Graslanden onder natuurbeheer

Effect op landbouwkundige aspecten

Instituut voor Landbouw- en VisserijonderzoekEenheid Plant

www.ilvo.vlaanderen.be

Beleidsdomein Landbouw en Visserij

‘Grasduinen in het grasland’24/09/2013

Van Gils B. & Nietvelt H.

Graslanden onder landbouwbeheer

Intro: kencijfers graslanden onder landbouwbeheer in Vlaanderen

Danckaert et al. (2008):

• Vlaanderen: 614.000ha landbouwland

• 165.000ha blijvend grasland (2007) 401.000

158.000

55.000

Overig

Blijvend gr.

Tijdelijk gr.

2

• 165.000ha blijvend grasland (2007) (premie gerechtigd: 150.000ha)

• Merendeel agrarische bestemming (83%)

• Ook een aandeel groene bestemming (11%)

• Ca. 25% op licht tot sterk erosiegevoelige percelen

• Ca. 25% op plaatsen waar ook akkerbouw mogelijk is

401.000

Danckaert S., Carels K. & Van Gijseghem D. 2008. Juridisch-wetenschappelijke toestand

van blijvend grasland in Vlaanderen in het kader van de randvoorwaardenregeling.

Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie, Brussel.

Graslanden verweven landbouw met natuur …

Graslanden onder landbouwbeheer

Danckaert et al. (2008):

• 20.000ha blijvend grasland in SBZ + Ramsar (+ 10.000ha tijdelijk)

• 9.150ha wordt natuurgericht beheerd (AMM + natuurvereniging)

• Biologisch waardevol tot zeer waardevol: 23% van blijvend grasland (36.000ha,

waarvan 7.000ha niet beschermd)

3

waarvan 7.000ha niet beschermd)

• Biologisch minder waardevol: 47% van blijvend grasland

• Historisch permanent grasland: 30.000ha (van blijvend grasland). Helft heeft verbod of

vergunningsplicht op vegetatiewijziging

De Becker (2008):

• ‘Halfnatuurlijk grasland’: 5.600ha, veelal natuurreservaat

• Soortenrijk cultuurgrasland: 57.000ha

De Becker P. 2008. Belang van graslanden voor natuurbehoud. Instituut voor Natuur-

en Bosonderzoek, presentatie op de studiedag “Graslanden” op 3 juni 2008 te Brugge.

Graslanden onder natuurbeheer

4

1. Weidevogelbeheer

Mogelijke opties:

- Uitstellen van maai- of beweidingsdatumNa 1 april geen bewerkingen, maaien na 15 juni, bodem en waterhuishouding niet wijzigen

- Omzetting akker in graslandGrasmengsel zaaien voor 1 mei, uitsluitend gebruiken als grasland + zie voorgaande

Beheerovereenkomsten VLM

1706ha (980ha nestbescherming),

52 starters in 2012

5

Grasmengsel zaaien voor 1 mei, uitsluitend gebruiken als grasland + zie voorgaande

- VluchtstrokenStroken min. 4m later maaien (min. 2weken en na 15 juni), min. 10% van perceel

- NestbeschermingBodem en waterhuishouding niet wijzigen, nesten ontwijken tijdens het maaien

� Enkel mogelijk in afgebakende weidevogelgebieden

2. Botanisch beheer

Beheerovereenkomsten VLM

Mogelijke opties (grasland):

Maaien vanaf 1 juni

• Grasland in stand houden (niet doorzaaien, scheuren, rollen, …)

• Geen bemesting, geen bestrijdingsmiddelen (m.u.v. pleksgewijze distelbestrijding)

• Bodem en waterhuishouding niet wijzigen of beïnvloeden

288 ha, 42 starters in 2012

6

� Enkel mogelijk in afgebakende gebieden

• Bodem en waterhuishouding niet wijzigen of beïnvloeden

• Minstens 2 keer per jaar maaien, eerste snede vanaf 1 juni, niet (na)beweiden

Maaien vanaf 16 juni

• Idem voorgaande, maar eerste snede vanaf 16 juni

Beweiden vanaf 1 juni

• Idem voorgaande, behalve:

• Op elk ogenblik maximaal 2 GVE/ha

• Maaien toegestaan na 1 juli

Graslanden onder natuurbeheer

Vergelijking tussen intensief-, botanisch- en weidevogelbeheer

naar landbouwkundige parameters

7

Geïllustreerd a.d.h.v. twee onderzoeken:

1. Beheersgrasland. Opbrengst, rantsoenen, bedrijfseconomie (Ternier et al., 2001)*

2. “Landbouwkundige waarde van graslanden onder natuurbeheer” (Hans Nietvelt – ILVO)

*Ternier K., Bronchart F., Reheul D., Mahieu J. & Nevens F. 2001.

Beheersgrasland. Opbrengst, rantsoenen, bedrijfseconomie. Proclam vzw

(Beitem), in samenwerking met Ugent, Vakgroep Plantaardige Productie. 40p.

Graslanden onder natuurbeheer

PROEFOPZET

• Studiegebied Westhoek-Middenkust (prov. West-Vlaanderen, vnl. kleibodems)

• Proeven aangelegd op 10 (hoofdzakelijk) intensief uitgebate landbouwpercelen

• Kwadraten van intensief, botanisch- en weidevogelbeheer (2 herhalingen)

1. Beheersgrasland (Ternier et al., 2001)

8

• Intensief: 4 sneden en/of begrazing, bemesting en maaidata volgens praktijk

• Weidevogel: verminderde bemesting (100 N, 60 P2O5 en 100 K2O), 3 sneden, eerste na 15 juni

• Botanisch: nulbemesting, 2 of 3 sneden rond 1 juli (en 15 augustus) en oktober

• Beheer en monitoring gedurende 3 jaar

• Opvolging van parameters:

• Opbrengst: drogestof productie

• Kwaliteit: ruw eiwit, ruwe celstof, mineralen, verteerbaarheid, … � VEM waarde

• Bodem: grondwatertafel, pH, gehalte P, K, Ca, en Na

• Botanische analyse

Beheersgrasland (Ternier et al., 2001)

9

Studiegebied Ternier et al. (2001)

Ternier K., Bronchart F., Reheul D., Mahieu J. & Nevens F. 2001.

Beheersgrasland. Opbrengst, rantsoenen, bedrijfseconomie. Proclam vzw

(Beitem), in samenwerking met Ugent, Vakgroep Plantaardige Productie. 40p.

Beheersgrasland (Ternier et al., 2001)

RESULTATEN - Grasproductie

• Zware eerste snede, ook bij LB (nat)

• Productie volgt de bemesting input

LB (100%) > WV (83%) > BB (67%)

Maar !12000

14000

16000

Grasproductie (kgDS/ha) onder intensief landbouw-

(LB), weidevogel- (WV) en botanisch beheer (BB).

Jaaropbrengsten, gemiddelden over 3 jaar.

10

Maar !

• Grote verschillen tussen proefvelden

• Producties blijven relatief hoog, zelfs bij

nulbemesting (BB) nog bijna 10 ton DS/ha

• Goede bodems konden verminderde

bemesting gedurende 3 jaar compenseren 0

2000

4000

6000

8000

10000

Eerste snede Hergroei Totaal

LB

WV

BB

Beheersgrasland (Ternier et al., 2001)

RESULTATEN - Graskwaliteit

• Voeder eenheid melk (VEM, kJ/kgDS) en ruw eiwit (RE, %) eerder laag (late eerste snede)

• VEM en RE dalen sterk met uitstel maaidatum, ongeacht bemesting (WV)

• Hergroei kent gelijkaardige VEM en RE bij alle behandelingen

• Grote vossenstaart had duidelijk negatieve invloed op VEM

11

• Grote vossenstaart had duidelijk negatieve invloed op VEM

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

Eerste snede Hergroei

LB

WV

BB

Graskwaliteit onder intensief landbouw- (LB), weidevogel- (WV) en botanisch beheer (BB). Gemiddelden over 3 jaar.

A. Voeder eenheid melk (kJ/kgDS) B. Ruw eiwit (%)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Eerste snede Hergroei

LB

WV

BB

Beheersgrasland (Ternier et al., 2001)

RESULTATEN - Overige

• Variabele bodems, bv. pH van de proefvelden varieerde van 4,8 tot 6,9

• Gehalte chemische bodemelementen onveranderd na 3 jaar beheer (0-30cm laag)

• Grondwaterpeil meestal hoog, 5 proefvelden min. eenmaal overstroomd

• Botanisch: dominantie Ruw beemdgras (+ Grote vossenstaart), Engels raaigras en Kweek

12

• Botanisch: dominantie Ruw beemdgras (+ Grote vossenstaart), Engels raaigras en Kweek

Slechts 1 proefvlak (BB) was na 3 jaar geëvolueerd naar een gras-kruidenmix

Bron: http://nl.wikipedia.org

Ruw beemdgras – Poa trivialis Grote vossenstaart

Alopecurus pratensis

Kweek

Elytrigia spp.

Engels raaigras

Lolium perenne

Beheersgrasland (Ternier et al., 2001)

CONCLUSIES

• Productie (kgDS/ha) daalt langzaam bij verminderde of nulbemesting (bodem!)

• Uitstel eerste snede geeft lagere VEM en ruw eiwitgehalte, zelfs bij bemesting

Stikstofbemesting dus weinig verantwoord voor late maaidatum, houden voor hergroei

• VEM geeft een betere aanduiding van het ‘landbouwkundig verlies’ onder

13

• VEM geeft een betere aanduiding van het ‘landbouwkundig verlies’ onder

natuurbeheer omstandigheden (uitstel maaidatum: daling 25,8 VEM/week)

• Chemische bodemvruchtbaarheid bleef nagenoeg constant bij 3 jaar beheer (bodem!)

• Drie jaar nulbemesting is onvoldoende voor evolutie in botanische samenstelling

zelfs bij een relatief arme uitgangssituatie (bodem!)

Aanvullend: rekenoefening gerantsoeneerd voederen van beheersgras (650 VEM).

Resultaat: een bedrijf met 50 zoogkoeien (30ha) kan 27 tonDS beheersgras vervoederen op

jaarbasis. Dit komt overeen met ca. 4,5ha grasland (15% opp.) onder botanisch beheer.

Graslanden onder natuurbeheer

2. Thesis Hans Nietvelt (Thomas More Kempen – ILVO)

DOELSTELLING

Nagaan van de landbouwkundige waarde van percelen onder natuurbeheer beheer, met oog

op mogelijkheden tot beheer en gebruik door landbouwers

Landbouwkundige waarde: grasproductie, graskwaliteit, bodemgesteldheid

14

Landbouwkundige waarde: grasproductie, graskwaliteit, bodemgesteldheid

Verschillend natuurbeheer: weidevogel- en botanisch beheer

Achterliggende doelstelling: landbouwers inschakelen in natuurbeheer

Studiegebied Turnhouts vennengebied

• Gekend als een van Vlaanderens beste weidevogelgebieden

• Kent ook botanische doelstellingen

Turnhouts vennengebied

15

Turnhouts vennengebied

PROEFOPZET

• Studiegebied Turnhouts vennengebied (prov. Antwerpen, zandgrond)

• Proefvlakken (3 keer 10m2) op percelen met “langetermijn” beheer

• Intensief (2): tijdelijk grasland, praktijkuitbating (LB - landbouwer)

• Weidevogel (2): verminderde bemesting (100 N, stalmest), maaien/beweiden na 15 juni (ANB)

• Botanisch (2): nulbemesting, maaien/beweiden na 15 juni (NP - Natuurpunt)

16

• Monitoring voor, tijdens en na eerste snede (15 juni, 2013)

• Eerste helft mei: 8 mei (LB) en 13 mei (ANB en NP)

• Rond 15 juni: 5 juni (LB) en 17 juni (ANB en NP)

• Eerste helft augustus: 9 augustus (LB, ANB en NP)

• Opvolging van parameters:

• Opbrengst: drogestof productie (kgDS/ha)

• Kwaliteit: voederwaarde (VEM), berekend met gehalten ruw eiwit, ruwe celstof, ads

• Bodem: pH, Ntot en Nmin, gehalte P, K, Ca, Na en Mg (eenmalig)

RESULTATEN – Grasproductie

• Hoogproductief grasland: 12 ton DS/ha

• Duidelijk en consistent verschil

LB > ANB > NP

Tabel: Productiecijfers (kg DS/ha) van 3 sneden

MEI JUNI AUG. TOTAAL PERCEEL

Perceel Plot kg DS/ha kg DS/ha kg DS/ha kg DS/ha kg DS/ha

ANB1 P1 1648 4802 1352 6154

P2 1240 4433 1675 6108 6251

P3 1910 4853 1639 6492

ANB2 P1 4018 5381 2651 8032

P2 1887 4028 2182 6209 7014

P3 1435 4762 2038 6800

Turnhouts vennengebied

17

LB > ANB > NP

• Volgt de input van bemesting:

LB: volgens de norm (300 kgN/ha)

ANB: stalmest (100 kgN/ha) + begrazing

NP: nulbemesting (begrazing)

• Enkele ‘uitschieters’ in de data

P3 1435 4762 2038 6800

NP1 P1 999 2470 1575 4045

P2 776 2075 1554 3629 4089

P3 312 2783 1811 4594

NP2 P1 775 3391 2270 5661

P2 565 2582 650 3232 4106

P3 969 2936 489 3425

LB1 P1 4660 7909 / /

P2 6272 8769 / / /

P3 4529 5761 / /

LB2 P1 2813 2966 3180 8959

P2 3119 3275 3903 10297 9772

P3 2644 3935 3480 10060

Bron: http://nl.wikipedia.org

Grutto

RESULTATEN – Graskwaliteit

Ruw eiwitgehalte (RE)

• Streefwaarde 18 - 20%

• Duidelijke daling bij uitstellen maaidatum

Turnhouts vennengebied

MEI JUNI AUG.

RE (%)

ANB1 12,6 7,8 11,5

ANB2 12,9 8,8 12,7

NP1 18,4 11,1 18,8

Tabel: Graskwaliteit van 3 sneden

18

• LB > NP > ANB

Voedereenheid melk (VEM)

• Streefwaarde graskuil 850 kJ/kgDS

• Volgt dezelfde evolutie als RE

• LB > ANB + NP

NP1 18,4 11,1 18,8

NP2 14,2 10,4 14,0

LB1 18,9 10,7 /

LB2 25,2 22,9 22,8

VEM (kJ/kgDS)

ANB1 922 659 735

ANB2 961 721 777

NP1 1000 740 763

NP2 808 663 689

LB1 950 760 /

LB2 1065 1013 955

Bron: http://nl.wikipedia.org

Gevlekte orchis

RESULTATEN – Productie in combinatie met kwaliteit

• LB: combineert hoge productie met hoge energiewaarde

• ANB: combineert matige productie met lage energiewaarde (uitz. mei)

• NP: combineert lage productie met lage energiewaarde (uitz. mei)

Turnhouts vennengebied

19

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

10000

LB ANB NP LB ANB NP LB ANB NP

MEI JUNI AUG

Cumulatieve productie (kgDS/ha)

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

1100

LB ANB NP LB ANB NP LB ANB NP

MEI JUNI AUG

VEM (kJ/kgDS)

RESULTATEN – Bodemanalyses (1)

• Algemeen hoog OC gehalte, uitz. NP2

• Ntot gerelateerd aan OC

• Algemeen hoge C/N ratio � trage afbraak OM

pH OC (0-30) Ntot (0-30) PERCEEL

Perceel Plot % % C/N ratio

ANB1 P1 4,8 2,2 0,19

P2 5,1 2,9 0,21 13,2

P3 5,0 2,4 0,18

ANB2 P1 5,1 2,4 0,17

Tabel: Bodemparameters pH, organisch koolstof

(OC) en totale stikstof (Ntot), bepaald op de 0-30cm

bodemlaag (staalname 8 en 13 mei 2013)

Turnhouts vennengebied

20

• Algemeen hoge C/N ratio � trage afbraak OM

- Optimum tussen 10 en 12 (Reubens et al., 2010)

- Voorgeschiedenis heidebeheer (Sleutel et al., 2008)

- Iets hoger voor NP percelen

• Algemeen lage pH (optimum grasland 5,2 – 5,8)

• Relatief kleine verschillen LB, ANB en NP

ANB2 P1 5,1 2,4 0,17

P2 4,8 2,4 0,17 14,1

P3 5,1 2,0 0,15

NP1 P1 5,1 2,9 0,18

P2 4,9 2,7 0,19 15,2

P3 5,0 3,1 0,20

NP2 P1 4,9 1,1 0,08

P2 4,8 1,7 0,11 14,4

P3 4,8 1,3 0,09

LB1 P1 5,3 2,3 0,16

P2 4,7 2,1 0,17 13,2

P3 5,4 2,5 0,19

LB2 P1 5,1 2,0 0,16

P2 4,7 2,1 0,13 14,1

P3 4,8 2,4 0,18

VOORGESCHIEDENIS !

Bron: http://nl.wikipedia.org

Wulp

RESULTATEN – Bodemanalyses (2)

• Beschikbare fosfor varieert sterkNog te vergelijken met analyses totale fosforvoorraad

• Nmin op ANB en NP vrij laag (uitz. NP1),

ook LB zijn normale tot lage waarden

P (0-30) P (30-60) Nmin (0-60) PERCEEL

Perceel Plot mg/kg mg/kg kg/ha Nmin (0-60)

ANB1 P1 2,3 0,3 26,6

P2 1,4 1,6 18,8 22,0

P3 0,9 0,2 20,6

ANB2 P1 0,5 0,3 29,9

Tabel: Bodemparameters beschikbare fosfor (P-CaCl2)

en minerale stikstof (Nmin), bepaald op de 0-30cm en

30-60cm bodemlaag (staalname 8 en 13 mei 2013)

Turnhouts vennengebied

21

ook LB zijn normale tot lage waarden

• Verschil in beheer (bemesting)

ANB2 P1 0,5 0,3 29,9

P2 0,4 0,2 18,5 21,9

P3 0,8 0,3 17,3

NP1 P1 0,5 0,6 31,4

P2 0,7 0,5 22,6 25,6

P3 0,6 0,4 22,8

NP2 P1 1,1 0,7 12,6

P2 1,4 0,5 14,5 13,6

P3 1,5 0,4 13,8

LB1 P1 0,9 0,3 32,5

P2 0,7 0,2 29,7 31,6

P3 0,7 0,2 32,6

LB2 P1 1,0 0,5 37,3

P2 0,9 0,4 24,4 45,9

P3 1,2 0,4 76,1

DwergvlasBron: http://nl.wikipedia.org

Voorlopige conclusies

GRASPRODUCTIE

• Duidelijke productieverschillen, gerelateerd aan bemesting: LB > ANB > NP

• Sluit aan bij primaire natuurdoelstellingen (ANB: weidevogels, NP: botanisch)

GRASKWALITEIT

• Voorjaar (mei) eenzelfde kwaliteit, nadien verschil LB > ANB + NP (ook hergroei!)

Turnhouts vennengebied

22

• Voorjaar (mei) eenzelfde kwaliteit, nadien verschil LB > ANB + NP (ook hergroei!)

• Beheer ANB (100 kgN/ha) geeft hogere productie maar zelfde kwaliteit (VEM) als NP !

• Uitstel maaidatum geeft daling van ca. 40 VEM/week (Ternier et al., 2001: 25,8 VEM/week)

BODEM

• LB bodems in goede staat (lage pH), ANB percelen relatief nutriënten rijk

• NP1 en NP2 kennen een gelijkaardige productie, maar NP2 heeft lage Nmin, Ntot,

OC, (maar hoge P besch.) … � meest verschraalde perceel (voorgeschiedenis)

• Verschraling van de bodem wordt vertraagd door hoge OC gehalten (N voorraad)

Volledige en meer diepgaande analyse bij publicatie van de thesis !

Afsluiter

Landbouwers inschakelen in natuurbeheer en de rol van onderzoek

15 juni � VEM,

ruw eiwit (%), …

23

http://www.natuurenbos.be

forum.belgiumdigital.com

nl.dreamstime.com

Rantsoenering voeder,

compostering, …

Graslanden onder natuurbeheer

Effect op landbouwkundige aspecten

Instituut voor Landbouw- en VisserijonderzoekEenheid Plant

www.ilvo.vlaanderen.be

Beleidsdomein Landbouw en Visserij

Van Gils B. & Nietvelt H.

‘Grasduinen in het grasland’24/09/2013

Met dank aan prof. Dirk Reheul, Vakgroep Plantaardige Productie, UGent