Factsheet

Waarom een ruimtelijke dialoog nodig is

Wereldwijd is er sprake van een zoektocht naar meer ruimte in stedelijk

gebied. Het gebruik van de ondergrond wordt als een haalbare oplossing

gezien. Het bewustzijn ten aanzien van de mogelijkheden van ondergronds

ruimtegebruik en de gevolgen hiervan zijn nog niet breed aanwezig. Het

gevolg is dat de ontwikkeling van de ondergrond veelal een autonoom

proces is met verregaande consequenties. Eén van de consequenties is

dat toekomstige ontwikkelingen onmogelijk worden gemaakt of dat

deze op steeds grotere diepte moeten plaatsvinden.

Wereldwijd blijft de bevolking toenemen. Er ontwikkelen zich steeds groeiende

megasteden als gevolg van de bevolkingsgroei en van de trek van het platteland

naar de stad. Deze steden kampen allen met problemen om binnen de

beschikbare ruimte alle benodigde functies te kunnen accommoderen. Al deze

infrastructuur vereist ruimte die vaak ook nog eens ten koste gaat van de

ruimtelijke kwaliteit bovengronds.

In 2007 is in Nederland de Urgenda gepubliceerd. Nederland duurzaam en

klimaatrobuust maken is het doel van de Urgenda. Om de urgentie aan te geven

stellen de auteurs van de Urgenda dat Nederland de komende vijftig jaar meer

moet veranderen dan in de afgelopen vijfhonderd jaar. Het gaat om veranderingen

die zich zowel op sociaal als op technisch vlak afspelen. Volgens de Urgenda is

het ondenkbaar dat ondergronds ruimtegebruik geen rol speelt bij deze

ontwikkeling. Binnen vijftien jaar is intensief ondergronds ruimtegebruik dan

ook gemeengoed geworden in Nederland volgens de Urgenda.

De wijze waarop op dit moment de ondergrond gebruikt wordt maakt echter dat

deze doelstelling niet haalbaar zal zijn. Sterker nog: binnen vijftien jaar loopt de

ontwikkeling van de ondergrond in Nederland volledig vast door de vele

autonome en sectoraal conflicterende ontwikkelingen. Daarbij zijn er een tweetal

zorgpunten te noemen. Enerzijds is de bodem een levend organisme dat de

drager is voor het leven bovengronds. Bodemprocessen voltrekken zich op een

volledig andere tijdschaal dan het leven bovengronds. Dit maakt dat iedere

ontwikkeling van de ondergrond in dat licht bezien en afgewogen moet worden.

Anderzijds zien we dat gebruik van de ondergrond voor bijvoorbeeld infrastructuur

zich vooral in het horizontale vlak afspeelt. Tegelijkertijd is er door het zoeken

naar alternatieve energie sprake van een ontwikkeling in het verticale vlak voor

1

Ondergrondse uitbreiding ArtEZ

hogeschool voor de kunsten, Arnhem

© ArtEZ Hogeschool

2

Enprodes Management Consultancy B.V.

Heemraadssingel 245

3023 CD Rotterdam

T 010 244 99 00

F 010 244 97 25

info@enprodes.nl

Over EnprodesEnprodes Management Consultancy B.V. is gevestigd

in Rotterdam en in 2008 opgericht door Han Admiraal.

Programma’s en projecten mogelijk maken door besluiten

te baseren op dialoog is de kernwaarde van waaruit

Enprodes werkt.

bijvoorbeeld warmte-koude opslag. Beide ontwikkelingen voltrekken zich

volstrekt autonoom en kennen geen eigen planningskader. Dat deze potentieel

conflicterend kunnen zijn behoeft geen betoog.

Op lokaal niveau zal er een visieontwikkeling met betrekking tot ondergronds

ruimtegebruik moeten plaatsvinden. Deze visie maakt het mogelijk om tot

afstemming te komen tussen functies die gebruik willen maken van de

ondergrond. Het biedt ook de mogelijkheid om tot afweging te komen ten

aanzien van wel of niet gebruiken van de ondergrond. In de praktijk is al gebleken

dat een dergelijke visieontwikkeling een tweetal positieve effecten kan hebben.

Door het identificeren van functies die gebruik willen maken van de ondergrond

kan het tot verrassende functiecombinaties komen, alsmede tot een

multi functioneel ondergronds ruimtegebruik. Ook maakt het koppeling van

ondergrondse functies mogelijk waardoor een nieuw, ondergronds, stedelijk

weefsel kan ontstaan. Het is essentieel dat er op lokaal niveau een ruimtelijke

dialoog gevoerd wordt om een visie op het gebruik van de ondergrond te

ontwikkelen.

Kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

Kurt Lewin: We can predict social consequences for any im

provement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

Kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

char

les

han

dy: t

her

e is

no

per

fect

so

luti

on t

o an

ythi

ng

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

Kurt Lew

in: W

e can

predict so

cial co

nseq

uen

ces for a

ny im

provem

ent project: th

e less involvem

ent of th

ose a

ffected, the less likely w

ill be an

implem

enta

ble solu

tion

kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected,the less likely will be an implementable solution

margaret Mead: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.

Kurt Lewin: We can predict social consequ

ences for an

y improvem

ent project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

charles handy: there is no perfect solution to anything

kurt lew

in: w

e can predict social consequences for any im

provement project: the less involvem

ent of those affected, the less likely w

ill be an

implem

enta

ble solutio

n

Kurt Lewin: W

e can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected,the less likely will be an implementable solution

margaret mead: never doubt that a small group of thoughtful, com

mitted citizen

s can chan

ge the world. in

deed, it is the only th

ing th

at ever has.

kurt lewin: w

e can predict social consequ

ences fo

r a

ny im

pro

vemen

t pro

ject: the less in

volvem

ent o

f tho

se affected, the less likely w

ill be an implem

entable solution

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

kurt lewin: we can predict social consequences for any improvem

ent project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

kurt lewin: W

e can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

Margaret Mead: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.

kurt Lewin: W

e can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

Margaret Mead: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.

margaret mead: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. Indeed, it is the only thing that ever has.

Kurt Lewin: We can predict social conseq

uen

ces for a

ny im

provement project: the less involvem

ent of those affected, the less likely will be an implementable solution

margaret mead: never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.Kurt Lew

in: We can predict social consequences for any im

provement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

margaret mead: never doubt that a small group of thoughtful, com

mitted citizen

s can ch

ange th

e world. In

deed, it is the o

nly th

ing th

at ever h

as.

kurt lewin: we can predict social consequences for any improvem

ent project: the less involvement of those affected, the less likely w

ill be an implem

entable solution

Margaret Mead: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.

margaret mead: never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.

Kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected,the less likely will be an implementable solution

Kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely w

ill be a

n impl

emen

tabl

e so

luti

on

Kurt lewin

: we can

predict social consequ

ences for a

ny im

provem

ent pro

ject: the less in

volvem

ent o

f tho

se affected, th

e less likely will be an

implem

entable solution

Margaret Mead: Never doubt that a small group of thoughtful,

committed citizens can change the world. Indeed, it is the only thing that ever has.

kurt Lewin: w

e can predict social consequences for any im

provemen

t project: the less involvement of those affected, the less likely w

ill be an implementable solution

charles handy: there is no perfect solution to anything

Kurt lewin: we can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

Kurt Lew

in: W

e can predict social con

sequences for any im

provement project: the less involvem

ent of those affected, the less likely w

ill be an

implem

enta

ble solu

tion

Kurt Lewin: we can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

Kurt Lewin: we can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an

Kurt Lewin: W

e can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

kurt Lewin: We can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

Margaret mead: never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. Indeed, it is the only thing that ever has.

kurt lewin: we can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an

kurt lewin: w

e can predict social consequences for any improvem

ent project: the less involvement of those affected, the less likely will be an implementable solution

charles handy: there is no perfect solution to anything

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

margaret Mead: Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. indeed, it is the only thing that ever has.

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

Mar

gare

t m

ead:

Nev

er d

oubt

that a

small group of thoughtful, committed citizens can change the world. Indeed, it

is the only thing that ever has.

kurt lewin: we can predict social consequences for any improvement project: the less involvement of those affected, the less likely will be an

charles handy: there is no perfe

ct s

olut

ion

to a

nyth

ing

charles handy: no one can predict the ultimate effect of any action

Samenvatting

— Op lokaal niveau is een ruimtelijke dialoog nodig om tot een

visie op het gebruik van de ondergrond te komen.

— De vele functies die in de ondergrond aanwezig zijn of daar

gebruik van kunnen maken, vragen om multifunctioneel

gebruik van de ondergrond.

— Minder autonoom en incidenteel gebruik van de ondergrond

bevordert de mogelijkheden om tot koppelingen tussen

functies te komen waardoor een nieuw, ondergronds stedelijk

weefsel ontstaat.

“De natuurlijke associatie

die het word ‘ondergronds’

bij mensen oproept, is koud,

kil, eng. Daar moeten we

vanaf. De Engelse architect

Sir Norman Foster zei eens:

‘De mens heeft twee oervor-

men voor verblijf, namelijk de

tent en de grot. De tent, die

kennen we al, daar staat het

land vol mee. De grot, daar

zijn we nu mee bezig.”

Han Admiraal