Aft. l. Mekka (1.) en Medina.

N oo rd-Alr ikaa nse ve rs ie, voor

1830. Cod.Or. 1220. Afm. per

bladzijde: 10,4 x 10,6 cm.

W

Enkele miniaturen van Mekka en Medinauit een viertal 19de - eeuwse Islamitischegebedenboeken

J. J. Wrrxeu

Voon on coDSDTENST van de Islam is het vanessentieel belang, dat de volgende vijf regels inacht worden genomen: de geloofsbelijdenis, hetgebed, de bedevaart, de vasten en het geven vanaalmoezen. Daarvan is de bedevaart naarMekka een der belangrijkste. In die stad name,lijk heeft de profeet Muhammed in 611 zijneerste openbaring ontvangen bij monde van deengel Gabridl. Hij vestigde zich in 622 in het500 km noordelijker gelegen Medina, nadathij met zijn politiek-religieus optreden in Mekka(waar hij in 571 A.D. was geboren) ernstigetegenstand had opgewekt. Daar kreeg debeweging van Muhammed wel politieke bete-kenis en na enkele jaren slaagde de profeet er inMekka te veroveren.In 632 stierf hij in Medina. Mekka was al langvoor Muhammad's optreden een belangrijkpelgrimsoord, onder meer door de aanwezigheidvan de 'Zwarte Steen', een meteoriet die in een

hoek van de Ka'ba, een kubusvormig gebouw-tje, is ingemetseld. Muhammad was zo verstan-dig de bestaande cultus te islamiseren door dezein verband te brengen met de aartsvaderAbraham die samen met zijn zoon Ismadl deKa'ba gebouwd zou hebben. Mekka en Medinazijn de twee heiligste plaatsen van de Islam;daar is Gods woord in de definitieve versie totMuhammad gekomen, daar is de Islam geboren.Mekka is het middelpunt van de Islam, ook inletterlijke zin, want bij het dagelijkse gebedbuigen de moslims zich in de richting vanMekka. De moslims die de kosten van eenbedevaart kunnen opbrengen moeten deze ookverrichten, en tegenwoordig bezoeken jaarlijksenige honderdduizenden gelovigen de heiligeplaatsen. Het is ook mogelijk in gedachten depelgrimage te verrichten (die natuurlijk de plichtom ook werkelijk op bedevaart te gaan nietopheft) door een meditatie aan deze heilige

215

Aft. 2. Mekka (r) en Medina.Turkse versie, I 8 3 7 -8. C od.Or.1 2.1 5 5. A"fm. per bladzijde: I 9,3x 12,2 cm.

t De volledige titel luidt: 'Dala'il

al-Khayrat wa Shawariq al-

Anwar f i ' s 'Sa la t ' a l a ' n -Nab i'l-Mukhtar',

en betekent onge-veer: 'Bewijzen van Zegeningen

en Opkomende Lichten bij het

Gebed tot de Uitverkoren Pro-

feet'. Er bestaat een Engelse ver-

taling van: 'Guide to Happiness.

2'76 A Manual of Prayer . . .' door

J. B. Pearson, Oxford 1907.

r..&r

plaatsen te wijden. Ten behoeve van zulkemeditatie is vermoedelijk het Arabischegebedenboek D ala'il al-Khayraf, geschrevendoor al-Gazuli, die stierf in 1465, vaak uit-gevoerd met een afbeelding van de moskee inMekka en die in Medina r.

Handschriften van de Dala'il al-Khayrat zijnvolstrekt niet zeldzaam. Naast de Koran is heteen van de meest verspreide boeken in deIslamitische wereld, niet alleen in Marokko,

waarvan al-Gazuli afkomstig is, maar tot inIndonesid toe. De meeste bibiiotheken bezittenwel een aantal exemplaren en voorlopig over-treft het aanbod op de handelsmarkt de vraag.Vanafhet begin van de l8de eeuw, sinds deboekdrukkunst in de landen van de Islam wordttoegepast, zijn ook onnoemelijk veel drukkenvan de Dala'il al-Khayrat verschenen. Ook nunog heeft iedere Arabische uitgever die zichzelfrespecteert toch minstens een Koran en een

AJb. 3. Mekka (r.) en Medina.Versie uit Kashmir, I9e eeuv. .Cod.Or. 14.276. Afm. per blad_zijde: 17,3 x I1,6 cm.

: '

2 P. Voorhoeve, Handlist ofArabic Manuscripts . . ., Leiden1957 . p . 56 .

Dala'il al-Khayrat in zijn fonds. De LeidseUniversiteitsbibliotheek bezrt naast een aantalgedrukte uitgaven ongeveer twintig handschrif_ten! waarvan een deel uit Indonesie afl<omstie is.Een aantal hiervan is reeds beschreven 2.Het is mij onbekend wanneer en om welkespeciale reden het gebruik rs ontstaan omexemplaren van de Dala,il al-Khayrdt tevoorzlen van afbeeldingen van Mekka enMedina. Voor de identificatie van incomplete

handschriften is het een nuttige aanwijzing alser afbeeldingen van Mekka en Medina in iitten.Het blijkt dan altijd om een handschrift van deDala'il al-Khayrat te gaan. Manuscripten vandeze tekst uit de verschillende gebieden van deIslamitische wereld geven bij vergelijking eengoed inzicht in de regionale stijlen waarin afbeel-dingen van de heilige plaatsen van de Islamwerden uitgevoerd. Een onlangs door de LeidseUniversiteitsbibliotheek gekocht exemplaar van 277

AJb.4. Mekka (r.) en Medina.

S umatraanse versie, I 8 I 4.

Cod.Or. 1751. Afm. per bladzij

de: 16,2 x l0 cm.

pI1j

i i il l1ir f

l r t1 l r

l il

r l l .

$

Atr

t\ : , l

d ,'f,:,3t',\,'lri

j. t

it:'ir,$

' ,,\' i i

t$'r$r s . t $

;.{-,-S'

I Uit: 'Western Arabia and the

Red Sea', Geographical Hand-

book Series. Naval Intelligence

Div is ion. (Oxford 1945), p.560

2'78 s63.

de Dala'il al-Khayrat is afkomstig uit Kashmir;een handschrift uit dit gebied bezat de Univer-siteitsbibliotheek nog niet. De twee miniaturenin dit nieuw verworven werk zijn uitgevoerd opeen manier die duidelijk verschilt van de al inkiden aanwezige handschriften.Hieronder volgen enkele opmerkingen over

afbeeldingen van Mekka en Medina zoals dievoorkomen in de l9de-eeuwse handschriftenvan de Dala'il al-Khayrat uit respectievelijkNoord-Afrika, Turkije, Kashmir en Sumatra.Ten gerieve van de lezer worden daarna nogplattegronden van Mekka en Medina in hunhuidige toestand gegeven r.

fffifuHt*

Frc.r . K e ' b a: . A l I Ja t c im3 , A l N la t r l f4. Al i \ laqlm al l lani f i5. Al l \ lar l i lm al l \ I i l l ik i6. Al l lar l l lnr a l F lanbal i7. Zemzcm8 . I l nb l l cn i She iba9, l \ ln t l ; lm Ibrahim

lo , i \ l i na r c t sl l . Larv Courtrz. Bab I l lz l ln

42. The Haram of Meccar 3 . I l ab a l I l a sh lar4 . l l ab as Sa f ir 5 . l l ab a r Rnhmar 6 . I l a b J i v I dr7 . I l ab A j l i nt 8 . I l ab Umm H tn irg. l lab al \ \ : id izo . J l ab I l r r ah imz r . l Jab a l D iod i l ' az : . I l ab a l 'Umra

23. IJab 'Amr ibn al 'As

24. Rab az Zaml,tniya

afbeelding is uitgevoerd in oker, blauw en rood.De linker nis verbeeldt Mekka; zij symboliseertde gehele moskee. Te zien zijn voorts hettrapvormig spreekgestoelte, een lamp (?) en eeningangspoort. De rechter nis stelt de moskee inMedina voor, met een lamp (?) en drie doods-kisten, namelijk die van de profeet Muhammaden van de eerste twee khaliefen, Abu Bakr enUmar (Cod.Or. 122Q, f l . 25b-26a).Een tweede handschrift komt uit Turkije,waarschijnlijk uit Istanbul, zoals uit de uitvoe-ring van het handschrift en de schriftsoort blijkt(alb.2). Volgens het colophon (f.9la) geco-pieerd door Sheikh Sulayman al-Wahbial-Burusawi in 1253 (Mohammedaanse tijd-rekening : 1837-38 AD). Rechts Mekka, l inksMedina, beide steden zijn perspectivisch af-gebeeld. Mekka is onmiddellijk te herkennenaan de Ka'ba midden op het moskeeplein,Medina aan de hoge koepel, waaronder degraven van de profeet en de twee khaliefenliggen. De palmen zouden nog door Fatima, dedochter van de profeet, geplant zijn. Het kadervan de miniaturen is uitgevoerd in goud, dehalfovale omlijsting in lila, de koepels in blauw,de bergen in bruin, de daken van de huizen invaal-oranje. Dit soort afbeeldingen zijn aller-mlnst topografisch betrouwbaar. Toch heeft deartiest een aantal verplichte details in achtgenomen: vijf minaretten bij de moskee inMedina, zeven bij die van Mekka. Medina ligt ineen oase en heeft daarom groen gekleurdegrond, Mekka ligt in de woestijn en daarom isde bodem daar lichtbruin gekleurd. De afwer-king van de beide steden en die van de berg-achtige achtergrond is geheel schematisch enmin of meer gelijk voor zowel Mekka alsMedina (Cod.Or. 12.455, f f . l5b-16a).Een onlangs verworven handschrift komt uitKashmir (alb. 3).De herkomst is vastgestelddoor vergelijking van het sierwerk elders in hethandschrift met dat in Korans uit Kashmir. Hetboek is ongedateerd, maar lijkt lgde-eeuws tezijn. De Arabische tekst is voorzren van eeninterlineaire Perzische vertaling. Links Medina,rechts Mekka. Onder de graven van de profeeten de twee khaliefen is nog met een apart

25. Bab al BIs i ta26. Bab al Qutbi27. Bal> az Zi.vlda28. I lab al N, Iahkamrzg. Bab al Nladrasa3o. I lab ad Dureiba3 t . I ) ab as Sa l lm32 . Bab Q I i t Bey33 . Bab an Nab i:+. Bab al Abbts35 . Bab 'A l i

AJb. 5 en 6. Plattegronden vanMekka (5) en Medina (6) inI945. De tegenwoordige situatie

zal hier ntet veel van verschillen.

Het eerste handschrift waarvoor wij aandachtwagen is te oordelen naar de schriftsoort uitNoord-Afrika afkomstig. Bovendien is hetformaat oblong, hetgeen veel in Noord-Afrikavoorkomt (a/b. 1).Het handschrift is ongeda-teerd en reeds sinds ca. 1830 in Leiden. De ) 1 A

Frc. 44.l . I i a t r m a ' r o r c h a r dz . \ \ ' c l l

- 1 , I ' l e t f o r m s4 . l ' l a t f o m o f t h c A c h a s5 . l \ l i h r : h a l l \ l r r t a h r j a d6 .

' I ' o m h o f I : e t i m a

7 . ' f h e

P r o p h c t ' r l l u j r rt .

' I ' h e R e u d h a

T'he llaram of Al htadina

9. ! 'u lp i t r i .t o . l \ l i h r t b a n N a b i 1 8 .t t . l \ l r l r r l l r a s S u l e r m l n i y a r g -t z , N l r h r i l r ' ( ) t h m a n z o -r j . S t 6 r c r @ m z r .1 4 . N I r h r J b z z .r t . \ \ ' r ,n rcn ' r p ray ing p l rce zJ .r0 . Koran ochml r

als in Medina zijn br.y de verschillende poortenvan de moskee ook de namen van deze poortenvermeld. Zo kan dit handschrift zijn nut hebbengehad als reisgids voor een pelgrim. De moskee-pleinen zijn uitgevoerd in goud, evenals dekoepels; de nissen zijn blauw, lichtrood, donker-rood en soms lila. Het geheel maakt de indruk66n grote tuin te zijn. In dat opzicht sluit hetmeer aan bij het landschap van Kashmir danop dat van beide bedevaartplaatsen (Cod.Or.14 .276, f f .70b-71a) .Uit Natal op Sumatra's westkust is ons laatstemanuscript afkomstig (alb.4). Het bevat naastde complete tekst van de Dala'il al-Khayritt nogeen aantal gebeden en andere religieuze enmagische teksten, zowel in het Arabisch als hetMaleis. De herkomst staat vast. omdat ditgebedenboek toebehoord heeft aan een imamvan Bondjol (100 km ten noorden van Padang).Blijkens een colophon op p. 501 is het geco-pieerd in 1229 AH (- I 8 I 4 AD). De afbeel-dingen van Mekka en Medina staan in dezeverzamelbundel niet binnen de tekst van deDala'il al-Khayrat, maar daarvoor, samen metafbeeldingen van magische aard. De voorstel-lingen zijn uiterst schematisch opgezet. Medina(links) heeft maar vier minaretten. De driegraven en het aparte grafvan Fatima zijn echterduidelijk te onderscheiden. De voorstelling is inrood, donkergroen en zwart uitgevoerd. Dithandschrift bevat op p. 352 nog een heel gede-tailleerde afbeelding van Medina, die heel goedals plattegrond van de moskee gebruikt kan zijngeweest (Cod.Or. I 75 I , pp. 127 - 128).

Bovenstaande opsomming is verre van com-pleet. Er zijn meer regionale stijlen dan dezevier, hoewel van de vier hier afgebeelde minia-turen die uit Noord-Afrika en Turkije typerendzijn. Tot op de dag van vandaag worden overalin de Islamitische wereld a{beeldingen vanMekka en Medina vervaardigd voor allerleivrome doeleinden, ook voor edities van deDala'il al-Khayrat. Yrij vaak is daarbij nog eenhandschriftelijke traditie te herkennen. Maarsoms heeft de drukker gewoon een foto ofprentbriefkaart gebruikt.

Storeroomsl\l inarctsBab al N{ejidil lab an n* is iI lab J ib r i lI lab as SallmBab ar Rahma

koepeltje het grafvan Fatima aangegeven.Daaronder is de palm te zien die zij zou hebbengeplant. Ook hier zijn duidelijk de vijf en dezeven minaretten aangegeven. Zowel in Mekka

a a

a a

a a

a a a

o a a

a a

a a

a a

a a

a a a

a a

Open Court

r2 D

a a a

a a a

a a a

a a a

a a a

a

a

a

a

a

a

a

a

a o a a . a a a o t r t . a

. a . . o . . a $ o o o

22

. a . . o o a a . o O A O O

. o . . o . . . { o o " o o

;-* tir-ogdoroo

a a a a a o a l a a . a t a a

280

4ft.6.

.if,*ennersANTl E K

-

\OVEMBER:JDE JAARGANG NO.4

INHOUDSOPGAVE

245 Mevrouw Drs. L. Buijnsters-SmetsHollandse Buitenplaatsen anno 1797. Eenalbum van vierentwintig gekleurde'Print-tekeningen' door H. Numan

260 B.J.vanTentShu-fu; een overzicht van de literatuur

275 J. J. WitkamEnkele miniaturen van Mekka en Medinauit een viertal l9de-eeuwse Islamitischegebedenboeken

281 Dr. Ulf WielandtMineraalwater- en bitterwaterkruiken enhun merken

290 Boekbesprekingen

296 Vragenrubriek

Verzamelregister op de jaargangenI tlm l0 van Antiek

De pri js is . f 8,- (exclusief verzendkosten).Schrif tel i jke bestel l ingen te r ichten aanUitgeversmaatschappij De Ti jdstroom.Postbus 14 . '7210 BA Lochem.

Redactie:

B. Dubbe, DeventerDrs. J. de Kleyn, DoorwerthDr. Mr. O. ter Kui le, AmsterdamProf. Dr. F. van Molle, LeuvenJ. Verbeek, Amsterdam

Correspondentie en bijdragen zenden aan:

Redactie secretariaat ANTIEKPostbus 14, Lochemtelefoon 05730-3651

Verschijning: elke maand, met uitzondering vande maanden juli en september

Abonnementsprij s:

voor Neder land / 59.50 per jaarBui tenland f 79,50I n s q e n , , m m e r c f 6 ) 5

Abonnementen en advertentie administratie:

Uitgeversmaatschappij De Tijdstroom bv7211 AC Lochem - Bagi jnestraat I ITelefoon 05730-3651 Telex: UDOL nl .49642G i ro 850785Voor Belgi6: Abonnementen en losse nummers:Boekhandel-Ui tgever i j VAN HEMELDONCKGasthuisstraat 422300 TurnhoutAbonnementspr i js : 970. - f r . per jaargangLos nummer: I 10.- f r . + portoKredietbank 413 404529 l-60

A lleenwrtegenh'oordiging voor advertenties inBelgid: A.A.A. n.v. - J. P. CORNEJ. Lemairelaan 3l - B. IB. 1080 Brussel. Telefoon 02-466.68.43

Sole advertisement representative in Great Britain:J. ARTHUR COOK, 9 Lloyd Square, London WCl X 9 B A , T e l . 0 l - 8 3 7 6 3 1 5

Reprdsentation exclusive de Ia publicitd pourla France: EMER PUBLICITE, 50, rue quai deI 'Hotel de Vi l le. 75004 Par is, Tel . 277.83.44.

Wanneer een abonnement niet minstens e6n maandvoor het einde van een abonnementstermijn wordtopgezegd. wordt het automatisch verlengd.

Meningen en feiten. zoals die door auteurs wordenweergegeven! vallen buiten verantwoordelijkheid vanredactie en uitgever.

Druk en lav-out : Lochem-Druk

Losse nummers in Nederland verspreiding doorEr zrjn nog exemplaren van deze handige publi- van Ditmar 8.V.. Amsterdam. via Betapress Gilze.

ka t ie besch ikbaar .