p. 1

Er gaat niets boven gezondheid

Twee gezonde jaren extra in 2020!

Universitair Medisch Centrum Groningen

Hanzeplein 1 / Postbus 30 001

9700 RB Groningen

T: (050) 261 61 61 / Info@umcg.nl

Powered by

p. 3

InhoudH1 | Inleiding p. 04

H2 | Two more years p. 06

H3 | Brede kennisbasis p. 09

H4 | Valorisatie van kennis p. 15

H5 | Patiëntenzorg p. 21

H6 | De professionals p. 23

H7 | Ambitie 2020: p. 25

Healthy Ageing Hub

H8 | 2020 p. 29

H1 | Inleiding

Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) is in de

afgelopen honderd jaar uitgegroeid tot een stad binnen de

stad Groningen. Een knooppunt van kennis, zorg en onder-

nemerschap dat altijd in beweging is en waar de mens altijd

centraal staat. In 2006 hebben de Rijksuniversiteit Groningen

en het UMCG de strategische keuze gemaakt voor het maat-

schappelijk thema Healthy Ageing, gezond en actief ouder

worden. Hierbij gaat de aandacht nadrukkelijk naar de hele

levenscyclus, van vóór de conceptie tot en met het levens-

einde. Van zuigeling tot eeuwling; preventie waar mogelijk,

behandeling op maat; met de kwaliteit van leven en de

mogelijkheid tot participatie voorop.

In de afgelopen zes jaar zijn omvangrijke investeringen (in totaal circa € 250

miljoen) gedaan waarmee in Noord-Nederland een stevige onderzoeksinfra-

structuur gerealiseerd is op het vlak van gezondheid en veroudering. Het

grootschalige cohortonderzoek LifeLines en het European Research Institute

for the Biology of Ageing (ERIBA) zijn hiervan de meest in het oog springende

voorbeelden, maar ook tal van andere initiatieven zijn ontplooid. Daarmee

werd het fundament gelegd voor het innovatieve kenniscluster dat zich

ontwikkelt onder de paraplu van het Healthy Ageing Network Northern

Netherlands (HANNN).

p. 5

Steeds meer bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties

in Noord-Nederland werken samen aan nieuwe vormen van preventie, betere

medicijnen, gezonde voeding, nieuwe organisatievormen van zorg en nieuwe

producten en diensten. Deze multidisciplinaire benadering èn de focus op de

hele levensloop maken het cluster in Noord-Nederland zo onderscheidend.

Healthy Ageing is zeer actueel. De babyboomgeneratie gaat met pensioen,

in de krimpgebieden komt toegankelijkheid en kwaliteit van zorg onder

druk te staan en de kosten van zorg blijven stijgen. Deze problemen

beperken zich niet tot Nederland. Niet voor niets riep de Wereldgezondheids-

organisatie (WHO) ‘Ageing en Health’ uit als thema van de Wereldgezond-

heidsdag 2012.

De Europese Unie heeft demografische verandering aangewezen als één

van de drie ‘grand challenges’. De vraag hoe om te gaan met de ouder

wordende samenleving, inclusief het toegankelijk en betaalbaar houden van

de gezondheidszorg, zal leidend zijn in het Europese beleid tot en met 2020.

In het kader van het Europese Innovatiepartnerschap (EIP), waarvan er één is

gericht op Active and Healthy Ageing (AHA), is als doelstelling geformuleerd

dat in 2020 het gemiddeld aantal gezonde levensjaren van EU-burgers met

twee jaar is toegenomen.

Het UMCG heeft de ambitie om niet alleen een stad binnen de stad

Groningen en kenniskern binnen HANNN te zijn, maar ook uit te groeien tot

wereldwijde Healthy Ageing Hub. The place to be in een uitgebreid netwerk

van kennisinstellingen en bedrijven die gezamenlijk werken aan de ambitie van

twee extra gezonde jaren.

Nederland staat (net als de rest van de westerse

wereld) in de komende jaren voor de uitdaging meer

mensen langer gezond en actief te laten leven. De

afgelopen anderhalve eeuw is de levensverwachting fors

toegenomen. Maar het moment waarop verouderings-

verschijnselen en chronische ziekten zich manifesteren

schuift niet mee. In tegendeel. Met andere woorden:

het aantal gezonde levensjaren (health span) bli jft achter

bij het aantal extra levensjaren (l ife span).

Oudere mensen hebben – mede door een stapeling van meerdere chronische ziekten - gemiddeld genomen meer

zorg nodig dan jongeren. Bovendien zijn er grote sociaal-economische verschillen in gezondheidssituatie en

levensduur, die mede te maken hebben met opleidingsniveau en leefstijl. De combinatie van vergrijzing, nieuwe

technologische mogelijkheden, toenemend inkomen en hogere consumenteisen, heeft geleid tot een sterke stijging

van de zorgkosten in de afgelopen decennia. Van 7% van de collectieve uitgaven in 1970 tot 21% in 2010.

0Leeftijdsklasse

15.000

5.000

20.000

10.000

25.000

30.000

40.000

35.000

45.000

50.000Zorgkosten in euro per inwoner

1 3010 40 6520 50 75 905 35 6015 45 70 8525 55 80 95+

Mannen

Vrouwen

H2 | Two more years

p. 7

Deze lasten moeten in de toekomst gedragen worden door een afnemende beroepsbevolking. Bovendien zal

het aantal arbeidsplaatsen in de zorg aanzienlijk toenemen door de groeiende zorgvraag. Indien de trend van

de afgelopen jaren doorzet, zou in 2025 een kwart van de beroepsbevolking werkzaam zijn in de zorg.

Het ligt in de rede om deze elkaar versterkende problemen (groeiende zorgvraag en zorgkosten vs. afnemende

beroepsbevolking) het hoofd te bieden door mensen langer gezond te houden en in staat te stellen langer actief te

participeren op de arbeidsmarkt.

Recente wetenschappelijke inzichten bevestigen dat compression of disease burden hét antwoord op

bovengenoemde uitdagingen vormt. Zo blijkt dat de levensduur kan worden verlengd en veroudering-gerelateerde

aandoeningen kunnen worden uitgesteld door middel van enkele genmutaties, het wegnemen van verouderde cellen

in weefsels en beperking van de calorie-inname. Door dergelijke fundamentele verouderingsmechanismen aan te

pakken, kunnen verouderingsziekten meer als groep bestreden worden. Maar ook door de fitheid van mensen te

verbeteren, blijkt de health span te worden verlengd.

Binnen het Healthy Ageing initiatief gaat het om drie vormen van preventie: • Primaire preventie: voorkomen dat een ziekte ontstaat. Dat kan door verouderingsprocessen te

vertragen, oorzaken weg te nemen, omgeving en leefstijl aan te passen of de weerstand van het lichaam

(het immuunsysteem) te versterken.

• Secundaire preventie: voorkomen en beperken van gezondheidsverlies door vroege opsporing en

behandeling. Eerder, gerichter en meer op maat behandelen verbetert de kans op genezing en beperkt

bijwerkingen. Vroege interventies op leefstijl of omgevingsfactoren verkleinen de kans op en de ernst

van problemen later.

• Tertiaire preventie: de impact van chronische ziekten verkleinen. Minder invasieve en nauwkeuriger

behandelingen, beperken bijkomende schade en (latere) complicaties. ICT en eHealth vergroten de

zelfstandigheid en zelfredzaamheid van patiënten.

Hea

lth

Ambition(Profit for society)

Life course

Age

Prevention/Maintenance

Intervention

Om op basis van bovenstaande benadering de ambitie van twee extra gezonde levensjaren te halen, is

derhalve een multidisciplinaire Healthy Ageing-aanpak nodig.

Wat levert het op?De maatschappelijke en economische baten van preventie - het voorkómen van ziekte, het eerder opsporen

en behandelen van ziekten, en het verkleinen van de impact van ziekten – zijn groot. Dit blijkt uit het recente

onderzoek “Gezond en actief ouder worden. De maatschappelijke baten van Healthy Ageing onderzoek” (2012)

dat gezondheidseconoom Marc Pomp uitvoerde in opdracht van het UMCG.

Hij becijferde dat:

• het gezondheidsverlies dat gepaard gaat met veroudering met een derde kan worden teruggedrongen

• de stijging van de zorguitgaven op lange termijn kunnen worden beperkt tot 18% van het BBP

• tegelijkertijd kan bijgedragen worden aan extra arbeidsparticipatie. Dit effect kan volgens de

berekeningen oplopen tot ruim 150.000 personen in 2050.

p. 9

H3 | Brede kennisbasisHet brede arsenaal aan excellente kennis, verspreid

over een groot aantal domeinen, vormt het fundament

voor het Healthy Ageing-cluster in Noord-Nederland.

De Rijksuniversiteit Groningen heeft Healthy Ageing als

maatschappelijk speerpunt gekozen, naast Energie en

Sustainable Society. Dit heeft geleid tot Healthy Ageing

activiteiten in zes van de negen faculteiten. Ook door

de Hanzehogeschool Groningen wordt stevig ingezet op

dit thema, waarbij het bovendien een coördinerende rol

heeft binnen de vier noordelijke Hogescholen. Binnen het

UMCG zijn alle kerntaken verweven met Healthy Ageing:

zorg, onderzoek, onderwijs en opleidingen.

Multidisciplinair perspectief op de hele levenscyclus van de mens

Preventie

Ouders Conceptie Geboorte Kind Adolescent Volwassenen Senior Overlijden

Bio-informatica Voeding Medicijnen Psychologie

Materiaalkunde Epidemiologie Bewegingswetenschappen Ruimtelijke wetenschappen Economie

Health literary Ethiek Medische wetenschappen Medtech Systeembiologie Farmacie

Robotica Stamceltechnologie Juridisch Gedrag/life style

Participatie FunctiebehoudGenetica

Sociologie

ICT

HTA

Een greep uit de lopende multidisciplinaire onderzoeksinitiatieven:

• Biology of Ageing: onderzoek naar moleculaire en cellulaire processen van veroudering als basis

voor nieuwe therapie en preventie

• Food and Health: welke rol kan voeding spelen bij preventie, functiebehoud en therapie

(nutraceuticals)

• Ageing Brain: behandeling en beheersing van veroudering-gerelateerde hersenziekten, cognitieve

achteruitgang en dementie

• Technology and Health: onderzoek naar innovatieve technologie voor diagnose en therapie, revalidatie en

regeneratie van functie, informatica, robotica, domotica en eHealth

• Drug development and personalized medicine for the aged: ontwikkeling van specifieke medicijnen

voor (combinaties van) ouderdomsziekten

• Active Ageing and Independent Living: ontwikkeling en toepassing van nieuwe concepten binnen

proeftuinen voor een gezonde leefstijl en zelfmanagement

• Healthy Ageing@Work: onderzoek naar een gezonde werkomgeving en werkprocessen die eraan

bijdragen dat werknemers langer in goede gezondheid kunnen participeren

• Health Literacy: vergroting van kennis en vaardigheden over de eigen mogelijkheden om gezondheid

en welzijn te optimaliseren

• Healthy Ageing, Population and Society (HAPS): onderzoek naar de maatschappelijke aspecten van

veroudering gedurende de levenscyclus, van arbeidsmarkt en de woningmarkt tot gezondheidszorg en

vrijetijdsbesteding

Samenwerking in Noord- en Oost-NederlandBinnen het noordoostelijke deel van Nederland wordt op onderzoeksgebied onder meer samengewerkt

met de Universiteit Twente, Wageningen UR, Radboud Universiteit en UMC Nijmegen en voor toegepast

onderzoek met de Noordelijke hogescholen. Concrete voorbeelden zijn:

• Carbohydrate Competence Center (CCC), een samenwerkingsverband van UMCG, RUG,

Wageningen UR, TNO en een twintigtal bedrijven gericht op ontwikkeling van hoogwaardige kennis

en innovatie op het vlak van koolhydraten.

• SPRINT, een samenwerkingverband van UMCG, RUG, Universiteit Twente en tientallen bedrijven

voor de ontwikkeling van innovatieve technieken om ouderen mobiel te houden.

• Voor toegepast onderzoek en innovatie wordt binnen HANNN onder andere samengewerkt met

Noordelijke hogescholen, netwerkorganisaties, Springboard, Food Circle, Water Alliance,

Sensor Universe, Zorg Innovatie Forum, en uitvoeringsorganisaties als NOM, Syntens en TCNN.

• Center for Medical Imaging Noord en Oost Nederland (CMINEN), een samenwerkingsverband van

UMCG, Universiteit Twente, Radboud UMC Nijmegen en Siemens Nederland op het gebied van

nieuwe imaging technologieën voor vroegtijdig diagnosticeren van ziekten.

• Topinstituut Food & Nutrition (TIFN) een publiek-privaat samenwerkingsverband waar onderzoekers

van UMCG, Wageningen UR en Maastricht UMC samenwerken met onderzoekers van (internationale)

voedingsindustrieën.

p. 11

Noord-Nederlandse samenwerkingsverbanden UMCG/RUG (selectie)

De kritische massa van het kenniscluster is versterkt

met LifeLines en ERIBA

LifeLines als onuitputtelijke gegevensbronLifeLines is een cohortonderzoek met maar liefst 165.000 deelnemers (10% van de bevolking van Noord-

Nederland) uit drie generaties die 30 jaar worden gevolgd. In het onderzoek worden allerlei gegevens van deze

personen vastgelegd, o.a. genetische, sociaal-psychologische en medische status, voedingsgewoonten, leefstijl,

werk en leefomgeving. Deze studie zal een enorme hoeveelheid informatie opleveren over wanneer en waarom een

persoon ziek wordt en over de effecten van interventies. De totaal gerealiseerde investeringen in LifeLines tot en met

2017 bedragen € 106 miljoen.

In Ostfriesland, het aan Noord-Nederland grenzende deel van Duitsland, bestaat interesse voor uitrol van het

LifeLines onderzoek.

Het UMCG heeft met GECKO, TRAILS en PREVEND een jarenlange traditie in corhortonderzoeken. Vanuit deze

ervaring speelt het UMCG een belangrijke voortrekkersrol in nationale en internationale samenwerkingsstructuren van

cohortstudies en biobanken, waaronder Dutch Biobanking Hub, Parelsnoer, BBMRI, BioSHaRE en P3G. Door deze

studies te standaardiseren en aan elkaar te koppelen, ontstaat een steeds rijkere bron van data.

Europees toponderzoekscentrum ERIBA Met steun van de Europese, nationale en regionale overheid is het European Research Institute for the Biology of

Ageing (ERIBA) opgericht in 2009. In dit instituut werkt een tiental internationale topwetenschappers met hun

onderzoeksgroepen aan het ontrafelen van verschillende aspecten van de biologie van veroudering. De investering

voor de eerste fase bedraagt in totaal € 50 mln.

Inmiddels heeft dit center of excellence belangrijke samenwerkingsverbanden opgebouwd met andere

toonaangevende verouderingsinstituten in Europa (o.a. Newcastle, Kopenhagen en diverse Duitse instellingen),

Noord-Amerika (Mayo Clinic) en Rusland (Skolkovo). Binnen Nederland werkt ERIBA intensief samen met

gerenommeerde verouderingsonderzoekers van o.a. Erasmus MC, Leids UMC en Hubrecht Instituut Utrecht.

Samen met het NKI is, met steun vanuit de NWO Roadmap for Research Infrastructures, de Mouse Clinic for

Cancer and Ageing tot stand gebracht. Daarnaast is binnen ERIBA het NWO Netherlands Center for Systems

Biology of Energy Metabolism and Ageing gerealiseerd.

UMCG/RUG

HANNN

ZIF

Bedrijfsleven

Hogescholen/ROC’s

SNN/provincies/gemeenten

Senor Universe

Springboard

Agrofood/BBE

Wateralliantie

p. 13

Wereldwijde samenwerking

Het UMCG maakt onderdeel uit van de volgende grote internationale netwerken:

• De Alliance for Healthy Aging, samen met Mayo Clinic (USA), Noaber Foundation, VitaValley

en PGGM.

• De East West Alliance, samen met onder meer Shantou University en University of Hongkong

(China), Stanford en Berkeley (VS), Alberta en Manitoba (Canada), Cambridge en Oxford (Verenigd

Koninkrijk).

• Het Initial Training Network (ITN) MARRIAGE, een consortium van acht Europese verouderings-

instituten (uit Heraklion, Keulen, Kopenhagen, Leiden, Newcastle, Rotterdam en Ulm) en vier

bedrijven met ERIBA als coördinator. Dit consortium heeft een Marie Curie grant gekregen van

€ 3,9 miljoen, voor het trainen van jonge wetenschappers in verouderingsonderzoek.

• Skolkovo Center for Stem Cell Research, een samenwerkingverband vant het Massachusetts Institute

of Technology (MIT) uit Boston, het Hubrecht Instituut in Utrecht, en vier Russische onderzoeks-

instituten, met ERIBA als coördinator. Met omvangrijke steun van de Russische overheid wordt nabij

Moskou een nieuw instituut voor stamcelonderzoek opgezet.

• Biobank Standardisation and Harmonisation for Research Excellence in the European Union

(BioSHaRE-EU), het UMCG coordineert dit FP7 project, waarbij de data van grootschalige cohorten

zoals HUNT, KORA, LifeGene, LifeLines, UK-bio-bank worden gestandariseerd en geharmoniseerd.

• European Biobanking and Biomolecular Research Infrastructure (BBMRI), het UMCG is de

nationale coördinator van het Large Prospective Cohorts (BBMRI-LPC), een groot FP7 project.

• Global Harmonization Platform for large scale biobank studies i.o., waarvan UMCG/RUG de

Europese coördinator is en McGill University in Montreal (Canada) de Noord-Amerikaanse.

Newcastle Kopenhagen

India

Heidelberg/Keulen/Ulm/etc.

RochesterMontréal Brussel

China

De focus op Healthy Ageing en het sturen op excellentie heeft inmiddels al geresulteerd in een toenemend aantal

publicaties in gerenommeerde vaktijdschriften (Science, Nature, New England Journal, etc). Ook het aantal grants

die Groningse wetenschappers de afgelopen jaren van de EU en Nederlandse overheid hebben ontvangen is

aanzienlijk gegroeid: de keuze voor Healthy Ageing als speerpunt in 2006 betaalt uit!

20072006

aant

al la

urea

ten

totale omvang beurzen x 1000

e

20092008 2010 2011

0

2

4

6

8

10

12

0

2000

6000

8000

10000

12000

14000

Aantal vernieuwingsimpuls en ERC aanvragen gehonoreerd

Totale omvang van individuele beurzenVernieuwingsimpuls en ERC (x 1000 e)

4000

p. 15

H4 | Valorisatie van kennisOp het gebied van Healthy Ageing heeft Noord-Neder-

land alles in huis voor het doorlopen van de hele inno-

vatieketen. Toponderzoekers, bedrijven, cohortstudies,

faciliteiten voor preklinisch en klinisch onderzoek en een

omgeving waar innovaties getest kunnen worden.

Om per topic de juiste ketens te formeren is de afgelopen jaren een omvangrijke infrastructuur voor

kennisvalorisatie opgebouwd. Deze ondersteuning heeft ertoe geleid dat sinds 2007 de samenwerking

met het bedrijfsleven sterk is toegenomen. Zo is joint R&D tot stand gekomen met internationaal

opererende bedrijven:

• FrieslandCampina: ontwikkeling voedingsproducten om het ontstaan van ontstekingen tegen te gaan

• DSM Nutritional Products GmbH: onderzoek naar de rol van o.a. vitaminen en vetzuren bij gezond ouder worden

• Danone Research: onder andere ontwikkeling van babyvoeding en klinische voedingen

• Roche: binnen de Dutch Imaging Hub (samen met VUmc en UMC St Radboud). Dit samenwerkings-

verband richt zich op het verkorten van termijn waarop medicijnen en behandelmethoden de markt

bereiken

• Siemens: binnen het Center for Medical Imaging Noord en Oost Nederland (CMINEN) samen met

Universiteit Twente. Samenwerking richt zich op onderzoek en ontwikkeling van nieuwe beeldvormende

technieken

• Daarnaast zijn UMCG-onderzoekers in toenemende mate actief binnen diverse publiek private

initiatieven zoals TI Pharma, CTMM, BMM, TIFN, CCC, waarbinnen intensief wordt

samengewerkt met diverse (grote) industriële partners

Deze trend is terug te zien in de groei van externe financiering

Aanjagen van hele innovatieketen

Data-verzameling

Fundamen-teel onderzoek

Preklinisch onderzoek

Klinisch onderzoek

Product ontwikkeling

Validatie Marktintro

MarktValorisatieERIBALifeLines

Valorisatie-infrastructuur

• De Stichting Business Generator Groningen (SBGG) identificeert sinds 2007 binnen UMCG en RUG

potentieel te commercialiseren kennis en stelt die via samenwerkingsverbanden en licentiecontracten

beschikbaar aan ondernemers. Daarnaast ondersteunt het (nieuwe) ondernemers bij hun start of groei

door begeleiding, financiering en toegang tot relevante netwerken.

• Via het Centrum voor Valorisatie en Ondernemerschap (CVO) hebben RUG, UMCG en

Hanzehogeschool Groningen in 2011 hun valorisatie-inzet gestroomlijnd. Het CVO richt zich op

screening en scouting, IP-bescherming, R&D-samenwerking, en stimulering van ondernemerschaps-

onderwijs en ondernemerschap.

• Teneinde de R&D-samenwerking met grote, multinationaal opererende bedrijven te intensiveren, is

binnen het UMCG in 2011 het Center for Development and Innovation (CDI) opgericht

0,0

10

20

30

40

50

60

70

Totaal externe financiering UMCG onderzoek (2de, 3de, en 4de geldstroom)

2006 20082007 2009 2010

x m

iljoe

n eu

ro

p. 17

De Healthy Ageing Campus Netherlands Onder de vlag van de Healthy Ageing Campus Netherlands worden alle faciliteiten, bedrijven en onderzoekers

op en rond het UMCG bijeen gebracht die vallen onder de terreinen Food & (e-)Health, Biomedical Technology en

Pharma. De Campus-organisatie brengt, met behulp van de beschikbare valorisatie-infrastructuur, de aanwezige

innovatieketens in beeld. Op basis van behoeften binnen die ketens worden bedrijven geacquireerd en gekoppeld

aan aanwezige kennis. De Campus faciliteert de samenwerking die ontstaat en neemt de profilering en branding

voor zijn rekening.

Op de Healthy Ageing Campus Netherlands is al 26.500 vierkante meter bedrijfsruimte beschikbaar

8000 m2 Incubators 3500 m2 Lab faciliteiten / bedrijven 15000 m2 Stafkamers en support

Naast onderzoeksfaciliteiten van de universiteit en het UMCG, incubatorgebouwen en bedrijfslaboratoria krijgt de

Healthy Ageing Campus de beschikking over een R&D Hotel. Dit is een flexibel aanbod van lab- en kantoorruimte die

op projectbasis kunnen worden gebruikt door onderzoekers en ondernemers. Zij kunnen inchecken wanneer zij

willen en op elk moment weer vertrekken.

2 3C A M P U S C A M P U SR&D Hotel Edit ion | Healthy Ageing Campus Nether lands

Smartest ki lometer in the Netherlands

Patients Animal

facilities

Spin-off

companies

Research NH Hotel Research

facilities

Valorization

center

Healthy AgeingCampus Netherlands

Students

2 3C A M P U S C A M P U SR&D Hotel Edit ion | Healthy Ageing Campus Nether lands

Smartest ki lometer in the Netherlands

Patients Animal

facilities

Spin-off

companies

Research NH Hotel Research

facilities

Valorization

center

Healthy AgeingCampus Netherlands

Students

p. 19

Nationale samenwerkingsverbanden UMCG/RUG (selectie)

NederlandBinnen Nederland werkt UMCG actief samen met andere onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven in o.a.

• Topinstituut Pharma, 16 projecten

• BioMedical Materials program (BMM), 5 projecten

• Center for Translational Molecular Medicine (CTMM), 5 projecten

• Topinstituut Food and Nutrition (TIFN), 10 projecten

• Mouse Center for Cancer and Ageing (MCCA) gefinancierd uit het Nationale Roadmap-programma

voor grootschalige onderzoeksfaciliteiten. Samen met het Nationaal Kanker Instituut (NKI)

• Parelsnoer, afstemming en koppeling tussen de biobanken van de 8 UMC’s

• Biobanking and Biomolecular Resources Research Infrastructure Nederland (BBMRI-NL)

• Netherlands Consortium for Healthy Ageing (NCHA), samen met 6 UMC’s en 6 bedrijven. Focus op

biologische factoren die gezondheid op latere leeftijd bepalen

• Intervention Research On Health Literacy among Ageing population (IROHLA), EU KP7 project

• IMaging PAtients for Cancer drug selecTion (IMPACT) met UMC St Radboud en VUmc

UMCG/RUG

Hamburg

OldenburgBremen

Hannover

BMM

TIFN

CTM

MW

UR

Vita

Vall

ey

NFU/

UMC’

sTi

Pharm

a

TNOBBMRIParelsn

oer

TU

p. 21

H5 | PatiëntenzorgHet systeem van gezondheidszorg is te eenzijdig

gericht op behandeling en zorg bij ziekte, waar ook een

inspanning nodig is om gedurende de hele levensloop

aandoeningen te voorkomen. Maar ook bij de cure valt

nog een wereld te winnen waar het gaat om eerdere

diagnose en behandeling op maat. De nadruk ligt nu nog

teveel op het afzonderli jk behandelen van verschillende

ziektes. Bij ouderen spelen echter vaak meerdere,

complexe aandoeningen naast elkaar en verlopen

ziekteprocessen vaak anders dan in jongere patiënten.

In het UMCG wordt daarom gewerkt aan multidisciplinaire samenwerking en speuren onderzoekers en

artsen naar betere diagnose- en behandelmethoden voor specifieke groepen van kwetsbare ouderen. Ook

wordt met partners in de regio gewerkt aan nieuwe zorgsystemen. Een goed voorbeeld hiervan is het Netwerk

Ouderenzorg Regio Noord (NPO-NN) dat in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg wordt gecoördi-

neerd door het UMCG. Hier zijn ruim 50 organisaties bij aangesloten. Gezamenlijk wordt een tiental onderzoeks-,

transitie- en implementatieprojecten uitgevoerd die bijdragen aan een samenhangend zorgaanbod dat beter is

afgestemd op de behoeften van ouderen. Dit moet leiden tot meer zelfredzaamheid, meer functiebehoud en

daardoor minder behoefte aan zorg.

GERASAls aanvulling op de bestaande cohortstudies werkt het UMCG ook aan ziekenhuisbrede database, waarin

patiëntkarakteristieken, medisch handelen, geboden zorg, kosten en uitkomsten op gestandaardiseerde wijze

worden geregistreerd en gevolgd. Dit GERAS-programma vormt een snelgroeiende en veelomvattende

onderzoeksbasis voor evaluatie van de effectiviteit en efficiëntie van de behandeling en zorg. Uit GERAS afkomstige

inzichten zullen leiden tot multidisciplinaire, mogelijk transmurale, zorgconcepten voor specifieke doelgroepen.

UCOIn het UMCG Centrum voor Ouderengeneeskunde (UCO) wordt onderzoek gedaan naar meervoudige

aandoeningen, meervoudig medicijngebruik en emotionele stoornissen. Hier worden zorgpaden ontwikkeld rondom

symptomen als vallen, geheugenstoornissen en onbegrepen achteruitgang. Inzichten die voortkomen uit LifeLines

en ERIBA (en in de toekomst GERAS) krijgen een klinisch vervolg in het UCO en extern binnen het Nationaal

Programma Ouderenzorg Noord-Nederland.

Om onderzoek, opleiding en zorg op bepaalde terreinen beter op elkaar af te stemmen, werkt het UMCG

samen met partners aan verschillende specialistische centra. Voorbeelden zijn het Northern Netherlands

Oncology Center (NNOC), het MS Centrum Noord-Nederland, het Parkison Centrum Noord-Nederland en het

UMCG Transplantatie Centrum.

In het kader van de verbetering van palliatieve zorg richt het UMCG zich o.a. op het concept van ‘integrative

medicine’, waarbij bij kanker via leefstijl, bewegen, voeding en behandeling wordt gepoogd de ontwikkeling te

vertragen en de kwaliteit van leven te optimaliseren. Ook wordt gekeken naar introductie van het Maggie Center

concept, waarin bij kanker naast medische ook psychologische en maatschappelijke zorg wordt gegeven aan

patient en omgeving, zodat de eigen zeggenschap en draaglast wordt versterkt.

p. 23

H6 | De professionals Een andere benadering van gezondheidszorg is

sterk afhankelijk van de individuele zorgprofessional.

Het UMCG heeft een belangrijke opleidingsfunctie

binnen de Onderwijs- en Opleidingsregio (OOR) die

de provincies Friesland, Drenthe, Groningen en

Overijssel omvat. Hierin wordt het Healthy Ageing-

gedachtengoed nadrukkelijk naar voren gebracht.

In nationale benchmarks naar de waardering van de opleidingen behoren die van het UMCG steevast tot

de top-3 van Nederland. In samenwerking met andere ziekenhuizen in de OOR, hogescholen en ROC’s

worden opleidingen aangeboden op verschillende niveaus:

• Universitaire opleidingen in geneeskunde (initiële artsopleiding), tandheelkunde en bewegings-

wetenschappen, met in totaal meer dan 4.000 studenten, alsmede in Life Sciences en Medische Biologie.

• Opleidingen in alle erkende medische, sociaal-geneeskundige en klinisch-technologische specialismen

(met 7 ziekenhuizen binnen de OOR Noord- en Oost-Nederland), met in totaal 800 opleidingsplekken.

Mede vanuit het perspectief dat oudere patiënten vaak meerdere aandoeningen hebben, start het UMCG

(samen met drie andere ziekenhuizen in Nederland) een generalistische medische vervolgopleiding tot

(breed opgeleide) ziekenhuisarts.

• Beroepsopleidingen in de zorg, zoals MBO- en HBO-verpleegkundige (in samenwerking met

Hanzehogeschool), verpleegkundig specialist, operatieassistent, anesthesiemedewerker en

ziekenhuishygiënist, met in totaal 510 studenten.

• Erasmus Mundus Master Biomedical Engineering (Common European Master’s course in Biomedical

Engineering), een interdisciplinaire master op het terrein van biomedische technologie.

Met partneruniversiteiten Aken, Dublin, Gent, Brussel en Praag. Coördinatie ligt bij het UMCG.

• Bij- en nascholing op medische gebied via congressen, refereeravonden, etc., met 8.000 deelnemers.

• Bij- en nascholingsactiviteiten voor verpleegkundigen reguliere zorg met ruim 1.800 deelnemers en

specialistische zorg met ruim 320 deelnemers.

• Bij een aantal masteropleidingen van de Hanzehogeschool Groningen komt Healthy Ageing

nadrukkelijk aan de orde. Dit is onder meer bij de master Advanced Nursing Practice, de master

Physician assistant en het nieuwe masterprogramma Fysiotherapie voor chronisch zieken. Een nieuwe

master Sport en beweeginnovatie is in ontwikkeling.

• Unieke Engelstalige International Bachelor-opleiding in Global Health, met 60 deelnemers, waarvan

circa 40% uit Saoedi-Arabië, 40% uit Duitsland en 20% uit rest van de wereld.

• Jaarlijkse International Summerschool Healthy Ageing met 30 studenten uit de hele wereld.

• Opleidingen voor het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, o.a. de Junior Scientific Master Class,

diverse (Top)Masteropleidingen en een hoogwaardig seminar programma.

• UMCG/RUG hebben een belangrijke rol gespeeld bij het opzetten van een European Medical School

in Oldenburg en zijn ook door andere Duitse universiteiten benaderd om hen te ondersteunen bij

vergelijkbare initiatieven.

• Het UMCG en de RUG bieden drie gezamenlijke research masters aan:

Behavioral and Cognitive Neurosciences: Unraveling the complexity of brain and behavior

Clinical and Psychosocial Epidemiology: Bridging the gap between medicine and psychology

Medical and Pharmaceutical Drug Innovation: Finding new answers to chronic diseases

• Het jaarlijkse International Student Congress of Medical Sciences (ISCOMS) met Healthy Ageing

als rode draad in haar programma.

p. 25

H7 | Ambitie 2020: Healthy Ageing HubEr is sinds 2006 veel bereikt, maar er moet nog veel

gebeuren om in de buurt komen van onze stip aan de

horizon: 2 gezonde jaren extra in 2020. De weg er naar-

toe loopt wat ons betreft via versterken van excellentie,

samenwerking, valorisatie en aansluiting bij nationaal en

Europees beleid. Zo willen wij uitgroeien tot internationale

Healthy Ageing Hub.

Een hub in een netwerk dat zich momenteel steeds verder versterkt en uitbreidt. Van Noord-Amerika waar ERIBA via

de Mayo Clinic als enig EU Centrum aangesloten is op het door het National Institute on Aging gefinancierde

GeroScience Netwerk. Via Europa, waar LifeLines spin in het web is van grootschalige biobanken, de Life Science

clusters onderlinge netwerken vormen en excellente onderzoekers naar verouderingsmechanismen elkaar opzoeken.

Met de Skolkovo-connectie en de East-West Alliance is de brug geslagen naar het (Verre) Oosten, waar samenwer-

king in India en Singapore in het verschiet ligt. Zo ontstaat een ‘world league’ van Healthy Ageing onderzoek en

innovatie die het verschil gaat maken.

Versterken kennisbasisOm een bijdrage te kunnen leveren aan wetenschappelijke doorbraken op het gebied van veroudering en gezond-

heid moet de aanwezige kennisinfrastructuur onderhouden en uitgebouwd worden.

• LifeLines: het volgen van 165.000 deelnemers gedurende dertig jaar is een grootschalige logistieke

operatie. De eerste fase is gefinancierd tot en met 2016, waarna de infrastructuur in stand blijft ten

behoeve van de regelmatige vervolgscreening van alle deelnemers. Dit wordt wordt voor een belangrijk

deel bekostigd uit onderzoeksfondsen en opdrachten van derden, maar vergt daarnaast aanvullende

financiering.

• ERIBA: De topwetenschappers die dit topinstituut bevolken hebben state of the art onderzoeksappara-

tuur nodig. Hoewel er al tal van hoogwaardige onderzoeksfaciliteiten aanwezig zijn, zal dit regelmatig

nieuwe investeringen vergen, zoals in: iPS/sequencing-faciliteiten ten behoeve van een nieuwe wijze van stamcellenproductie en snellere

en specifiekere genetische screening, zoals single cell sequencing

Imagingfaciliteiten ten behoeve van betere beeldvorming op moleculair niveau.

• Centers of excellence: Excellentie zal op specifieke deelterreinen gebundeld en versterkt worden in

nieuwe centers of excellence:

European Metabolomics Institute (EMI): Innovatieve concepten in diagnostiek (Systems Diagnostics)

en behandeling (Systems Medicine) met het Netherlands Center for Systems Biology of Energy

Metabolism and Ageing als harde kern.

Expertise Centrum voor Orgaanondersteuning, -herstel en –vervanging (ECO3): gericht op het

verbeteren van de transplantatietechnologie en het tegengaan van fibrose (bindweefselvorming) wat leidt

tot achteruitgang van organen en afstoting van vervangen weefsels.

Smart mobility devices with improved Patient pRosthesisINTeraction (SPRINT), gericht op verbetering

van de mobiliteit van ouderen via innovatieve hulpmiddelen.

• Living Lab: een belangrijke factor in de stijgende zorgkosten is de toepassing van zorginnovaties vanuit

een ‘technology-push’, waarbij onvoldoende is gekeken naar effectiviteit en inbedding binnen de

zorgomgeving. Een Living Lab biedt de mogelijkheid dit aspect nadrukkelijker mee te nemen in het

innovatieproces. Het Lab wordt onder meer ingezet voor het uittesten en doorontwikkelen van:

Medische technologie

Serious Games

eHealth

Domotica

Voedings(middelen)onderzoek

• ICT-infrastructuur: Teneinde informatie snel en betrouwbaar uit te wisselen en zeer omvangrijke

databestanden diepgaand te kunnen analyseren, zijn ook de komende jaren forse investeringen in

aanvullende ICT-infrastructuur en analysefaciliteiten noodzakelijk. Het Target-consortium speelt hierin

een belangrijke rol, met partners als IBM, Oracle en Astron.

Aansluiten bij EuropaDe ambitie van de Europese Commissie van twee extra gezonde levensjaren in 2020 is verankerd binnen het

European Innovation Partnership on Active and Healthy Ageing (EIP), dat zich richt op preventie, care en

cure en stimuleren van gezond gedrag. Maar het Europese beleid biedt meer mogelijkheden.

In 2014 start een nieuwe Europese programma periode voor onderzoek en innovatie, regionaal Europees

beleid en Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Het UMCG zet vooral in op de eerste twee programma’s.

Horizon2020, het nieuwe Europese programma voor onderzoek- en innovatiesubsidies, kent drie

programmalijnen:

• Excellente wetenschap: hier sluiten we aan via de topwetenschappers vanuit de verschillende Healthy

Ageing-programmalijnen

• Industrieel leiderschap: aansluiting via nieuwe en lopende strategische samenwerkingsverbanden met

het bedrijfsleven

• Maatschappelijke uitdagingen: Hierbinnen biedt het thema “health, demographic change and

well-being” de meeste kansen.

Ook aan de verdere vormgeving van de Europese programma’s werkt het UMCG via formele en informele kanalen

mee. De ambitie om de internationale Healthy Ageing Hub te worden is groot en wordt ook vertaald in een actieve

lobby in Brussel.

p. 27

Daarnaast wordt vanuit het Noord-Nederlandse Healthy Ageing-cluster nadrukkelijker de samenwerking gezocht met

Noord-Duitsland. Dit heeft al geresulteerd in de European Medical School, de eerste grensoverschrijdende genees-

kunde-opleiding in Europa. Dit is een samenwerking tussen RUG/UMCG en de Carl van Ossietzky Universiteit in

Oldenburg. Uitbreiding van LifeLines in het Ems Dollard gebied sluit aan bij de ambitie om meer interregionaal samen

te werken. Op het terrein van medische micriobiologie en ziekenhuisinfectie preventie loopt een majeur grensover-

schrijdend project.

Het UMCG en HANNN beperken zich niet alleen tot de naaste buren in Niedersaksen, maar maken deel uit van

ScanBalt, een groot netwerk van life sciences research-driven clusters rond de Baltische Zee. Bij Europese project-

aanvragen wordt geput uit expertise (onderzoekers en bedrijven) binnen dit netwerk. Gezamenlijk is het ScanBalt

Position Paper “Healthy Ageing: From Biological Fundaments to Clinical Solutions” (2011) geschreven. Hierin staan

toekomstige projectideeën beschreven die tevens ingebracht worden in Brussel.

TopsectorenHealthy Ageing is niet integraal in een van de hokjes van het Topsectorenbeleid te vangen. Dat is terug te zien

in de clusters die onderdeel uit maken van het Healthy Ageing Network Northern Netherland: Food Circle (Agrofood),

Zorg Innovatie Forum (Care & Cure), SPRINT (Medical Technology, Creative Industry), Healthy Ageing Campus

Netherlands (Life Sciences en Medical Technology). Northern Drug Targeting and Delivery Cluster (Life Sciences),

Dairy Campus (Food), Hanze Institute for Technology (Medical Technology, Creative Industry). Healthy Ageing

beperkt zich dus niet tot Life Sciences, maar is ook een verbindende schakel met de topsectoren Agrofood,

Creatieve Industrie en High Tech Systemen en Materialen. De BV Nederland is er het meeste bij gebaat wanneer

zoveel mogelijk innovatiekracht gebundeld wordt en in samenhang de juiste kant op bewegen. Daarom werkt

het UMCG samen met onder meer ZonMW en de ministeries van EL&I, VWS en OCW om activiteiten binnen de

topsectoren op dit vlak aan te laten sluiten bij het voornoemde European Innovation Partnership on Active

and Healthy Ageing.

Smart SpecialisationBehalve de cross-overs binnen de Topsectoren, wordt ook de wisselwerking met andere

speerpuntclusters in Noord-Nederland gezocht, als basis voor de noordelijke Smart Specialisation:

• Agro&Food/Bio Based Economy (Food Circle, Carbohydrate Competence Center)

Vergroten van inzicht in de relatie tussen voeding en gezondheid De ontwikkeling van gezonde, persoonsgerichte voeding en supplementen (probiotica) voor

verschillende levensfasen en ziekten Voedselveiligheid, functionaliteit en ketenbeheer, waarbij uitgegaan wordt van de behoeften van

de eindgebruiker en de consequenties die dit heeft voor de voorgaande keten

Gebruik van alle onderdelen van een gewas (cascadering), etc.

• Water (Water Alliance)

Preventie virusinfecties die zich verspreiden via water

Urine als read-out voor voeding en milieufactoren

• Sensoren (Sensor Universe)

health monitoring

robotica in diagnose, behandeling en zorg

Gezond ondernemerschapDe rode loper wordt uitgerold voor ondernemers. Zij zijn de onmisbare schakel bij toepassing van kennis in nieuwe

producten, diensten en zorgconcepten. Met het HANNN is een waardevol netwerk ontstaan, waardoor bedrijven en

kennisinstellingen elkaar weten te vinden. De stap naar valorisatie moet vervolgens gezet worden op fysieke locaties

zoals de Healthy Ageing Campus Netherlands (HACN). De grote, internationaal opererende bedrijven in Food,

Pharma en Medical Technology richten zich voor R&D steeds meer op mkb-bedrijven en kennisinstellingen. Het

UMCG is in toenemende mate partner voor deze bedrijven (zoals Roche, FrieslandCampina, DSM, Merck, Siemens,

Philips). Dit komt enerzijds voort uit gezamenlijke projecten binnen topinstituten als CTMM, BMM, TIFN en TI

Pharma, maar anderzijds ook uit de beschikbaarheid van specifieke kennis en de aanwezigheid van innovatieketens.

Dit biedt mogelijkheden voor startende en groeiende bedrijven om aan te haken bij multinationals.

Bovendien vormt het vermogen succesvolle publiek-private consortia bij elkaar te brengen de sleutel tot het

nationale topsectorenbeleid en het Europese beleid 2014-2020. Een win-win situatie voor alle betrokken partijen.

Ondernemers worden op de campus ondersteund door een professioneel team.

Wij bieden bedrijven:

• De juiste route naar de juiste kennis. Kennisinstellingen kunnen voor ondernemers worden ervaren

als een doolhof. Daarom fungeren medewerkers van de Campus als gids.

• Beschikbaarheid faciliteiten van RUG/UMCG, zoals massaspectometrie, molecular imaging (PET),

good manufacturing practice (GMP) faciliteiten, laboratoria, etc. voor contractresearch en

business development.

• Toegang tot verschillende vormen van financiering. De Healthy Ageing Campus Netherlands is

met regionale, nationale en internationale partners de volgende fondsen aan het realiseren:

Proof of Concept-fonds

Pre-seed fonds

Seed fonds

• Ketenvorming. De campus brengt de aanwezige ketens van kennis en bedrijven op thema in kaart.

Op basis van deze analyses wordt actief geworven onder bedrijven die deze ketens kunnen aanvullen.

• Aansluiting bij publiek-private consortia, op zowel nationale als internationale schaal.

• Flexibele bedrijfsruimte vlakbij onderzoekers, faciliteiten en de bruisende binnenstad van Groningen.

• Een Living Lab om innovaties in de praktijk te testen

• Toegang tot een internationaal netwerk. Wanneer een ondernemer op de Healthy Ageing Campus

Netherlands niet vindt wat hij zoekt, kan het internationale netwerk uitkomst bieden.

De doelstelling van de Healthy Ageing Campus Netherlands is om in 2025 een werkgelegenheidsgroei van

750 fte gerealiseerd te hebben.

p. 29

H8 | 2020Wie in 2020 de Healthy Ageing Campus Netherlands

betreedt nabij het centrum van Groningen, ziet het

Healthy Ageing-plein waar studenten, onderzoekers en

ondernemers elkaar treffen in de researchfaciliteiten,

bedrijfsgebouwen en de horecagelegenheden. Het

restaurant staat bekend om zijn steeds vernieuwende

menukaart gebaseerd op nieuwe vindingen vanuit het

Food & Health-cluster.

Recht vooruit het ERIBA-gebouw, links het LifeLines-hoofdkwartier en aan de rechterkant het R&D Hotel. Vertegen-

woordigers van bedrijven over de hele wereld hebben het als uitvalsbasis genomen om samenwerkingsprojecten

op te zetten met onderzoekers op de campus.

Het bedrijfsverzamelgebouw tegenover het R&D Hotel huisvest al een flink aantal bedrijven als uitvloeisel van

dergelijke vormen samenwerkingen. De beschikbaarheid van financiering in de vorm van het Alliance for Healthy

Aging investeringsfonds, een healthy ageing seed fund en een proof of concept fonds, heeft ertoe geleid dat

innovatieve producten met succes de markt bereiken.

Even verderop stappen verpleegkundigen het Living Lab binnen, waar ze aan de slag gaan met nieuwe

eHealth-toepassingen. In het gebouw zit ook Healthy Ageing @ Work. Hier komen medewerkers van

verschillende grote regionale werkgevers naartoe om een conditietest te doen en gecoached te worden om hun

gezondheidsdoelen te halen.

Midden op het plein staat een grote klok. Op de klok wordt met groene blokken het aantal minuten

gemarkeerd - waarbij een uur staat voor een mensenleven - dat een Europeaan gemiddeld in goede gezondheid

doorbrengt. Iedereen op het plein kijkt uit naar het Healthy Ageing-festival. Dat is het moment waarop er weer een

rood blokje door een groene vervangen wordt.

p. 31

Universitair Medisch Centrum Groningen

Hanzeplein 1 / Postbus 30 001

9700 RB Groningen

T: (050) 261 61 61 / Info@umcg.nl

Powered by

www.healthyageing.umcg.nl / www.healthyageingcampus.nl

Co

lop

hon

Design: G

roninger Ontw

erpers 1209160 | (Copyright: U

MC

G 2012

Photography: istockphoto | A

rtist impressions: A

rtès