008)

11

k

Met de officieumlle opening van de barak werd een eerste mijlpaal bereikt in het proces van revitalisering van het voormalige werklozen- en interneringskamp In de afgelopen jaren bleek telkens weer hoe het kamp nog steeds de gemoederen bezig houdt Tal van mensen meldden zich met vragen verhalen boden voorwerpen aan of kwamen voor een bezoek Vele tot nu toe onbekende aspecten kwamen boven water en het was duidelijk dat Kamp de Beetse nog steeds lsquolevende geschiedenisrsquo is

Gevarieerde geschiedenisVanaf de oprichting in 1935 tot de sluiting in 1948 fungeerde de Beetse als werklozenkamp Jodenkamp opvangkamp voor lsquoLuumlneburgersrsquo en interneringskamp voor NSB-ers en andere collaborateurs Na de opheffing verdwenen de barakken behalve de woning van de kampbe-heerder Deze ontsnapte aan de slopershamer doordat Staatsbosbeheer de barak in gebruik nam als kantoor en werkplaats Al met al een zeer gevarieerde geschiedenis met een rijk

TEKST FOTOrsquoS JOCHEM ABBES

Een nieuw leven voor Kamp de Beetse

Sinds 3 oktober 2014 is de gerestaureerde barak van Kamp de Beetse bij Sellingerbeetse beschikbaar voor publieksactiviteiten bezichtigingen en schoolbezoek De Werkgroep Kamp de Beetse die in de periode voorafgaand aan de restauratie reeds een constructieve rol heeft gespeeld verzorgt de cooumlrdinatie en uitvoering hiervan In 2015 zal het educatieve aspect verder worden uitgebouwd en gekozen worden voor een nieuw project op het kampterrein Aangezien het terrein in hoge mate intact is gebleven zijn er nog vele mogelijkheden om in de toekomst de geschiedenis van het kamp door andere aspecten te accentueren

Alvorens stappen te zetten voor een daadwerkelijk restauratie is contact gezocht met Herinneringscentrum Kamp Westerbork met het verzoek om een adviserende rol te vervullen Dit niet alleen vanwege de grote kennis en expertise die daar aanwezig is maar ook vanwege de historische relatie tussen de beide kampen In de vroege ochtend van 3 oktober 1942 werden namelijk de circa 500 Joodse mannen die in Kamp de Beetse waren ondergebracht naar Westerbork en vandaar naar Auschwitz en Sobibor getransporteerd en om het leven gebracht

Voor meer informatie of vragen kunt u terecht bij JG Abbes cultuurambtenaar gemeente Vlagtwedde (0599) 32 02 90 of jochemabbesvlagtweddenl

k

12

nisme en constructivisme schilderkunst en drukkunst figuratie en abstractie voor Werkman waren het geen afgebakende terreinen Zoals hij zelf ooit toelichtte lsquoHet resultaat is naar mijn aard en niet naar een princieprsquo

OorlogsjarenDe oorlogsjaren waren voor Werkman een zorgelijke en moeilijke tijd Gedurende het eerste oorlogsjaar maakte hij geen enkel druksel Deze productie kwam in 1941 weer op gang Heel belangrijk was daarbij het contact met De Blauwe Schuit Deze clandestiene uitgeverij werd eind 1940 opgericht Door de uitgave van vooral kleine boekjes met teksten die indirect inspeelden op de oorlogssituatie wilde De Blauwe Schuit mensen bemoedigen Tot de zomer van 1944 maakte Werkman veertig uitgaven voor De Blauwe Schuit Hieronder bevinden zich prachtige uitgaven zoals de Turkenkalender en de twee suites van de Chassidische Legenden waarschijnlijk de meest beroemde uitgave van de Blauwe Schuit Daarnaast was het contact met Willem Sandberg van groot belang Sandberg toen nog conservator van het Stedelijk Museum leerde Werkman eind jaren dertig kennen en bewon-derde zijn kunst Gedurende de oorlog bezocht Werkman hem enige keren in Amsterdam en hij introduceerde het werk van Werkman bij een zeer geiumlnteresseerd publiek Dit bracht de verkoop van zowel Blauwe Schuit-uitgaven als van de druksels op gang De belangstelling en erkenning inspireerden Werkman en stimuleerde hem meer dan de helft van de 556 bekende druksels stamt uit de oorlogsjaren In de onderwerpen van die druksels spelen de oorlogsom-standigheden soms een rol maar ook bleven fietstochten door het Groningerland of muziek en de literatuur die hij las hem inspireren Zijn kunst bood hem een vlucht uit de dagelijkse realiteit Over de serie Vrouweneiland schreef Werkman in 1942 lsquoDe druksels van het paradijs niet het bekende paradijs maar het onbekende ergens in een werelddeel dat nog door geen mensch uit de cultuurstaten is ontdekt ndash daarheen ben ik gevlucht omdat het in onze wereld haast niet meer uit te houden is Geen wonder dus dat er een heele serie uit dat land ontstaat die nog voortdurend toeneemtrsquo In de maanden januari en februari 1945 maakte Werkman nog een kalender voor dat jaar Deze kalender hoort tot het laatste wat Werkman gedrukt heeft Hij hoopte op een jaar dat de bevrijding zou brengen helaas heeft hij dat niet meer meegemaakt

Expositie WerkmanjaarDe expositie is van 11 april tot 1 november 2015 te zien in het Groninger Museum

Boek Vooruitlopend op de expositie verscheen bij uitgeverij WBOOKS het boek HN Werkman (1882-1945) Leven amp Werk Tien auteurs nemen in dit rijk geiumlllustreerde boek de lezer mee door het levensverhaal van Werkman Prijs euro 2995

Stripboek door Barbara StokOp 10 april verschijnt een stripboek over HN Werkman getekend door Barbara Stok Dit boek getiteld De Omslag beschrijft de periode waarin Werkman de omslag maakte van zakenman naar kunstenaar Prijs euro 1500

Jikke van der Spek is kunsthistorica Voor het Groninger Museum bereidt zij als gastconservator de expositie voor over leven en werk van HN Werkman Ze is redacteur en een van de auteurs van HN Werkman (1882-1945) leven amp werk Vanaf 2005 werkte ze mee aan het Werkmanproject en ze is co-auteur van HN Werkman Het complete oeuvre (AmsterdamRotterdam 2008)

11

k

Met de officieumlle opening van de barak werd een eerste mijlpaal bereikt in het proces van revitalisering van het voormalige werklozen- en interneringskamp In de afgelopen jaren bleek telkens weer hoe het kamp nog steeds de gemoederen bezig houdt Tal van mensen meldden zich met vragen verhalen boden voorwerpen aan of kwamen voor een bezoek Vele tot nu toe onbekende aspecten kwamen boven water en het was duidelijk dat Kamp de Beetse nog steeds lsquolevende geschiedenisrsquo is

Gevarieerde geschiedenisVanaf de oprichting in 1935 tot de sluiting in 1948 fungeerde de Beetse als werklozenkamp Jodenkamp opvangkamp voor lsquoLuumlneburgersrsquo en interneringskamp voor NSB-ers en andere collaborateurs Na de opheffing verdwenen de barakken behalve de woning van de kampbe-heerder Deze ontsnapte aan de slopershamer doordat Staatsbosbeheer de barak in gebruik nam als kantoor en werkplaats Al met al een zeer gevarieerde geschiedenis met een rijk

TEKST FOTOrsquoS JOCHEM ABBES

Een nieuw leven voor Kamp de Beetse

Sinds 3 oktober 2014 is de gerestaureerde barak van Kamp de Beetse bij Sellingerbeetse beschikbaar voor publieksactiviteiten bezichtigingen en schoolbezoek De Werkgroep Kamp de Beetse die in de periode voorafgaand aan de restauratie reeds een constructieve rol heeft gespeeld verzorgt de cooumlrdinatie en uitvoering hiervan In 2015 zal het educatieve aspect verder worden uitgebouwd en gekozen worden voor een nieuw project op het kampterrein Aangezien het terrein in hoge mate intact is gebleven zijn er nog vele mogelijkheden om in de toekomst de geschiedenis van het kamp door andere aspecten te accentueren

Alvorens stappen te zetten voor een daadwerkelijk restauratie is contact gezocht met Herinneringscentrum Kamp Westerbork met het verzoek om een adviserende rol te vervullen Dit niet alleen vanwege de grote kennis en expertise die daar aanwezig is maar ook vanwege de historische relatie tussen de beide kampen In de vroege ochtend van 3 oktober 1942 werden namelijk de circa 500 Joodse mannen die in Kamp de Beetse waren ondergebracht naar Westerbork en vandaar naar Auschwitz en Sobibor getransporteerd en om het leven gebracht

Voor meer informatie of vragen kunt u terecht bij JG Abbes cultuurambtenaar gemeente Vlagtwedde (0599) 32 02 90 of jochemabbesvlagtweddenl

k

12

Met de officieumlle opening van de barak werd een eerste mijlpaal bereikt in het proces van revitalisering van het voormalige werklozen- en interneringskamp In de afgelopen jaren bleek telkens weer hoe het kamp nog steeds de gemoederen bezig houdt Tal van mensen meldden zich met vragen verhalen boden voorwerpen aan of kwamen voor een bezoek Vele tot nu toe onbekende aspecten kwamen boven water en het was duidelijk dat Kamp de Beetse nog steeds lsquolevende geschiedenisrsquo is

Gevarieerde geschiedenisVanaf de oprichting in 1935 tot de sluiting in 1948 fungeerde de Beetse als werklozenkamp Jodenkamp opvangkamp voor lsquoLuumlneburgersrsquo en interneringskamp voor NSB-ers en andere collaborateurs Na de opheffing verdwenen de barakken behalve de woning van de kampbe-heerder Deze ontsnapte aan de slopershamer doordat Staatsbosbeheer de barak in gebruik nam als kantoor en werkplaats Al met al een zeer gevarieerde geschiedenis met een rijk

TEKST FOTOrsquoS JOCHEM ABBES

Een nieuw leven voor Kamp de Beetse

Sinds 3 oktober 2014 is de gerestaureerde barak van Kamp de Beetse bij Sellingerbeetse beschikbaar voor publieksactiviteiten bezichtigingen en schoolbezoek De Werkgroep Kamp de Beetse die in de periode voorafgaand aan de restauratie reeds een constructieve rol heeft gespeeld verzorgt de cooumlrdinatie en uitvoering hiervan In 2015 zal het educatieve aspect verder worden uitgebouwd en gekozen worden voor een nieuw project op het kampterrein Aangezien het terrein in hoge mate intact is gebleven zijn er nog vele mogelijkheden om in de toekomst de geschiedenis van het kamp door andere aspecten te accentueren

Alvorens stappen te zetten voor een daadwerkelijk restauratie is contact gezocht met Herinneringscentrum Kamp Westerbork met het verzoek om een adviserende rol te vervullen Dit niet alleen vanwege de grote kennis en expertise die daar aanwezig is maar ook vanwege de historische relatie tussen de beide kampen In de vroege ochtend van 3 oktober 1942 werden namelijk de circa 500 Joodse mannen die in Kamp de Beetse waren ondergebracht naar Westerbork en vandaar naar Auschwitz en Sobibor getransporteerd en om het leven gebracht

Voor meer informatie of vragen kunt u terecht bij JG Abbes cultuurambtenaar gemeente Vlagtwedde (0599) 32 02 90 of jochemabbesvlagtweddenl

k

12

repertoire aan herinneringen en verhalen Voor wie zich wil orieumlnteren op de geschiedenis van het kamp kan kennis nemen van JJ Spanningarsquos boek Kamp de Beetse 1935-1948 Herinne-ringen aan een werk- en interneringskamp in Westerwolde (Groningen 2000)

RestauratieDe restauratie van Kamp de Beetse is een project van de gemeente Vlagtwedde waarbij de cooumlrdinatie in handen lag van cultuurambtenaar JG Abbes Nadat de gemeente in 2011 de barak van de Stichting Museum 1939-1945 had overgenomen - samen met de erfpacht van het terrein van Staatsbosbeheer - zijn er plannen ontwikkeld om iets met het pand te gaan doen De doorslaggevende argumenten voor de gemeente om dit project te trekken waren de aanhoudende stroom vragen en reacties uit de samenleving en de politieke wil om hierop in te spelen

TEKST NNTTM FOTOrsquoS NNTTM EN OVCG

Getuigen langs het spoor

In het Noord-Nederlands Trein amp Tram Museum in Zuidbroek is van 7 februari tot en met 5 april 2015 de expositie lsquoGetuigen langs het spoorrsquo te zien Getuigen van de Tweede Wereldoorlog zijn niet alleen diegenen die de deportaties door de Duitse bezetter overleefden Mensen die in die tijd opgroeiden nabij het spoor waarover de gedeporteerden vervoerd werden hebben die gebeurtenissen vaak nog vers in hun geheugen Ze raapten afscheidsbriefjes op die uit rijdende en stilstaande wagons werden gegooid en vingen een glimp op van mensen die in deze wagons vervoerd werden Indrukwekkende beelden voor deze lsquostille getuigenrsquo die toen nog

Het Noord Nederlands Trein en Tram Museum is gevestigd in het voormalige stationsgebouw van Zuidbroek uit 1865 Naast een vaste expositie over de geschiedenis van trein en tram in het noorden van Nederland zijn er wisselexposities Samen met stationschef Gerard Baron maakt de bezoeker een reis door de tijd Meer informatie vindt u op de website wwwnnttmnlHet museum is iedere zaterdag en zondag van 1000 ndash 1700 uur geopend Daarnaast op afspraak voor groepen

13

k

kinderen waren Voor de reizende tentoonstelling lsquoGetuigen langs het spoorrsquo zijn deze herinne-ringen vastgelegd op film

Liesel Aussen In de expositie is speciale aandacht voor het Duits-Joodse meisje Liesel Aussen die op 3 maart 1936 ter wereld kwam in Leer Duitsland Ze is het eerste en enige kind van Alfred en Paula Aussen-Aron Vader Alfred geeft haar aan bij de burgerlijke stand De ouders hebben een prachtige naam in gedachten Liesel een samenvoeging van de namen van beide omarsquos Maar de nationaalsocialistische ambtenaar van de burgerlijke stand keurt deze naam af te lsquoDuitsrsquo voor een Joods meisje Alfred neemt hiermee geen genoegen Uiteindelijk krijgt hij gelijk Liesel mag Liesel heten In Nazi-Duitsland krijgt de familie te maken met veel anti-Joodse maatrege-len Vader Alfred wacht de verregaande gevolgen niet af Op 24 mei 1938 verhuist de familie naar Winschoten Ze vestigen zich aan Hoogstraat 12 Maar ook de familie Aussen ontkomt niet aan deportatie

14

k

OorlogsbuitKlokken zijn van oudsher een gewilde buit voor oorlogvoerende machten Vanaf het moment dat in het begin van de veertiende eeuw het eerste kanon op het strijdtoneel verscheen werden bronzen klokken omgesmolten tot geschut Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen er in Nederland ongeveer 6700 klokken van de ongeveer 9000 klokken in Nederland Van de 6700 verdwenen klokken gingen er circa 4700 definitief in de smeltovens

TEKST HENK MEZACHTHEA POL FOTOrsquoS KLOKKENGIETERIJMUSEUM

Wie met klokken schiet wint de oorlog nietKlokkenroof in de Tweede Wereldoorlog in het Klokkengieterijmuseum Heiligerlee

Het Klokkengieterijmuseum te Heiligerlee besteedt dit jaar in de tentoonstelling lsquoWie met klokken schiet wint de oorlog nietrsquo aandacht aan de klokkenroof die zich voltrok tijdens de Tweede Wereldoorlog Vrijwilliger Henk Mezach is samen met Marthe Koeweiden als samen-steller nauw betrokken bij deze expositie ldquoWij willen het verhaal van de klokkenroof vertellen aan de hand van gipsafdrukken frotties (een afdruksel op papier van een beeltenis of tekst die in dit geval op een klok staat Het diende onder andere als een soort eigendomsbewijs evenals de fotorsquos en de gipsafdrukken) en fotorsquos van klokken uit de provincie Groningen Ook is een takel te zien waarmee de klokken uit torens werden gehaald en worden er enkele filmpjes vertoond over dit proces Verder wordt aandacht besteed aan de terugkomst van klokken die op sommige plekken met feestelijke intochten werden begroetldquo

Henk Mezach werd zorsquon tien jaar geleden vrijwilliger bij de musea in Heiligerlee Hoewel hij belangstelling had en heeft voor de geschiedenis van met name de provincie Groningen waren het vooral de klokken die hem fascineerden ldquoIk heb bewondering voor de techniek en vooral waartoe men eeuwen geleden in een tijd dat er bijvoorbeeld nog geen elektriciteit bestond in staat wasrdquo Dat de klokken letterlijk zo weinig zichtbaar zijn voor het publiek spijt Mezach wel ldquoHet zijn ware kunstwerken soms prachtig versierd met familiewapens en andere ornamen-ten Eerst was ik vooral geiumlnteresseerd in de techniek van de klok maar langzamerhand kreeg ik steeds meer belangstelling voor de historie lsquoWat doet een klok in de gemeenschaprsquordquo

Uithalen en wegvoerenEnige jaren voor het begin van de Tweede Wereldoorlog werden op last van de minister van Onderwijs Kunsten en Wetenschappen en het Rijksbureau voor Monumentenzorg alle klokken in Nederland geiumlnventariseerd Aan de hand van deze inventarisatie kon men een scheiding

15

k

aanbrengen van klokken die men wilde houden en klokken die eventueel weg konden Zo werd bepaald dat klokken en carillons die een historische en monumentale waarde hadden konden blijven Mezach ldquoAls Nederland langer weerstand had geboden hadden wij ook zelf klokken omgesmolten De klokken kregen alle een merkje in de vorm van een letter zodat meteen hun historische waarde duidelijk werd Klokken van voacuteoacuter 1600 kregen een lsquoMrsquo van monumentaal de klokken van nagrave 1600 werden ingedeeld in een A B of C-categorie lsquoArsquo betekende nieuwere klokken lsquoCrsquo waren oudere Binnen deze drie categorieeumln kon men klokken met een lsquoPrsquo van lsquoPruumlfungrsquo (herkeuring) merken Deze werden door de Nederlanders te waardevol geacht om te worden weggevoerd Duitse deskundigen moesten deze schifting beoordelen en beslissen welke klokken alsnog konden worden omgesmolten Jonkheer Feith cooumlrdineerde de klokken-registratie in de provincie Groningenrdquo

Gebroeders Van Bergen Voacuteoacuter de oorlog telde de provincie Groningen 296 klokken meer dan de helft (166) verdween in de smeltkroezen Bij het uithalen en afvoeren van de vele klokken in deze provincie waren ook de klokkengieters Van Bergen uit Midwolda betrokken Die haalden onder andere zelfs de oudst bekende klok (1796) van hun stamvader Andries Heeres I van Bergen uit de toren van Termunten Ook de klok die Andries Heero II aan het evangelisatiegebouw in Heiligerlee had geschonken werd door hen weggehaald De klokkengieter Van Bergen uit Heiligerlee wilde geen enkele medewerking verlenen aan de Duitse bezetters In tegendeel in de tuin achter zijn woning werden 119 klokken begraven De bezetters zochten met metaaldetectors naar de klokken Deze lagen echter onder een laag zand met daaronder oud ijzer De Duitsers vonden wel het oud ijzer maar nooit de gezochte klokken Naast de familie is het vooral aan het personeel te danken dat de klokken nooit gevonden zijn De gevorderde klokken werden uiteindelijk aan de Wilhelminakade te Groningen toen de Plantsoenkade verzameld en verscheept naar het Duitse Hamburg

De tentoonstelling lsquoWie met klokken schiet wint de oorlog nietrsquo is te zien van 1 mei tot 1 november 2015 in het Klokkengieterijmuseum HeiligerleeHet Gronings Audiovisueel Archief (GAVA) heeft in zijn collectie een film over de uitneming van de klokken uit de St Jozefkathedraal in Groningen

Klokkengieterijmuseum HeiligerleeHeiligerlee staat vanouds bekend vanwege de lsquoslagrsquo (bij Heiligerlee) in 1568 en vanwege de klokkengieterij van de gebroeders Van Bergen die daar in 1862 werd gevestigd In 1987 werd in de voormalige bedrijfsruimte het Klokkengieterijmuseum Heiligerlee gevestigd Het museum beschikt over een rijke collectie klokken speelwerken en uurwerken vanaf de dertiende eeuw In de gieterij werden niet alleen klokken en aanverwante objecten gegoten maar zelfs brandspuiten brandweerwagens en raderwerken van sluisdeuren Deze verzameling toont de geschiedenis van klokken gieten in Nederland aan de hand van de collectie door middel van korte documentaires en door het zelf bespelen van een carillon

Klokkengieterijmuseum HeiligerleeProvincialeweg 469677 PD Heiligerlee(0597) 41 81 99wwwmuseaheiligerleenl

1 april tot 1 mei + 1 oktober tot 1 november dinsdag tot en met zondag van 1300 ndash 1700 uur1 mei tot 1 oktober dinsdag tot en met zaterdag van 1000 ndash 1700 uur zondag van 1300 ndash 1700 uur

16

k

OorlogsbuitKlokken zijn van oudsher een gewilde buit voor oorlogvoerende machten Vanaf het moment dat in het begin van de veertiende eeuw het eerste kanon op het strijdtoneel verscheen werden bronzen klokken omgesmolten tot geschut Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen er in Nederland ongeveer 6700 klokken van de ongeveer 9000 klokken in Nederland Van de 6700 verdwenen klokken gingen er circa 4700 definitief in de smeltovens

TEKST HENK MEZACHTHEA POL FOTOrsquoS KLOKKENGIETERIJMUSEUM

Wie met klokken schiet wint de oorlog nietKlokkenroof in de Tweede Wereldoorlog in het Klokkengieterijmuseum Heiligerlee

Het Klokkengieterijmuseum te Heiligerlee besteedt dit jaar in de tentoonstelling lsquoWie met klokken schiet wint de oorlog nietrsquo aandacht aan de klokkenroof die zich voltrok tijdens de Tweede Wereldoorlog Vrijwilliger Henk Mezach is samen met Marthe Koeweiden als samen-steller nauw betrokken bij deze expositie ldquoWij willen het verhaal van de klokkenroof vertellen aan de hand van gipsafdrukken frotties (een afdruksel op papier van een beeltenis of tekst die in dit geval op een klok staat Het diende onder andere als een soort eigendomsbewijs evenals de fotorsquos en de gipsafdrukken) en fotorsquos van klokken uit de provincie Groningen Ook is een takel te zien waarmee de klokken uit torens werden gehaald en worden er enkele filmpjes vertoond over dit proces Verder wordt aandacht besteed aan de terugkomst van klokken die op sommige plekken met feestelijke intochten werden begroetldquo

Henk Mezach werd zorsquon tien jaar geleden vrijwilliger bij de musea in Heiligerlee Hoewel hij belangstelling had en heeft voor de geschiedenis van met name de provincie Groningen waren het vooral de klokken die hem fascineerden ldquoIk heb bewondering voor de techniek en vooral waartoe men eeuwen geleden in een tijd dat er bijvoorbeeld nog geen elektriciteit bestond in staat wasrdquo Dat de klokken letterlijk zo weinig zichtbaar zijn voor het publiek spijt Mezach wel ldquoHet zijn ware kunstwerken soms prachtig versierd met familiewapens en andere ornamen-ten Eerst was ik vooral geiumlnteresseerd in de techniek van de klok maar langzamerhand kreeg ik steeds meer belangstelling voor de historie lsquoWat doet een klok in de gemeenschaprsquordquo

Uithalen en wegvoerenEnige jaren voor het begin van de Tweede Wereldoorlog werden op last van de minister van Onderwijs Kunsten en Wetenschappen en het Rijksbureau voor Monumentenzorg alle klokken in Nederland geiumlnventariseerd Aan de hand van deze inventarisatie kon men een scheiding

15

k

aanbrengen van klokken die men wilde houden en klokken die eventueel weg konden Zo werd bepaald dat klokken en carillons die een historische en monumentale waarde hadden konden blijven Mezach ldquoAls Nederland langer weerstand had geboden hadden wij ook zelf klokken omgesmolten De klokken kregen alle een merkje in de vorm van een letter zodat meteen hun historische waarde duidelijk werd Klokken van voacuteoacuter 1600 kregen een lsquoMrsquo van monumentaal de klokken van nagrave 1600 werden ingedeeld in een A B of C-categorie lsquoArsquo betekende nieuwere klokken lsquoCrsquo waren oudere Binnen deze drie categorieeumln kon men klokken met een lsquoPrsquo van lsquoPruumlfungrsquo (herkeuring) merken Deze werden door de Nederlanders te waardevol geacht om te worden weggevoerd Duitse deskundigen moesten deze schifting beoordelen en beslissen welke klokken alsnog konden worden omgesmolten Jonkheer Feith cooumlrdineerde de klokken-registratie in de provincie Groningenrdquo

Gebroeders Van Bergen Voacuteoacuter de oorlog telde de provincie Groningen 296 klokken meer dan de helft (166) verdween in de smeltkroezen Bij het uithalen en afvoeren van de vele klokken in deze provincie waren ook de klokkengieters Van Bergen uit Midwolda betrokken Die haalden onder andere zelfs de oudst bekende klok (1796) van hun stamvader Andries Heeres I van Bergen uit de toren van Termunten Ook de klok die Andries Heero II aan het evangelisatiegebouw in Heiligerlee had geschonken werd door hen weggehaald De klokkengieter Van Bergen uit Heiligerlee wilde geen enkele medewerking verlenen aan de Duitse bezetters In tegendeel in de tuin achter zijn woning werden 119 klokken begraven De bezetters zochten met metaaldetectors naar de klokken Deze lagen echter onder een laag zand met daaronder oud ijzer De Duitsers vonden wel het oud ijzer maar nooit de gezochte klokken Naast de familie is het vooral aan het personeel te danken dat de klokken nooit gevonden zijn De gevorderde klokken werden uiteindelijk aan de Wilhelminakade te Groningen toen de Plantsoenkade verzameld en verscheept naar het Duitse Hamburg

De tentoonstelling lsquoWie met klokken schiet wint de oorlog nietrsquo is te zien van 1 mei tot 1 november 2015 in het Klokkengieterijmuseum HeiligerleeHet Gronings Audiovisueel Archief (GAVA) heeft in zijn collectie een film over de uitneming van de klokken uit de St Jozefkathedraal in Groningen

Klokkengieterijmuseum HeiligerleeHeiligerlee staat vanouds bekend vanwege de lsquoslagrsquo (bij Heiligerlee) in 1568 en vanwege de klokkengieterij van de gebroeders Van Bergen die daar in 1862 werd gevestigd In 1987 werd in de voormalige bedrijfsruimte het Klokkengieterijmuseum Heiligerlee gevestigd Het museum beschikt over een rijke collectie klokken speelwerken en uurwerken vanaf de dertiende eeuw In de gieterij werden niet alleen klokken en aanverwante objecten gegoten maar zelfs brandspuiten brandweerwagens en raderwerken van sluisdeuren Deze verzameling toont de geschiedenis van klokken gieten in Nederland aan de hand van de collectie door middel van korte documentaires en door het zelf bespelen van een carillon

Klokkengieterijmuseum HeiligerleeProvincialeweg 469677 PD Heiligerlee(0597) 41 81 99wwwmuseaheiligerleenl

1 april tot 1 mei + 1 oktober tot 1 november dinsdag tot en met zondag van 1300 ndash 1700 uur1 mei tot 1 oktober dinsdag tot en met zaterdag van 1000 ndash 1700 uur zondag van 1300 ndash 1700 uur

16

k

aanbrengen van klokken die men wilde houden en klokken die eventueel weg konden Zo werd bepaald dat klokken en carillons die een historische en monumentale waarde hadden konden blijven Mezach ldquoAls Nederland langer weerstand had geboden hadden wij ook zelf klokken omgesmolten De klokken kregen alle een merkje in de vorm van een letter zodat meteen hun historische waarde duidelijk werd Klokken van voacuteoacuter 1600 kregen een lsquoMrsquo van monumentaal de klokken van nagrave 1600 werden ingedeeld in een A B of C-categorie lsquoArsquo betekende nieuwere klokken lsquoCrsquo waren oudere Binnen deze drie categorieeumln kon men klokken met een lsquoPrsquo van lsquoPruumlfungrsquo (herkeuring) merken Deze werden door de Nederlanders te waardevol geacht om te worden weggevoerd Duitse deskundigen moesten deze schifting beoordelen en beslissen welke klokken alsnog konden worden omgesmolten Jonkheer Feith cooumlrdineerde de klokken-registratie in de provincie Groningenrdquo

Gebroeders Van Bergen Voacuteoacuter de oorlog telde de provincie Groningen 296 klokken meer dan de helft (166) verdween in de smeltkroezen Bij het uithalen en afvoeren van de vele klokken in deze provincie waren ook de klokkengieters Van Bergen uit Midwolda betrokken Die haalden onder andere zelfs de oudst bekende klok (1796) van hun stamvader Andries Heeres I van Bergen uit de toren van Termunten Ook de klok die Andries Heero II aan het evangelisatiegebouw in Heiligerlee had geschonken werd door hen weggehaald De klokkengieter Van Bergen uit Heiligerlee wilde geen enkele medewerking verlenen aan de Duitse bezetters In tegendeel in de tuin achter zijn woning werden 119 klokken begraven De bezetters zochten met metaaldetectors naar de klokken Deze lagen echter onder een laag zand met daaronder oud ijzer De Duitsers vonden wel het oud ijzer maar nooit de gezochte klokken Naast de familie is het vooral aan het personeel te danken dat de klokken nooit gevonden zijn De gevorderde klokken werden uiteindelijk aan de Wilhelminakade te Groningen toen de Plantsoenkade verzameld en verscheept naar het Duitse Hamburg

De tentoonstelling lsquoWie met klokken schiet wint de oorlog nietrsquo is te zien van 1 mei tot 1 november 2015 in het Klokkengieterijmuseum HeiligerleeHet Gronings Audiovisueel Archief (GAVA) heeft in zijn collectie een film over de uitneming van de klokken uit de St Jozefkathedraal in Groningen

Klokkengieterijmuseum HeiligerleeHeiligerlee staat vanouds bekend vanwege de lsquoslagrsquo (bij Heiligerlee) in 1568 en vanwege de klokkengieterij van de gebroeders Van Bergen die daar in 1862 werd gevestigd In 1987 werd in de voormalige bedrijfsruimte het Klokkengieterijmuseum Heiligerlee gevestigd Het museum beschikt over een rijke collectie klokken speelwerken en uurwerken vanaf de dertiende eeuw In de gieterij werden niet alleen klokken en aanverwante objecten gegoten maar zelfs brandspuiten brandweerwagens en raderwerken van sluisdeuren Deze verzameling toont de geschiedenis van klokken gieten in Nederland aan de hand van de collectie door middel van korte documentaires en door het zelf bespelen van een carillon

Klokkengieterijmuseum HeiligerleeProvincialeweg 469677 PD Heiligerlee(0597) 41 81 99wwwmuseaheiligerleenl

1 april tot 1 mei + 1 oktober tot 1 november dinsdag tot en met zondag van 1300 ndash 1700 uur1 mei tot 1 oktober dinsdag tot en met zaterdag van 1000 ndash 1700 uur zondag van 1300 ndash 1700 uur

16

k

Boeken en tijdschriften

Groningen 40-45Kortgeleden verscheen het fotoboek lsquoGroningen 40-45rsquo Voor het eerst wordt de oorlogsge-schiedenis van onze provincie verteld aan de hand van unieke vaak nog niet eerder gepubli-ceerde fotorsquos Groningen 40-45 is een uitgave van WBOOKS in samenwerking met RHC Groninger Archieven en het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen httpwwwerfgoedgroningennlErfgoedInZichtdocsFotoboekGroningen4045docx128 blz euro 2495 ISBN 978 94 625 8081 7 vanaf 4 maart 2015 verkrijgbaar bij RHC Groninger Archieven in de boekhandel en op wbookscom

Aprilnummer Groninger KerkenHet aprilnummer van lsquoGroninger Kerkenrsquo het kwartaalblad van de Stichting Oude Groninger Kerken staat goeddeels in het teken van de Tweede Wereldoorlog Lukas Kwant schreef hierin het artikel lsquoSlaan wrsquoop Sions puin de ogenrsquo Groninger kerken in oorlogstijd 1940-1945rsquo De bijdrage is rijk geiumlllustreerd met opnamen uit de priveacutecollectie van de auteur Martin Hillenga leverde een bijdrage over de herbestemming van synagogen in Groningen na 1945 en welke emoties dit opriep net als trouwens de latere restauratie van enkele van deze gebouwen De bewogen veelal Groningstalige gedichten van Jaap Meijer (1912-1993) alias Saul van Messel zijn leidraad in dit verhaal

Scholtenhuispublicatiereeks in voorjaar 2015 voltooidOp 15 april 2015 verschijnen Vlucht en Berechting de laatste twee boeken in de wetenschap-pelijke serie over het Scholtenhuis Auteur en historica Monique Brinks schreef de boeken in opdracht van het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) Brinks deed bijna 10 jaar research naar dit onderwerp resulterend in vier monumentale boeken De laatste twee boeken en de educatieve onderwijsapplicatie worden gepresenteerd op 15 april in de synagoge aan de Folkingestraat wwwerfgoedgroningennlErfgoedInZichtdocsVlucht_en_BerechtingErfgoedinZichtdocx

Lezing 30 aprilDonderdag 30 april om 2000 geeft Monique Brinks een lezing in het gebouw van Groninger Archieven georganiseerd door de vereniging Stad amp Lande

17

k

Agenda

Museum Stad Appingedam Tentoonstelling lsquoVindingrijk de oorlog doorrsquo 2 mei tot en met 16 augustusDe expositie lsquoVindingrijk de oorlog doorrsquo gaat over de vindingrijkheid en creativiteit waarmee tijdens de Tweede Wereldoorlog omgegaan werd met schaarste met het verstoppen van koper radiorsquos en onderduikers met het vervalsen van documenten met het vinden van brandstof en alternatieven eten en drinken surrogaten etc De slimheid om de bezetter om de tuin te leiden en de humor waarmee de schaarste aan de kaak werd gesteld (zie prent) blijven generaties daarna nog inspireren

Visserijmuseum ZoutkampTentoonstelling Maritiem schilder Peter Sterkenburg (1955 ndash 2000)ldquoAlsof de golven leefden de wolken bewogen en de wind de zeilen boldehelliphelliprdquo 1 april tot 1 novemberIn de wisselexpositie van 2015 staan de schilderijen die Peter J Sterkenburg van Zoutkamp en een gedeelte van de Zoutkamper vloot heeft gemaakt centraal De schilderijen komen uit de collectie van Matthijs van der Ploeg Peter J Sterkenburg is een realistisch schilder van maritie-me schilderijen Veel vissersschepen werden op zee tijdens de visvangst of droog gevallen op het wad in olieverf vereeuwigd Ook bijzonder zijn de havengezichten van het dorp Zoutkamp

Fraeylemaborg SlochterenTentoonstelling New follies in ontwerpTot en met 31 mei Met 74 inzenders was de ontwerpwedstrijd voor nieuwe lsquofolliesrsquo (verrassende gebouwtjes) een succes De creatieve en gevarieerde ontwerpen zijn te zien in de vorm van ontwerpen maquet-tes bouwtekeningen foto en film

Cazemierboerderij TolbertFredewaldamiddag WO IIEen themamiddag rond het bij Tolbert neergeschoten oorlogsvliegtuig februari 19442 mei 1400 uur Lezing door Willem de Jong en filmprogramma door Tjerk Bekius en Idse van der Donk Van der Donk is de zoon van de boer op wiens land in 1944 een Lancaster oorlogsvliegtuig 1944 neerstortte Willem de Jong plaatst de gebeurtenis in het kader van de geschiedenis van WO II

18

k

Der Aa-kerk GroningenConcert Nederlands Studenten Kamerorkest (Nesko) in de Der Aa-kerk 7 aprilKamermuziek van Stravinsky Saint-Saeumlns Faina en Mendelssohn Voor meer informatie en kaartenwwwneskonl

Nederlands Kamerkoor Donderdag 16 april Het Nederlands Kamerkoor zingt onder leiding van Risto Joost in de Der Aa-kerk Op het programma staat muziek van Scandinavische componisten Kaarten zijn verkrijgbaar op wwwblgroningennlagenda

Kerk van LeegkerkConcert Port of Call in kerk van Leegkerk 12 aprilPort of Call is het pseudoniem van Singersongwriter Pieter van Vliet (1990) Hij speelt onder meer gitaar en banjo en zingt Van Vliet schrijft bondige nummers geiumlnspireerd door heden-daagse liedjesschrijvers als Sufjan Stevens Jeff Mangum en Jason Molina

HORTUS HAREN Beeldententoonstelling 7xSOLO23 mei tm 20 septemberZeven kunstenaars uit de Eems-Dollard Regio gaan de tuinen vullen met hun prachtige abstracte en figuratieve werken gemaakt van uiteenlopende materialen als hout ijzer staal brons en natuursteen

19

k

Der Aa-kerk GroningenConcert Nederlands Studenten Kamerorkest (Nesko) in de Der Aa-kerk 7 aprilKamermuziek van Stravinsky Saint-Saeumlns Faina en Mendelssohn Voor meer informatie en kaartenwwwneskonl

Nederlands Kamerkoor Donderdag 16 april Het Nederlands Kamerkoor zingt onder leiding van Risto Joost in de Der Aa-kerk Op het programma staat muziek van Scandinavische componisten Kaarten zijn verkrijgbaar op wwwblgroningennlagenda

Kerk van LeegkerkConcert Port of Call in kerk van Leegkerk 12 aprilPort of Call is het pseudoniem van Singersongwriter Pieter van Vliet (1990) Hij speelt onder meer gitaar en banjo en zingt Van Vliet schrijft bondige nummers geiumlnspireerd door heden-daagse liedjesschrijvers als Sufjan Stevens Jeff Mangum en Jason Molina

HORTUS HAREN Beeldententoonstelling 7xSOLO23 mei tm 20 septemberZeven kunstenaars uit de Eems-Dollard Regio gaan de tuinen vullen met hun prachtige abstracte en figuratieve werken gemaakt van uiteenlopende materialen als hout ijzer staal brons en natuursteen

19

k

l

ColofonGevangen vrijheidJaargang 2 nummer 1 maart 2015ISSN 24-05-8270RedactieThea Pol Roely Klok

Wilt u reageren of heeft u kopijinfoerfgoedpartnersnl

Aan dit nummer werkten meeJochem Abbes Jaap Bosman Bettie Jongejan Willy van der Schuit Werkgroep educatie Muzeeaquarium Delfzijl Henk Mezach Jikke van der Spek Jan Siebo Uffen NNTTM

Fotorsquos omslag Elmer Spaargaren Vormgevingsconcept en lay-outwwwgerarddevriesnl

Erfgoed inzicht is het digitaletijdschrift van Erfgoedpartnersen verschijnt in de maandenmaart juni september endecember

ErfgoedpartnersLopende Diep 89712 NW Groningen(050) 313 00 52wwwerfgoedpartnersnl