Een robuuste kerk

STANLEY HAUERWASEEN ROBUUSTE KERKDE CHRISTELIJKE GEMEENTE IN EENPOSTCHRISTELIJKE SAMENLEVING

STANLEY HAUERWAS EEN ROBUUSTE KERK

BOEKENCENTRUM

De spraakmakendste theoloog in het Engelse taalgebied?Dat is Stanley Hauerwas. Zijn eigenzinnige essays, zijntintelende proza, zijn radicale ideeën – ze roepen evenveelbewondering als kritiek op. Niet iedereen zit te wachten opHauerwas’ boodschap dat de kerk in het Westen haar oor teveel heeft laten hangen naar staat en samenleving. Ook isniet iedereen enthousiast over zijn remedie: opnieuwdoordenken, in gesprek met de klassieken, wat denavolging van Christus betekent voor carrière, relaties,ziekte, diaconaat of politiek. Maar wie op zoek is naar eenauthentieke en aanstekelijke christelijke levensstijl, kan bijHauerwas veel inspiratie opdoen. Ook wie zich afvraagt hoede kerk er na het ‘christendom’ kan uitzien, vindt bijHauerwas heel wat suggesties. Dit boek biedt de eerste Nederlandstalige selectie uitHauerwas’ oeuvre.

Stanley Hauerwas (1940) doceert theologische ethiek aanDuke University in Durham (North Carolina). Deze bundelkwam tot stand onder redactie van Esther Jonker, HermanPaul en Bart Wallet.

www.uitgeverijboekencentrum.nl

9 789023 924197

ISBN 978 90 239 2419 7

NUR 700

Hauerwas-Een robuuste kerk_Hauerwas 4 12-01-10 19:56 Pagina 1

opmk-Robuustekerk 11-01-2010 10:22 Pagina 2

Stanley Hauerwas

Een robuuste kerkDe christelijke gemeente

in een postchristelijke samenleving

Onder redactie van Esther Jonker,Herman Paul en Bart Wallet

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer


www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton SinkeFoto auteur omslag: Chris Hildreth

Vertaling:Ariaan Baan, Hanna Blom-Yoo, Daniël Drost,Arie de Fijter,WolterHuttinga, Louis Runhaar,Thijs Tromp en Jeroen van der Zeeuw

ISBN 978 90 239 2419 7NUR 700

© 2010 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enigevorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamenof op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van deuitgever.


Inhoud

Inleiding: de kerk als morele gemeenschapHerman Paul en Bart Wallet 7

1. Christendom: het is geen religie, het is een avontuur 19

2. De uitleg van de Schrift: waarom discipelschap vereist is 34

3. Hoe ‘christelijke ethiek’ tot stand kwam 47

4. Karakter, verhaal en groei in het christelijke leven 59

5. De kerk als Gods nieuwe taal 88

6. De dienende gemeenschap: christelijke sociale ethiek 105

7. Jezus en de sociale belichaming van het koninkrijk van vrede 126

8. Christelijke kritiek op christelijk Amerika 153

9. Vredestichten: de deugd van de kerk 171

10. 11 september 2001: een pacifistisch antwoord 181

11. De fundamentele hoop in de Aankondiging van de Heer:waarom zowel getrouwde als ongetrouwde christenen ouders zijn 191

12. Abortus uit theologisch perspectief 203

13. Waarom homo’s (als groep) beter zijn dan christenen (als groep) 223

14. Waarom de ‘sektarische verleiding’ een verkeerde voorstelling van zaken is: een antwoord aan James Gustafson 226

Verantwoording 245

Noten 246 5


Inleiding: de kerk alsmorele gemeenschap

Herman Paul en Bart Wallet

‘Op een avond’, vertelt Stanley Hauerwas,‘was ik in New York City tegast bij een neoconservatieve politieke bijeenkomst.’ Neoconserva-tieven zijn mensen die denken dat Amerika een christelijk land is. Zemenen dat Amerika geroepen is om christelijke waarden te bescher-men – daarom zijn ze tegen abortus en tegen euthanasie – en dat hetdeze waarden wereldwijd moet exporteren. Op die avond in New Yorksprak een rooms-katholieke priester uit Ierland.Tot ontzetting van zijnpubliek verklaarde deze man dat hij liever in Zimbabwe zou willenwonen dan in de Verenigde Staten. Hoezo?, vroeg iedereen zich af.Wiezou niet in the world’s lead society willen wonen? Waarop de Ierse spre-ker, Enda McDonagh, verklaarde dat hij al bij the world’s lead societyhoorde, namelijk, bij de kerk van Jezus Christus – een kerk die aids-patiënten in haar midden verwelkomt, een kerk die samenkomt in dekrottenwijken van Rio de Janeiro, ja, een kerk die alle ‘gedaante’ en‘heerlijkheid’ mist. En juist deze kerk is, christelijk gesproken, theworld’s lead society.

Of Stanley Hauerwas die avond van zijn stoel is opgesprongen enluidruchtig zijn instemming met McDonagh heeft betuigd, vertelt hetverhaal niet.Wel verklaarde Hauerwas na afloop dat zijn ‘werk’ – detalloze boeken, artikelen en lezingen die hij op zijn naam heeft staan –niets meer is dan een serie voetnoten bij het getuigenis van mensen alsMcDonagh.1

Om meerdere redenen is deze anekdote kenmerkend voor de theo-loog wiens werk wij hier in vertaling presenteren.Allereerst omdat hetverhaal zich afspeelt in Amerika. Hauerwas is tot in zijn botten eenAmerikaan.Wie hem voor het eerst hoort praten – expressief, joviaal,met een kenmerkende Texaanse knauw – waant zich aan de stamtafelvan een café in Dallas. Ook zijn schrijfstijl roept allerlei clichés overAmerika op: dat het ‘snel’, ‘leuk’ en ‘oppervlakkig’ zou zijn. (Maar wiedat na twee hoofdstukken nog steeds denkt, moet opnieuw beginnenmet lezen!) Bovendien spreekt Hauerwas voortdurend over actuelekwesties in de Amerikaanse kerken, is hij in debat met Amerikaanse

7


theologen die in Nederland vaak nauwelijks bekend zijn en strijdt hij,in vrijwel al zijn opstellen, tegen een typisch ‘Amerikaanse’ gedachte:het idee dat de VS en de kerk van Jezus Christus dezelfde waarden ver-tegenwoordigen.

Het verhaal van Enda McDonagh tussen de neoconversatieven inNew York zegt óók iets over Hauerwas, omdat hij zo geïnteresseerd isin mensen die de waarheid durven spreken. Het is Hauerwas te doenom faithfulness, om een kerk die in haar doen en laten trouw is aan watzij belijdt te geloven. Het is hem te doen om christenen die buiten demuren van hun kerkgebouw, op een politieke bijeenkomst, in een kan-toortuin, in de schoolbanken of zomaar, leunend over de heg in eenpraatje met de buurvrouw, de ‘valse verhalen’ van een seculiere cultuurweten door te prikken. Om christenen die zich op maandag herinne-ren dat ze ’s zondags naar de kerk zijn geweest en daar iets hebbengehoord, iets hebben gevierd, iets hebben gezongen, dat zichtbaar zoumoeten worden in hun gedrag op maandag. Hauerwas weet wel hoelastig het is om weerstand te bieden aan de machten van carrière, geldof gewoonte. Maar juist daarom hoopt hij zo vurig dat de kerk haarleden toerust voor een waarlijk christelijk leven.

Hauerwas’ ogen zullen geglommen hebben, op die avond in NewYork, toen McDonagh sprak over the world’s lead society. Natuurlijkbedoelden de aanwezige neoconservatieven met deze uitdrukking ietsanders dan de Ierse priester. McDonagh gaf er een draai aan. Julliedenken dat je bij de vooraanstaanden hoort als je vrij bent om te zeg-gen wat je wilt, of als uit je eigen huis in je eigen auto kunt stappen.Maar de kerk gelooft dat de laatsten de eersten zullen worden. In dewereld gaat het misschien om voorspoed en succes, maar Godskoninkrijk is van een andere orde. Daarin tellen geloof en navolgingvan Christus. Dit blootleggen van foutieve vooronderstellingen, dezeweigering om in dezelfde seculiere termen te spreken als mensen bui-ten de kerk, kenmerkt ook het werk van Hauerwas.Vraag Hauerwas,in zijn studeerkamer aan Duke Divinity School, of hij ergens vóór oftegen is, en de kans is groot dat hij antwoordt:‘Hé, dat is een verkeerddilemma, je hebt de vraag niet goed gesteld!’

Een vierde en laatste reden waarom het verhaal van hierboven zokenmerkend is, heeft te maken met Hauerwas’ visie op theologie.Hauerwas noemt zijn werk een commentaar op het getuigenis vanmensen als McDonagh, omdat hij vindt dat theologen geroepen zijnde praktijk van het christelijk geloof te verhelderen. Deze praktijk iszichtbaar op zondag, in het zingen van de gemeente en in de preek vande voorganger, maar ook doordeweeks, als gemeenteleden op hun

8


werk of in de supermarkt getuige zijn van Christus. Of als zij, zoalsMcDonagh, aidspatiënten in Zimbabwe opzoeken.Theologen hebbenniet de taak om christenen voor te schrijven wat ze moeten zeggen,zingen, doen of laten. Hun taak is slechts de kerk te wijzen op incon-sistenties en afwijkingen van wat de kerk zelf zegt te belijden (bijvoor-beeld in de apostolische geloofsbelijdenis).Voor Hauerwas staat theo-logie dus in dienst van de kerk: haar taak is uit te leggen waarom,bijvoorbeeld, het getuigenis van McDonagh beter past bij wat de kerkgelooft dan het programma van de Amerikaanse neoconservatieven.

1.Wie is Hauerwas?

Wie is deze Hauerwas en waarom is het, wat ons betreft, de moeitewaard zijn essays in Nederlandse vertaling te lezen? Het is verleidelijkom, in de taal van de moderne universiteit, te zeggen: ‘Prof. dr. S.Hauerwas is hoogleraar theologische ethiek aan Duke Divinity Schoolin Durham, in de Amerikaanse staat North Carolina. Hij studeerde aanYale University, doceerde aan Notre Dame University en is (co-)auteur van talloze boeken, waaronder Character and the Christian Life(1975), The Peaceable Kingdom (1983) en With the Grain of the Universe(2001).’ Hier stuiten we echter op een karakteristiek probleem.Wanthoewel deze opsomming van universiteiten en boektitels onmisbaar isvoor een goed beeld van Hauerwas, zou de man zo niet omschrevenwillen worden. Dit lijkt immers op een academisch cv, op een opsom-ming waarvan geldt: hoe prestigieuzer de universiteiten en hoe talrij-ker de boektitels, des te meer heeft deze man te zeggen. Hauerwas zaltegenwerpen: ik wil niet samenvallen met mijn curriculum vitae, ikwil geen carrière maken, ik geloof niet in de survival of the fittest – ikwil slechts een discipel zijn van Jezus Christus. Maar, vervolgtHauerwas, zulk discipelschap voltrekt zich niet in een vacuüm. Veelvan zijn werk gaat over gemeenschappen, over praktijken, over voor-beelden die christenen vormen tot getuigen van hun Heer. OokHauerwas is, tot op zekere hoogte, een product van zulke gemeen-schappen en voorbeeldfiguren.

Dat is in de eerste plaats de kerkelijke gemeente waartoe Hauerwas’ouders behoorden: de methodistische kerk van Pleasant Grove,Texas.Daar werd Hauerwas niet lang na zijn geboorte op 24 juli 1940 tendoop gehouden en raakte hij vertrouwd met Bijbelse verhalen enchristelijke rituelen. Het was een evangelicale gemeente, zonder veelintellectuele bezinning, maar met een sterk accent op bekering enlevensheiliging. Deze traditionele methodistische boodschap werd

9


gecommuniceerd binnen een nogal piëtistisch kader: er viel veel na-druk op de individuele gelovige, van wie verwacht werd dat hij of zijeen persoonlijke geloofservaring opdeed. Van zijn ouders leerdeHauerwas in zijn jonge jaren ook de waarde van een eenvoudig levenen het belang van ambachtelijkheid (zijn vader was metselaar). Maarmet hun piëtisme liep hij vast. Later zou hij het piëtisme betitelen alsde grootste bedreiging voor de Amerikaanse kerken, omdat het uitgaatvan een sterk individualisme, dat de gelovige losweekt uit kerk en tra-ditie.

Toch trok het methodisme blijvende sporen in Hauerwas’ denken.Dat was niet in de laatste plaats te danken aan John Score, met wieHauerwas in contact kwam toen hij studeerde aan de Universiteit vanGeorgetown,Texas. Score was betrokken bij een vernieuwingsbewe-ging in het methodisme die wilde teruggaan naar John Wesley, onderandere omdat ze diens krachtige katholieke wortels had ontdekt. Dezeinbedding van het methodisme in de brede katholieke traditie sprakHauerwas dermate aan, dat hij besloot naar Yale Divinity School tegaan om theologie te studeren. Het methodistische streven naar eenheilige en vrome levenswandel zou Hauerwas overigens nooit verla-ten: het kleurde zijn interesse in christelijke ethiek en zijn accenten inde Bijbeluitleg.

Op Yale leerde Hauerwas dat er voor deze ethiek en Bijbeluitlegeen betere context mogelijk was dan die van het (Amerikaanse) piëtis-me. Hij kwam in aanraking met de postliberals: een verzamelnaam voortheologen als Hans W. Frei en George A. Lindbeck, die diep ongeluk-kig waren met de spanning tussen liberals en evangelicals in de Ameri-kaanse kerken. Naar hun overtuiging hadden progressieve liberalen enconservatieve evangelicalen, ondanks hun heftige afkeer van elkaar, eenaantal gemeenschappelijke ideeën over Bijbel en theologie ontwik-keld. Eén daarvan kwamen we hierboven al tegen, in Hauerwas’piëtismekritiek: het idee dat het in het christelijk geloof ten diepstedraait om individuele ervaring. Ook de preoccupatie van zowel libera-len als evangelicalen met de historische wetenschap – een ‘historisch-kritische methode’ waarmee allerlei onwelgevallige Bijbelgedeeltenkonden worden weggeredeneerd, tegenover ‘Bijbelgetrouw’ historischonderzoek dat de ‘historische betrouwbaarheid’ van de Bijbelschrijversmoest aantonen – ervoeren Frei en Lindbeck als een knieval voor demoderne tijd. Puttend uit bronnen van vóór de Verlichting, probeerdenFrei en Lindbeck, elk op hun eigen manier, de verlichte uitgangspun-ten van liberale én evangelicale theologie ter discussie te stellen. Zebetoogden dat het christelijk geloof, zoals dat door de eeuwen heen

10


beleden is, veel beter gevat wordt in het begrip ‘verhaal’ (narrative).Christelijke opvattingen, praktijken en gewoonten ontlenen hunbetekenis aan het ‘Bijbelse verhaal’ van schepping, zonde, verlossing envoleinding. Zonder de dramatische context van dit verhaal – de ‘heils-geschiedenis’, zoals sommigen het noemen – verschrompelt het chris-telijk geloof tot louter beweringen of ervaringen.2

Zeker, wie leeft vanuit het Bijbelse verhaal, zal de wereld op eenbepaalde manier ervaren. En wie de geschiedenis ziet als Gods gangmet mensen door de tijd, zal allerlei gelegenheid hebben tot het oplos-sen van historische puzzels. Maar de waarheid van Gods Woord magniet afhankelijk worden gemaakt van ervaring of wetenschap: het iseerst en vooral een verhaal, waaraan mensen worden uitgenodigd deelte nemen. Het christelijk geloof is, met name voor Lindbeck, niet eenverzameling uitspraken over God, of een pakhuis van geloofservarin-gen: het is een verhaal dat zich ontvouwt van Genesis tot Openbaringen waarin wij, hedendaagse gelovigen, onze plaats hebben te vinden.

Dankzij Yale waren de woorden narrative en story, vooral in de jarenzeventig en tachtig, niet weg te slaan uit Hauerwas’ essays. Maar alspoedig besefte Hauerwas, wellicht méér dan Frei of Lindbeck, datleven ín het Bijbelse verhaal – of moeten we zeggen: vanuit de Bijbelseverhalen, in het meervoud? – heel wat minder eenvoudig is dan pratenóver de grand narratives van de Bijbel. Jezelf begrijpen als personage inGods verhaal, je voegen naar de verhalen uit Gods Woord, een christe-lijk leven leiden in navolging van de verhalen waarin de evangelistenons de persoon van Jezus Christus tekenen, vergt oefening, training eninstructie. Je kunt het niet in je eentje, ontdekte Hauerwas, anders trapje opnieuw in de valkuil van het piëtisme. Een christen heeft degemeenschap van de kerk nodig. Alleen in de kerk leert hij of zij tegroeien in het Bijbelse verhaal.Alleen de kerk reikt modellen en voor-beelden aan van zulke groei in christelijke levensheiliging. Deze voor-beelden kunnen de ‘heiligen ons voorgegaan’ zijn, maar ook die maneen paar banken verderop in de kerk, of die vrouw die achter de scher-men zo’n waarlijk christelijk leven leidt.

Deze inzichten deed Hauerwas met name op in de eerste jaren vanzijn professorale loopbaan, aan de rooms-katholieke Notre DameUniversity in Indiana. Daar ontdekte hij Alisdair MacIntyre, de filo-soof die met zijn beroemde After Virtue (1981) niet alleen over narrati-ves sprak, maar ook over virtues – de deugden, die in de ethiek vanAristoteles en Thomas van Aquino zo’n grote rol hadden gespeeld. Ditsloot goed aan bij wat Hauerwas al in Character and the Christian Life(1975) had betoogd: dat christelijke levensheiliging een kwestie is van

11


karakterontwikkeling, van het aanleren van christelijke deugden alsgeloof, hoop en liefde. In de loop der jaren hebben MacIntyre enHauerwas, elk op hun eigen manier, veel invloed uitgeoefend op hetterrein van deze ‘deugdethiek’.Vooral Hauerwas heeft, met name in dejaren tachtig, dikwijls beklemtoond dat het Bijbelse verhaal, de chris-telijke deugden en een kerkelijke gemeenschap waar mensen elkaarbijstaan in het praktiseren van deugden naar Bijbels model onlosmake-lijk bijeenhoren.

Op Notre Dame ontmoette Hauerwas echter ook een mennoniti-sche theoloog: John Howard Yoder. Deze oefende al spoedig zoveelinvloed op hem uit, dat Hauerwas later weleens grapte dat hij sinds-dien vooral actief is geweest als schrijver van inleidende stukjes bijnieuwe uitgaven van Yoders publicaties.Via Yoder maakte Hauerwaskennis met het anabaptisme (de doopsgezinde traditie) en raakte hijervan overtuigd dat geweldloosheid – vanouds het handelsmerk van deanabaptisten – tot de kern van de christelijke boodschap behoort. Jezuspredikte niet alleen het toekeren van de andere wang, maar leefde datzelf ook uit, tot aan het kruis toe. Pacifisme is geen modieuze gril voorlinkse progressievelingen, maar behoort sinds de vroege kerk tot hethart van de christelijke ethiek. Ook na 9/11 bleef Hauerwas, ondanksveel tegenstand, deze visie uitdragen. Naast pacifisme leerde Hauerwasvan Yoder de kerk als alternatieve politieke en morele gemeenschapserieus te nemen. De kerk hééft geen politieke strategie, maar ís eenvorm van politiek door de manier waarop ze het Bijbelse verhaal inhaar gemeenschap belichaamt. Een kerk die trouw is aan de Bijbelseboodschap fungeert als spiegel voor een seculiere samenleving. In eensamenleving waarin etnische groepen tegen elkaar worden opgezet,bestaat een kerk die zwart en blank verenigt. In een wereld waarin hetrecht van de sterkste lijkt te heersen, is de kerk een gemeenschap dienaar zwakkeren omziet en hen een volwaardige plaats geeft.

In Hauerwas’ werk komen zodoende het methodistische accent opethiek, de postliberale ontdekking van ‘het Bijbelse verhaal’, de katho-lieke deugdethiek en een anabaptistische nadruk op de kerk als counter-cultural community bij elkaar. De kerk is voor Hauerwas een plaats waarhet Bijbelse verhaal geleefd wordt en waar mensen, bezield door GodsGeest, elkaar voorgaan in het uitleven van dat verhaal. De kerk is deplek waar karakters worden gevormd, waar christelijke deugden wor-den aangeleerd en waar tegen de zonde wordt gestreden. De ecclesio-logie (kerkleer) is daarom het hart van Hauerwas’ theologie. Deze kerkheeft op haar beurt echter alles te maken met hoe christenen in desamenleving staan: hoe ze het evangelie uitleven op straat, op school of

12


in de werkplaats. De gemeenschap van de kerk helpt christenen, vaakdwars tegen de heersende modes in, een waarlijk christelijk leven teleiden in navolging van hun Heiland.

2.Welke Hauerwas?

De selectie van artikelen in deze bundel cirkelt rond dit centrale ideevan de kerk als krachtige, inspirerende, ondersteunde, morele gemeen-schap.‘Een robuuste kerk’ noemen we dat in de titel van deze bundel:een kerk die niet alleen maar stukjes uit de Bijbel navertelt of brokjeschristelijke dogmatiek opdist, maar een gemeenschap wil zijn die hetevangelie uitleeft, die haar leden toerust om Gods Woord in hun alle-daagse leven uit te dragen. Deze kerk is duidelijk te lokaliseren: het isde plaatselijke gemeente, die in oecumene leeft met andere kerkenwereldwijd en congeniaal is met de christelijke traditie voor haar.Binnen deze gemeenschap leren christenen hun eigen leven en hetBijbelse verhaal met elkaar te verbinden.

Omdat Hauerwas het belang van de kerkelijke gemeenschap vooralin de jaren tachtig en negentig heeft beklemtoond, dateren de meesteartikelen in deze bundel uit de laatste twee decennia van de twintigsteeeuw. Sindsdien heeft Hauerwas allerlei andere thema’s aangeroerd. Hijheeft, bijvoorbeeld, zijn pacifisme nader uitgewerkt, maar ook veelgeschreven over gehandicapten en over ‘zorggemeenschappen’ zoalsL’Arche in Frankrijk. Hoewel deze studies vaak teruggrijpen op zijneerdere werk, en de begrippen ‘verhaal’, ‘gemeenschap’ en ‘deugden’voortdurend gebruiken, heeft Hauerwas zich de laatste jaren ook weleens kritisch uitgelaten over de ‘narratieve theologie’ die hij, bedoeldof onbedoeld, in het zadel heeft geholpen. Als, bijvoorbeeld, ‘verhaal’een bril wordt waardoor we heel de Bijbel gaan lezen, ontstaat al snelhet probleem dat Hauerwas eerder bij het piëtisme van zijn jeugd con-stateerde: dat theologische ideeën of concepten de Bijbeluitleg gaanbeheersen.3

Daarnaast heeft Hauerwas’ deugdethiek, geheel onbedoeld, ookallerlei misverstanden opgeroepen. Reformatorische christenen heb-ben, geheel ten onrechte, zijn passie voor een christelijke levensstijl weleens verward met ‘werkheiligheid’. Maar de hemel willen verdienendoor braaf te leven, dat is een individualistische ketterij waar Hauerwasniets van wil weten. Zoals de kerk belijdt dat het leven vernieuwdwordt waar Gods Geest in mensen werkt, zo hoopt Hauerwas slechtsdat christelijke gemeenschappen werkplaatsen van de Geest mogenzijn.

13


3.Waarom Hauerwas?

De selectie van teksten rond de kerk als ‘robuuste gemeenschap’ hangtsamen met het doel van deze bundel. Misschien moeten we zeggen: demissie, omdat aan ieder vertaalproject van deze omvang een zekeremissiedrang voorafgaat.‘Deze auteur moet gelezen worden!’ Ook onzebundel is door zo’n gedachte gemotiveerd. Het zou goed zijn, denkenwij, als Nederlandse christenen met Stanley Hauerwas zouden kennis-maken. De verrijkende ervaring die het lezen van Hauerwas’ werkvoor ons is geweest, gunnen we anderen. Mensen bijvoorbeeld, die netals wij in een volop seculiere omgeving een christelijk leven willen lei-den, maar daarin helaas zo gemakkelijk struikelen. Mensen die zogemakkelijk vergeten wat een leven in navolging van Christus in-houdt, omdat de seculiere verhalen op school, aan de universiteit, inhet kantoor of onder de collega’s met wie je na het werk een biertjedrinkt zo sterk zijn. Mensen die, buiten de beschutting van christelijkeinstituties, willen leven vanuit het nieuwe begin dat God in hun hartheeft geplant, maar beseffen dat ze dat alleen niet kunnen. Mensen diedaarvoor een gemeenschap van medechristenen nodig hebben, eengemeenschap die hen helpt de geesten te onderscheiden, een gemeen-te die hen het christelijke leven vóórleeft.

In onze Nederlandse context, denken wij, is een herontdekking vande kerk als morele gemeenschap vooral van belang na het einde van deverzuiling.Tot in de jaren 1960 bood zowel de protestantse (gerefor-meerde) als de rooms-katholieke zuil veel gelovigen een context waar-in ze konden groeien in een christelijke levensstijl. De zuil was in veelgevallen een hecht, hoewel ook hiërarchisch, stelsel van organisaties diebezinning stimuleerden en gelijkgestemden organiseerden. Inmiddelsleven we echter onmiskenbaar in een postverzuilde samenleving.Veellevensbeschouwelijke grenzen zijn vervaagd en tal van organisaties zijnverdwenen of, zoals dat heet, ‘van kleur verschoten’. Sommigen erva-ren dat als een bevrijding; anderen staan er wat verloren bij.

Natuurlijk is dit niet het hele verhaal. In evangelische, vrijgemaakt-gereformeerde en reformatorische kringen bestaat nog altijd eenindrukwekkend aantal organisaties dat haar leden uitdaagt na te den-ken over christen-zijn, bijvoorbeeld als student of op het werk. Opstudentenverenigingen, in netwerken van afgestudeerden en, niet tevergeten, in een groot aantal tijdschriften wordt gesproken over watgeloof in de praktijk betekent. Zulke bezinning heeft wel wat weg vanwat Hauerwas voor ogen staat, ook als ze misschien meer ‘reflectie’ dan‘praktisch voorbeeld’ is.

14


Toch moet gezegd worden dat het ‘verenigingsmodel’ van de ver-zuiling in veel gevallen zijn doel niet meer bereikt.Terwijl enerzijdsverzuilde organisaties onder druk van de seculiere tijdgeest hun chris-telijke identiteit laten verschieten, zijn er anderzijds dito organisatiesdie zichzelf zo ‘sterk’ en ‘onmisbaar’ maken, dat ze het zicht op de kerkgemakkelijk belemmeren. Christelijke organisaties gaan dan als ‘para-kerken’ functioneren. Ze verkondigen een ‘oecumene van het hart’buiten de kerken om of nemen taken (zoals het catechetisch onder-wijs) van de kerken over, omdat ze het ‘beter’ of ‘professioneler’ zou-den kunnen. Daarbij komt dat allerlei jonge christenen, gewend aaneen seculiere (stedelijke) woon- en werkomgeving, niet meer partici-peren in dit soort organisaties.

Juist voor christenen in zo’n postverzuilde samenleving als Neder-land in de vroege 21e eeuw is Hauerwas wat ons betreft een interes-sante gesprekspartner.Wie leert deze christenen nog wat de navolgingvan Christus inhoudt op maandag, dinsdag en woensdag? Waar vindenze voorbeelden van christenen die hebben nagedacht over wat hetchristelijk geloof concreet betekent voor carrière, gezinsvorming,geldbesteding of consumptiegedrag? Terwijl Hauerwas in deVerenigde Staten nog keer op keer ten strijde moet trekken tegen hetpublieke misbruik van het christelijk geloof, bijvoorbeeld door deoverheid, lijkt in Nederland geloof een privézaak voor individuen tezijn geworden. Dit maakt de kerken als morele gemeenschappen, alsbroedplaatsen van christelijke levensstijl, van bijzonder belang – hoe-wel deels om andere redenen dan in de Verenigde Staten. TerwijlHauerwas de kerkelijke gemeenschap vooral een alternatief noemtvoor de ‘seculiere verhalen’ van de Amerikaanse staat en het Ameri-kaanse onderwijssysteem (zie bijvoorbeeld zijn essay ‘Christelijke kri-tiek op christelijk Amerika’, verderop in dit boek), heeft de kerk inNederland een minder duidelijk aanwijsbare rivaal. Misschien is degrootste rivaal wel het bijna onzichtbare type ideeën en gewoontendat in onze samenleving als ‘normaal’ geldt – de ongeschreven wettendus, op school of op de werkvloer, waarvan iedere christen in eenseculiere omgeving de verleiding ondergaat. Het zal in de Neder-landse kerken dus belangrijk zijn om christenen die in hun doorde-weekse leven blootstaan aan allerlei niet-christelijke invloeden te vor-men in hun denken, doen en laten. Het zal gaan om kerken die huncatechetische rol hoogst serieus nemen. Om kerken die inzetten opde vorming van hun leden – oudgedienden én nieuwkomers – endeze taak niet uitbesteden aan organisaties van het type dat steedsminder leden trekt. Bovendien: is het toevallig dat de Bijbel wel belof-

15


ten voor de kerk, maar niet voor zuilen en verenigingen kent?Concreet is deze bundel dus een pleidooi voor een ‘robuuste’ kerk

in een goeddeels seculiere samenleving. Zo’n robuuste kerk stelt,inderdaad, hoge eisen aan de kwaliteit van de verkondiging. Telkensopnieuw zullen de Bijbelse verhalen, met al hun implicaties, ontvouwdmoeten worden en geconfronteerd met de verhalen die in onzesamenleving de ronde doen. Het betekent ook een verlangen naar ker-ken als open, missionaire gemeenschappen, waarin mensen wordengestimuleerd om, met de hulp van Gods Geest, ‘leesbare brieven vanChristus’ te worden. Deze kerken zullen niet proberen de samenlevingdoor een ‘cultuurprotestantisme’ of ‘cultuurkatholicisme’ nog wat nor-men en waarden bij te brengen, maar in het midden van een seculieresamenleving proberen zélf de navolging van Christus uit te leven.Zoals Hauerwas stelt: de kerk hééft geen boodschap, maar ís de bood-schap.

Het is hopelijk onnodig te zeggen dat Hauerwas voor dit alles, watons betreft, slechts één inspiratiebron onder vele is. Bij zijn theologievallen kritische vragen te stellen (die overtuigender zijn naarmate zeblijk geven van zorgvuldiger studie van Hauerwas’ werk).4 Maar zijnstem is er één die het waard is beluisterd te worden.We presenterenHauerwas niet als een theologische held, laat staan als een wonderbaar-lijke probleemoplosser, maar als een interessante – dat wil zeggen: totnadenken stemmende – gesprekspartner in de bezinning op watgemeente-zijn in onze culturele context zou kunnen betekenen. Hetzou dus een komisch of zelfs wat tragisch misverstand zijn als de verta-lers of wij, redacteuren van deze bundel, als Hauerwas-adepten zoudenworden afgeschilderd. Het gaat ons er niet om één of andere theoloogte promoten, maar om bronnen open te leggen, resources ter beschik-king te stellen, waarmee gemeenteleden hun voordeel kunnen doen.

Deze vertaling is, hoewel niet in de eerste plaats, toch in tweedeinstantie ook aan theologen geadresseerd. Om redenen die elders nogeens opgehelderd moeten worden, heeft de Amerikaanse theologiesinds Reinhold Niebuhr en, meer in het bijzonder, de narratieve theo-logie zoals die zich in velerlei vormen heeft ontwikkeld onder invloedvan Frei en Lindbeck in Nederland en Vlaanderen maar weinig voetaan de grond gekregen. Dat is jammer, niet alleen omdat Freis enLindbecks pogingen de vastgeroeste tegenstellingen tussen evangelicalsen liberals te overstijgen ook in dit deel van de wereld navolging zou-den verdienen, maar ook omdat het ons kan helpen de kloof tussen‘academische theologie’ en het verlangen van doorsnee kerkleden naargroei in hun geloofsleven te overbruggen.

16


Toegegeven: wij zijn niet de eersten die in het Nederlands overHauerwas schrijven. Uiteraard hebben Amerikaanse karikaturen overzijn pacifisme en vermeende ‘wereldmijding’ ook in Nederlandse enVlaamse publicaties wel een plekje gevonden. Sommige aspecten vanzijn theologie zijn echter serieus verwerkt, bijvoorbeeld door HansReinders, wiens reflecties op ziekte en handicap een sterke affiniteitmet Hauerwas vertonen.5 Bovendien wordt hij soms als ‘contrastfolie’gebruikt, bijvoorbeeld om de politieke theologie van OliverO’Donovan te laten uitkomen.6 Ook in handboeken en overzichtsarti-kelen wordt zijn naam wel eens genoemd.7 Maar een serieuze pogingtot gesprek over wat wij, vanuit onze context en vraagstelling, debelangrijkste dimensie van Hauerwas’ theologie vinden – zijn robuus-te kerk – heeft nog nauwelijks plaatsgevonden.8 Tot zo’n gesprek wildeze bundel daarom uitnodigen. En ook hierbij geldt: niemand hoeftmet Hauerwas in te stemmen, als de zaken die hij aan de orde stelt,maar serieus worden genomen.

4.Vertaling

De aanleiding tot dit boek was een interview dat wij Hauerwas op 3april 2007 afnamen in zijn werkkamer aan Duke Divinity School.Diezelfde middag spraken wij Richard B. Hays, nieuwtestamenticusaan Duke, die een indrukwekkend boek over Bijbelse hermeneutiekop zijn naam heeft staan (The Moral Vision of the New Testament). Dezevraaggesprekken werden deel één en twee van een serie interviews inhet tijdschrift Wapenveld.9 Ons doel met deze reeks is een aantal inte-ressante theologen uit het Engelse taalgebied voor het voetlicht tebrengen. Inmiddels is in deze serie ook Tim Keller aan het woordgekomen en anderen staan op de nominatie.

Het interview met Hauerwas riep nogal wat reacties op. Sommigewaren kritisch van toon en reproduceerden het oude cliché van zijnvermeende ‘wereldmijding’. Andere, veelal afkomstig van mensen dieactief zijn in (missionair) gemeentewerk, waren nieuwsgierig of riepenom méér. Nu wij dit boek het licht laten zien, hopen we vooral dietweede groep van dienst te zijn. Het is de lakmoesproef voor elketheologie, zegt Hauerwas, of en hoe zij een verschil maakt in het levenvan christenen. Zo komt ook deze bundel tot haar recht, niet als zij opeen boekenplank bij de ‘H’ van Hauerwas staat, maar als zij menseninspireert tot een leven uit het evangelie.

We zijn Stanley Hauerwas en allerlei rechthebbenden (DukeUniversity Press en andere Amerikaanse uitgeverijen, genoemd in de

17


verantwoording) erkentelijk voor hun toestemming deze bundel tepubliceren. We zijn blij dat Arjen van Trigt, uitgever van Boeken-centrum, het project vrijwel direct zag zitten.Veel dank komt toe aanonze vertalers: Ariaan Baan, Hanna Blom-Yoo, Daniël Drost, Arie deFijter,Wolter Huttinga, Louis Runhaar,Thijs Tromp en Jeroen van derZeeuw. Hun enthousiasme voor inspirerende theologie is aanstekelijken belooft veel voor de toekomst. Esther Jonker bewees met haarnauwkeurige correctie van de vertalingen óók een hart voor leesbaarNederlands te hebben. Haar bijdrage aan het boek werd gaandeweg zosubstantieel, dat wij besloten deze bundel onder drieërlei vlag te latenverschijnen.

18


Een robuuste kerk

Documents

Transcript of Een robuuste kerk