Een Gouden Eeuw voor de Republiek

§ 3.1

Oriëntatiekennis

• Handelskapitalisme – Start kolonisatie– Handel tussen werelddelen neemt sterk toe– Ontdekkingsreizen spelen een belangrijke rol

• Gouden Eeuw– De Republiek wordt een wereldmacht– De Republiek floreerde op alle maatschappelijke fronten

• Wetenschap– Grote natuurwetenschappelijke ontdekkingen– Vele ontdekkingen die werden toegepast bv. in de scheepsvaart

• Absolutisme– Lodelijk XIV, L’etat, c’est moi– Ook andere staten kende absolute monarchen

Europa 1600

-

+

1450 1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800

Einde 15e – 16e eeuw Gouden Eeuw Zilveren Eeuw Slot

+

-

3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienstvrede in Frankrijk

• Oorlog met Spanje– Elisabeth voerde tot aan haar dood oorlog met Spanje.

Toen Filips in 1596 een tweede Armada richting Engeland wilde sturen (vanuit het veroverde Calais), ging zij een verbond aan met de Republiek en Frankrijk

• Het Drievoudig Verbond

• De Armada verging wederom in een storm en Calais werd door de Franse koning heroverd

• Daarna sloten Hendrik IV en de nieuwe koning van Engeland Jacobus I vrede met Spanje (1604)

• De Republiek stond er weer alleen voor

3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienstvrede in Frankrijk

• Engeland– Onder Jacobus I werd Groot-Brittannië

“uitgevonden” en een nieuwe samengestelde vlag geïntroduceerd

– Onder zijn bewind ontstonden er spanningen tussen puriteinen (Britse Calvinisten) en de koning, die vond dat hij de macht van God had gekregen

– Onder zijn opvolger Karel I liepen deze spanningen nog verder op. Pas na elf jaar (1640) riep hij het parlement bijeen (noodgedwongen voor nieuwe belastingen om een opstand in Schotland de kop in te drukken

3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienstvrede in Frankrijk

• Engelse burgeroorlog– Echter, het parlement weigerde. In een noodgreep om zijn macht

te behouden, huwde Karel I zijn dochter uit aan de zoon van Stadhouder Willem Frederik. In de hoop op steun uit de Republiek, maar die komt niet.

– Daarna trachtte hij de Lagerhuisleden te laten arresteren, maar dit mislukte, waarna hij uit London werd verjaagd en de burgeroorlog startte

– In 1645 verslaat Cromwell de troepen van de koning. De koning kreeg huisarrest in London.

– Toen echter de spanningen weer opliepen besloot het parlement (Cromwell) hem maar te onthoofden.

Zo werd Groot-Brittannië een Republiek o.l.v. Cromwell (1649)

3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienstvrede in Frankrijk

• Frankrijk– Na de ondergang van de eerste Armada (1588) liet koning

Hendrik III veel fanatieke katholieke leiders vermoorden.

– Nadat Hendrik III werd vermoord door een fanate monnik, kwam de protestantse Hendrik van Navarra (IV) op de troon (1589). Dit leidde echter tot onenigheid onder de katholieken, wie dan wel koning moest worden.

– Tegelijk trachtte Filips II (Spanje) greep te krijgen op de ontwikkelingen. Zo stuurde hij troepen naar Parijs en wilde zijn dochter op de troon zetten.

– De pragmatische Hendrik besloot opnieuw katholiek te worden en kreeg zodoende de gematigde katholieken achter zich en kon naar Parijs. Daarna volgende geleidelijk alle katholieke edelen.

– In 1598 maakte hij een einde aan de godsdienstoorlogen: Edict van Nantes.

3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienstvrede in Frankrijk

• Frankrijk en “vrede”– In 1598 maakte Hendrik IV een einde aan de godsdienstoorlogen:

Edict van Nantes

• Frankrijk is een katholieke staat, maar ook de hugenoten hadden rechten, zoals vrijheid van geloof en het behoud van de macht in een honderdtal steden en eigen troepen. In Parijs en omgeving bleef hun geloof echter verboden

– Ook Hendrik en Filips sloten vrede. Er was geen geld meer. Voor Frankrijk brak een periode van rust aan. In 1610 werd deze verstoort doordat Hendrik op zijn beurt werd vermoord door een fundo monnik.

– De nieuwe koning Lodewijk XIII liet het regeren en het neerslaan van de hugenoten opstand over aan de gematigde Katholieke kardinaal Richelieu

– Ook gebood de koning dat edelen geen privélegers en forten meer mochten bezitten.

3.1 Burgeroorlog in Engeland, godsdienstvrede in Frankrijk

• Frankrijk en Richelieu– De pragmatische kant van Richelieu kwam goed tot uiting in zijn

steun aan de Duitse protestanten gedurende de Dertigjarige Oorlog. Hij deed dit om Spanje te dwarsbomen.

– Sterke invloed van de Spanjaarden in het Duitse gebied zou de omsingeling van Frankrijk voltooien. Dit moest voorkomen worden. Eerst steunde hij de protestanten met geld, daarna zelfs militair.

– In eerste instantie leidde dit tot de invasie van Spaanse troepen tot ver in Frankrijk, maar uiteindelijk werden zij teruggedrongen en veroverde Frankrijk zelfs Duitse gebieden.

Een Gouden Eeuw voor de Republiek

§ 3.2

3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek

• Redding– Filips vocht op teveel fronten

• Tegen de Engelsen, de Franse Hugenoten ( en de Turken)• Daarbij gingen de twee Armada’s ook nog eens naar de kelder• Het geld raakte meerdere malen op

– Tegelijkertijd wist de Republiek zich militair op te richten• Prins Maurits vormde een krachtig leger. Vanaf 1588 werd stad na stad

heroverd• Men sloot bondgenootschappen. Het Drievoudig Verbond was niet alleen

vanuit militair oogpunt belangrijk, maar betekende ook internationale erkenning

– Na de vrede tussen Spanje, Engeland en Frankrijk richtte de nieuwe koning van Spanje zich weer op het gepeupel in de Republiek. Echter, de sterke weerstand en geldgebrek leidde tot vredesbesprekingen.

– Uiteindelijk kwam het onder Filips III tot het Twaalfjarig Bestand. Een vrede zat er niet in, doordat beide partijen godsdienstvrijheid eisten aan weerzijde van de noordzuidgrens (1609).

Armada

10 min

Armada

10 min

• De Republiek werd door de Staten Genenaal bestuurd– Deze besliste inzake

• Buitenlandse politiek

• Defensie (Staatse leger)

• Centrale belastingen op handel (in- export)

• Bestuur Generaliteitslanden ►

– Vanuit Den Haag• Ridderzaal

3.2 De eerste twintig jaar van de Republiek De staatsinrichting

3.2 De eerste twintig jaar van de RepubliekBestuurlijke organisatie

• Het Bestuur– De Republiek was een statenbond

• Het hoogste gezag lag bij de zelfstandige staten

• De kosten voor het Staatse leger werden volgens een vaste verdeelsleutel door de afzonderlijke gewesten opgebracht

– Men vergaderde het gehele jaar door als een soort centrale regering.

– In de Staten-Generaal had ieder gewest één stem, maar in de praktijk was die van Holland overheersend, doordat

• zij de meeste inwoners had

• de sterkste economie had

• de meeste belasting betaalde

3.2 De eerste twintig jaar van de RepubliekBestuurlijke strijd om de macht

• Verdeling van de macht– In theorie werd de Republiek bestuurd door een groot aantal regenten

– In de praktijk waren twee bestuurders het belangrijkst

De stadhouder• Hij was in dienst van de staten (dus

feitelijk ambtenaar)

• De opperbevelhebber van vloot en leger

• Benoemer van bestuursfuncties in een aantal de steden

• Na Willem van Oranje werd zijn zoon prins Maurits stadhouder

De Raadspensionaris (0f:

Landsadvocaat)• Adviseur van de staten

• Woordvoerder van de staten, dus een soort regeringsleider

• Na de moord op Willem zorgde Johan van Oldebarnevelt ervoor dat Maurits stadhouder werd

Maar tijdens het Twaalfjarige bestand ontstond er een machtsstrijd tussen beide mannen, hetgeen bijna tot een burgeroorlog leidde

Een Gouden Eeuw voor de Republiek

§ 3.3

3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster

• Tegenstellingen (Conflict Arminius-Gomarus alleen VWO)– Door het wegvallen van de externe druk door de oorlog met Spanje

werden interne tegenstellingen verduidelijk en versterkt

– Binnen de gereformeerde kerk

• Arminius versus Gomarus beide hoogleraar in Leiden.

• Volgens Arminius was Gods genade gedurende het leven van een mens altijd een mogelijkheid. De orthodoxe Gomarus ging echter uit van de predestinatie – je lot staat al vast. M.a.w. predestinatie versus de vrije wil en eigen verantwoordelijkheid van de mens

• Deze discussie liep hoog op. Op papier, in de kerken en binnen de politiek. Overal kozen regenten partij. In Holland (en Utrecht) vormden de arminianen (remonstranten) de meerderheid en in de meeste andere gewesten de gomaristen (contra-remonstranten)

• Van Oldebarnevelt was een arminiaan en Maurits een gomarist.

• Zo ontstond er een echte machtstrijd

Arminius

3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster

• Tegenstellingen (vervolg)– Op de achtergrond van de religieuze strijd speelde natuurlijk het hebben

van de macht een grote rol

• Holland vond dat ieder gewest zelf moest beslissen over de godsdienst kwestie. De andere gewesten wilden een nationale synode waarin deze tot een bindende uitspraak omtrent de kwestie zou komen.

• In 1617 onderschreef Holland het voorstel Van Oldebarnevelt – de Scherpe Resolutie – waarin stond dat een nationale synode de soevereiniteit van de gewesten aantastte.

• Daarnaast mochten de steden troepen inhuren (waardgelders) en richtte de Hollandse staten zelf een leger op. Een burgeroorlog dreigde (lees: een oorlog met het Staatse Leger o.l.v Maurits).

• Maar Maurits handelde doortastend en liet– op 29 augustus 1618 Van Oldenbarnevelt arresteren– zijn troepen alle arminiaanse regenten uit de stadsbesturen zetten

3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster

Tegenstellingen (vervolg)– Op de achtergrond van de

religieuze strijd speelde natuurlijk andere belangen

• Intussen kwam de nationale synode bijeen. Op 6 mei 1619 verklaarde de synode dat de ideeën van Arminius vals waren

• Op 9 mei werd Van Oldebarnevelt ter dood veroordeeld. Het vonnis voltrok zich drie dagen later voor de Ridderzaal te Den Haag

Johan van Oldebarnevelt1547-1619

3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster

• Laatste oorlogsjaren– Na het Bestand werd de oorlog hervat. De eerste jaren van de oorlog

verliepen slecht. De strijd in de Duitselanden – Dertigjarige Oorlog – verliep goed voor de Habsburgers en hierdoor kon men zich ook beter op de Republiek richten

– Vanaf 1625 ging het weer beter

• Spanje had weer te weinig geld

• En het leger werd onder Frederik Hendrik (halfbroer van de in 1625 overleden Maurits) weer versterkt. Hij verdreef de Spanjaard uit Gelre en Overijssel.

• In 1629 kwamen de Spanjaard nog een keer sterk terug. Maar in hetzelfde jaar veroverde Frederik een groot stuk van Brabant en Maastricht en omgeving.

• In 1635 kwam Spanje weer in geldnood, door hernieuwde strijd tegen Frankrijk. En daarnaast kwamen Catalonië en Portugal in opstand.

Frederik Hendrik

3.3 Van Twaalfjarig Bestand naar Vrede van Münster

• Laatste oorlogsjaren– De Spaanse koning wilde nu (1640) vrede met de Republiek. Frederik

Hendrik wilde het liefst nu doorvechten en samen met Frankrijk de Zuidelijke Nederlanden verdelen.

– Echter, de meerderheid der Gewesten wilden het sterke Frankrijk liever niet als buurstaat. De Spaanse Nederlanden waren dus een buffer!

– In 1648 werd zodoende de Vrede van Münster gesloten

• De Republiek werd internationaal als onafhankelijk gezien

• De Republiek behield de door haar veroverde gebieden in het Zuiden (de generaliteitslanden)

• Had men deze oorlog net zo goed – zoals het boek vermeldt – kunnen sluiten in 1609?

Een Gouden Eeuw voor de Republiek

§ 3.4

3.4 De Gouden Eeuw- Centrum van de wereldhandel

• Eind 16e eeuw is de Republiek centrum van de wereldhandel. Waar kwamen al de goederen vandaan?– Oude bestemmingen

• Oostzeehandel oftewel de moedernegotie– De vraag naar producten uit deze regio bleef groeien

• Frankrijk & Iberisch Schiereiland– Ondanks de Tachtigjarige oorlog ging deze gewoon door– Met name graan was een must voor de Spanjaarden (honger)– En de Republiek kon zo weer veel zilver verdienen (Zuid-

Amerika)

• Vrachtvaart – op alle zeehavens van de Oostzee tot en met Sevilla

3.4 De Gouden Eeuw- Centrum van de wereldhandel

• Eind 16e eeuw is de Republiek centrum van de wereldhandel. Waar kwamen al de goederen vandaan?– Nieuwe bestemmingen in Europa

• Rusland (Witte Zee)– Voor bont, huiden én graan

• Noorwegen– Voor hout, veel hout

• Zweden– IJzer, koper en wapens

• Hoge Noorden voor de walvisvaart • Middellandse Zeegebied

– Nadat in 1590 de Spanjaarden het handelsembargo ophieven werd deze toegankelijk

– Voor marmer en agrarische producten uit Italië– Aziatische producten vanaf de Levant en Turkse havens

3.4 De Gouden Eeuw- Centrum van de wereldhandel

• Eind 16e eeuw is de Republiek centrum van de wereldhandel. Waar kwamen al de goederen vandaan?– Nieuwe bestemmingen buiten Europa – Een handel gebaseerd op veelal luxe-goederen

• De Oost – Het monopolie van de Portugezen wordt gebroken– Specerijen, katoen, zijde, Chinees porselein

• West-Afrika, Ivoorkust, Goudkust en Slavenkust– Vanaf 1598 ivoor en goud– In 1637 werden de Portugezen verdreven en nam men ook de

Slavenhandel over

• Noord-Amerika– 1609, met de “koop” van Manhattan

Het kasteel St. George d'Elmina aan de Afrikaanse Goudkust, een belangrijk strategisch punt voor de handel in goud en slaven.

3.4 De Gouden Eeuw- Hoe handel je met zo min mogelijk risico’s?

• Financiële afdekking van je risico’s– Oprichting van de Amsterdamse wisselbank (1609)

• Bewaren van geld, wisselen en overboeken

• Commercieel gezien een (internationaal) succes

– Oprichting van de koopmansbeurs• Handel in goederen, aandelen en termijncontracten

• Afsluiten van verzekeringen

• Regelen vervoer

– Uitgave van een prijscourant (1613)– Familiebedrijven

• Deze konden uitgroeien tot hele bedrijfstaken, hetgeen controle van (een deel) der handel betekende

3.4 De Gouden EeuwHoe handel je met zo min mogelijk risico’s?

• Een multinationaal met vergaande bevoegdheden: VOC (1602)– Ontstaan uit de zogenaamde

voorcompagnieën– Een publiekprivate

organisatie:• Kreeg soevereine rechten• Oorlog, verdragen sluiten,

fortenbouw, bondgenootschappen

– Handelsmonopolie– Zwaar bewapende schepen– Aandelen uitgifte voor

opzetten van campagnes

• Een multinationaal met vergaande bevoegdheden: WIC (1621)– In eerste instantie opgericht

voor Kaapvaart– Een publiekprivate

organisatie:• Kreeg soevereine rechten• Oorlog, verdragen sluiten,

fortenbouw, bondgenootschappen

– Handelsmonopolie• Maar teveel concurrentie

– Zwaar bewapende schepen– Aandelen uitgifte voor opzetten

van campagnes– Ontstaan driehoekshandel

driehoekshandel