van water

Een kernDe economische baten van de terugkeer

van het water in Nederlandse watersteden

gedempt, beken verdwenen enhavens drooggelegd. Veel van desteden uiten de behoefte om hetwater weer terug te brengen, uitcultuurhistorisch oogpunt, maarook omdat het water weer eeneconomische drager van belangwordt. Zo ook voor Gouda.Cultuurhistorie leeft en voor debeleving hiervan kan water vangroot belang zijn. Het levert talvan baten op voor het leefklimaat,het woongenot en voor de lokaleeconomie.In dit boekje zullen deze batenstuk voor stuk aan bod komen. MetGouda als voorbeeld van hoe deinvesteringen voor het terugbrengenvan gedempte watergangen zichzelfterugverdienen wordt inzichtelijkgemaakt hoe zaligmakend binnen-stedelijk water tegenwoordig weer is.

Tom Bade I Berend van Middendorp I Olivier van der Schroeft I Gerben Smid

Als Hollands glorie ergens in totuiting komt dan is het wel in onzewaterwerken. Onze cultuurhistorieis grotendeels gevormd door hetfeit dat Nederland zich in een deltabevindt. Het heeft in het verledende nodige moeite gekost om delanden leefbaar te maken. Immers,dijken moesten worden aangelegdom veiligheid te geven, polderswerden gecreëerd om leefgebied tewaarborgen en waterwegen werdenjuist weer gegraven en uitgedieptom vervoer over water mogelijk temaken. Het is het meest kenmerkendvoor ons land: niet voor niets isde molen één van de nationalesymbolen van Nederland. Al dezemoeite is niet zomaar geweest: dedelta waarin we leven heeft onsimmers ook rijk gemaakt.Gouda ishier een typisch voorbeeld van. De

Een kernvan water

stad dankt zelfs haar bestaan aanhet water. Dat de stad rijkdommenheeft gekend is voor iedereen teaanschouwen. Men hoeft maardoor de oude binnenstad te lopenom onder de indruk te raken vanonderrneer de Sint Jan, het Stadhuisen het Catharinagasthuis. Jaarlijksdoen dan ook honderduizendenmensen dit. Wat echter wonderlijkis, is dat juist die bron van dewelvaart, het water, op veel plekkenis verdwenen.Om tal van redenen is de afgelopeneeuw veel van het binnenstedelijkwater verdwenen en niet alleen inGouda. Ook in andere Nederlandsesteden zijn vele grachten

1 Inleiding: Waterrijke delta,waterrijke toekomst

In Nederland is bijna geen dorp of stad te vinden waar het water geen rol heeftgespeeld in de onstaansgeschiedenis. Overal zijn eeuwen geleden nederzettingenontstaan langs stroompjes en rivieren. Kleine onderdelen van een magnifieke delta diewe in andere landen vaak nog echt als delta (willen) zien, zoals bijvoorbeeld de deltavan de Missisipi, of de de Nijl. En altijd als we aan een delta in andere landen denken,dan zien we voor ons de rijkdom van een dergelijk deel van de wereld. Hier groeit derijst beter, hier is men ondernemend, hier komen culturen bij elkaar. Sterker nog, inde delta's is de beschaving ontstaan: de delta's van de Hoang Ho, de Bramaputra, deGanges, de Nijl en natuurlijk de delta van de Eufraat en de Tigris.

11 Gek genoeg denken we nooit aan ons land als onderdeel van deze rij vanrijke beschavingen. We denken nooit aan Nederland als een rijke, metropolitane envruchtbare delta. Ons oneindige" cultuurrelativisme zal ons daarbij wel parten spelen.Wij Nederlanders zijn natuurlijk sowieso nogal nuchter, dus trots hoort daar niet zobij. Maar bovenal geldt dat wie succes wil hebben in de handel beter trots kan zijnop andermans cultuur dan zich al te veel laten voorstaan op die van zichzelf. Datlevert immers gemiddeld meer op. Maar laten we duidelijk zijn: ons land ligt in eendelta van één van de grootste en best bevaarbare rivieren ter wereld, met de meestvruchtbare bodems ter wereld, een delta gelegen aan een rivier waarlangs niet alleenveel landbouw, maar meer landinwaarts ook diverse delfstoffen ideaal zijn gesitueerd.'Pret-à-porter' zullen we maar zeggen, liggen hier stroomopwaarts bij de buren desteenkool, de bruinkool en het ijzer klaar om te worden geproduceerd en vervoerd naaralle delen van de wereld. De handel is geboren.

~ De Rijn is de best bevaarbare rivier van Europa en misschien wel van de wereld.En zoals gezegd, het loont om stroomopwaarts en stroomafwaarts bij de buren opbezoek te gaan. Stroomopwaarts de delfstoffen, stroomafwaarts de landbouw opde vruchtbare gronden. Aan het einde van zijn reis, ver van de bron, vertakt de Rijnzich van oudsher in talloze kleinere en grotere stromen, zoals een rivier dat hoort tedoen met de zee in zicht. Steeds langzamer en steeds kronkelender vindt hij zijn wegdoor de Lage Landen. Op slechts weinig plaatsen in deze Lage Landen was vroegerbewoning mogelijk: te nat en te onveilig. Maar toch: op de hogere delen lagen kansen.

Zeker op strategische plaatsen, waar bijvoorbeeld een rivier kon worden overgestoken,ontstonden steden.

Voor al deze steden was het water structuurbepalend. Ze ontwikkelden zich aanhet water en werden vaak rijk van het water. Het water was vaak bepalend voor deverkavelingsstructuur van de stad en was een natuurlijke verdedigingslinie. En als hetdat van nature al niet was, werd wel een natte verdedigingslinie aangelegd. Het landom de stad was vruchtbaar en het water in de stad was handig om overtollig afvalte verwerken. En natuurlijk was transport over water de meest efficiënte manier omgoederen te vervoeren en werden de steden aan het water handelscentra. De stedenlieten het water dan ook toe in de vorm van grachten en kanalen. Het water waswelkom in de stad. Een waterrijke delta, met waterrijke steden en een samenleving rijkdankzij het water.

De grachten sierden eeuwenlang de Nederlandse steden tot eind içe eeuw. Inde 20e eeuw werd de roep om demping van de grachten steeds groter, vooral vanuithygiënisch oogpunt. Verschillende epidemieën teisterden namelijk de steden. De roepom het dempen van de grachten werd in de tweede helft van de 20e eeuw nog grotervanwege de toenemende bevolking, het toenemende autoverkeer en de benodigdeparkeerruimte. In veel steden zijn daarom na de Tweede Wereldoorlog grachtengedempt. Het water was niet meer welkom in de stad. Het had zijn vervoersfunctieverloren (de schepen werden groter, de pakhuizen verdwenen van de wal), het waterwas niet meer nodig voor de afvoer van ons huishoudelijk afvalwater (daarvoorhadden we een rioolstelsel) en was ook niet meer nodig voor waterberging. Waterrijkesteden werden waterarme steden.

In veel steden speelt inmiddels de discussie om gedempte grachten weer terugte brengen. De reden hiervoor is van cultuurhistorische, waterhuishoudkundigeen economische aard. Wat betreft de cultuurhistorie wordt aangegeven dat oudestadspatronen dienen te worden hersteld en dat water 'hoort' bij een Nederlandse stad.Maar dat is niet voldoende argumentatie om het water terug te brengen. Toch is hetook vanuit waterhuishoudkundig opzicht steeds vaker noodzakelijk om water terug tebrengen in de stad. Waterberging is namelijk in het kader van het 'klimaatproof' makenvan ons land een belangrijk thema voor de komende jaren. Ondanks dat geldt dat dekosten van het opengraven van gedempte grachten als hoog worden ervaren en politiekerisico's groot zijn worden hiervoor voorstellen gedaan. In veel van de gevallen is hetechter onduidelijk welke baten precies tegenover de kosten staan.

ti't Gelukkig nemen ook de economische argurhenten toe, want dat helpt dediscussie uit de kostensfeer te halen. Deze economische baten hebben vooral temaken met bijvoorbeeld de positieve effecten op woon- en werkklimaat, en voor wiehet wat minder esoterisch wenst te zeggen, de positieve effecten op onder meer dehuizenprijzen. Maar deze baten zijn daarmee nog niet gekwantificeerd. En dat is welnuttig als het gaat om baten die met geld te maken hebben.

In een aantal steden, zoals Breda en Den Bosch, zijn de plannen rondomhet terugbrengen van water in de historische steden al omgezet in daden. Veelmeer steden, bijvoorbeeld Gouda, Deventer, Arnhem, Meppel en utrecht, hebbenverregaande plannen om ooit gedempte grachten en singels terug te brengen, ofverdwenen beken weer zichtbaar te maken. Voor elk van deze steden geldt dat zich eenunieke situatie voordoet, maar dat daarbij wel vergelijkbare vragen spelen over kostenen baten. Het doel van dit boek is om een antwoord te geven op deze vragen.

Ó Hiervoor is de situatie in Gouda als casestudie gekozen, juist omdat het waterin bijzondere mate vormend is geweest voor de historische stad. Aan de hand van desituatie in Gouda wordt duidelijk welke economische baten te relateren zijn aan waterin een cultuurhistorische context en wat voor gevolgen het terugbrengen van gedemptwater kan hebben voor de lokale economie. Hiervoor zullen we eerst de rol inzichtelijkmaken die het water van oudsher in Gouda heeft gespeeld. Want juist voor Gouda geldtdat het zonder het water nooit was ontstaan.

9 Water op de balans'

In de afgelopen hoofdstukken is veel duidelijk geworden. De cultuurhistorischewaarden van Gouda maken voor ons duidelijk inzichtelijk hoe rijk Nederland vroegerwas. Dat sommige cultuurhistorische elementen zijn verdwenen ten behoeve vanandere functies is jammer, maar werd destijds noodzakelijk geacht. De veranderendemobiliteit in Nederland leidde ertoe dat het nodig was om meer ruimte voor hetautoverkeer te creëren. Hiermee werd een nijpend probleem, het parkeerprobleem, vande Goudse binnenstad verzacht. De schijnbaar niet meer in gebruik zijn de grachtenwerden gedempt, wegen werden verbreed en parkeerplaatsen aangelegd. Jaren lateris de wereld weer veranderd. Niet dat de druk op de straat is afgenomen: waar in 1960één op de zes huishoudens een auto had zijn er tegenwoordig al ruim 200 duizendpersonenauto's meer dan dat er huishoudens zijn. Maar we kunnen constaterendat het dempen van de grachten niet heeft bijgedragen aan het voorkomen van eenbinnenste de lijk verkeersinfarct.

Dat wordt ook in Gouda zo ervaren. Het parkeerprobleem staat hoog op depolitieke agenda en tal van oplossingen worden gezocht. Het is daarin raadzaam om deplannen rondom het terugbrengen van de grachten te integreren in de besluitvormingover het parkeerbeleid. Juist met de ingreep die in de ruimte wordt gedaan, bestaan talvan mogelijkheden om onder meer het parkeerprobleem aan te pakken. Een voorbeeldhiervan is het creëren van ondergrondse parkeerplekken onder de gracht zoals daar nual uitgewerkte plannen van zijn in Amsterdam.

Dat gezegd hebbende is het wel noodzakelijk te kijken of de balans tussen kostenen baten gunstig is. Tabel g.11aat zien dat het aanleggen van de gracht zowel eenmaligeals jaarlijkse baten tot gevolg heeft. Om aan te kunnen geven in hoeverre de kosten ende baten met elkaar in balans zijn, is het van belang een terugverdientijd te berekenen.Nu worden de kosten deels direct terugverdiend dankzij de eenmalige baten. We ziendit ook in Tabelg.l. Dankzij de eenmalige stijging van de woningwaarden en de batendie ontstaan als gevolg van de waterbergingsmogelijkheden zijn de kosten voor hetterugbrengen van het Nonnenwater en Verlorenkost niet de initiële 4,5 miljoen euromaar 3,06 miljoen euro. De jaarlijkse baten die worden gegenereerd, zullen met ditbedrag worden verrekend.

& Verlorenkost

4 Totale kosten van het terugbrengen 4·5°0 13·000 17.500

5 Totale eenmalige baten woningwaarden 1.380 9.563 10·943

5 Totale jaarlijkse baten woningwaarden 51 358 4096 Totale omzetstijging a.g.v. toegenomen toerisme 1.083 2.978 4·061

7 Totale omzetstijging a.g.v. toegenomen winkelend publiek 1.218 4.123 5.341

8 Totale eenmalige baten waterberging 60 163 223

Totale kosten min eenmalige baten

TABEL9.l: Kosten en baten van het terugbrengen van grachten

Hiervoor kunnen we echter niet eenvoudigweg dit bedrag delen door degeconstateerde omzet en jaarlijkse baten van de woningwaarden. Een aantalstappen moet nog worden gezet. Ten eerste moet van de omzet worden achterhaaldwat het uiteindelijke resultaat is voor belasting. Dit is immers het geld dat echtdoor de ondernemingen wordt verdiend. Dit gebeurt door het rendement van deverschillende sectoren te bepalen. Uit gegevens van MKB-Nederland blijkt dat hetgemiddelde rendement van deze bedrijven 13,7%bedraagt. Vervolgens is het mogelijkom te kijken hoeveel moet worden betaald. Dit betreft vennootschapsbelasting endividendbelasting. Vennootschapsbelasting wordt betaald op basis van het resultaatvoor belasting. Nadat dit is betaald wordt over het restant de dividendbelastingberekend. Op basis hiervan is het resultaat na belasting te bepalen.

~ De jaarlijkse baten die voortkomen vanuit een stijging van de woning waardenbedragen voor de BVNonnenwater 51duizend euro per jaar. In Tabel 4.5 zagen we reedsdat hiervan 44.000 euro voor de huiseigenaren is, 6-400 euro aan overdrachtsbelasting

Omzet (1083 + 1218euro) 2.301

Gemiddeld rendement 13,7%Resultaat voor belasting 316Vennootschapsbelasting 22,2% 70Dividendbelasting 22,0% 54Resultaat na belasting 192

TABEL9.2: Resultaat van bedrijven langs Nonnenwater en Verlorenkost

wordt betaald en 1.400 euro aan OZB.De kosten voor beheer en onderhoud van degracht dienen voor de bepaling van de terugverdientijd ook te worden meegenomen.Om te achterhalen wat de kosten hiervoor ongeveer zullen zijn is naar het water vanLeiden gekeken. Hier zijn de jaarlijkse kosten in de oude binnenstad voor beheer enonderhoud van de grachten 1,28mij oen euro. Hiervoor wordt een totale lengte van 6,2kilometer aan grachten en singels onderhouden. De totale kosten bedragen dan ruim200 euro per meter. Deze kosten zullen in het terugverdienmodel net als de batenjaarlijks stijgen gelijk met de inflatie. De jaarlijkse baten zijn nu:

• Resultaat na belasting;• Dividendbelasting;• Vennootschapsschapsbelasting;• Woningwaardestijging huiseigenaren;

• OZB;• Overdrachtsbelasting.

De eenmalige baten zijn:• Woningwaardestijging huiseigenaren;• Baten waterberging.

De eenmalige kosten zijn:• Terugbrengen gracht.

De jaarlijkse kosten zijn:• Beheer en onderhoud van de gracht.

rn Vervolgens is het zaak te constateren dat de kosten meteen worden gemaakt,terwijl deze pas in de loop der jaren worden terugverdiend. Over de investering zalrente moeten worden betaald tot deze is terugverdiend. Aan de andere kant moetende geconstateerde baten gecorrigeerd worden voor inflatie. Als rente wordt heteffectief rendement op 10-jarige staatsobligaties aangehouden, zoals gebruikelijk isbij berekeningen van de contante waarde van jaarlijkse geldstromen. Deze bedroegmedio 2009 3,76%. De inflatie is een veel onzekerder eenheid, waarbij het moeilijk isom daarover een betrouwbare voorspelling voor te doen. De verwachte inflatie wordtgebaseerd op de gemiddelde inflatie van januari 2006 tot augustus 2009 en bedraagt1,88%.

~ Op basis van deze input is de maatschappelijke terugvérdientijd bepaald op14 jaar. Maatschappelijke terugverdientijd wil zeggen dat de gezamenlijke kosten diedoor verschillende partijen worden gemaakt binnen 14 jaar zijn terugverdiend dankzijde baten die voortkomen uit de gemaakte kosten. Dit wil niet zeggen dat de partijen diede kosten maken ook de baten op hun rekening kunnen bijschrijven. Bovendien dient

te worden opgemerkt dat het hier puur de financiële baten betreft. Dat de grachtenbijvoorbeeld het woongenot vergroten en bepaalde intrinsieke waarden kennen,komt niet in geldstromen tot uiting en wordt niet meegenomen in deze analyse.Dat een gracht als het Nonnenwater evengoed binnen 14 jaar wordt terugverdiend,onderstreept slechts het eC9nomische belang van cultureel erfgoed in het algemeen ende economische potenties van de grachten in het bijzonder.

~ Op het moment dat ook de Raam wordt teruggebracht, betekent dit aanvullendebaten, maar ook hogere kosten voor aanleg, beheer en onderhoud. De totale project-kosten bedragen in dat geval 17 miljoen euro, terwijl de jaarlijkse kosten voor beheer enonderhoud 179 duizend euro bedragen. De eenmalige baten zijn in dit geval n miljoeneuro, terwijl de jaarlijkse baten in de vorm van belastingen, resultaat na belasting enjaarlijkse stijging van de woningwaarde gelijk zijn aan 1,7 miljoen euro. Deze batenzijn hoger maar ook diffuser: ze worden niet langer binnen een afgebakend gebiedgegenereerd, maar door de gehele binnenstad van Gouda. De maatschappelijke terug-verdientijd is daarmee met 6 jaar erg kort, maar niet minder realistisch.

11. Dat investeringen in erfgoed en grachten niet alleen leuk, maar ook economischeffectief zijn moge duidelijk zijn. Boodschap is en blijft dat de investeringen inwater zich hoe dan ook terugverdienen. Gouda wordt daadwerkelijk rijker van hetterugbrengen van de grachten. Hiervoor is het echter wel belangrijk dat de gemeentegezamenlijk overtuigd is van deze wetenschap en zich daarvoor inzet. Feit is en blijftdat erfgoed in Nederland leeft. De toenemende vraag om dit erfgoed op bijzonderewijze te beleven, leidt ertoe dat het mogelijk is de ogenschijnlijk 'waardeloze' waardendie verbonden zijn met een oude kerk, historisch stadhuis, of uniek grachtenstelsel tegelde te maken. Dat de baten dan voor andere partijen zijn, hoeft dankzij deze studiegeen probleem meer te zijn: doordat de belanghebbenden duidelijk zijn herkend, is hetmogelijk deze partijen op hun verantwoordelijkheid te wijzen.