Eerste versie, februari 2015 WERKBOEK - In voor · PDF fileWerkboek In voor Mantelzorg,...

Werkboek In voor Mantelzorg, februari 2015 1

Eerste versie, februari 2015

WERKBOEK

Verder in samenwerking

http://www.invoormantelzorg.nl/ivm


Eerste versie

Werkboek In voor Mantelzorg Verder in samenwerking

Colofon

Februari 2015, In voor Mantelzorg

Auteurs:

Cecil Scholten

Will Schutte

Evelien Siegerink

Marja Veltman

Marita Meulmeester

Alle teksten en materialen uit deze publicatie mogen met bronvermelding veelvuldig gebruikt worden door de deelnemers aan In voor Mantelzorg.

De teksten kunnen in een nieuwe versie aangevuld, aangepast en gewijzigd worden. We brengen de deelnemers daarvan op de hoogte.

De foto’s en plaatjes mogen niet overgenomen worden – uitgezonderd het overzicht van informele zorg en ondersteuning (p. 7).



Voorwoord

Hoe haken we aan bij wat voor cliënt en mantelzorger belangrijk is? En hoe maak ik duidelijk wat we van hen verwachten? Hoe betrek ik mantelzorgers meer bij de invulling van het zorgleefplan? Hoe kan ik de communicatie met mantelzorgers, familie en andere bekenden uit het netwerk van de cliënt verbeteren? Wat mogen mantelzorgers wel en niet doen op het gebied van zorg?

Bovenstaande vragen geven aan waar zorgorganisaties zich mee bezighouden als het gaat om samenwerking met en ondersteuning van mantelzorgers.

Het zijn voorbeelden van onderwerpen die de revue passeren, ook in dit Werkboek. We zijn aan de slag gegaan met het Werkboek om de diverse tools,

instrumenten en methodieken, die helpen bij het beantwoorden van deze en andere vragen, op overzichtelijke wijze bij elkaar te brengen.

We hebben ons daarbij laten leiden door twee aspecten: de eerste betreft de verschillende rollen die mantelzorgers vervullen en de betekenis daarvan

voor de relatie met beroepskrachten. Dit wordt uitgelegd in het SOFA-model dat uitgebreid beschreven staat in de inleiding. Het tweede aspect gaat

over de fasen waarin er contact is met mantelzorgers. Namelijk aan het beginperiode dat de zorg wordt geboden, in de dagelijkse praktijk bij de uit-

voering van de zorgverlening en aan het eind als de zorg afloopt, bijvoorbeeld vanwege het overlijden van de cliënt. Of juist omdat de cliënt beter is of

verhuist naar een (andere) zorgorganisatie of zorgvoorziening.

We verwachten dat deze indeling zicht biedt op verschillende aspecten van de samenwerking en de ondersteuning. De indeling biedt een houvast om na

te gaan of de verschillende aspecten goed belicht zijn en waar extra op ingezoomd kan worden. We hebben getracht om daarbij zoveel mogelijk recht

te doen aan de extramurale en intramurale zorgsetting. We hebben een aantal relevante tools en instrumenten geselecteerd en toegelicht hoe mede-

werkers en/of teams ermee aan de slag kunnen gaan.

Het Werkboek is overzichtelijk opgebouwd: het bestaat uit tools en diverse stappen. We realiseren ons dat het in de praktijk vaak anders gaat en de

stappen niet in de beschreven volgorde gezet worden. Dat hoeft ook niet. De uitwerking van de tools en de instrumenten zijn naar eigen inzicht in te

zetten. Je kunt het zien als een soort keuzemenu, dat je samenstelt met eigen gekozen onderdelen .

Onze zoektocht naar, onder meer, persona’s van mantelzorgers, passende tools, instrumenten en uitwerkingen, gaat nog volop door. Daarbij laten we

ons graag inspireren en aanvullen door de gebruikers uit de verschillende sectoren. Zo ontbreekt nagenoeg nog informatie vanuit ziekenhuizen en reva-

lidatiecentra. Laat ons weten wat wel en niet werkt en wat ontbreekt. Dan bouwen we graag verder aan een zinvol Werkboek.

De samenstellers van de eerste versie van het Werkboek,

februari 2015.



Inhoud

Voorwoord ............................................................................................................................................................................. 3

1. Introductie ......................................................................................................................................................................... 5

2. Algemeen overzicht ............................................................................................................................................................. 13

3. Contact in de beginfase ........................................................................................................................................................ 14

4. Aan de slag in de dagelijkse praktijk ......................................................................................................................................... 25

5. Samenwerken en ondersteunen bij vertrek of afscheid .................................................................................................................. 37

6. Voorbeelden van werkvormen ................................................................................................................................................. 41

7. Meer informatie .................................................................................................................................................................. 44

Campagne In voor Mantelzorg .................................................................................................................................................... 46



1. Introductie

Mantelzorg is voor veel mensen vanzelfsprekend en waardevol: zij zorgen graag en in grote getale voor hun naasten. Maar er is ook een keerzijde. Is de

zorgtaak langdurig en intensief, dan kan er overbelasting ontstaan. Soms worden mantelzorgers hierdoor zelf hulpvrager. Mantelzorg kan zwaar zijn

maar levert ook veel op. Mantelzorgers hechten er waarde aan om iets voor hun naasten te betekenen. Ze willen graag erkenning voor de bijdrage die

ze leveren en de rol die ze vervullen. Daarom is goede samenwerking en passende ondersteuning, mede vanuit beroepskrachten, van belang.

De doelstelling van het programma In voor Mantelzorg is om beroepskrachten in de zorg beter te laten samenwerken met mantelzorgers en hen op pas-

sende wijze te ondersteunen. Dit moet leiden tot meer tevredenheid onder mantelzorgers over de samenwerkingsrelatie en de ondersteuning. Voor

medewerkers leidt het tot meer werkplezier. Ook draagt het bij aan de kwaliteit van leven van cliënten. Niet alleen door ‘te zorgen dat’ in plaats van

te ‘zorgen voor’. Maar vooral door te ‘zorgen met’!

De veranderingen in de zorg en de noodzaak om anders te werken zijn evident. ‘Zorgen met’ gaat uit van een dieperliggend principe: erkenning en aan-

sluiting bij de wijze waarop mantelzorgers hun naaste ondersteunen. Het is het vertrekpunt van de ‘nieuwe’ zorgrelatie, die gebaseerd is op wederzijds

respect en gelijkwaardigheid. Waarbij mantelzorgers, cliënten, andere bekenden uit het netwerk, vrijwilligers en beroepskrachten elkaar aanvullen. In

dit Werkboek zoomen we specifiek in op de relatie tussen mantelzorgers en beroepskrachten in de zorg.

Diverse rollen van mantelzorgers

Bij mantelzorg gaat het om ‘zorg en ondersteuning die mensen vrijwillig en onbetaald verlenen aan mensen met fysieke, verstandelijke of (soci-

aal)psychische beperkingen in hun familie, huishouden of anderszins sociale netwerk. Het betreft hulp die de gebruikelijke hulp, die in redelijkheid mag

worden verwacht van partners, ouders, kinderen of andere huisgenoten, overstijgt’ (Wmo 2015). Mantelzorgers bieden dus zowel lichte hulp als langdu-

rige en intensieve zorg en ondersteuning aan hun naaste.

Mantelzorgers vervullen diverse rollen in relatie tot hun naaste. Mantelzorgers zijn in eerste instantie expert: zij weten veel over de wensen en behoef-

ten van de cliënt. Mantelzorgers zijn daarnaast te beschouwen als partner in zorg, medezorgverlener of collega. Ze verlenen diverse soorten zorg en

hebben ondersteuningstaken, variërend van het regelen/coördineren van zorg en ondersteuning tot en met verzorgende of zelfs verplegende handelin-

gen. Ze zijn mogelijk ook zelf een hulpvrager als ze overbelast (dreigen te) raken. Ze blijven echter altijd de partner, het kind of de vriend. Ze hadden

immers al een originele persoonlijke relatie met elkaar voordat er sprake was van een ziekte of beperking.

Voor beroepskrachten betekent dit het nodige in het omgaan met mantelzorgers. We noemen dit ook wel het samenspel met mantelzorg. Om het sa-

menspel met mantelzorg goed neer te zetten is aandacht nodig voor al deze rollen.



Rollen van mantelzorgers Activiteiten voor beroepskrachten

Partner in zorg Samenwerken

Hulpvrager Ondersteunen

Persoonlijke relatie Faciliteren

Expert Afstemmen

Als partner in de zorg is het zinvol om te bekijken hoe de samenwerking tussen beroepskrachten en mantelzorgers verloopt. Als de mantelzorger een

hulpvraag heeft, is ondersteuning door beroepskrachten wenselijk. Om de persoonlijke relatie tussen mantelzorger en cliënt niet te verstoren, is het

van belang dat beroepskrachten dit faciliteren. Denk bijvoorbeeld aan het borgen van privacy en het respecteren van gewoontes van cliënt en mantel-

zorger. Ook is het essentieel om goed af te stemmen met mantelzorgers. Als expert van de cliënt, hebben zij veel informatie over de cliënt. Die is bij-

voorbeeld relevant om een goed zorg(leef)plan op te (kunnen) stellen.

Netwerk en vrijwilligers in beeld

Mantelzorgers zijn vaak familie van de cliënt, al is dat niet altijd het geval. Ook hoeven niet alle familieleden van de cliënt mantelzorger te zijn. Wel

maken zij deel uit van het sociale netwerk. Het verschil zit in de mate en de intensiteit van de ondersteuning die wordt verleend. Sommige familieleden

zitten, evenals buren en vrienden, meer in de ‘tweede lijn’. Ze bieden ondersteuning op verzoek en kunnen die over het algemeen makkelijker weige-

ren dan mantelzorgers. Ze zijn vaak ook letterlijk meer op afstand. Voor beroepskrachten is een extra aandachtspunt hoe meer samengewerkt kan wor-

den met het actieve deel van het netwerk en hoe het potentiële deel meer te betrekken bij de zorg en de ondersteuning.

In juridisch opzicht is er geen verschil tussen mantelzorgers en leden uit het netwerk. Beiden bieden ondersteuning vanuit hun persoonlijke relatie met

de cliënt. Beiden zijn zelf aansprakelijk voor hun handelen. Dit in tegenstelling tot de werkzaamheden van vrijwilligers. Daarvoor geldt dat de organisa-

tie waarvoor ze werken juridisch aansprakelijk is voor hun handelen.

Burgerinitiatieven vormen een specifieke variant van informele zorg en ondersteuning. Ze zijn in sterk in opkomst. Denk aan digitale (buurt)netwerken,

waar vraag en aanbod worden gekoppeld door de aanvragers en aanbieders zelf. Of aan zorgcoöperaties, waarbij burgers zelf het samenspel met forme-

le zorg en ondersteuning organiseren en de rol van opdrachtgever op zich nemen.



Informele en beroepsmatige ondersteuning in beeld

Beroepsmatige ondersteuning in het formele domein bestrijkt het gehele continuüm van enerzijds complexe medische ingrepen en medisch-technische

handelingen, tot anderzijds de meer verzorgende, begeleidende en ondersteunende handelingen. Bij formele zorg en ondersteuning draait het om alle

handelingen, interventies en communicatie die een cliënt in staat stellen om – ondanks een beperking – toch een zo zelfstandig mogelijk en/of beteke-

nisvol en kwalitatief goed leven te leiden. Ondersteuning betreft allerlei hulp bij de dagelijkse levensverrichtingen waardoor mensen zelfredzaam kun-

nen zijn en/of participeren. De zorgen ondersteuningsbehoefte van de cliënt kan in tijd fluctueren.

Veranderen en leren

‘Zorgen met’ vraagt om een andere manier van werken. De zorgverlener is niet meer altijd leidend. Het gaat om een gelijkwaardig samenspel, waarbij

naast de cliënt, ook de mantelzorger(s) inbreng heeft op basis van de verschillende rollen die hij vervult. Hoe kunnen medewerkers zich deze verande-

rende werkwijze eigen maken? En welke leeractiviteiten passen het beste bij hen? Hoe faciliteert en stuurt de organisatie het veranderen leerproces?

Veranderen

Volgens de Van Dale is de definitie van veranderen: anders maken, wijzigen, anders worden. Een ding is zeker: de veranderingen in het zorglandschap

leiden tot andere verhoudingen en vragen deels om andere kennis en kunde van de medewerkers op alle niveaus in de organisatie. Veranderen, zeker

deze ingrijpende verandering, kun je niet een beetje doen. Het vraagt om anders(om) denken en doen in het samenspel met de cliënt, mantelzorger en

het netwerk.



Zicht krijgen op wat er verandert, is een eerste stap. Daadwerkelijk veranderen in denken en doen in de dagelijkse praktijk, is veel complexer. Het gaat

immers niet alleen over iets (leren) kunnen, maar vooral ook om willen en durven. Alle betrokkenen, met hun eigen ideeën, opvattingen, ervaringen

wensen en mogelijkheden beïnvloeden het veranderproces.

In iedere organisatie is er sprake van een boven- en onderstroom die van invloed is op veranderprocessen. In de bovenstroom, de formele organisatie,

zijn zaken vastgelegd als: wie is waar verantwoordelijk voor, wie heeft toegang tot welke informatie, wie zit in welk overleg, wat wil de organisatie

bereiken, wat zijn de beschikbare middelen et cetera? Al deze afspraken dragen bij aan het op elkaar afstemmen van de activiteiten van medewerkers

en geven sturing aan hun gedrag. Veel van de processen en gedragingen van medewerkers zijn echter niet zo gepland of van tevoren vastgelegd. Ze

komen voort uit het moment, toevalligheden of behoeften van betrokkenen. Dit wordt de onderstroom, of ook wel, de informele organisatie genoemd.

De informele organisatie is altijd aanwezig en is een belangrijk bindmiddel voor medewerkers met de organisatie. Het draagt bij aan de sfeer en eigen-

heid van de organisatie. Naast geschreven regels in de formele organisatie, zijn er veel ongeschreven regels in de informele organisatie. Deze onge-

schreven regels hebben minstens zoveel invloed op de formele organisatie als de expliciete regels. De formele en informele organisatie lopen voortdu-

rend door elkaar heen en oefenen over en weer invloed op elkaar uit. De balans tussen de formele en de informele organisatie heeft een belangrijke

invloed op de verandermogelijkheden van de organisatie.

Medewerkers streven, naast organisatiedoelen, ook persoonlijke doelen na. Bij een geplande organisatieverandering is het mogelijk dat er in eerste

instantie sprake is van een tegenstelling tussen de doelen van de organisatie en de persoonlijke doelen. De medewerker heeft doorgaans niet vanuit een

eigen behoefte gevraagd om de verandering. Het management heeft al een proces van weging en uitwisseling achter de rug en de medewerker moet

daar nog mee beginnen. Dit verschil in tempo verdient aandacht. Het is belangrijk dat ook de medewerker de kans krijgt om zich in het hoe en waarom

van de verandering te verdiepen.



Bij een deel van de medewerkers zal de overgang van ‘zorgen voor’ naar ‘zorgen met’ aansluiten bij hun persoonlijke drijfveren en doelen. Voor ande-

ren leidt de verandering tot gevoelens van onrust en onzekerheid. De overgang roept vragen op als: wat betekent deze verandering voor mijn dagelijkse

werkzaamheden, kan ik dat wel (heb ik de kennis en de vaardigheden), wil ik dat wel (wat moet ik er voor inleveren, wat krijg ik er voor terug)? Het

bespreekbaar maken van deze persoonlijke vragen, vraagt om een veilige omgeving. Medewerkers moeten hun vragen hardop kunnen stellen zonder dat

ze er ‘op afgerekend’ worden. Dit betekent dat er niet alleen gecommuniceerd dient te worden over het waarom en het doel van de verandering, maar

ook over de betekenis en de consequenties op persoonlijk niveau.

Leren

Bij anders(om) denken en doen in een gelijkwaardig samenspel met de cliënt en mantelzorger/netwerk kun je niet meer hetzelfde blijven doen. Veran-

deren betekent leren: leren voor de medewerker, als team en als organisatie. Er zijn drie niveaus van leren te onderscheiden: enkel- dubbel- en drie-

slag leren.

Enkelslag leren: regels

Enkelslag leren gaat over oorzaak en gevolg denken. De benadering is vooral instrumenteel. Deze methode leidt tot verbetering van de bestaande regels

zonder dat de onderliggende inzichten en principes ter discussie worden gesteld. Wat moeten en mogen we, zijn begrippen die hierbij horen. Het waar-

om van de bestaande regels staat niet of nauwelijks ter discussie. Nieuw gedrag ontstaat door aanpassing van de regels.



Dubbelslag leren: inzichten

Bij dubbelslag veranderen gaat het niet alleen om het veranderen van de regels, maar juist om het ter discussie stellen van de achterliggende inzichten

van die regels. Weten en begrijpen zijn begrippen die hierbij horen. Het leren speelt zich af op een abstracter niveau. Waarom doen we het zoals we

het doen? Nieuw gedrag ontstaat omdat men nieuwe inzichten opdoet en inzet.

Drieslag leren: principes

Bij drieslag leren worden essentiële principes en waarden waarop iemands leven en werk is gebaseerd ter discussie gesteld en heroverwogen. Het werkt

als er ‘van binnenuit’ een sterke wil is om te veranderen. Durven en willen zijn begrippen die hierbij horen. Wie wil ik zijn, wat is echt belangrijk voor

mij? Kan ik me vinden in de principes van de organisatie, wil ik er mede-eigenaar van zijn? Bij drieslag leren ontstaat verandering in gedrag door veran-

dering in principes.

Als je in de dagelijkse praktijk het gelijkwaardige samenspel met de cliënt en diens mantelzorger echt anders(om) wilt vormgeven, is minimaal dubbel-

slag leren nodig om de huidige werkwijze en bijbehorende achterliggende inzichten en opvattingen ter discussie te stellen. Niet alleen reflecteren op

wat je doet (boven de ijsberg), maar vooral ook stilstaan bij waarom je het doet (onder de ijsberg). Drieslag leren is van belang voor het creëren van

mede-eigenaarschap bij medewerkers. Essentieel is dat de persoonlijke waarden en principes van waaruit de medewerker werkt, aansluiten bij de visie

en onderliggende principes en waarden van de organisatie ten aanzien van het veranderende samenspel.

Leercyclus van Kolb

Iedereen heeft zijn eigen manier van leren. De een onderzoekt van te voren op theoretisch abstract niveau hoe een verandering bewerkstelligt kan

worden De ander begint met veranderen in de praktijk en kijkt vervolgens wat er gebeurt. De ene vorm is niet beter dan de andere. Waar je begint in

de leercyclus, is niet zozeer van belang. Het volledig doorlopen ervan wel. En concreet ervaren/doen, reflecteren op wat je doet, conceptualise-

ren/nadenken waarom je het doet, veranderingen aanbrengen in wat je doet. Ondersteuning en een inspirerende omgeving helpen de medewerkers bij

het doorlopen van de volledige leercyclus.



70-20-10 model

Anders(om) denken en doen in de dagelijkse praktijk vraagt ook om anders(om) leren. Van ‘zorgen voor’ naar ‘zorgen met’ brengt in de dagelijkse

praktijk allerlei nieuwe vraagstukken en dus leermomenten met zich mee. Een goede voedingsbodem voor het 70-20-10 model.

70% is experimenteel leren van ervaringen op de werkvloer. Vaak als gevolg van nieuwe opdrachten, rollen of taken die uitdagend zijn. Leren

door fouten te (mogen) maken.

20% is sociaal leren door feedback van collega’s, door mee te lopen met ervaren collega’s of door zelf te kijken naar hoe anderen het doen.

10% is formeel leren in ‘fomele settings’ als trainingen, workshops en opleidingen.

Deze percentages zijn niet absoluut. Ze geven een beeld van de onderlinge samenhang en verhoudingen tussen kennis/weten wat en context/leren hoe.

Het model kan behulpzaam zijn bij het verbreden, verschuiven van de focus op formele leeractiviteiten naar werkend leren in de dagelijkse praktijk.

Formeel leren wordt daarbij zeker niet buiten spel gezet; het model fungeert juist als aanjager en katalysator voor de 70- en 20-leeractiviteiten. Het

leerrendement wordt groter als de verschillende onderdelen geïntegreerd worden.

Gebruikswijzer

Deze eerste versie van het Werkboek is als volgt op gebouwd:

In hoofdstuk 2 is een algemeen overzicht opgenomen van relevante onderwerpen per klantfase en per aspect van het SOFA-model. In het hoofdstuk

wordt een overzicht gegeven van het speelveld tussen mantelzorger en medewerker. We vergeten de cliënt daarbij niet, maar zoomen vooral in op de

mantelzorger en de medewerker. De verschillende rollen van mantelzorgers komen uitgebreid aan bod. Ze zijn gerubriceerd per ‘klantfase’:

A. contact in de beginfase;

B. aan de slag in de dagelijkse praktijk;

C. samenwerken en ondersteunen bij vertrek of afscheid.



Vervolgens zoomen we in hoofdstuk 3, 4 en 5 in op iedere fase met een nadere beschrijving van:

de verschillende aspecten en gespreksonderwerpen;

een overzicht van relevante instrumenten en tools, eventueel gericht op specifieke sector en/of cliënt- of mantelzorggroepen;

een aantal leeractiviteiten.

In hoofdstuk 6 staan voorbeelden van verschillende werkvormen beschreven. De werkvormen zijn te koppelen aan de bespreking van de tools en instru-

menten, die al dan niet uitgewerkt zijn en die de organisatie wil inzetten. Het is aan de gebruiker van het Werkboek om daar zelf een keuze in te ma-

ken.

Hoofdstuk 7 biedt tenslotte een eerste overzicht van interessante gratis beschikbare les- en informatiepakketten. Er staan bruikbare voorbeelden bij

evenals videomateriaal, relevante onderzoeksrapporten en websites.

N.B. in het Werkboek gebruiken we veelvuldig de benaming mantelzorger. Deze benaming kan van toepassing zijn op meerdere personen, die (ook) deel

uitmaken van het sociale netwerk van de cliënt en zorg en ondersteuning bieden. Voor de leesbaarheid hebben we dat er alleen bijgezet als we het

specifiek wilden belichten. Dat geldt ook voor de verwijzing naar ‘hij’ bij mantelzorger, cliënt of medewerker. We bedoelen dan zeker ook ‘zij’.

De benaming cliënt, die we eveneens veelvuldig in het Werkboek gebruiken, staat zowel voor de burger die zorg en ondersteuning nodig heeft, als voor

de patiënt die zorg krijgt. Voor de leesbaarheid hebben we voor één benaming gekozen. Als we het over zorg hebben, bedoelen we zorg voor de ge-

zondheid én het welzijn van de cliënt, dan wel voor de mantelzorger.

Bij de benaming zorgleefplan gaat het evenzeer om het zorgdossier, ondersteuningsplan, behandelplan of andere benamingen die in de verschillende

sectoren van toepassing zijn.



2. Algemeen overzicht

Overzicht van aspecten op speelveld tussen mantelzorger(s) en medewerker(s) met bespreekpunten en uit te voeren activiteiten.

Aspecten

van SOFA

/

Klantfasen

Samenwerken

met mantelzorger als partner in

zorg

Ondersteunen

van mantelzorger als mogelijke

hulpvrager

Faciliteren

van persoonlijke relatie van

mantelzorger met cliënt

Afstemmen

met mantelzorger in rol van ex-

pert

Contact in

de begin-

fase

Informeren over zorgverle-

ning en organisatie.

Hoe elkaar aan te vullen.

Afspraken wie wat doet.

(Over)belasting van mantel-

zorger en behoud vitaliteit.

Waarderen en ondersteunen.

Versterken van netwerk en/of

verwijzen naar andere vor-

men van ondersteuning.

Voort kunnen zetten van

relatie(s).

Privacy

Gastvrijheid

Informatie over wensen en

behoeften van cliënt.

Ervaringskennis en deskundig-

heid van mantelzorger.

Wederzijdse verwachtingen.

Aan de

slag in

dagelijkse

praktijk

Elkaar goed op de hoogte

houden.

Uitwisselen tips en vaardig-

heden.

Evalueren van zorg, afspra-

ken en samenwerking.

Oog houden voor (over)belas-

ting en vitaliteit mantelzorger

Omgaan met veranderingen in

ziekte en/of gedrag van cliënt

Betrokkenheid van netwerk.

Respecteren van en ruimte

geven voor eigen gewoon-

tes.

Privacy bij toename van

zorg.

Evalueren van gastvrijheid.

Veranderingen in wensen en

behoeften van naaste(n).

Nieuwe ervaringen, kennis en

inzichten over en weer.

Uitkomen wederzijdse ver-

wachtingen.

Samenwer-

ken en

ondersteu-

nen bij

vertrek of

afscheid

Terugblikken op samenwer-

king.

Informeren over verhuizing.

Gezamenlijk besluiten ne-

men in palliatieve, termina-

le fase.

Ondersteuningsmogelijkheden

na vertrek.

Mogelijkheden voor verhui-

zing.

Ondersteuning bij (naderend)

afscheid.

Versterken zelf- en samen-

redzaamheid in de thuissi-

tuatie.

Mogelijkheden voor behoud

van relatie(s) na verhuizing.

Privacy bij afscheid.

Tips en vaardigheden over-

dragen voor zorg en onder-

steuning thuis.

Implicaties van verhuizing.

Wensen bespreken over (na-

derend) afscheid.



3. Contact in de beginfase

Anneke de Vree verhuist met man en zoon haar vader naar De Rozenhof, een

kleinschalige woonzorgvoorziening voor mensen met dementie. Ze wordt op-

gevangen door Alwien Bodegraven, de woonzorgcoördinator. Ze hebben el-

kaar voorheen een paar keer gesproken. De vader van Anneke heeft al een

aantal jaren Alzheimer. Zijn vrouw is vorig jaar overleden. Naast Anneke zijn er

nog twee zussen die het afgelopen jaar intensief voor hun vader hebben ge-

zorgd. Haar broer vindt het moeilijk om met de dementie van zijn vader om te

gaan en laat de zorg wat afweten. Gelukkig zijn er andere familieleden, buren

en vrienden die een steentje wilden bijdragen. Samen hebben ze het lange tijd

goed kunnen redden. Ze onderhielden veel (digitaal) contact, ook met de huisarts en de thuiszorg. Maar de zorg thuis ging nu

echt niet meer. Het valt Anneke zwaar om haar vader zo oud en machteloos te zien in zijn nieuwe woning, waar hij de weg niet

kent. Hij begrijpt er niets van en vraagt telkens wanneer ze weer naar huis gaan. Het grijpt Anneke bij de keel.

Rien Draaisma, 28 jaar, opent de deur voor Sabiha Ḉelik. Sabiha is wijkverpleegkundige. Ze komt voor een gesprek met Rien

en zijn ouders. Rien woont, na een opnameperiode in diverse GGZ-instellingen, tijdelijk bij zijn ouders, Leo en Els Draaisma.

Leo en Els hebben allebei een baan hebben en zijn veel van huis. Ze hebben al heel wat meegemaakt met Rien en zien op te-

gen de komende periode . Rien heeft nog een oudere broer, die vlak bij woont met zijn eigen gezin. Leo en Els hebben zelf con-

tact gezocht met het wijkteam. Ze maken zich zorgen over de dagbesteding van Rien en zijn gedrag bij hun thuis. Er is altijd

veel ruzie, omdat Rien eigenlijk geen rekening houdt met hen. Vooral Leo kan hier slecht tegen. Els wil vooral graag dat de rela-

ties goed blijven. En ook dat Rien weer snel een eigen woonruimte heeft.



Bij aanvang van de zorg vinden er één of meerdere gesprekken plaats met de cliënt en/of met de centrale mantelzorger(s) om de zorgen ondersteu-

ningsvraag goed in beeld te krijgen. Deze beginfase kan enkele weken in beslag nemen. De eerste gesprekken vormen bij uitstek het moment om aan te

haken bij de ervaringen, kennis, vragen en wensen van de mantelzorger(s) en die te betrekken bij de zorg en ondersteuning in de periode die volgt.

In onderstaand overzicht staan de onderwerpen, die aan de orde kunnen komen bij de gesprekken in de beginfase, nader beschreven vanuit het per-

spectief van de verschillende rollen van mantelzorgers.

Contact in de beginfase

Samenwerken

met mantelzorger als partner in zorg

Ondersteunen

van mantelzorger als mogelijk

hulpvrager

Faciliteren

van persoonlijke relatie van man-

telzorger met cliënt

Afstemmen

met mantelzorger in rol van expert

Onderwerpen om te bespreken:

Wat kan organisatie bieden qua

zorg en ondersteuning?

Wat heeft de mantelzorger of

anderen uit de omgeving al gedaan

en wat kunnen en willen ze blijven

doen?

Hoe vullen we als mantelzorger(s)

en medewerker(s) elkaar aan?

Wat zou de mantelzorger willen

leren qua zorg en ondersteuning

en wat kunnen wij leren?

Wie is eerste contactpersoon en

hoe informeren we elkaar over en

weer op de goede manier, ook als

meerdere familieleden/vrienden

betrokken zijn?

Welke afspraken maken we en

welke schrijven we op in zorgleef-

plan?


Hoe gaat het met de mantel-

zorger?

Waardering voor de mantelzor-

ger.

Houdt de mantelzorger het vol?

Wat voor ondersteuning kan de

mantelzorger goed gebruiken?

Wat kunnen anderen uit het

netwerk betekenen voor de cli-

ent en/of mantelzorger?

Behoefte van de mantelzorger,

behoefte aan informatie over

ziekte/gedrag van cliënt en

contact met lotgenoten.

Wat kan de organisatie bieden

aan vrijwillige en/of betaalde

ondersteuning?

Wat is er aan mantelzorgonder-

steuning, vrijwilligerswerk en

betaalde diensten beschikbaar?


Hoe wil de mantelzorger graag

samen zijn met de cliënt en

ook met familie en vrienden?

Hoe houdt/houden we als me-

dewerker(s) daar rekening mee

(thuis of in de woonzorgvoor-

ziening)?

Hoe gastvrij zijn we in (intra-

muraal) en vanuit onze organi-

satie?

Waar moet de mantelzorger

rekening mee houden (bv. in

het kader van groepswonen of

op dagbesteding)?


Wat kan de mantelzorger ver-

tellen over de wensen, behoef-

ten en levensgeschiedenis van

de cliënt dat voor medewerkers

goed is om te weten?

Wat voor ervaringen en kennis

heeft de mantelzorger opge-

daan in de zorg en ondersteu-

ning van de cliënt waar we re-

kening mee moeten houden?

Wat verwacht de mantelzor-

ger(s) van de organisatie en

omgekeerd?



Relevante tools

Tools voor Contact in de beginfase

Zicht op rollen en mogelijkheden van mantelzorgers, gespreksvoering en afspraken vastleggen

SOFA model Het SOFA-model geeft houvast voor de opzet van een goede samenwerking met mantelzorgers op verschillende terreinen: Samen-

werken met de mantelzorger als collega, Ondersteunen van de mantelzorgers als hulpvrager, Faciliteren van de relatie van de man-

telzorger met zijn naaste en Afstemmen met de mantelzorgers als expert. Welke rol het meest prominent is, hangt af van het mo-

ment.

Goed in gesprek Bij een goed gesprek wil je werkelijk weten wat de ander bezighoudt. Je wilt de ander beter leren kennen en begrijpen, zonder

gelijk tot een afspraak of oplossing te komen. Op Zorg voor Beter vind je verschillende tools die medewerkers ondersteunen bij het

voeren van een goed gesprek.

Checklist overdragen van zorg De checklist van Mezzo geeft een zo volledig mogelijke opsomming van de onderwerpen die belangrijk zijn bij het overdragen van

de zorg.

Notitie grenzen verleggen In de notitie worden belemmeringen en mogelijkheden voor samenspel tussen informele en formele zorg beschreven.

Zorgleefplanwijzer Op deze site vind je achtergrondinformatie, praktijkvoorbeelden en downloads over het zorgleefplan, waarbij het ook draait om

samenwerking met de mantelzorger.

Triade kaart Met de Triade kaart kan de zorg voor mensen met een psychotische aandoening geoptimaliseerd worden, door samenwerking

binnen de triade cliënt - hulpverlening – naasten te verbeteren. Met de Triadekaart wordt het aandeel van familieleden en andere

naasten in de zorg voor de cliënt duidelijk en vastgelegd.

Voorbeeld afsprakenformulier In dit formulier kunnen de afspraken met cliënt en/of familie worden vastgelegd. Dit is een voorbeeld formulier van Birkhoven

Zorggoed. Deze organisatie gebruikt het afsprakenformulier tijdens de kennismaking met de cliënt en mantelzorger(s).

Signaleren van (over)belasting, netwerk versterken en doorverwijzen

Mantelscan De MantelScan is een instrument voor beroepskrachten in zorg en welzijn om samen met zorgvragers en mantelzorgers een (man-

tel)zorgnetwerk in kaart te brengen. Er is aandacht voor de kracht en risico’s van het netwerk.


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Sofa_model.pdf

http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Communiceren-Wat-is-het.html

http://www.mezzo.nl/uploads/content/file/Checklist_overdragen_van_zorg.pdf

http://www.vilans.nl/Publicatie-Grenzen-verleggen-informele-zorg.html

http://www.zorgleefplanwijzer.nl/

http://www.ypsilon.org/bestelwijzer

http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/informatiecentrum/professionals/Voorbeeld%20Afsprakenformulier%20client%20en%20familie.pdf

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Handreiking_mantelscan.pdf


EDIZ Ervaren Druk door Informele Zorg is een gevalideerde vragenlijst om de belasting van mantelzorgers voor mensen met dementie te

meten. De EDIZ-plus kan gebruikt worden voor mantelzorgers van mensen zonder dementie.

Ecogram In deze tool wordt uitgelegd hoe het sociale netwerk van een cliënt in kaart gebracht kan worden aan de hand van Ecogram. Het

Ecogram is te koppelen aan de vraag van wensen en behoeften van de cliënt.

Genogram Een familie kan in kaart gebracht worden met behulp van een genogram. Een genogram is een stamboom met meerdere persoon-

lijke gegevens. Het is een kaart met drie of vier generaties en hun onderlinge relaties: de voorgaande generatie (schoon)ouders, de

generatie waartoe de cliënt behoort met de broers en zusters en eventueel zwagers en schoonzussen.

Formulier Mantelzorg in het

zorg(leef)plan

Met behulp van het Formulier Mantelzorg kan besproken worden in hoeverre mantelzorgers hun zorgende taak kunnen blijven

volhouden en zich daar goed bij voelen. Het formulier is bruikbaar in alle situaties waar mantelzorgers zich (zwaar) belast voelen.

Dit formulier kun je toevoegen aan het zorg (leef)plan.

Netwerken versterken in de

thuiszorg (stappenplan)

Het netwerk versterken van mensen die langdurig zorg nodig hebben, is meer dan alleen een bespreekpunt tijdens de intake. In

deze factsheet worden tips gegeven hoe (thuis)zorgmedewerkers cliënten kunnen stimuleren om het netwerk te versterken.

Zorg Beter met Vrijwilligers Op deze website zijn diverse tools te vinden om de inzet van en samenwerking met vrijwilligers in de zorg te versterken.

Leeractiviteiten

Het gebruik van diverse tools en instrumenten, zoals hierboven beschreven , hebben we uitgewerkt in een aantal trainingsonderdelen (10%). Deze on-

derdelen zijn aan elkaar te koppelen of afzonderlijk te gebruiken . Ook kunnen de trainingsonderdelen ingezet worden voor besprekingen op de werk-

vloer (70%) en kan een coach medewerkers begeleiden bij de uitvoering( 20%). Het is aan de gebruiker van het Werkboek om hier zelf een keuze in te

maken.

De training gaat over het contact en samenspel met mantelzorgers in de eerste zes tot twaalf weken. Centraal staat de reflectie op de eigen houding en

gedrag. Welke gespreksonderwerpen zijn actueel in zo’n eerste fase en hoe maak je hier afspraken over met mantelzorgers? Hoe versterk je samen met

mantelzorgers het sociale netwerk en het zorgnetwerk? Deze training bestaat uit drie modules:

A. Gespreksonderwerpen en gesprekstechnieken.

B. Verwachtingen bespreken en afspraken vastleggen.

C. Ondersteunen: versterking van het informele en formele netwerk.

In de draaiboeken bij de modules wordt verwezen naar werkvormen. Deze zijn terug te vinden in hoofdstuk 6.


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Meetinstrument_belasting_EDIZ_met_instructie.pdf

http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Ecogram.pdf

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Genogram.pdf

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/instrument-mantelzorg-in-het-zorg-leef-plan.html

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/instrument-mantelzorg-in-het-zorg-leef-plan.html

http://www.vilans.nl/docs/vilans/publicaties/informele-netwerken-versterken.pdf


http://www.zorgbetermetvrijwilligers.nl/


Module A. Gespreksonderwerpen en gesprekstechnieken

Het SOFA-model dient in deze module als kapstok om met elkaar van gedachten te wisselen over welke onderwerpen aan de orde dienen te komen in de

eerste gesprekken met mantelzorgers.

In deze module werk je aan een handreiking voor een gespreksformulier en een formulier voor het vastleggen van afspraken.

Korte omschrijving: In deze module maken deelnemers kennis met de diverse rollen van mantelzorgers, krijgen ze handvatten voor het voeren van

een goed gesprek en ontwikkelen ze gezamenlijk een handreiking die past bij hun eigen praktijk.

Resultaat: Zicht op diverse rollen van mantelzorgers en in staat om goed in gesprek te

gaan met mantelzorgers in beginfase van de zorgverlening.

Aantal deelnemers: 15- 20

Totale tijdsduur: 3 uur

Draaiboek Gespreksonderwerpen en technieken

Tijdsduur Activiteit Toelichting

Materialen / werkvorm

20 min Toelichting op on-

derwerp door trai-

ner.

Programma toelichten.

Geef een inhoudelijke introductie op de verschillende rollen aan de hand van het

SOFA-model. Bespreek daarbij de volgende vragen:

*Welke onderwerpen komen aan de orde in de eerste gesprekken met mantelzor-

gers?

* Hoe kaart je deze onderwerpen aan?

Sluit af met het filmpje

Tips: kijk ook eens naar de tips in het werkboek die bij de film hoort.

Presentatie die je hebt voorbereid ( Power-

Point, Prezi, flap-over etc)

Film: samenwerken met mantelzorgers

20 min Uitwisseling Deelnemers denken na over wat ze kunnen bespreken met mantelzorger(s) in aan-

sluiting op de diverse SOFA- rollen:

- Wat is een startgesprek?

- Benoem situaties waarin er sprake is van een startgesprek.

- Wat is de rol van de mantelzorger?

- Wat is de rol van de medewerker?

- Waarover zou je afspraken willen maken met de mantelzorger?

-

Werkvorm: buzzen

In tweetallen de vragen bespreken en de

opbrengst delen in de hele groep.


http://www.vilans.nl/docs/producten/Werkblad%20Samenwerken%20met%20mantelzorgersDEF.pdf

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-zorgen-doe-je-samen-met-de-mantelzorger.html


10 min Schakelen naar

volgende onder-

werp

Koffie, thee

Associëren op ‘het eerste contact met mantelzorgers’.

Werkvorm: Energizer Hot Ball

30 min Bespreking eigen

beleid van de orga-

nisatie en twee

voorbeeld formu-

lieren

Deel twee voorbeeldformulieren uit in de groep: Formulier mantelzorg en afspra-

kenformulier Birkhoven .

Bespreek het beleid en de documenten aan de hand van de mindmap en bespreek

met elkaar aanknopingspunten voor de handreiking.

Werkvorm: Mindmap

Zet het beleid van de organisatie overzichte-

lijk in een mindmap. Op flap-over of digi-

taal.

Documenten Mantelzorgbeleid c.q. familie-

participatie van de eigen organisatie

Voorbeeld afsprakenformulier Birkhoven

Formulier mantelzorg

30 min. Reflecteren op

houding en rollen

Deelnemers oefenen in tweetallen met een startgesprek: rollen verdelen mede-

werker en mantelzorger. De overige deelnemers reflecteren op houding en rollen en

geven feedback.

Laat hen aangeven wat wel en wat niet werkt en schrijf dit op een flap

Werkvorm: Feedbackmethode

Flap-over

40 min Conceptformulier Laat deelnemers een lijst onderwerpen maken die je met mantelzorgers wil bespre-

ken. Doe dit aan de hand van de mindmap en de flap. Met deze lijst gaan medewer-

kers de komende weken werken om hem verder te kunnen concretiseren.

Mindmap en flap

10 min Afsluiten met een

praktijkopdracht

Deelnemers verzamelen in de komende weken concrete vragen die aan de orde

komen in startgesprekken met mantelzorgers. Zij vragen aan mantelzorgers welke

onderwerpen zij (hadden) willen bespreken in de eerste gesprek(ken).

In de volgende module krijgen de onderwerpen en vragen een vertaling in een

handreiking.

Voorbereiding door trainer

- Maak een presentatie voor de toelichting op het programma en een inhoudelijke inleiding op de module. De introductietekst op deze module in het werkboek

helpt je op weg.

- Verzamelde documenten van de organisatie die gaan over mantelzorgbeleid en familieparticipatie. Wellicht zitten hier afspraken bij die richting kunnen geven

aan de op te stellen handreiking.

- Goed in gesprek: de genoemde materialen zijn te downloaden en te printen van de website. Deze website biedt ook werkbladen om gespreksvoering te oefenen.

- Materialen voor medewerkers: LSD, OMA, ANNA, DIK, NIVEA, OEN en Ik zeg geen nee!



http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Instructie_Formulier_Mantelzorg.pdf


http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Communiceren-Materialen-voor-medewerkers.html


- Bekijk de film: Samenwerken met mantelzorgers. Zie ook de tips uit werkboek dat erbij hoort.

- Bekijk de voorbeeldformulieren:

Afsprakenformulier Birkhoven


Module B. Verwachtingen bespreken en afspraken vastleggen

Welke verwachtingen leven er wederzijds over de rol van de mantelzorger? Wat is de juridische positie? Hoe maak je verwachtingen bespreekbaar en

hoe leg je afspraken vast in het zorgleefplan?

Korte omschrijving: Een korte evaluatie van de handreiking uit module 1. Aan de orde komen de wederzijdse verwachtingen van beroeps-

krachten en mantelzorgers en de verschillende perspectieven.

Resultaat: De handreiking uit module 1 wordt vastgesteld. Deelnemers hebben zicht op mogelijke verwachtingen van mantelzorgers

en weten hoe daarmee om te gaan vanuit samenspelgedachten en leggen afspraken over onderlinge tevredenheid vast.

Zij kennen de checklist overdagen van zorg, snappen de status en kunnen deze checklist aanreiken en bespreken met

mantelzorgers.



Draaiboek verwachtingen bespreken en afspraken vastleggen


Werkvormen/materialen


derwerp doortrai-

ner.

Programma toelichten en inhoudelijke introductie op het programma. Trainer geeft

toelichting op opzet, doel van de tweede workshop en het te behalen resultaat.

25 min Terugkoppeling

vorige bijeenkomst.

Deelnemers wisselen de te bespreken vragen en onderwerpen met mantelzorgers

uit die zij in de afgelopen periode in hun praktijk hebben verzameld.

Zet de items op een flap. Bespreek plenair de volgende vragen:

-Welke items zou je in de handreiking willen opnemen en waarom?

- Wat is van belang voor jou als medewerker, voor de cliënt en voor de mantelzor-

ger?

Binnen- buitenring

Flap en stiften






20 min Concept- handrei-

king op maat ma-

ken.

Maak de handreiking en het afsprakenformulier op maat. Kijk nog even naar de

formulieren van module 1.

Concept handreiking zoals opgesteld in

module 1

Voorbeeld afsprakenformulier Birkhoven


10 min Schakelen naar

volgende onder-

werp.

Energize

30 min Dilemma’s bespre-

ken.

Twee of drie deelnemers presenteren een eigen casus. Deelnemer legt uit hoe hij/

zij het heeft aangepakt in die situatie. De overige deelnemer splitsen op in groep

voor- en tegenstanders en bedenken argumenten waarom de mantelzorger dit wel

of niet had mogen kunnen doen.

Dialoog: De Rechtbank

15 min Schakelen naar volgende onderwerp

Energizer

30 min Groepsgesprek

over het managen

van verwachtingen

bij het overdragen

van zorg.

De trainer start meteen met een korte toelichting op het onderwerp overdragen van

zorg. Hoe kan je de checklist overdragen van zorg inzetten in de relatie met de man-

telzorger? Wat houdt de checklist in? Hoe kan je hem gebruiken? Wat is het wel en

wat is het niet?

Kijk naar de functie van de checklist in de extramurale setting: respijtzorg/ dagbe-

steding.

Hoe kan je de checklist gebruiken als hulpmiddel bij de afstemming met de mantel-

zorger?

Vragen voor de spreektijd:

- Wat is je eerste reactie op de functie van de checklist?

- Voor welke onderwerpen is de checklist handig (de dagindeling )?

- Hoe ga je om met te gespannen verwachtingen?

Checklist overdragen van zorg, Mezzo

Werkvorm: spreektijd

10 min Afsluiting Maak afspraken over de invoering van de handreiking en de checklist en de evalua-

tie.

Evaluatiedatum vast stellen




https://www.mezzo.nl/uploads/content/file/Checklist_overdragen_van_zorg.pdf



- Lees de checklist. Kijk vooral naar indeling dagstructuur. Dat is het punt waar de discussie over kan gaan. Checklist overdragen van zorg, Mezzo

- Lees de notitie Grenzen verleggen

Module C. Ondersteunen

Netwerkgericht werken kan op vele manieren. De keuze aan instrumenten en methoden is groot. Soms is het echter niet helemaal duidelijk hoe je moet

beginnen en wat het jou en je cliënt uiteindelijk oplevert. Deze module helpt je op weg en maakt je wegwijs met de meest bekende methoden. Daar-

naast maak je een concreet plan: aan de slag met netwerk versterken in de thuiszorg, met de MantelScan en het Ecogram. Voor dit onderdeel is een

aparte bijeenkomst ingepland voor de terugkoppeling.

Korte omschrijving: Kennismaking met methoden voor netwerk versterken en toepassing in de praktijk.

Resultaat: Deelnemers gaan in de praktijk aan de slag met netwerk versterken en zijn zich er meer van bewust dat mantelzorgers

ook ondersteuning nodig hebben.

Aantal deelnemers: 15-20

Totale tijdsduur: Twee bijeenkomsten van 1,5 uur

Draaiboek Ondersteunen

Tijdsduur Activiteit

Toelichting Materialen

10 min Opening Geef een duidelijke en korte toelichting op het doel en het resultaat van deze trai-

ning.

20 min Aan de slag met

plaatje van infor-

mele zorg met

bollen.

Trainer laat het plaatje zien. En geeft een duidelijke toelichting op de rol en functie

van het sociaal netwerk, burgerinitiatieven en vrijwilligers bij de ondersteuning van

de mantelzorgers.

Vul het plaatje in met namen van de personen waar je mee samenwerkt

Vrijwilligers kunnen ondersteuning bieden. Werkt de organisatie met vrijwilligers of

met organisaties voor vrijwilligers? Zo ja, met welke?

Met welke betaalde zorg en diensten en burgerinitiatieven kunnen we samen wer-

ken rondom cliënt en mantelzorgers?

Vul het plaatje in als een Mindmap

Op flap of via e-mindmap


https://www.mezzo.nl/uploads/content/file/Checklist_overdragen_van_zorg.pdf

http://www.vilans.nl/Publicatie-Grenzen-verleggen-informele-zorg.html


10 min We gaan nu over naar de blauwe bol

20 min Schakelen met

nieuw intro. Wat is

het potentieel

sociaal netwerk

(blauwe bol)?

Wat is netwerk

versterken? En hoe

doe je dat?

Wat is het?

Hoe werk je ermee?

Welke methoden zijn er?

Verschil thuiszorg en intramuraal.

Aan de slag met sociale netwerken: de 44

meest bekende methoden verzameld

(MOVSIE en Vilans, 2013)

2 uur Aan de slag met

Mantelscan of

Ecogram of Stap-

penplan netwerk

versterken in de

thuiszorg.

De organisatie kiest zelf met welk instrument ze aan de slag wil. Trainer stemt dit af

met verantwoordelijke in de organisatie.

Kijk hieronder voor de onderdelen: aan de

slag met!

Aan de slag met MantelScan, Ecogram, Stappenplan netwerk versterken in de thuiszorg


Toelichting Materialen


derwerp door trai-

ner.

Waarom gebruik je dit instrument?

Waar is dit instrument in te zetten?

Hoe werk je ermee?

MantelScan, Ecogram, Stappenplan of een

van de andere Tools (zie Materiaal trainer

en overzicht Relevante tools)

20 min Deelnemers oefe-

nen met het in-

strument.

20 min Discussie in kleine

groepen.

Discussie over jouw rol hierbij.

Hoe zou je het zelf aanpakken?

Deelnemers brengen eigen casus uit de

praktijk in.


https://www.movisie.nl/publicaties/aan-slag-sociale-netwerken


10 min Afspraken over

toepassing in de

dagelijkse praktijk.

Hoe ga je de komende weken met een cliënt en de familie het instrument doorlo-

pen?

Ieder deelnemer zet een aantal concrete

acties op papier die hij/ zij komende maand

gaat uitvoeren. Dit is de afsprakenlijst in-

voering plannen van aanpak

Bijeenkomst 2 Evaluatie plannen van aanpak na 1 maand.

40 min Deelnemers wisse-

len hun ervaringen

uit met het werken

met het stappen-

plan.

Wat werkt wel?

Wat werkt niet?

Verbeterpunten verzamelen.

Evaluatieformulieren

Materiaal en achtergrondinformatie voor trainer

- Aan de slag met sociale netwerken

- Ken jij het netwerk van je cliënt?

- Handreiking MantelScan

- MantelScan

- Ecogram

- Stappenplan voor netwerkversterking vanuit thuiszorg - Handreiking informele netwerken versterken


https://www.movisie.nl/publicaties/aan-slag-sociale-netwerken


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Handreiking_mantelscan.pdf

https://www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/MantelScan%20%5bMOV-177655-0.2%5d.pdf

http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Ecogram.pdf


4. Aan de slag in de dagelijkse praktijk

Thea Meijerink ziet Vera met haar moeder Malika Chen binnenkomen. Thea is woonbegeleider op de Dorsvloer, een woon-

voorziening voor jongeren met een meervoudige handicap. Vera is met haar moeder naar de kinderboerderij geweest. Vera is

meervoudig gehandicapt en zit in een rolstoel. Ze is net 25 geworden en woont op de Dorsvloer. Haar moeder komt haar een

paar keer per week opzoeken. Dan gaan ze samen op stap. Eén keer in de maand logeert Vera in het weekend bij haar ouders.

Gelukkig hebben haar ouders allerlei voorzieningen thuis, zoals een trap- en tillift. Haar moeder heeft van de zorgmedewerkers

geleerd hoe ze Vera kan douchen en aankleden. Het eten is geen probleem. Daar heeft haar moeder zo haar eigen trucjes

voor. Thea zag gelijk dat Vera veel makkelijker haar bord leeg at als haar moeder erbij was. Ze heeft Malika tips gevraagd, zo-

dat ook Thea en haar collega’s daar hun voordeel mee konden doen. Dat heeft veel geholpen. Malika bedenkt dat ze Thea bin-

nenkort wil spreken, want ondanks de goede voeding lijkt haar dochter toch achteruit te gaan. Ze wil weten of Thea dat ook is

opgevallen.

Wietske van Gestel zet haar fiets tegen de gevel van het huis en belt aan. Greet

Kramer doet open. Ze laat Wietske binnen, die gelijk doorloopt naar de slaapka-

mer op de benedenverdieping. Daar ligt Herman Kramer in bed. Wietske komt om

hem te helpen met douchen en aankleden. Herman heeft een chronische long-

aandoening en gaat stukje bij beetje achteruit. Hij kan steeds minder zelf. Ook

voor Greet wordt de zorg te zwaar. Daarom is Wietske er. In de keuken is Sandra,

de schoondochter van Greet en Herman, bezig om een boodschappenlijstje te

maken. Ze heeft net haar zoon op school afgezet. Sandra komt twee keer in de

week langs om boodschappen te doen voor haar schoonouders. Samen met haar man helpt ze zoveel ze kan. Het echtpaar

heeft geen andere kinderen en woont nogal afgelegen. Wietske heeft Sandra nog niet ontmoet. Ze missen elkaar vaak net. Als

Wietske klaar is, is Sandra al weg om boodschappen te doen.



In de dagelijkse praktijk vindt er in meer of mindere mate contact plaats met de mantelzorger(s), evenals met (ander) familieleden en bekenden uit het

netwerk van de cliënt. Vooral in woonzorgvoorzieningen waar de cliënt langdurig of permanent verblijft, is er sprake van veelvuldig contact. In de eigen

woonomgeving verschilt dat per cliëntsituatie.

In onderstaand overzicht staan de onderwerpen, die aan de orde kunnen komen bij de contacten in en rond de dagelijkse praktijk, nader beschreven

vanuit het perspectief van de verschillende rollen van mantelzorgers.

Aan de slag in dagelijkse praktijk

Samenwerken


Ondersteunen


hulpvrager

Faciliteren


telzorger met cliënt

Afstemmen

met mantelzorger in rol van expert


Veranderingen in het aanbod of de

werkwijze van de organisatie qua

zorg en ondersteuning.

Kan de mantelzorger zorg en on-

dersteuning bieden als hij dat wil?

Vullen we elkaar als mantelzor-

ger(s) en medewerker(s) aan?

Wat zou de mantelzorger willen

leren qua zorg en ondersteuning

en wat kunnen wij leren?

Hoe verloopt het contact met de

eerste contactpersoon en de in-

formatie-uitwisseling over en

weer?

Zijn afspraken helder of moeten

ze worden bijgesteld?


Hoe gaat het met de mantel-

zorger?

Waardering voor de mantelzor-

ger.

Krijgt de mantelzorger zelf

ondersteuning en houdt hij het

vol?

Is er een bijdrage vanuit het

netwerk en is dat te verster-

ken?

Hoe bevalt het aanbod vanuit

de organisatie aan vrijwillige

en/of betaalde diensten?

Behoefte bij de mantelzorger

aan (meer) informatie over

ziekte/gedrag van cliënt en

contact met lotgenoten.


Kunnen familierituelen worden

voortgezet?

Hoe is met de privacy van de

cliënt en de mantelzorger ge-

steld?

Hoe worden afspraken over en

weer nageleefd?

Hoe wordt de gastvrijheid er-

varen door de mantelzorger(s)?


Veranderingen in de wensen,

behoeften van de cliënt.

Nieuwe inzichten en ervaringen

in de zorg en ondersteuning van

de cliënt zowel bij de mantel-

zorger(s) als bij de medewer-

ker(s).

Zijn de wederzijdse verwach-

tingen uitgekomen?



Relevante tools

Tools om mee aan de slag te gaan in de dagelijkse praktijk

SOFA en Samenspelscan

SOFA model Het SOFA-model biedt houvast voor een goede samenwerking met mantelzorgers op verschillende terreinen: Samenwerken met de

mantelzorger als collega, Ondersteunen van de mantelzorgers als hulpvrager, Faciliteren van de relatie van de mantelzorger met zijn

naaste en Afstemmen met de mantelzorgers als expert. Welke rol het meest prominent is, kan van tijd tot tijd verschillen.

Samenspelscan Om te achterhalen welke verbeteringen nodig zijn om het samenspel tussen familie en medewerkers te optimaliseren. Met de scan zie

je snel wie wat goed vindt gaan rondom familieparticipatie en waar verbeterpunten nodig zijn. De scan is gebaseerd op het SOFA model.

Tips familie avond organi-

seren

Zorgorganisaties zoeken naar mogelijkheden om mantelzorgers, familieleden en andere bekenden vanuit het sociale netwerk van cliën-

ten meer bij de zorg en ondersteuning te betrekken. Daarvoor is het goed om van elkaar te weten wat de verwachtingen zijn. Voer een

goed gesprek met familie. Daarbij kan gebruik gemaakt worden van tips die hierin worden beschreven.

Familiefabels Om enkele misvattingen rondom familieparticipatie te leren doorzien, en er misschien zelfs om te lachen, is er een toneelvoorstelling

gemaakt: Familiefabels. In de voorstelling wordt een aantal misvattingen op een rij gezet en ontzenuwd. Bijvoorbeeld over ‘lastige’ fami-

lieleden.

In gesprek met Mantelzorgers

COUP met en door familie COUP staat voor Contact leggen, Ondersteunen, Uitnodigen en Participeren. Hoe kan de familie meer betrokken worden bij hun naaste?

Om een houvast te geven, heeft Vilans de methode van COUP bedacht. Het basisidee is gebaseerd op concepten die bedoeld zijn om de

sociale betrokkenheid in een wijk te bevorderen.

Goed in gesprek Tijdens een goed gesprek wil je werkelijk weten wat de ander bezighoudt. Je wilt de ander beter leren kennen en begrijpen, zonder gelijk

tot een afspraak of een oplossing te komen. Op de website Zorg voor Beter vind je verschillende tools die medewerkers kunnen onder-

steunen bij het op een goede manier voeren van een gesprek.

Checklist contact familie Deze checklist is bedoeld voor medewerkers die contacten onderhouden met familieleden van de cliënt. De tips en vragen zijn geba-

seerd op onderdelen van het COUP-model.

Checklist activiteiten fami- Medewerkers die activiteiten organiseren voor en met cliënten, hun familie, vrijwilligers en (zorg)medewerkers kunnen deze checklist



http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Familieparticipatie-Samenspelscan.html

http://www.invoormantelzorg.nl/


http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/informatiecentrum/professionals/Tips%20familiebijeenkomst%20organiseren.pdf

http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Familieparticipatie-Werkwijze.html


http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Checklist_Contact_Familie.pdf

http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Checklist_Activiteiten_en_Familieparticipatie.pdf


lieparticipatie gebruiken. De checklist is gebaseerd op onderdelen van het COUP-model.

Digitale Communicatie

Stappenplan Aan de slag

met Digitale Communicatie

In dit stappenplan worden stappen beschreven die houvast bieden als jouw organisatie aan de slag wil met digitale communicatie.

Platforms digitale commu-

nicatie met familie

Op Zorg voor beter vind je informatie over digitale communicatie met familie en een overzicht van de aanbieders.

E-mail protocol Belangrijk is om heldere afspraken te maken over wat er wel en niet gemaild wordt en hoe de mails bewaard moeten worden. Zorgor-

ganisatie Bilthuysen heeft een e-mail protocol opgesteld.

Leeractiviteiten

Het gebruik van diverse tools en instrumenten, zoals hierboven beschreven , hebben we uitgewerkt in een aantal trainingsonderdelen (10%). Deze on-

derdelen zijn aan elkaar te koppelen of afzonderlijk uit te voeren. Ook kunnen de trainingsonderdelen ingezet worden bij besprekingen op de werkvloer

(70%). Een coach kan medewerkers begeleiden bij de uitvoering( 20%). De gebruiker van het Werkboek kan hier zelf een keuze in maken.

De training gaat over het contact en het samenspel met mantelzorgers in de dagelijkse praktijk. Centraal staat de reflectie op eigen houding en gedrag.

Deze training bestaat uit drie modules:

A. Module 1 – De Samenspelscan en SOFA

B. Module 2 - In gesprek met Mantelzorgers

C. Module 3 - Communicatie

In de draaiboeken bij de modules wordt verwezen naar de werkvormen. Deze zijn terug te vinden in hoofdstuk 6.


http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Checklist_Activiteiten_en_Familieparticipatie.pdf

http://www.zorgvoorbeter.nl/docs/PVZ/vindplaats/familieparticipatie/Stappen-plan_Aan_de_slag_met_digitale_communicatie.pdf

http://www.zorgvoorbeter.nl/docs/PVZ/vindplaats/familieparticipatie/Stappen-plan_Aan_de_slag_met_digitale_communicatie.pdf

http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Digitale-communicatie-zorg.html

http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Digitale-communicatie-zorg.html

http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Voorbeeld_Emailprotocol.pdf


Module A. Samenspelscan en SOFA

De Samenspelscan thuis- en verblijfszorg is een instrument om de ervaringen in de zorg te meten. Zowel van de cliënt en de mantelzorgers als van de

managers en de zorgverleners in de organisatie. Vullen managers, mantelzorgers en zorgverleners de lijst met vragen in, dan zie je hoe het is gesteld

met het samenspel tussen mantelzorgers en zorgverleners binnen jouw organisatie. Daarbij gaat het vooral om het eigen oordeel van degenen die de

samenspelscan invullen. De uitslag geeft een persoonlijk en collectief beeld: in hoeverre vinden zij dat er verbetering nodig is ten aanzien van de ver-

schillende aspecten van het samenspel?

Je kunt als team besluiten de Samenspelscan voor jouw afdeling of regio uit te voeren. De deelnemers aan In voor Mantelzorg hebben de digitale versie

daarvoor ter beschikking. Neem hiervoor contact op met het programmasecretariaat: [email protected].

Korte omschrijving: De Samenspelscan is uitgevoerd en de resultaten zijn bekend in de organisatie. In deze bijeenkomst bespreken we de resultaten

met de groep en worden verbeterpunten benoemd en geprioriteerd. Individueel of voor de afdeling.

Resultaat: De uitkomsten van de scan zijn besproken met de deelnemers en er is

inzicht in verbeterpunten op de onderdelen van SOFA.

Aantal deelnemers: 15 – 20


Draaiboek Uitkomsten en verbeterpunten



15 min Inleiding op het

onderwerp door de

trainer.

Programma toelichten.

Doel van de bijeenkomst toelichten en dat de Samenspelscan is uitgevoerd in de

organisatie. De relatie met het SOFA-model uitleggen en de rollen van de mantel-

zorger binnen SOFA toelichten.

Afsluiten met het filmpje

De presentatie die je hebt voorbereid (Po-

werpoint, PREZI, etc)

40 min Groepsgesprek

over de rollen van

mantelzorgers in

het SOFA-model.

Zet de 4 rollen van mantelzorgers op afzonderlijke flappen en hang ze op.

Deel post-its uit en vraag deelnemers een concrete situatie of naam van een per-

soon op te schrijven + een vraagpunt.

Per post-it geeft de deelnemer een korte toelichting.

Met de hele groep de vragen op de post-its bespreken.

Brainstorm

Flapover

Post-its


mailto:[email protected]


10 min Schakelen naar het volgende onderwerp, koffie en thee of kies een energizer. Kies er één uit de bijlage Werkvormen.

30 min Presenteren resul-

taten Samenspel-

scan.

Begin met de spinnenwebgrafiek omdat hierin de onderdelen van SOFA herkenbaar

zijn.

Bespreek:

- Wat valt op?

- Is het herkenbaar?

- Wat kun jij/ kan de afdeling verbeteren?

Werkvorm Buzzen in groepjes van drie

40 min Inzoomen op speci-

fieke aspecten.

Opvallende aspecten die voor betering vatbaar zijn kun je in staaftabellen via het

Excelbestand presenteren. Je kunt ook in samenspraak met de projectleider of

teamleider in het oog springende thema’s voorbereiden.

Bij de presentatie van de staafdiagrammen kun je de volgende vragen stellen:

Wat en hoe kun jij/ kan de afdeling verbeteren?

Welke thema’s springen in het oog?

Opschrijven op flap

Flappen uitwerken en mailen naar deelne-

mers.

10 min Pauze koffie, thee

40 min Opstellen persoon-

lijke verbeter-

doelen.

Vraag deelnemers voor henzelf op te schrijven aan welke drie verbeterpunten ze de

komende maand willen gaan werken?

Werkvorm: Leerdoel formuleren



helpt je op weg. Uitleg over het instrument.

Zorg ervoor dat je het ingevulde excelbestand hebt en de uitgedraaide grafieken en tabellen. De tabellen zijn opgesteld per aspect van de Samenspelscan en de

grafiek is afgesteld op onderdelen van SOFA.

- Uitgedraaide grafieken en tabellen. - Eventueel.de resultaten van de scan bespreken met de projectleider. Het is ook belangrijk om af te stemmen op de visie van de organisatie. - Neem het SOFA-model door: www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Sofa_model.pdf

- Filmpje ‘Zorgen doe je samen met de mantelzorger’ downloaden en klaarzetten. Dit legt heel kort het SOFA-model uit. Duur 60 sec. - Artikel E-health in een zorgende samenleving


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/instrument-samenspelscan-thuis-en-verblijfszorg


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-zorgen-doe-je-samen-met-de-mantelzorger.

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/EHealth-in-een-zorgende-samenleving.html


Module B. In gesprek met mantelzorgers Het goede gesprek met mantelzorgers vormt de kern van deze module. Contact leggen en het gesprek aangaan met mantelzorgers is noodzakelijk om te

achterhalen wat zij nodig hebben in de verschillende rollen die zij vervullen. Deze rollen zijn beschreven in het SOFA-model. Een gesprek voeren is niet

altijd gemakkelijk. Zeker niet wanneer je het contact met sommige mantelzorgers lastig vindt. Maar ook in die gevallen blijkt contact maken, goed

luisteren en duidelijk maken wat er wel en niet kan, een belangrijk onderdeel van de oplossing van het probleem.

Een goed gesprek met mantelzorgers is ook de basis van het model COUP: Contact leggen, Ondersteunen, Uitnodigen en Participeren. Het model helpt

je ook om te begrijpen waarom sommige mantelzorgers in jouw ogen ‘moeilijk doen’.

Het doel van de COUP en SOFA-modellen is om het samenspel tussen beroepskrachten en mantelzorgers te stimuleren en de familie meer te betrekken

bij de hun naaste. In deze module komen drie samenhangende thema’s aan de orde: goed in gesprek, de instrumenten COUP en SOFA en omgaan met

‘lastige’ mantelzorgers.

Korte omschrijving: In deze module gaan medewerkers in kleine groepjes oefenen met gespreksvoering en afstemming op de mantelzorger.

Formuleren van persoonlijke verbeteracties op de onderdelen van COUP.

Resultaat: Deelnemers hebben inzicht verworven in de modellen COUP en SOFA. Zij hebben het bewustzijn van hun communicatie-

vaardigheden vergroot en inzicht gekregen in het omgaan met lastige mantelzorgers.

Aantal deelnemers: 10 – 15


Tips:

Hang de posters op in de teampost.

Geef elkaar in je dagelijkse werk feedback op communicatiestijlen.

Bekijk de E-learningmodule Goed in gesprek.

Zie www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/elearning-goed-in-gesprek.

Draaiboek In gesprek met mantelzorgers




onderwerp door de

trainer.

Uitleg over het belang van een goed gesprek en de noodzaak om mantelzorgers

goed te begrijpen.

Posters ophangen


werpoint, PREZI etc.)


http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/elearning-goed-in-gesprek


30 min Introductie op het

goede gesprek met

behulp van SOFA

en COUP.

Kennisoverdracht

en oefening.

Uitleggen wat de betekenis is van de letters COUP en SOFA en hoe je beide model-

len met elkaar kunt verbinden. Benoem de rollen van mantelzorgers bij SOFA. COUP

is een model dat gericht is op de intramurale setting. Uitnodigen en Participeren

lijken in de thuissituatie meer vanzelfsprekend dan in de instelling. Toch is het van

belang om ook bij mantelzorgers in de thuissituatie na te gaan of zij zich uitgenodigd

voelen om bepaalde zorg te blijven bieden of bij te dragen aan het welbevinden van

de cliënt.

Invullen werkblad COUP door de deelnemers. Met de individueel benoemde (verbe-

ter)acties kunnen de deelnemers de komende week aan de slag.

Oefening met onderstaand werkblad COUP

10 min Schakelen naar het volgende onderwerp, koffie en thee of kies een energizer. Kies er één uit de bijlage Werkvormen.

1 uur Aan de slag met het

goede gesprek.

Deelnemers in kleine groepjes aan de slag met de 4 werkbladen. Spits de oefenin-

gen toe op het gesprek met mantelzorgers.

Maak bijvoorbeeld een combinatie van

Een goed gesprek/lastige gesprekken en LSD1/LSD2.

Duur:

Een goed gesprek: 20 min oefening met de hele groep.

Lastige gesprekken: 30 min casusbespreking.

LSD1: 2 oefeningen van 20 min (NB hierbij andere medewerker uitnodigen ivm rol-

lenspel).

LSD2: 2 oefeningen van 20 min.

20 min Evaluatie van de

oefeningen.

Twee rondjes langs de deelnemers:

1. Welke ervaringen, wat brengt het je?

2. Wat is moeilijk om te doen?

10 min Schakelen naar het volgende onderwerp, flinke energizer, koffie en thee.

40 min Bespreken thema

Lastige mantelzor-

gers.

De trainer leest de blog van Onze Samenredzaamheid voor.

De deelnemers benoemen een eigen casus met een lastige mantelzorger.

Gesprek over: Wat vind je lastig. Waarom is dit lastig? Hoe ga je ermee om?

Werkvorm voor het gesprek: adviesronde





helpt je op weg.

- Kijk op www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/Communiceren. De genoemde materialen zijn te downloaden en te printen van de website.

Lees de teksten uit het tijdschrift “Sandra en Siona gaan voor een goed gesprek”.

Print de Werkbladen communicatie en bereid de oefeningen voor die daar op staan.

Print de posters: LSD, OMA, ANNA, DIK, NIVEA, OEN en Ik zeg geen nee!

- Uitprinten van het werkblad COUP voor alle deelnemers. Dit werkblad is onder de tabel bijgevoegd.

- Blog Onze Samenredzaamheid door Marjo Brouns.

De blog uitprinten om voor te lezen of voorlezen vanaf scherm.

Tip:

In je team kun je de methode COUP heel gemakkelijk toepassen tijdens een werkoverleg. Neem de onderdelen met het goede voorbeeld door

en bespreek de actie(s) die je wilt gaan uitproberen de komende week. Koppel de ervaring terug in het volgende werkoverleg met je collega’s.

Werkblad COUP

COUP

Benoem een goed voorbeeld uit je eigen werk Benoem een actie die wil ondernemen

Contact leggen: begroeten, belangtelling tonen.

Ondersteunen: geef een tip aan de mantelzorger over een manier om

contact te maken.

Uitnodigen

Maak familieleden duidelijk dat deze betrokkenheid ook mogelijk en

zelfs zeer gewenst is. Laat familie zien welke activiteiten de organisatie

onderneemt en nodig hen daarvoor uit.

Participeren

Vraag familie wat zij zelf willen en kunnen doen.


https://marjobrouns.wordpress.com/2014/11/09/onze-samenredzaamheid/


Introductie op het thema ‘lastige’ mantelzorgers

‘Lastige’ mantelzorgers is een onderwerp dat vaak door medewerkers wordt ingebracht in een werkoverleg of een training. Maar wanneer is iemand

lastig? En waarom? En de belangrijkste vraag: hoe ga je ermee om?

Beroepskrachten zijn doeners. Zij hebben professionele kennis. En werken in de zorg vraagt veel van hen: drukke agenda’s, een toenemend aantal cli-

enten met een zwaardere zorgvraag, veranderingen in de zorg en anders moeten gaan werken. Ook dienen ze steeds meer samen te werken met familie

en mantelzorgers.

Mantelzorgers hebben langere tijd intensief voor hun naaste gezorgd. Soms al jaren voordat ‘de zorg’ in beeld kwam. Soms weten ze niet anders dan

dat hun kind een lichamelijke of een verstandelijke beperking heeft. Zij kennen de cliënt als geen ander. Behalve expert zijn zij ook erg betrokken bij

hun naaste. Zij willen graag van betekenis blijven voor hun partner, kind of familielid. Komt ‘de zorg’ bij hen in huis , of verhuist hun naaste naar een

instelling, dan moeten zij hun draai ook weer weten te vinden.

In het kader kun je lezen dat veel mantelzorgers zwaar belast zijn. Vaak staat het evenwicht tussen draagkracht en draaglast voortdurend onder span-

ning. Dat heeft negatieve effecten op het leven en de (psychische en lichamelijke) gezondheid. Voor mantelzorgers is samenwerking met beroepskrach-

ten een echte uitdaging.

Module 3 Communicatie Communiceren met mantelzorgers kan op verschillende manieren. In de dagelijkse praktijk heb je als medewerker het meest te maken met mantelzor-

gers van individuele cliënten. Met hen wissel je informatie uit en communiceer je over de afstemming van de zorg, de ondersteuning en het welbevin-

den van de cliënt. Digitale communicatiemiddelen kunnen hierbij effectief zijn. Digitale communicatie kan ook een uitkomst zijn voor familie, bijvoor-

beeld als die ver weg woont. Op deze manier kunnen de familieleden toch betrokken worden bij de zorg.

Soms kan het handig zijn om de familie als groep te informeren. Een mogelijkheid is om een informatiebijeenkomst te combineren met het uitwisselen

van ervaringen binnen de groep. Mantelzorgers ontlenen steun aan de ervaringen van lotgenoten en leren ook van elkaar.

Een bijzondere vorm van het verstrekken van groepsinformatie in combinatie met lotgenotencontact, is het organiseren van activiteiten op de Dag van

de Mantelzorg. Al deze onderwerpen zijn in deze module opgenomen.

Korte omschrijving: Deelnemers verwerven kennis van enkele websites en apps voor digitale communicatie met mantelzorgers. Met een de-

bat over stelling, werken zij aan meningsvorming over het nut van digitale communicatie voor hun werk. Deelnemers

gaan in de groep aan de slag met het genereren van ideeën voor groepsinformatiebijeenkomsten en in het bijzonder de

Dag van de Mantelzorg.

Resultaat: Kennis over digitale communicatie en de voor- en nadelen ervan. Concept-draaiboek voor een themacafé op maat voor

jouw organisatie en ideeën voor de Dag van de Mantelzorg.





Draaiboek Communicatie


Toelichting Materialen / werkvorm


onderwerp door de

trainer.


werpoint, PREZI etc.)

45 min Presenteren websi-

tes en apps gericht

op communicatie

met de familie.

Ingaan op doel, functies/functionaliteiten.

Mate van beveiliging / privacy.

Voorbeelden, zie voorbereiding.

45 min Meningsvorming Gebruik bijvoorbeeld de volgende stellingen:

1. Door de digitale agenda loopt mijn werkplanning in de war.

2. Digitale communicatie levert mij meer begrip op voor mantelzorgers.

3. Door digitale communicatie raken mantelzorgers meer betrokken.

4. Digitale communicatie verhoogt de werkdruk.

5.Door digitale communicatie verlies ik het menselijk contact.

6. De continuïteit is niet gegarandeerd omdat het netwerk steeds uitvalt.

Stellingen op flap of op de beamer

Werkvorm Lagerhuis

10 min Schakelen naar het volgende onderwerp, koffie en thee of kies een energizer.


onderwerp.

Hoe kun je mantelzorgers als groep bij elkaar brengen en informeren?

Benoem de verschillende vormen: familiebijeenkomst, lotgenotengroep en thema-

café.

Zie bij voorbereiding.

20 min Groepsgesprek Brainstorm over de invulling van het draaiboek met de hele groep. Maak het zo

concreet mogelijk.

Opzet op flap of beamer laten zien.

Zie onderstaande opzet.

10 min Schakelen naar het volgende onderwerp, koffie , thee.


onderwerp Dag van

de Mantelzorg door

de trainer.

De Dag van de Mantelzorg is jaarlijks op 10 november met als doel mantelzorgers in

het zonnetje te zetten.

Besteed aandacht aan het waarderen van mantelzorgers.



20 min Ideeën genereren De trainer geeft de groep het begin van de zin: ‘Een leuke manier om mantelzorgers

te waarderen is……’en vraag de groep om de zin aan te vullen.

Maak een rondje langs alle deelnemers die hun aanvulling hardop uitspreken.

Nadat iedereen de zin heeft aangevuld, kunnen deelnemers evt. hun idee verder

toelichten

Opschrijven op flap.

Werkvorm De aanvulzin

10 min Afronding Vat de uitkomsten van de bijeenkomst samen.

Spreek met elkaar af met welke onderdelen we verder willen en op welke manier.



helpt je op weg.

- Kies uit het overzicht digitale communicatieplatforms enkele leuke en relevante websites of apps.

- Sommige platforms zijn gratis te gebruiken, voor anderen moeten gebruikers betalen. Sommige worden vanuit de instelling ingezet om het contact met de fami-

lie te onderhouden, andere worden ingezet op initiatief van mantelzorgers. Zie hier het overzicht van digitale communicatieplatforms

- Stappenplan Aan de slag met digitale communicatie

- Informatie van Mezzo over digitale zorg

- Zet de opzet voor het draaiboek Themacafé op flapover of beamer.

Het draaiboek maak je aan de hand van de volgende opzet:

- Wie is je doelgroep? Alleen mantelzorgers of ook andere belangstellenden? Mantelzorgers van een specifieke cliëntengroep?

- Hoe ziet het programma eruit? Hoe kun je mantelzorgers thema’s laten aandragen?

Welke onderwerpen (Informatie) in combinatie met lotgenotencontact en bijvoorbeeld high tea?

- Met welke organisaties werk je samen (steunpunt mantelzorg, andere ketenpartners, deskundigen op een specifiek onderwerp als een notaris of

een hulpmiddelenleverancier)?

- Welke medewerkers organiseren de bijeenkomst? Wie voeren het programma uit?

- Welke locatie is geschikt? Welke dag en tijdstip/tijdsduur?

- Frequentie?

- Wie betaalt en welk budget is beschikbaar?


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Overzicht-aanbieders-digitale-communicatie-zorg-jan-2015.pdf

http://www.zorgvoorbeter.nl/docs/PVZ/vindplaats/familieparticipatie/Stappenplan_Aan_de_slag_met_digitale_communicatie.pdf


5. Samenwerken en ondersteunen bij vertrek of afscheid

Raymond van Grevelingen komt zijn vrouw Sonja ophalen uit het revalidatiecentrum. Sonja heeft enkele weken moeten reva-

lideren na een CVA. Ze heeft nog steeds moeite om haar linkerarm goed te bewegen, maar gelukkig kan ze wel zelf weer lopen.

Al is het met behulp van een rollator. Ze heeft geluk gehad. Raymond begreep dat lang niet iedereen zo goed herstelt na een

CVA als Sonja. Het is een krachtige dame. Elke keer als Raymond op bezoek kwam, zag hij dit aan haar. Ze wilde weer ver-

staanbaar kunnen praten en weer kunnen lopen. Maar helemaal de oude zal ze niet meer worden. Daarvoor is er teveel be-

schadigd. Raymond heeft samen met Sonja een gesprek gehad met de behandelend arts, dokter Hazan. De dokter heeft hun

uitgelegd wat de gevolgen zijn en wat hen nog te wachten staat. Raymond is druk bezig om allerlei voorzieningen voor in huis te

regelen. Het bed van Sonja staat in ieder geval al beneden. De rest komt wel als ze eenmaal thuis is.

De kinderen van meneer Ratzinger staan voor een moeilijk dilemma. Moeten

ze hun vader laten opnemen in het ziekenhuis of hem in zijn vertrouwde kamer in

het verpleeghuis laten? Meneer Ratzinger heeft longontsteking. Dat kan hem fa-

taal worden. Maar hij heeft ook aangegeven dat het voor hem niet meer hoeft.

Het is genoeg zo. Natuurlijk zou hij graag zijn kleinkinderen nog zien opgroeien,

maar zijn lijf en geest houden ermee op. Hij mist zijn vrouw, die tien jaar geleden

is overleden. Hij wil naar haar toe. Franka, de oudste dochter, heeft er vrede

mee. Maar Christian, zijn enige zoon, kan het moeilijk verkroppen dat het af-

scheid echt nadert. Hij wil het in ieder geval niet bespoedigen. De andere twee vinden het lastig om een keuze te maken. Daar-

om hebben ze een gesprek aangevraagd met het behandeld team. Dan krijgen ze hopelijk goed zicht op de voors en tegens en

worden ze geholpen om een keuze te maken.


http://www.google.nl/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&frm=1&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0CAcQjRw&url=http://nl.dreamstime.com/royalty-vrije-stock-foto-s-kale-adelaar-en-amerikaanse-vlag-image25335048&ei=3uLIVOaOJcrgaKOMgZAJ&bvm=bv.84607526,d.d24&psig=AFQjCNFIiTfL0TqUd3TrTaVREZyBNia73g&ust=1422537764681912


Bij het vertrek of afscheid van de cliënt is er in meer of mindere mate contact met de mantelzorger(s), familieleden en andere bekenden uit het net-

werk van de cliënt.

In onderstaand overzicht staan de onderwerpen, die aan de orde kunnen komen bij de contacten rond het vertrek van de cliënt vanwege herstel, over-

stap naar een andere zorgorganisatie, verhuizing naar een woonzorgvoorziening of als de cliënt zich in de palliatieve, terminale fase bevindt.

Samenwerken en ondersteunen bij vertrek of afscheid

Samenwerken


Ondersteunen


hulpvrager

Faciliteren


telzorger

Afstemmen

met mantelzorger in rol van ex-

pert


Hoe kijkt de mantelzorger na ver-

trek van de cliënt terug op de zorg-

verlening en de samenwerking?

Wat moet de mantelzorger weten in

het kader van verhuizing en wat

moet de organisatie weten van de

mantelzorger?

Hoe nemen we in goed overleg

gezamenlijk besluiten in de pallia-

tieve, terminale fase?


Waar kan de mantelzorger

terecht met (ondersteunings)

vragen?

Hoe krijgt de mantelzorger op

adequate wijze informatie

over de mogelijkheden voor

verhuizing van de cliënt?

Hoe kunnen we de mantelzor-

ger ondersteunen bij het (na-

derend) afscheid?


Wat helpt de mantelzorger om

de zorg en ondersteuning met

behulp van anderen en/of

meer door de cliënt zelf te la-

ten uitvoeren?

Hoe kan de persoonlijke relatie

tussen de cliënt, mantelzorger

en bekenden uit het netwerk

worden voortgezet na de ver-

huizing?

Hoe is de privacy van de man-

telzorger gewaarborgd bij het

(naderend) afscheid?


Wat voor tips en vaardighe-

den dragen bij aan het ver-

sterken van de zelf- en sa-

menredzaamheid van de cli-

ent en de mantelzorger?

Wat kan de mantelzorger

verwachten en wat wordt er

van de mantelzorger ver-

wacht tijdens en na de ver-

huizing?

Wat zijn de wensen van de

mantelzorger(s) tijdens het

(naderend) afscheid en daar-

na?



Leeractiviteit

Afscheid gaat over palliatieve zorg voor en het overlijden van een naaste. Op welke manier is er in deze bijzondere levensfase aandacht voor mantel-

zorgers en familie? Bij vertrek gaat het om het vertrek naar een andere zorgaanbieder of om het beëindigen van zorg. In beide gevallen is de evaluatie,

over hoe het gegaan is, aan de orde. Vertrek kan ook gaan om de verhuizing naar een woonzorgvoorziening. Met het oog op samenwerking is de manier

waarop het gebeurt van belang. Krijgen mantelzorgers te horen dat ze ook in een woonzorgvoorziening de ondersteuning kunnen voortzetten zoals ze

dat gewend zijn? Of wordt zelfs verwacht dat zij een (grotere) bijdrage gaan leveren, mede met het oog op het welzijn en welbevinden van hun naas-

te?

Draaiboek



10 min Inleiding op het onderwerp door de trainer.

Artikel Nienke Berends uitdelen, zie bij voorbereiding

30min Presentatie door spreker.

Discussie met de deelnemers naar aanleiding van de presentatie over hoe je familie bij de palliatieve fase van hun naaste betrekt.

30 min Inventarisatie en Concepthandlei-ding Schrijven.

Bespreek met elkaar aan de hand van de richtlijn Zorg voor Naasten van Stichting Transmurale Zorg, paragraaf 2.2 Mantelzorg in de palliatieve fase, welk beleid en materialen en instrumenten binnen de organisatie aanwezig zijn. Wat ontbreekt nog? Vertalen naar een handleiding.

Richtlijn uitdelen, zie voorbereiding

15min Schakelen naar het volgende onderwerp, koffie en thee of kies een energizer.

10 min Inleiding op het onderwerp door de trainer.

Vertrek en verhuizing zijn de momenten om de ervaring van mantelzorgers met jouw organisatie te evalueren. Belangrijk zijn informeren, communiceren en evalueren.

15 min Uitwisseling

Welke elementen vallen onder informeren, communiceren en evalueren?

Brainstorm in kleine groepjes



30 min Opdracht: maak een evaluatiefor-mulier.

Maak een gespreksformulier voor de evaluatie , afgestemd op de situaties: verhui-zing/overplaatsing (intern of extern), beëindiging zorg en overlijden. Verdeel de groep in drie subgroepen. Elke groep werkt een vragenlijst uit voor één situatie.

20 min Kennisdeling Terugkoppeling plenair per subgroep van de resultaten.

10 min Afsluiting Maak met elkaar afspraken over hoe je het materiaal, dat je in deze bijeenkomst hebt ontwikkeld, gaat toepassen in jouw organisatie.

Voorbereiding door trainer - Maak een presentatie voor de toelichting op het programma en een inhoudelijke inleiding op de module. De introductietekst over deze module in het werk-

boek helpt je op weg. - Lees de onderstaande documenten door eventueel uit te printen en uit te delen:

Artikel Nienke Berends (Nursing, december 2012) Regionale Richtlijn Netwerk Palliatieve Zorg Haaglanden Factsheet Mantelzorg in palliatieve terminale fase

- Nodig een spreker uit over het onderwerp terminale zorg uit het eigen organisatienetwerk. Bijvoorbeeld een geestelijk verzorger of een coördinator Vrijwillige Palliatieve Zorg

- Achtergrondinformatie: Draaiboek verhuizing


http://www.icisz.nl/uploads/images/Nursing-dec-2012-Omgaan-Met-Familie.pdf

http://transmuralezorg.nl/images/mantelzorg/Richtlijn%20Zorg%20voor%20naasten.pdf

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Factsheet_mantelzorg_in_de_palliatief_terminale_fase.pdf

http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/toolbox/familieparticipatie/Draaiboek_verhuizing.pdf


6. Voorbeelden van werkvormen

Uitwisseling Adviesronde Kan als werkvorm worden gebruikt voor het bespreken van casuïstiek of voor het bespreken van een probleem of vraag.

Buzzen Bij de werkvorm Buzzen wisselen deelnemers eerst in tweetallen hun meningen of ervaringen uit voordat zij deze inbrengen in de groep.

Binnen – bui-tenring

De groep wordt opgesteld in een binnen- en een buitenring. Deelnemers wisselen van gedachten over een vraag of ervaring. Degenen in de buiten-ring zijn luisteraars. Personen in de binnering brengen ervaringen in. Na bepaalde tijd wisselen de personen in de ringen van rol of stoel.

Probleem on-der de loep

Een persoon legt een situatie, die hij heeft meegemaakt, voor aan collega’s. Na een of meer vragenrondes formuleert elk groepslid voor zichzelf hoe hij/ zij het probleem ziet. Dit wordt voorgelegd aan de inbrenger. Pas na de probleemanalysefase worden tips en suggesties uitgewisseld.

Dilemma’s Voordat er van gedachten wordt gewisseld, formuleren de deelnemers individueel of als groep een aantal dilemma’s. Elk dilemma heeft een eige-naar. De eigenaar kan de gedachtewisseling afsluiten met een samenvatting. Hierna wordt een nieuw dilemma besproken.

Kennisoverdracht Brainstormen Tweetallen, ABC2 , flapdialoog, post its

Mindmap www.leerhof.be/index.lasso?p=37 www.manssen.nl/2013/07/26/hoe-maak-je-een-eenvoudige-mindmap-in-word/ www.handigewebsite.nl/mindmap-online/

Discussiëren Lagerhuis Doel: discussiëren over standpunten en het in kaart brengen van zoveel mogelijk argumenten voor en tegen. De partij met de meeste argumenten

heeft gewonnen. De begeleider van het Lagerhuis poneert een stelling ten aanzien van een onderwerp. De groep wordt in tweeën gedeeld. Elke groep verdedigt een standpunt voor of tegen. Elke groep bedenkt argumenten. Partijen reageren op elkaars argumenten. Wie een argument wil inbrengen, gaat staan en voert het woord. De eerste die recht gaat staan, krijgt de beurt.


http://www.leerhof.be/index.lasso?p=37

http://www.manssen.nl/2013/07/26/hoe-maak-je-een-eenvoudige-mindmap-in-word/

http://www.handigewebsite.nl/mindmap-online/


Spreektijd Maak een rondje waarbij elke deelnemer één minuut de tijd krijgt om een reactie of associatie op het onderwerp te geven. Deze werkvorm kan je op verschillende manieren gebruiken voor, tijdens of na een discussie.

Beslissen Rechtbank Bij de werkvorm De Rechtbank zijn er in de ruimte drie groepen opgesteld. Rechters, voorstanders en tegenstanders. Na een intro op het thema of

stelling bedenken de voor- en tegenstanders argumenten om hun standpunt te ondersteunen. Hierna volgen de zittingen. Tussen de zittingen is er beraad. De rechters geven aan op welke punten zij meer input verwachten. Tot slot doen de rechters uitspraak en lichten deze toe.

Energizers Energizers

www.101werkvormen.nl/wp-content/uploads/2014/10/33energizers.pdf www.101werkvormen.nl/alle-werkvormen/schootzitten-energizer/

Hot Ball De deelnemers staan in twee kleinere groepen in een kring. Een bal gaat in hoog tempo een groep rond. De deelnemer die de bal vangt, zegt bij-voorbeeld snel zijn naam en gooit de bal vlug naar een ander in de kring.

Vaardigheden oefenen Adviesronde Doel: Vraag of probleem van een deelnemer met elkaar oplossen Werkwijze: - Vraag onderzoeken a.h.v. het stellen van open vragen. - Inleven in een andere werksituatie. - Komen met een advies/tip. Stappen: 1. Deelnemers denken na of ze een vraag of probleem uit hun praktijksituatie hebben en willen inbrengen in de groep. Zo ja, dan schrijven ze deze voor zichzelf op. 2. Inventarisatie van de vragen uit de groep. 3. Keuze van één of enkele vragen om te behandelen. 4. Nader onderzoek: elke deelnemer denkt even na over wat hij/zij nog over de vraag wil weten. De deelnemers stellen ieder één open vraag. 5. Alle deelnemers schrijven één of meerdere adviezen/tips op die ze willen geven aan de deelnemer. 6. Alle adviezen/tips worden geïnventariseerd. 7. De deelnemer luistert eerst naar alle tips voordat hij/zij reageert.


http://www.101werkvormen.nl/wp-content/uploads/2014/10/33energizers.pdf

http://www.101werkvormen.nl/alle-werkvormen/schootzitten-energizer/


Formuleren leerdoel Formuleer je leerdoel a.h.v. de volgende aandachtspunten:

1. Positief, wat wil je bereiken en niet wat wil je voorkomen. 2. Concreet en meetbaar en niet te algemeen of abstract. 3. Jouw terrein en bevoegdheid en niet wat buiten je invloedsfeer ligt. 4. Begrensd in tijd en omvang en niet met een open eind.

Tips: Maak helder wat jouw belang is in dit doel; begin je zin met ‘Ik wil’.

- Het gaat hier om een leerdoel: wat wil jij de komende periode gaan leren? Neem ‘leren’ als woord op in je doelformulering. Let op tijdsafbakening: wanneer wil je jouw resultaat hebben bereikt? Je kan met je leerdoel uitgaan van een langere periode.

- Houd er wel rekening mee dat je over 6 maanden (wanneer dit traject afloopt) iets concreets (b.v. een subdoel) hebt bereikt. Vul in: Naam: Mijn leerdoel is:



7. Meer informatie

Les- en informatiepakketten

De zorg gaat door! Leerzame ontmoetingen

Een lesbrief voor (leerling)helpenden en verzorgenden over samenwerking met mantelzorgers.

Instrumentenkoffer Mantelzorg als Zorgpartner

De instrumentenkoffer is een verzameling documenten die bijdragen aan de kwaliteit van de communicatie van zorgberoepskrachten met de mantelzor-

ger. Ervaringen van binnen en buiten de regio Den Haag worden in de instrumentenkoffer gebundeld. De instrumentenkoffer is bedoeld om kennis tussen

zorgberoepskrachten te delen.

Toolkit Familieparticipatie

Vilans heeft een overzicht samengesteld van tools en tips voor familieparticipatie in de ouderenzorg en gehandicaptenzorg. De tools en tips voor fami-

lieparticipatie zijn thematisch ingedeeld en bestaan uit losse onderdelen, die eenvoudig zijn te gebruiken in de praktijk.

Werkboek Samenredzaamheid

Aan de slag met de cliënt en zijn netwerk. Dit werkboek helpt verzorgenden en verpleegkundigen om een stap te zetten naar een nieuwe manier van

werken (samenredzaamheid). Het werkboek bestaat uit werkvormen waarmee het team aan de slag kan gaan.

Gedeelde zorg: een ideeën boek

Handreiking voor het samenspel tussen zorgverleners en familieleden. In dit document worden voorbeelden beschreven, waarin zorgverleners en hun

leidinggevenden uitgedaagd worden om ze in de praktijk uit te proberen. Daarnaast worden er werkmaterialen beschreven en tips gegeven.

Thuis voelen. Gids voor naasten en verpleeghuis als bondgenoten in waardige zorg

Deze praktijkgids gaat niet over hoe het allemaal zou moeten in de zorg. Er worden concrete aanwijzingen gegeven over manieren waarop naasten,

medewerkers en het verpleeghuis in samenspraak tot een betere betrokkenheid van naasten bij de zorg kunnen komen. Dat heeft voor iedereen voorde-

len, maar is vooral goed voor de bewoners.


http://transmuralezorg.nl/images/mantelzorg/Instrumentenkoffer%20De%20Zorg%20gaat%20door!%20Leerzame%20ontmoetingen,%20een%20lesbrief%20voor%20helpenden%20en%20verzorgenden.pdf

http://transmuralezorg.nl/images/mantelzorg/Instrumentenkoffer%202013%20binnenzijde.pdf

http://www.vilans.nl/Publicaties-Toolkit-familieparticipatie.html

http://www.venvn.nl/LinkClick.aspx?fileticket=UB-XXEJ-cEM%3D&tabid=1454

http://www.transmuralezorg.nl/files/Instrumentenkof-fer%20De%20Zorg%20gaat%20door!%20Gedeelde%20zorg,%20een%20ideeenboek.pdf

http://www.zorgvisite.nl/wp-content/uploads/2011/04/Thuis-Voelen.pdf


Videomateriaal

Zorgen doe je samen met de mantelzorger

Beter bereiken mantelzorgers

Mantelzorg in het zorg(leef)plan

Mantelzorg bij kleinschalig wonen

Mantelzorg in de huisartsenpraktijk

Samen zorgen met mantelzorgers, tips voor zorgberoepskrachten van thuiswonende ouderen

Werkende mantelzorger Wendy, een goed voorbeeld

Onderzoeken

Hulp geboden. Een verkenning van de mogelijkheden en grenzen van (meer) informele hulp, SCP 2014

Overleg tussen mantelzorgers en formele hulpverleners van thuiswonende ouderen, Tijdschrift voor gerontologie en geriatrie 2014

Dementiemonitor Mantelzorg, Alzheimer Nederland en Nivel 2013 - 2014

Samenzorgen voor thuiswonende ouderen. Onderzoeksrapportage over de samenwerking tussen mantelzorgers, beroepskrachten en vrij-

willigers in de thuiszorg, VU Universiteit 2013

Informele zorg in Nederland. Een literatuurstudie naar mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg, SCP 2013

Websites

www.invoormantelzorg.nl

www.expertisecentrummantelzorg.nl

www.mezzo.nl

www.zorgvoorbeter.nl

www.zorgbetermetvrijwilligers.nl

www.invoorzorg.nl

www.vilans.nl

www.movisie.nl

www.zorgleefplanwijzer.nl

www.werkenmantelzorg.nl



http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-beter-bereiken-mantelzorgers.html

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-mantelzorg-in-het-zorg-leef-plan.html

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-mantelzorg-bij-kleinschalig-wonen.html

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-mantelzorg-in-de-huisarstsenpraktijk.html

https://www.youtube.com/watch?v=rJXgFAVud10

http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/em/videomateriaal-werkende-mantelzorger-wendy-een-goed-voorbeeld.html

http://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2014/Hulp_geboden

http://www.alzheimer-nederland.nl/dementiemonitor

http://www.fsw.vu.nl/nl/Images/Samen%20zorgen%20voor%20thuiswonende%20ouderen%20inclusief%20cover%20def_tcm30-367126.pdf

http://www.fsw.vu.nl/nl/Images/Samen%20zorgen%20voor%20thuiswonende%20ouderen%20inclusief%20cover%20def_tcm30-367126.pdf

http://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2013/Informele_zorg_in_Nederland


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/

http://www.mezzo.nl/

http://www.zorgvoorbeter.nl/

http://www.zorgbetermetvrijwilligers.nl/

http://www.invoorzorg.nl/

http://www.vilans.nl/

http://www.movisie.nl/

http://www.zorgleefplanwijzer.nl/

http://www.werkenmantelzorg.nl/


Campagne Ik ben In voor Mantelzorg

In de Campagne Ik ben In voor Mantelzorg nodigen we zorgmedewerkers uit om ambassadeur te worden. De bedoeling is dat de ambassadeurs op inspi-

rerende wijze met het onderwerp samen met mantelzorgers in de eigen organisatie aan de slag gaan.

Waarom meedoen?

Een cliënt is vrijwel nooit alleen. Er is een partner, er zijn ouders of kinderen, familie en vrienden.

Mantelzorgers dus. Voor je cliënt zijn ze heel belangrijk. Of je cliënt nu thuis woont of in een in-

stelling of een paar dagen in het ziekenhuis ligt. Een goede samenwerking met mantelzorgers is

essentieel. Dat weet je natuurlijk al lang. Toch voelen mantelzorgers zich vaak niet gezien of ge-

hoord. Ze willen betere samenwerking, goede ondersteuning, of hebben behoefte aan de uitwisse-

ling van tips.

Daarom zijn we op zoek naar jou! Naar iemand in de zorg die In is voor Mantelzorg en die in zijn of

haar organisatie aandacht heeft voor mantelzorgers en de samenwerking met mantelzorgers pro-

moot.

Meld je aan op www.ikbeninvoormantelzorg.nl en kijk ook op onze Facebookpagina Ik ben In voor

Mantelzorg.


http://www.ikbeninvoormantelzorg.nl/

Eerste versie, februari 2015 WERKBOEK - In voor · PDF fileWerkboek In voor Mantelzorg,...

Documents

Transcript of Eerste versie, februari 2015 WERKBOEK - In voor · PDF fileWerkboek In voor Mantelzorg,...