Energiebesparing en

Klimaatbeheersing Nieuwbouw en Bestaande Bouw

Een integrale aanpak

door Seinen Projectontwikkeling

Leeuwarden, November 2006

Inhoudsopgave paginanummer

1. Inleiding 3 2. probleemstelling 4 3. Integrale “Seinen” aanpak 5 4. Integrale aanpak nieuwbouw woningen 6 5. Wonen++ 13 6. Woningcorporaties 14 7. Kantoren 15 8. Scholen 16 9. Stichting “Bouwen naar de Toekomst” 17 10. Conslusies 18

1. Inleiding Energiezuinig bouwen en een gezond binnenklimaat zijn onderwerpen die bij de nieuwbouw van woningen aandacht vragen. Beide onderwerpen zijn met de verlaging van de Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) in het bouwbesluit sinds 1 januari 2006 weer volop in de belangstelling gekomen bij de diverse overheden en marktpartijen. De kwaliteit van de bestaande voorraad is echter op veel plaatsen twijfelachtig en voldoet niet meer aan de eisen van deze tijd. In de beleidsnota van het Ministerie van VROM: “Mensen, Wensen Wonen” wordt aangegeven dat een kwaliteitsslag ook in de bestaande voorraad gewenst is. In de bestaande voorraad ligt ook het grootste energiebesparingpotentieel. Naast energiebesparing is de verbetering van de kwaliteit van het binnenmilieu een belangrijk aandachtspunt. Dit rapport beschrijft de verschillende facetten van de aanpak van Seinen Projectontwikkeling om vergaande energiebesparing te realiseren en de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren. Basis voor de aanpak is de balansgedachte. Deze balansgedachte houdt in kwaliteiten toevoegen, die tevens dragers creëren voor de financiering van de maatregelen.

Vocht kan niet weg

Schimmelvorming

Luchtjes

2. Probleemstelling Sinds tientallen jaren is energiebesparing een belangrijk onderwerp binnen de woningbouw. Door middel van isolatie wordt de warmtebehoefte van woningen beperkt. Dit is met de introductie van de Energie Prestatie Normering (EPN) en de stapsgewijze verlaging van de EPC als onderdeel van de EPN goed gelukt. Echter goed geïsoleerde woningen moeten actief geventileerd worden. De natuurlijke ventilatie is met isoleren en het kier en naaddicht maken van woningen weggevallen. In een woning of verblijfsruimte is sprake van luchtvervuiling door vocht, radon, huismijt, huisdieren en de productie van CO2 door mensen. Deze luchtvervuiling in de woning wordt dus veroorzaakt door menselijk handelen en door de afgifte van bepaalde stoffen door bepaalde bouwmaterialen en de aanwezigheid van huisdieren. Naast de totale afwezigheid van ventilatie worden systemen vaak slecht aangelegd en/of slecht onderhouden. De laatste jaren wordt duidelijk dat een vervuild binnenmilieu niet alleen in woningen een probleem is maar ook in andere verblijfsruimten zoals scholen en kantoren. Het oplossen van de ventilatieproblemen zorgt voor een schoner binnenmilieu en daarmee voor verlaging van het ziekteverzuim en verhoging van de productiviteit. Recent onderzoek bij scholen en een literatuurstudie van SenterNovem over de relatie tussen de kwaliteit van het binnenmilieu en ziekteverzuim/arbeidsproductiviteit maakt duidelijk dat dit een groot probleem is. De conclusie van de studie is dat er veel gezondheids- en economische winst te behalen valt. In de navolgende hoofdstukken wordt voor de verschillende bouwsegmenten een integrale aanpak beschreven. Dit betreft zowel bouwtechnische-, binnenklimaat- en financiële aspecten. Deze aanpak heeft als resultaat kwalitatief hoogwaardige energiezuinige gebouwen, die tevens leiden tot een vermindering van de gezondheidsproblemen in gebouwen. Tot slot resulteert deze aanpak tot economische vooruitgang door verlaging van het ziekteverzuim en verhoging van de arbeidsproductiviteit. Dit verhoogt in grote mate de betaalbaarheid van deze aanpak.

3. Integrale “Seinen” aanpak Aan de basis van de Seinen aanpak staat het balans denken. Dit is een zakelijke aanpak op basis van kwaliteiten toevoegen welke dragers creëren voor de financiering van deze kwaliteiten. Seinen Projectontwikkeling staat voor een integrale aanpak en oplossing. Integraal betekent in dit verband inclusief vermarktingsoplossingen. Dit rapport beschrijft de oplossingen en de positieve gevolgen van de aanpak die Seinen Projectontwikkeling voorstaat op de energieprestatie en het verblijfscomfort in gebouwen. De mens als klant staat in de aanpak centraal. Isoleren en ventileren zijn voor Seinen Projectontwikkeling onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze kunnen niet los van elkaar gezien worden en hoe vanzelfsprekend dit ook lijkt is dit in de markt vaak niet het geval. Het wordt zelfs vaak vergeten of verkeerd aangelegd en/of onderhouden. Isoleren en warmteterugwinning leveren geld op. Ventileren kost geld. Doel van de integrale Seinen aanpak is een balans te vinden tussen kosten en opbrengsten. Deze balansgedachte is ook de basis voor de PPM financieringsconstructie. Naast opbrengsten in de vorm van financiële dragers zijn kosten reduceren bij de bouw ook een onderdeel van deze balansgedachte om de kwaliteitsverbetering betaalbaar te maken.

4. Integrale aanpak nieuwbouw woningen Seinen Projectontwikkeling heeft in de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan op het terrein van energiebesparing, ventilatie en de betaalbaarheid bij de nieuwbouw van woningen. Tevens is veel ervaring opgedaan met het reduceren van kosten in het bouwproces. Betaalbaar wonen

� Een veel voorkomend probleem is dat woningen worden opgeleverd met gebreken door het ontbreken van voldoende communicatie tussen de verschillend bouwpartijen. Tevens zijn er veel onrendabele uren in de bouw. Het terugdringen van deze uren levert een grote kostenbesparing. Optimaliseren van de bouwkolom is een keiharde noodzaak voor het betaalbaar maken van woningen.

� De afgelopen jaren zijn de arbeidskosten steeds hoger geworden in combinatie met cumulerende opslagen zoals risico en winst bovenop de begroting van bijvoorbeeld de installateur dit heeft geleid tot steeds hogere aanneemsommen. De oplossing zit in optimalisatie van de bouwkolom en het bouwproces. Een voorbeeld is de installateur die bij aanbesteding wordt ingekocht en achter in de bouwkolom is geplaatst. Noodzakelijk is dat de installateur de financiële ruimte heeft om optimaal te presteren. Het zit er in dus het zal wel goed werken is de heersende opvatting. De installateur moet bij het begin van het proces betrokken worden en als hoofdaannemer meedenken en ruimte krijgen om verwarming en ventilatie optimaal te installeren.

� Bouwmanagement wordt over het algemeen slecht uitgevoerd omredendat uren van uitvoerders duur zijn. Deze uitvoerders en controleurs zie je dus steeds minder op de bouwplaats wat leidt tot slechtere prestaties en dus hogere kosten. Dit pleit voor de aanpak om bouwmanagement extern in te kopen bij bijvoorbeeld Vereniging Eigen Huis (VEH). De controleurs van VEH controleren wekelijks de voortgang van de bouw. Vroeg in het proces constateert men problemen en men denkt oplossend mee. Bouwfouten en dure herstelposten kunnen op die manier voorkomen worden en verwijderd worden uit de begroting.

� De constructeur moet direct betrokken worden in de ontwerpfase. Daarbij moet de architect als creatieve inbreng gezien worden en de constructeur als technische inbreng. Hiermee wordt voorkomen dat veelal dure bouwkundige oplossingen ontstaan vanuit het creatieve denkproces van de architect.

� Prefabricering biedt de mogelijkheid om kostbare arbeidshandeling onder onbeheersbare weersomstandigheden te verplaatsen naar beheersbare omstandigheden in een fabriek. Het biedt de mogelijkheid om de installateur te betrekken bij de ontwikkeling van het casco zodat hij in de laatste fase van het bouwproces op de bouwplaats aanwezig is en niet iedereen voor de voeten loopt. Dit laatst genoemde leidt tot extra kosten.

� Goede werkvoorbereiding levert ook kostenbesparing ten opzichte van bijsturing gedurende het bouwproces.

Contractering: Nieuwbouwwoningen worden verkocht met een lekenbestekje. Dit leidt tot welles-nietes discussies met de aannemer. Onzekerheid bij de koper over het vaststellen van de begroting en de noodzaak om de begroting bij te stellen als de hypotheek akte al gepasseerd is, levert problemen op voor de koper. De contractstukken moeten duidelijk zijn voor de consument. Uittreksel van het Stabubestek met over wat wel en wat niet begroot is moet deze duidelijkheid verschaffen. Dit bestek geeft een volledige omschrijving van de woning waarbij in het zwart wordt vermeld waar de consument recht op heeft en in het rood wat er niet bij hoort. De rode tekst wordt opgenomen in een liquiditeit balans met daarin ook opgenomen de uitgaven voor bijvoorbeeld keuken, tuininrichting enz. De liquiditeitsbalans wordt gekoppeld aan geavanceerde financieringsconstructies. Resultaat is dat de consumenten vooraf op de euro nauwkeurig weten waar ze aan toe zijn en niet voor verrassingen komen te staan. Dit geeft rust, duidelijkheid en zekerheid over voldoende budget. Schoon wonen Alle ontwikkelde woningen zijn voorzien van gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning welke geplaatst worden in een keten van bouwkundige maatregelen. Deze bouwkundige maatregelen zijn nodig om dit systeem effectief te laten renderen en de negatieve oordelen in de markt weg te nemen. Voorlichting en begeleiding van de gebruiker spelen hierbij tevens een belangrijke rol. Bij de Nieuwe Generatie Woningen wordt per definitie met radongas reducerende of radongas vrije materialen gewerkt. Deze aanpak heeft in 2004 de nationale energieprijs opgeleverd. In 2006 de nominatie voor de NET trofee.

Satelliethypotheek Deze hypotheekvorm rekent af met alle ”ongerechtigheden” binnen de financieringsbranche. Dit product is in 1996 ontwikkeld en wordt steeds actueler. Minister Zalm heeft de afgelopen regeringsperiode zijn ergernis uitgesproken over de torenhoge kosten van vermogensdragers welke noodzakelijk zijn voor de financiële levensloop. Zoals bekend is voor de financiële levensloop allerlei voorzieningen noodzakelijk (polissen voor studiefinanciering kinderen, voor meerdere kinderen meestal meerdere polissen) Terwijl de eerste polis ook uitgebreid kon worden. Polis(en) gekoppeld aan een hypotheek (en) voor aflossing, pensioen, vutregeling, aanvullende pensioenen(lijfrentepolissen) spaarloonregeling, bedrijfssparen en onbekende doelstellingen. Iedere polis heeft een grote kostendrager welke kan oplopen tot 7 procent of meer. De hypotheek markt heeft over het algemeen ruim aandacht voor kapitaalsverzekering om redenen van provisie. Een eenvoudige risicoverzekering om bijvoorbeeld het ANW gat te dekken wordt veelal niet toegepast, omdat provisie op dit soort verzekeringen nauwelijks lonend is. Dit aspect veroorzaakt onaanvaardbare risico´s om reden dat kapitaal vernietigd wordt door de hoge kostenstructuur .Noodzakelijke risico´s worden niet gedekt door onvoldoende provisie belang. Belang is provisie en niet het beste voor de klant. Bij de satelliethypotheek staat de klant centraal. De overheid heeft het onderwerp provisie enkele maanden geleden actueel gemaakt. In 1996 hebben wij al vastgesteld dat bij het integraal denken binnen de bouwkolom het onderdeel financiering een belangrijke rol speelt bij de realisatie van betaalbaar en gezond wonen. Op dat moment is de door ons gecreëerde satelliethypotheek ontstaan waarbij de vermogensdragers minimale kosten meebrengen 0 tot 1% en de dekking welke noodzakelijk is voor de levensloop gecreëerd wordt vanuit de eigen vermogenspositie. Hiermee verwijderen we een misvatting in de financiële markt dat zoveel mogelijk vermogen geïnvesteerd moet worden binnen box 1 in verband met vrijstelling inkomstenbelasting en vermogensrendementsheffing. Dit leidt tot veel creatieve oplossing zoals hoog laag stortingen en premie depots. Een gezin kan niet 15 tot 20 jaar vooruit denken. Onvermeld blijft echter dat de consument 15 tot 20 jaar (om fiscale redenen) geen gebruik kan maken van zijn eigen (opgebouwde) vermogenspositie. Het resultaat is dat veel polissen om deze redenen met alle fiscale en financiële gevolgen beëindigd worden. Resultaat is een enorme kapitaalsvernietiging. De satelliet hypotheek rekent af met deze cultuur door een evenwichtige en overzichtelijke verdeling van de vermogensopbouw in box 1 en box 3 waardoor er statische vermogensopbouw ontstaat (box1) en een flexibele vermogensopbouw in box 3. Hierdoor kan de consument beschikken over het opgebouwde vermogen wanneer dit nodig is. De satelliethypotheek werkt kostenbesparend. In de praktijk is gebleken dat een gezin met kinderen op de levensloop regeling 100 tot 150 euro per maand kan besparen. De satelliethypotheek is een transparante manier van financieren. De consument begrijpt wat er zich afspeelt en kan zelf bijsturen. Hij heeft dus nooit meer een hypotheekadviseur nodig. Er is geen noodzaak meer om in de toekomst polissen af te sluiten voor nieuwe ontstane lacunes in de levensloop of sociale voorzieningen. Bovendien voorkomt de flexibele vermogensopbouw in box 3 het voortijdig royeren van kapitaalsverzekeringen. Met deze aanpak is de consument actief betrokken bij zijn eigen financiële huishouding en zal dus ook in de toekomst inzicht hebben in zijn financiële situatie.

PPM formule PPM staat met een knipoog voor perpetuum mobile, de eeuwig durende beweging waar geen energie aan hoeft te worden toegevoegd, associëren wij met het feit dat we energie besparen en opwekken waarbij de opbrengsten de kosten overtreffen. In een definitie uitgedrukt is PPM een verzameling van financiële dragers, welke de financiële lasten van de investering overtreft. Met deze oplossing hebben we een grote bankinstelling kunnen overtuigen dat genoemde investering buiten het woonquotum verstrekt kan worden. Tot nu toe werd vergaande energiebesparing vooral toegepast door koplopers in de markt. Dit beeld hebben we met de PPM formule gewijzigd in een zakelijke aanpak met een beloningsstructuur welke vooral de mainstream market zal aanspreken. Gevolg is dat de consument extra geld kan verwerven voor extra investeringen in energiebesparing en wordt bovendien beloond met financieel voordeel, hoger wooncomfort en gezonder binnenklimaat. Drie PPM varianten

• Voor overheidsgebouwen zoals scholen en gemeentehuizen.

• Bedrijfsgebouwen

• Woningbouwcorporaties Recente Resultaten Realisatie van 24 starterswoningen in Zwaagwesteinde EPC 0,2; schoon binnenklimaat; 150.000 euro v.o.n.; woonlasten circa 450 euro per maand inclusief energielasten. In dit project is aangetoond dat een lage EPC, een schoon binnenklimaat en betaalbaar wonen geëffectueerd kan worden.

Nieuwe ontwikkelingen: In aanbouw zijnde woningen in Utrecht met een EPC van 0,01. Dit EPC resultaat wordt de nieuwe standaard met een maximum naar 0,08. Betaalbare starterswoningen met randstedelijke grondprijzen.

CO2 neutrale woonwijk in Veenwouden. Dit betreft een volledig CO2 neutrale woonwijk welke niet wordt aangesloten op de traditionele energie infrastructuur.

Energieconcept te Veenwouden

5. Wonen ++ De kennis en ervaring opgedaan in de nieuwbouw gebruikt Seinen Projectontwikkeling tevens voor de bestaande bouw. Dit heeft geleid tot een grootscheepse aanpak op provinciaal niveau in Groningen genaamd Wonen ++. De aandacht voor energiebesparing heeft de afgelopen decennia geleid tot een klimatologisch probleem in gebouwen. Energiebesparing kan niet zonder ventilatie blijkt uit onderzoek. Niet alleen CO2 en vochtigheid in relatie met ventilatie, maar ook verlichting, technische staat van de aanwezige apparatuur wordt in deze aanpak meegenomen. Hierbij wordt expliciet gelet op de technische en economische levensduur. De aanpak bestaat uit het energetisch, bouwkundig en klimatologisch verbeteren van woningen in het bijzonder uit de jaren “50, “60, “70 en “ 80, waarnaast we woningen uit andere perioden niet schuwen. Deze woningen kenmerken zich over het algemeen door lichte constructie, slechte ventilatie en een hoog energieverbruik. In het bijzonder als deze woningen afgesloten worden met isolerende maatregelen, vervuilt het binnenklimaat. Met onze aanpak volgen wij Trias Energetica, niet alleen energiebesparende maar ook energieproducerende maatregelen zijn in het pakket opgenomen. Op het meest uitgebreide pakket van maatregelen wordt over het algemeen een positief resultaat gehaald van 500 tot 700 Euro per jaar. Door de genomen bouwkundige maatregelen kan in veel gevallen ook nog NHG op de hoofdhypotheek worden aangevraagd ( voorzover die nog niet van toepassing was). Dit veroorzaakt uiteraard een extra besparing. Combinatie met de satelliethypotheek leidt bovendien tot een grotere besparing. De investering heeft geen invloed op het woonquotum. Kenmerkend voor genoemde perioden is betonbouw, beton absorbeert geen vocht en gedreven door de hoge energieprijzen worden bestaande ventilatiekanalen naden en kieren door de bewoners afgedicht. Dit heeft als gevolg dat de benodigde ventilatie ontbreekt wat leidt tot gezondheidsproblemen. Het succes van deze aanpak berust op goede organisatie, technologische kennis en de PPM formule. Tevens geldt dat de woning van de consument bouwkundig, klimatologisch en energetisch wordt verbeterd. Dit gaat gepaard met een financiële beloning. Ook hier geldt het balans denken, kwaliteiten toevoegen en kosten besparen, met deze aanpak hebben wij de Nettrofee 2005 gewonnen.

6. Woningbouwcorporaties Vooral in de traditionele beton bouw lopen we het gevaar de problemen voor de toekomst te creëren. Een voorbeeld is de balansventilatie, die nu wordt aangebracht om aan de EPC te voldoen, deze moet echter in een keten van maatregelen worden toegepast. Door het afsluiten van gebouwen wordt radon, vocht, CO2 en emissiegassen steeds meer een probleem. Ook koken op gas draagt hieraan bij vergelijkbaar met het effect van de keukengeiser. Emissiegassen ontstaan doordat alle materialen in huis in meer of mindere mate vergassen. In het begin is dat goed vast te stellen bij nieuwe vloerbedekking, meubels of pas geverfde wanden of houtwerk. In tochtige woningen is dit geen probleem, maar tegenwoordig zijn de woningen beter afgedicht en dit in combinatie met huismijt, schimmels, CO2, radon en emissiegassen maakt het probleem van een ongezond binnenklimaat steeds groter. Huisdieren, vooral vogels en roken zijn een extra aanslag op de kwaliteit van het binnenmilieu en dus de gezondheid. De opgedane kennis en ervaring hebben ook geleid tot een aanpak gericht op het bezit van corporaties. Deze aanpak houdt in dat de woningen energetisch, bouwkundig en klimatologisch worden verbeterd. De bekende dragers zijn hier niet mogelijk. Er zijn andere financiële dragers nodig omdat het fiscale hypotheekvoordeel ontbreekt. Dit heeft geleid tot PPM3 Voor deze sectoren is een nieuwe PPM constructie bedacht die niet de renteaftrek als drager heeft maar andere compenenten zoals aftrek VPB. Dit VPB voordeel is te incasseren, middels de EIA. Via een lease constructie is dit te realiseren voor overheidsgebouwen en corporaties. Bedrijfsgebouwen kunnen wel direct gebruik maken van de EIA. Voor de verdere verleiding van de markt is een beter aanvullend subsidie-instrumentarium nodig. Conclusie

• Te weinig dragers binnen huidige regelgeving

• Dragers zijn wel nodig voor aanpak

• Ontbreken van fiscaal voordeel groot nadeel

• EIA met bypass via leaseconstructie wel te incasseren.

• Subsidies zouden kunnen helpen in non-profit sectoren Met behulp van de partijen in de stichting “Bouwen naar de Toekomst” zijn we organisatorisch en technisch in staat om 200.000 woningen per jaar aan te realiseren. Naast de woningen kan ook een deel van de kantoren, overheids- en bedrijfsgebouwen worden verbeterd. Als we het balans denken kunnen spiegelen of reflecteren op de rijksoverheid kan het tempo van realisatie hoog liggen.

7. Kantoren en bedrijfsgebouwen Uit een recente literatuurstudie (2006) van SenterNovem blijkt dat een slecht binnenklimaat gezondheidsklachten veroorzaakt wat leidt tot lagere productiviteit en ziekteverzuim. Met dezelfde aanpak als bij Wonen++ en de Nieuwe Generatie Woningen wil Seinen Projectontwikkeling dit probleem bij de kantoren en bedrijfsgebouwen oplossen. Dragers:

� Minder ziekteverzuim � Hogere arbeidsproductiviteit � Werkgelegenheid � Opbrengst loonbelasting, BTW en VPB � Bijdrage oplossing vergrijzing � Besparing op gezondheidszorg � Besparing op energiekosten

8. Scholen Uit diverse onderzoeken blijkt dat het binnenmilieu in bestaande scholen te wensen overlaat. We zijn met een eigen onderzoek gestart waarbij niet alleen bouwkundig is onderzocht, maar ook het gebruikgedrag is meegenomen in de analyse. Evenals de kwaliteit van de verlichting en de staat van de verwarmingsapparatuur. Zowel technologisch als economisch. De aanpak zal resulteren in een gezond binnenmilieu wat zowel voordelen voor de leerlingen als voor de docenten oplevert. Het kleiner maken van klassen om leerachterstanden weg te werken zijn dan minder noodzakelijk. Het verbeteren van de huidige omstandigheden levert evenzoveel voordeel op. Kwaliteit toevoegen, kosten besparen en voordelen zowel financieel als didactisch. Dragers:

� Betere leerprestaties � Minder ziekteverzuim leerkrachten en leerlingen � Bijdrage aan verbetering kwaliteit van onderwijs � Besparing op gezondheidszorg � Besparing op energiekosten

9. Stichting “Bouwen naar de Toekomst” Innovatie en optimalisatie op het terrein van energiezuinig, comfortabel en gezond bouwen is voortdurend in de aandacht en daarom heeft Seinen Projectontwikkeling de Stichting “Bouwen naar de Toekomst” opgericht om deze ontwikkelingen verder gestalte te geven. Binnen het netwerk zal de verdere ontwikkeling plaatsvinden. Alle benodigde deskundigheid is aanwezig om verder te optimaliseren en te komen tot deugdelijke systemen die goed zijn aangelegd en goed functioneren. Vanuit de optiek van duurzaamheid, energiebesparing en gezondheid is een integrale aanpak zowel binnen de bouwkolom als daarbuiten met geavanceerde financiële technieken in samenwerking met de wetenschap een noodzakelijke benadering die tot de best mogelijke resultaten zal leiden. Dit is ook een aanpak die past bij de huidige stand van de techniek en wetenschap en wensen van de consument en maatschappij. Dit ten dienste van de gezondheid, welzijn en economische ontwikkeling. De doelstelling van het netwerk komt tot zijn recht met toepassing van publiek privaatrechtelijke samenwerking (PPS). Deelnemers in de Stichting zijn: Amstellease. ABN-AMRO Deloitte Accountants Ecofys Hager Tehalit Isover Itho De Mar Seinen Projectontwikkeling B.V. Uvago VDM Wonen De Vries Kozijnen

Conclusies Wij voorzien een grote marktkans waarbij mogelijke subsidieregelingen worden gedragen door opbrengsten die gegenereerd kunnen worden vanuit een totale marktaanpak. De ervaringen bij wonen++ geven aan dat dit een realistische en succesvolle aanpak is, die verder zou moeten gaan dan alleen het aanpassen van woningen. In de kantoren markt is bijvoorbeeld recentelijk in een literatuurstudie door SenterNovem gepubliceerd dat 25% van het ziekteverzuim wordt veroorzaakt door een vervuild binnenklimaat. De financiële gevolgen hiervan zijn in het betreffende rapport geschat op 5 miljard euro per jaar. Bovendien blijkt uit hetzelfde onderzoek dat een schoon binnenklimaat kan bijdragen aan een stijging van de arbeidsproductiviteit van 10%. Naast het financiële voordeel levert de verhoging van de arbeidsproductiviteit een bijdrage aan het dreigende tekort op de arbeidsmarkt door vergrijzing. Een ander voorbeeld zijn de scholen. Uit het onderzoek van Wargocki (2005 Denemarken) blijkt dat bij een gezond binnenklimaat de schoolprestaties met 15% worden verhoogd en er worden 10% minder fouten gemaakt. Recent is door TNO gepubliceerd dat 80% van de scholen vier maal een overschrijding heeft van de norm voor CO2. Het mag duidelijk zijn dat zowel de financiële besparing in arbeidsverzuim en kosten van de gezondheidszorg evenals de verbetering van de prestaties van de leerlingen voldoen drager zijn voor de balansgedachte. Kortom de opbrengsten gaan verder dan de energiebesparing welke de overheid als doelstelling heeft. De totale aanpak heeft de navolgende voordelen:

1. hogere werk en studieprestaties 2. kostenreductie gezondheidszorg 3. lager ziekteverzuim 4. extra arbeidscapaciteit in relatie met vergrijzing 5. extra werkgelegenheid voor laaggeschoolden door het nemen van maatregelen 6. forse bijdrage in de realisatie van de Kyoto doelstelling

In de balansgedachte genereren de genoemde resultaten voldoende financiële ruimte om een toekomstige subsidieregeling ruimschoots te financieren.

Schrans 46, 8932 NG Leeuwarden, 058-2158258, fax. 058-2158991 www.seinenprojectontwikkeling.nl