Een Doordachte Organisatie

295
Een doordachte organisatie

Transcript of Een Doordachte Organisatie

Page 1: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 1/295

Een doordachte organisatie

Page 2: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 2/295

Page 3: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 3/295

Een doordachte organisatie

Han van Diest 

Page 4: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 4/295

VU University Press is een imprint vanVU Boekhandel / Uitgeverij bv De Boelelaan 

 HV AmsterdamThe NetherlandsE-mail: [email protected] : www.vuuitgeverij.nl©  VU Uitgeverij & J. van Diest

Verzorging omslag: De Ontwerperij, Amsterdam (Marcel Bakker)Verzorging binnenwerk: Japes, Amsterdam (Jaap Prummel)

ISBN nnbNUR  

All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, ortransmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recor-ding, or otherwise, without the prior written consent of the publisher.

Page 5: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 5/295

Inhoud

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Doel en doelgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Moderniteit, organisaties vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Filosofie van management en organisaties: benadering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Denken over vrijheid: Hegel, Taylor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisatietheoretische insteek: Morgan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

‘Images of Organization’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Analyse van de benadering van Morgan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Metafoor, referentiekader en theorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wetenschap, formeel en materieel object. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Probleem bij Morgan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vraag naar mogelijkheidsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bespreking van de organisatie als machine, als organisme en als culturen. . . . . .   organisaties als machines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Begrip machine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Twee betekenissen van orde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Kenmerken van machinematig functioneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Morgans kritiek op de machinemetafoor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organisaties als organismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Het organische organisatieconcept als reactie op het mechanischorganisatieconcept. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Organisme en systeem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Het organisch organisatieconcept nader bekeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Twee denkmodellen van het organisch organisatieconcept . . . . . . . . . . .   Morgans kritiek op het organische organisatieconcept . . . . . . . . . . . . . . .  

De organisatie als cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Spanning binnen de cultuurmetafoor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Cultuur als zelfstandige kracht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Reflectie: Taylor en Arendt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Status van de cultuurmetafoor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Hoe nu verder? Reflectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Probleemstelling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Het kennismodel van het perspectivisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eerste overweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het kennismodel van de adequate waarneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Page 6: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 6/295

Het kantiaanse kennismodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tweede overweging.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Casus: een organisatiebezoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Expliciteren tegenover verklaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Wijsgerige opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Vrijheid, moderniteit en organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .De belofte van de moderniteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Moderniteit en heimwee. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Vrijheid en organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Werkzaam idee achter de studie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vrijheid algemeen: negatieve en positieve vrijheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Negatieve vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Positieve vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De idee van de absolute vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Historische achtergronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tendens tot verabsolutering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abstract/rationele vrijheid en absolute vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Het abstracte karakter van de vrijheid: uitwerking. . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Het streven van de absolute vrijheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .De ander en verwerkelijking van de vrijheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Een spanning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Eindigheid van de vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Eindigheid en contingentie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Eindigheid en lichamelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De vrije persoon, eigendom, de ander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Eigendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eigendomsorde en ruil; ruilwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Gebruikswaarde en ruilwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Ruil, arbeid, technische idee en productiviteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Technische idee en machine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Technische idee en instrumentele rationaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Technische idee en techniekkritiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Productie van meerwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organisme in het algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biologische wetenschap en organisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Dier. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Persoonswording en lichamelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verlies van ‘levensinhoud’; verliefdheid en liefde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Han van Diest

Page 7: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 7/295

Lichamelijkheid en expressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Intersubjectiviteit, identiteit en concrete vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Achtergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Intersubjectiviteit en technische idee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Structuur van de intersubjectiviteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Intersubjectiviteit en articulatie van zin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Intieme intersubjectiviteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Identiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Identiteit en erkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Identiteit als levensverhaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Identiteit als transcenderende openheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

De identiteit en moderne westerse cultuur: een kort overzicht. . . . . . . . . Problematische band tussen identiteit en intersubjectiviteit. . . . . . . . . . .

Identiteit, kennis en transcendentale openheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   De wetenschapper als mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ongekwalificeerde oordelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Expliciteren tegenover verklaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transcendentale openheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Definities van vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Vrijheid, markt en samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Overleven en wijze van overleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nogmaals: arbeid en ruil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Vrije markt, winst als doel in zichzelf: kapitalisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marx en voorwaarden voor het kapitalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Weber en kapitalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Absolute vrijheid en winst als doel in zichzelf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Kapitalisme, markt en arbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klassieke politieke economie en ideologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Marx: Verelendung en revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Markt, concrete vrijheid en winst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Markt en concrete vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Omkering van doel en middel: wijsgerig/historische achtergrond. . . . .   Markt en dienstverlening: winst als relatief goed tegenover winst als

doel in zichzelf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rechtvaardiging van winst als doel in zich zelf? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sociaal-maatschappelijke beeldvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Horizon en beeldvorming. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Het moderne zelfbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Permanente reflectie en cultuurgemeenschap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Publieke ruimte en permanente reflectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Institutionalisering van permanente reflectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Inhoud

7

Page 8: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 8/295

Samensmelting van het intieme en het publieke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Universalisering van permanente reflectie: Giddens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Permanente reflectie en organisaties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Organisaties en samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Wat is een organisatie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organisatiedefinities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Organisatie en omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Formeel en materieel object van de organisatietheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Organisatiehandelingen in het teken van de vrijheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  De basisconcepten van organisaties; de betekenis daarvan . . . . . . . . . . . . . . .   Economische en technische gezichtspunten: over efficiency en effectiviteit  

Het mechanische organisatieconcept . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hobbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Mechanisch organisatieconcept van Burns en Stalker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisatie als ‘bureaucratie’: Weber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voorwaarde (): beheersbaarheid van het  ‘organisatiemateriaal’ . . . . . . . . . .  

Analogie technisch en ‘organisatie’ ingenieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Grens van de analogie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Praktische gevolgen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Drie mogelijkheden om met een onbeheerste ‘rest’ om te gaan . . . . . . .  De informele organisatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Voorwaarde (): éénmalig, voorgegeven organisatiedoel . . . . . . . . . . . . . . . . Het organisch organisatieconcept. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

‘Maatschappelijke individualisering ’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Organisch organisatieconcept van Burns en Stalker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Dubbele interpretatiemogelijkheid van de ‘organische organisatie . . . . . . .  Dominante interpretatie van het organisch organisatieconcept. . . . . . . . . . Organisaties als computers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Voorwaarden van toepasbaarheid van het organische organisatieconcept. .  

Beheersbaarheid van het ‘organisatiemateriaal’   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   Het vooraf gegeven zijn van organisatiedoelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Analyseerbaarheid van maatschappelijke behoeften . . . . . . . . . . . . . . . .  

Instrumentele realiseerbaarheid van organisatiedoelen. . . . . . . . . . . . . .   Organisatie als cultuurgemeenschap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Organisatietheorie vanaf de -er jaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kritiek op de technische idee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Adhocracy van Mintzberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Cultuur en organisatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Cultuur als managementinstrument. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Concrete vrijheid en ethische onaantastbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Han van Diest

Page 9: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 9/295

Beheersbaarheid van de concrete vrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Onbereikbaarheid van gewenst doel via instrumentele beheersing . . . .  Onbeheersbaarheid van de productiefactor ‘mens’   . . . . . . . . . . . . . . . . .   Leiderschap, management en beheersing van organisaties . . . . . . . . . . .  Verhouding absolute vrijheid, abstract rationele vrijheid en concrete

 vrijheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Overwegingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .De vier oorzaken van Aristoteles en organisatierationaliteit. . . . . . . . . .Winst als doel in zichzelf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Besluit: Organisaties, permanente reflectie en samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . .  

Inhoud

9

Page 10: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 10/295

Page 11: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 11/295

Inleiding

Doel en doelgroep

De titel van deze studie heeft een tweeledige betekenis. De eerste is gericht naar dedoelgroep. Iedereen die iets te zeggen of te doen heeft over/met organisaties zal  –

als hij/zij zichzelf serieus neemt – dat doordacht (willen) doen. Maar wat dat in-houdt is niet op voorhand duidelijk. Daar een opheldering over willen geven is deopzet van deze studie. En daarmee kom ik op de tweede betekenis.

Die opheldering bestaat in een poging organisaties te doordenken. Maar nietzomaar. Geprobeerd is dat te doen vanuit een grondmotief van ieder   ‘modern’

mens: de verwerkelijking van zijn/haar vrijheid. Kortom, ik wil laten zien hoe hetreilen en zeilen van organisaties te begrijpen is vanuit dat motief.

Hiermee is een zwaar geschut neergezet. Is dat wel nodig? Die vraag kan alleenbeantwoord worden in en door die opheldering zelf. Hiermee zitten we in eencirkel. De bedoeling van de inleiding is de lezer in die cirkel te duwen. Onaardig,maar het kan niet anders. Ik vraag hier alleen die duw te ondergaan. Wil men datniet, dan kan men beter het boek dichtdoen en overgaan tot de orde van de dag.

Zo, dat lucht op. Ik ga door met duwen, maar vraag de lezer na deze poging bijzichzelf na te gaan of die duw terecht was en dus of dat zware geschut terecht isingezet. Ik verzeker alleen dat als de lezer deze duw zich laat welgevallen, het ge-

 volg daarvan niet is dat hij/zij zijn leven lang eraan vast zit, als ware het een ineerste instantie aantrekkelijk ogende koopsompolis. In die zin heeft deze studieeen hypothetisch karakter.

Waar gaat het om? In deze studie tracht ik vakfilosofische onderwerpen, inzich-ten en redeneringen onderdeel te laten uitmaken van een poging organisaties tedoordenken. Ze is een poging het min of meer gangbare discours over organisaties(en de bijbehorende praktijken) te verbreden en te verdiepen door vakfilosofischeonderwerpen te ‘ vertalen’ naar dat discours. Maar tegelijk wil ik recht doen aan de

 vakfilosofie zelf: wat ik naar voren breng aan wijsgerige begrippen en redeneringen veranker ik in vakfilosofische literatuur. Dit laatste zal vooral in het notenapparaatplaatsvinden.

Hiermee probeer ik een soort brugfunctie te vervullen tussen enerzijds het filo-sofisch discours en anderzijds dat van de vakdiscipline van management en orga-nisaties. Ik probeer hier de betekenis en werking van filosofisch doordachte the-ma´s rondom het begrip vrijheid te verbinden met wat men organisatierationaliteitzou kunnen noemen. Dat is allesbehalve eenvoudig gebleken. En het is nog maarde vraag of ik daarin geslaagd ben.

11

Page 12: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 12/295

Vandaar wellicht de ongewone manier van bespreken van dingen. Studenten of werkenden in het vakgebied van management en organisatie zullen mijn benade-ring   ‘ vreemd’,   ‘anders’ en bij tijd en wijle   ‘abstract’ kunnen vinden. Dat kan hetgevolg zijn van het feit dat ik een mogelijke   ‘onnadenkendheid’ in het hanteren

 van kernbegrippen uit het vakgebied wil doorbreken. Ik wil iets laten zien van dewijze waarop (‘wijsgerige’) begrippen op een mogelijk onverwachte wijze   ‘werk-zaam’ kunnen zijn in de praktijk van organisaties. Dan kan het niet anders dandat er voor hen in eerste instantie   ‘ vreemde’  of   ‘ongewone’  dingen aan de ordekomen. Eventuele vakfilosofen echter lopen de kans het gevoel te krijgen onvol-doende aan hun trekken te komen. Hen wil ik verzoeken voor ogen te houden dathet me er om gaat om resultaten van wijsgerig onderzoek (dat in het notenappa-raat genoemd wordt) te gebruiken in het doordenken van die kernbegrippen. Hetkan hierbij wellicht helpen het beeld van een brug te blijven vasthouden.

Hiermee is de doelgroep van deze studie nader gespecificeerd. Die blijkt twee-ledig. Ten eerste richt ik mij op studenten binnen het ruime vakgebied van demanagement- en organisatietheorie, de bestuurskunde en de bedrijfskunde: ik be-oog met deze studie een wijsgerige reflectie te geven op dit vakgebied en de hierinaanwezige kernbegrippen. Ten tweede richt ik mij tot diegenen die geïnteresseerdzijn in wijsgerige aspecten van bestuur en management van organisaties zonderhierbij de praktische dimensie van deze ‘professie’ uit het oog te verliezen.

Moderniteit, organisaties vrijheid

Ik werk mijn geschut inhoudelijk wat uit, bij wijze van inleiding.Organisaties zijn producten van de moderniteit, van onze ‘moderne’ manier van

denken en doen. Om hun bestaan te begrijpen is het daarom van belang zicht tehebben op de innerlijke aard en dynamiek van de moderniteit.

Wij brengen organisaties tot stand met de opzet bepaalde doelen op een be-heerste wijze te realiseren en we hebben er vertrouwen in dat we medewerkers

 voor dat doel kunnen vormen of disciplineren. Waar is dat vertrouwen op ge-stoeld? Geldt hier niet de vooronderstelling dat de menselijke natuur plooibaar enkneedbaar is, dus dat we die kunnen veranderen of aanpassen ten gunste van eenbeoogd doel? Vanwaar dit ‘sociaal constructivisme’?

Er bestaat nauwelijks meningsverschil over het gegeven dat de moderniteit innauwe samenhang staat met de Verlichting. Hetzelfde geldt voor het gegeven datde belangrijkste inspiratie van de Verlichting die van de vrijheid en de vrijheids-

Han van Diest

Page 13: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 13/295

ontwikkeling is. Aldus beschouwd kan men de moderniteit zien als een denken endoen dat in het kader staat van de verwerkelijking van de vrijheid, met alle moge-lijke gevolgen van dien. Als we organisaties begrijpen als producten van de moder-niteit dan is hiervan de implicatie dat zij eveneens bijzondere vormen zijn van hetstreven naar vrijheidsverwerkelijking met eveneens alle complicaties van dien. Kanzo’n implicatie niet zijn dat de menselijke natuur  niet  als principieel plooibaar enkneedbaar is voor te stellen? Wat kan dat te maken hebben met vrijheid?

Filosofie van management en organisaties: benadering

Er zijn op hoofdlijnen twee manieren waarop een filosoof zich bezig kan houdenmet organisaties. De eerste is door mee te gaan met de ‘moderne’ differentiëring enspecialisering: men kan uitgaan van de vele deelbeschouwingen die in de literatuurover management en organisaties zijn aan te treffen. Het gaat dan om bijvoor-beeld ethische, epistemologische, economische, ontologische, sociologische, esthe-tische perspectieven. Maar ook zaken als ‘gender’, ‘machtsverhoudingen’, cultureleidentiteit en communicatietechnologie komen aan de orde. Uiteraard zijn hier al-lerlei filosofische vraagstellingen in het geding.

In deze studie is gekozen voor een andere benadering, een benadering die inzeker opzicht tegengesteld is aan de bovengenoemde. Zoals gezegd, organisatieszijn specifieke gestalten van de moderniteit. Het is zeker waar dat de moderniteit

 juist in de bovengenoemde specialisering en differentiatie tot uitdrukking komt.Maar het is even waarschijnlijk te stellen dat zij in het teken staat van de verwer-kelijking van de vrijheid zoals die in de  e en  

e eeuw expliciet tot uitdrukking isgebracht. Dit betekent dan ook dat het zin heeft om organisaties te beschouwen

 vanuit dit ene perspectief. Men kan zelf beweren dat dit perspectief een mogelijk-heid biedt om een verband tussen de vele zojuist genoemde benaderingen op hetspoor te komen. Zonder zo’n verband blijft die veelheid m.i. teveel een aggregatie

 van slechts naast elkaar staande onderwerpen of benaderingen. Ik kom daar zo opterug.

Inleiding 

13

. Zie hiervoor onder andere: Gay, P.,  ,  The Enlightment: An Interpretation. Random House: New York; Taylor, C., . Sources of the self. The Making of the Modern Identity . Cambridge University Press:Cambridge; voor wat betreft Nederland, zie: Israel, J. I.,  , Radical Enlightment, Philosophy and the Ma-king of Modernity. Oxford University Press, Oxford.

. Een voorbeeld van deze benadering treft men aan in: Clegg, S. R. & Hardy, C.,  , Studying Orga-nizations. Sage Publications; zie ook: Westwood R. & Clegg, S.  , Debating Organization. Point-coun-terpoint in Organization Studies. Blackwell Publishing Ltd., Oxford, Malden.

. Vgl. o.a. Dupré, L., , Passage to Modernity, An Essay in the Hermeneutics of Nature and Culture .Yale University Press, New Haven/London en: Dupré, L.,  , The Enlightment & the Intellectual Foun-dation of Modern Culture. Yale University Press, New Haven/London.

Page 14: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 14/295

Deze benadering heb ik  – weliswaar in andere termen – ook gehanteerd in mijnboek: Zinnig Ondernemen. Voornamelijk in hoofdstuk   ben ik daar op ingegaan.

Als perspectief is daar een duaal patroon geïntroduceerd in het menselijke han-delen: dat van de zgn. autonomie enerzijds en die van het concrete menselijke han-delen anderzijds. In het denkpatroon van de autonomie komt vooral het vrijheids-begrip van de verlichting tot uitdrukking. Voor wat betreft het menselijk handelingsvermogen is de handelingstheorie van Hannah Arendt als uitgangspuntgenomen. Die theorie blijkt dualistisch van aard te zijn. Arendt stelt hierin de be-grippen ‘arbeid’ (het routinematige, onderhouden) en ‘werk ’ (het vervaardigen vaniets) tegenover dat van het handelen als articulatie van zin in intersubjectief ver-band. Het probleem daarbij was dat hierdoor het vrijheidsbegrip van de verlichting (moderniteit) geheel in de sfeer van dat van   ‘arbeid’ en   ‘werk ’ komt te liggen endaarmee los komt te staan van het handelingsvermogen als articulatie van zin. Ineen correctie op haar handelingstheorie (zie: hoofdstuk    van genoemde studie)heb ik geprobeerd dat vrijheidsbegrip weer intern te verbinden met dit handelings-begrip.

In deze studie volg ik een andere lijn. Ik probeer hier de beide dimensies van hethandelen (die van het maken/produceren en die van zinarticulatie) intern te ver-binden met het vrijheidsbegrip als zodanig.

Het doel hierbij is niet (slechts) om een meer adequaat beeld of begrip van de vrijheid te krijgen. Het gaat mij vooral om het inzicht dat beslissende elementen van het vrijheidsbegrip (of: -begrippen) het denken over en handelen binnen orga-nisaties in hoge mate doortrekt. Dit zichtbaar maken vormt het hoofddoel vandeze studie. Hierin trek ik een aantal lijnen aanzienlijk verder door die in  Zinnig 

ondernemen aan de orde zijn gesteld.De vraag is op welke wijze dat concreet vorm kan krijgen. De pretentie is hoog 

gegrepen. Een aantal keuzes moest gemaakt worden om daar op een verantwoordewijze gestalte aan te geven. En die keuzes zijn noodzakelijk eenzijdig. Maar dezeeenzijdigheid mag niet dusdanig zijn dat daarmee die pretentie onderuit gehaaldwordt.

Voor ik inga op deze keuzes eerst een opmerking van persoonlijke aard. Hetidee van deze studie is ontstaan in een ziekteperiode. Ik was tot niet tot veel ‘doe-dingen’ in staat, maar die situatie gaf me (noodgedwongen) ruimte voor de nodigereflecties. Één daarvan betrof de vraag wat ik nu eigenlijk begrepen had van orga-nisaties, na een decennium actief in organisaties te hebben rondgewandeld en nog een decennium of meer daarover de nodige (wijsgerige en organisatietheoretische)

Han van Diest

. Diest, J. van,  , () Zinnig Ondernemen. Het reflexieve handelen als grondslag voor de con-tinuïteit van ondernemingen, Van Gorcum, Assen. Zie ook: Diest, J. van & Dankbaar, B.,  , ‘Managing Freely Acting People: Hannah Arendt’s Theory of Action and Modern Management and OrganisationalTheory, Philosophy of Management, Vol   no.  pp.  -.

Page 15: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 15/295

literatuur te hebben bestudeerd. Telkens stuitte ik op wat ik  – achteraf bezien – hetgevoel van iets ‘ongedachts’ kan noemen, van zaken die door van alles en nog watheen klinken, maar zich niet of moeizaam laten verwoorden. Misschien moet jewel  ‘filosoof ’ zijn om daar bij stil te staan. Hoe dat ook, ik hield dat gevoel vast engaf me telkens de ruimte om daar woorden voor te vinden. Dit boek kan menopvatten als een poging om iets van wat ik als   ‘ongedachts’ ervoer op papier tekrijgen.

Ik schreef net over pretentie en dat die hoog gegrepen is. Eigenlijk is dat maar dehalve waarheid. Ik bedoel zeker niet te  ‘ verkondigen hoe het zit’. Veeleer dient menmijn verhaal te zien als een voorstel of hypothese. Het is een   ‘aanbod’  van eenmanier om aan organisatiefenomenen betekenis te geven. Dat aanbod wordt aaniedere lezer gedaan. Ik hoop dat ik de komende periodes hierover in gesprek kankomen met studenten, collegae en geïnteresseerden. Wellicht (beter: waarschijn-lijk) geeft dat aanleiding mijn verhaal t.z.t. aan te passen, te nuanceren enz.

Denken over vrijheid: Hegel, Taylor 

Twee keuzes wil ik hier bespreken. De eerste heeft betrekking op het grondbegripof het grondkader waar deze studie van uitgaat. Dat kader bestaat, zoals aangege-

 ven, in het zichtbaar maken van een aantal belangrijke interne samenhangen vanhet vrijheidsbegrip.

Men kan hier niet willekeurig te werk gaan; men heeft zich te beroepen op in-zichten van vele anderen. Uiteraard zijn ook hier weer keuzes te maken: welkeanderen? Waarom deze en geen anderen? Enz. Het gevoel kan opkomen dat ergeen   ‘beginnen aan’ is. Maar het zou niet helpen aan dat gevoel toe te geven. Ommet de deur in huis te vallen: als belangrijkste inspiratiebron heb ik onderdelen

 van de filosofie van de Duitse filosoof: G.W.F. Hegel (-) genomen. Dezefilosoof schreef zijn werken voor het merendeel in de periode na de Franse Revo-lutie; zij zijn daar in zekere zin een wijsgerige reflectie op. Deze revolutie is eensociaal/politieke gebeurtenis uit de  e eeuw waarbij het in eerste instantie ging omde realisering van het vrijheidsideaal van de Verlichting. Hegel heeft geprobeerdeen de gehele werkelijkheid omvattend filosofisch systeem te ontwikkelen, uit-gaande van dat vrijheidsidee. Maar dat feit zelf is nog niet beslissend voor de keuze;het beslissende is dat hij hierin het vrijheidsbegrip van de Verlichting en dus dat

 van de Franse revolutie tot de uiterste consequentie en in alle scherpte  heeft door-

Inleiding 

15

Page 16: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 16/295

dacht. Dit betekent dan ook dat hij hiermee het centrale motief van de moderni-teit en dus ook het kernbegrip dat ik centraal wil stellen in mijn benadering vanorganisaties (op zijn manier) heeft ontwikkeld. Dit impliceert overigens niet datHegel een ‘organisatiefilosofie’ of organisatietheorie zou hebben geschreven. Maarhij heeft wel oog gehad voor de noodzaak van het   ‘maatschappelijke middenveld’

tussen individuen en hun gezinnen enerzijds en de politiek of de staat anderzijds.Dat middenveld, die sociaaleconomische sfeer waarin organisaties opereren, is inzijn ogen noodzakelijk wil er sprake kunnen zijn van de verwerkelijking van de

 vrijheid. Hij heeft dus een beschrijving gegeven van het kader waarbinnen organi-saties begrepen kunnen worden als specifieke vormen van de verwerkelijking vande vrijheid. Het is dit kader  ‘ van de vrijheid’ dat ik in deze studie wil inbrengen alsperspectief van waaruit ik organisaties wil begrijpen.

Min of meer op de directe achtergrond speelt ook het denken van Marx, WeberHabermas en Arendt. In het bijzonder put ik inspiratie uit het werk van CharlesTaylor. Daarbij gaat het me niet primair om zijn Hegel interpretatie, maar om zijnlatere werk. Ik doel hierbij op de boeken  Sources of the Self, en A secular Age. Minof meer op de achtergrond spelen gedachten mee van veel klassieke en modernefilosofen. In een aantal gevallen verwijs ik expliciet naar hen.

Het inbrengen van elementen van het denken van Hegel brengt specifieke pro-blemen met zich mee. Zijn taalgebruik en wijze van denken is moeilijk te door-gronden. Het gevaar is daarom niet denkbeeldig dat men te dicht bij het taalge-bruik van Hegel blijft met als gevolg dat het resultaat even   ‘ondoorgrondelijk ’ is.

Een tweede gevaar is dat men niet verder komt dan (hooguit) een  ‘ juiste’ interpre-tatie van zijn teksten. Het blijft dan slechts gaan om wat Hegel  ‘bedoelt’. Hiermeezou het doel van deze studie eveneens uit beeld raken, namelijk organisaties in hunaard trachten te doordenken vanuit het vrijheidsbegrip.

Om beide gevaren te voorkomen maak ik gebruik van hedendaagse interpreta-ties van, en kritiek op Hegels denken. Dit gebeurt in de overtuiging dat het nietalleen van belang is dat men Hegel   ‘ juist’ begrijpt maar ook dat men vakkundigeinterpretaties (inclusief hun kritische overwegingen ten aanzien van Hegels den-ken) benut voor het doordenken van hedendaagse wijsgerige en vakwetenschappe-lijke onderwerpen. In mijn geval gaat het om een poging tot een (beter) begrip van

Han van Diest

. Later zal blijken dat dit  ‘metafysisch’ gezien niet juist is. Maar dat gegeven vormt in deze studie deinsteek om dit vrijheidsbegrip als zodanig  te relativeren. Met andere woorden: deze relativering is deel vande ontwikkeling van het vrijheidsbegrip zoals dat in deze studie op hoofdlijnen wordt uitgewerkt.

. Taylor, C.,  , Sources of the self. The Making of the Modern Identity , Cambridge University Press;Taylor, C.,     A Secular Time.   The Belkamp Press of Harvard University Press, Cambridge/London(Ned. Vert.: Taylor, Ch.,  , Een seculiere tijd. Vert.: M. Stoltenkamp, Lemniscaat Rotterdam.).

. Hier doet zich het fenomeen voor dat men Hegels teksten zelf nodig blijkt te hebben om een beschrij- ving of interpretatie van Hegels denken door een auteur te kunnen begrijpen. Uiteraard is het zaak dezeomkering te vermijden.

Page 17: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 17/295

organisaties te komen. In het volgende hoofdstuk geef ik een overzicht van deinterpretaties waarvan in deze studie gebruik is gemaakt.

Ik wil wijzen op een persoonlijke ervaring met het bestuderen van Hegels filoso-fie. Soms blijken in eerste instantie redeneringen van Hegel geforceerd (gekun-steld) of zelfs extreem. Vooral op momenten waarin een bepaalde positie omslaatin haar tegendeel (‘dialectische’ beweging). Zo kan een bepaald streven naar waar-heid omslaan in een streven dat op   ‘onwaarheid’ gericht blijkt te zijn. Die gefor-ceerdheid is wellicht op bepaalde plaatsen kunstmatig en dus niet overtuigend.Deze vraag naar de geforceerdheid is één van de vele vragen die interpretators vanHegels werk hebben te beantwoorden. Maar het gaat mij om wat anders. Regel-matig blijken dit soort van geforceerde omslagen zich daadwerkelijk, dat wil zeg-gen: in ons feitelijke denken en doen voor te komen. Op grond daarvan kan het

 vermoeden ontstaan dat deze geforceerdheid zelf een kenmerk is van de moderni-teit en dus van organisaties. Dat vermoeden blijkt méér dan een vermoeden te zijn,zoals ik de onderstaande hoofdstukken zal proberen te laten zien.

Maar diezelfde moderniteit heeft, wellicht uit een soort overlevingsstrategie, eengroot arsenaal aan mogelijkheden gecreëerd om die geforceerdheid te verbloemen.Dit kan men doen door te werken met simplificaties. Men gebruikt woorden als‘ vrijheid’,   ‘rechten’,   ‘respect’,   ‘waarden’,   ‘moraliteit’,   ‘ voortschrijdend inzicht’ enz.bijvoorbeeld als dooddoeners die aan elke discussie een eind maken door op een‘redelijk ’  ogende wijze daadwerkelijke problemen weg te poetsen door ze aan hetoog te onttrekken of te trivialiseren. Met andere woorden, diezelfde moderniteit istegen haar eigen intentie in tevens ideologisch van aard. Hoe dat precies zit zal inhet vervolg ook onderwerp van onderzoek zijn. Ik volsta hier met een aantal voor-beelden. Hoe makkelijk tracht men in het kader van financiële instellingen een

 verwerpelijk maar bewust beoogd  ‘ verdienmodel’ te veranderen in een  ‘beter’ mo-del, omdat men van het verleden zou hebben  ‘geleerd’? Hoezeer kan men een (ook in moreel opzicht) werkelijk uit de hand gelopen situatie niet omfloersen met deopmerking dat men voor een nieuwe  ‘uitdaging ’ staat waarin men (wederom)  ‘ge-leerd’  heeft uit het verleden? Hoezeer kan een vage oproep inzake waarden ennormen van de  ‘gemeenschap’ door een regering niet verbloemen dat diezelfde re-gering de werkingskracht van deze waarden en normen zelf onderuit haalt dooractief bij te dragen aan maatschappelijke vervreemding (o.a. door ondoordachte‘privatisering ’,‘deregulering ’ en  ‘zelfregulering ’) waarin individualistische waardenbenadrukt worden en kracht krijgen? Werkt een voortdurend en eenzijdig beroepop de zgn. onaantastbaarheid van de keuzevrijheid niet een subjectivisme in dehand waarin alles wat belangrijk is aan waarden, situaties en alternatieven geneu-traliseerd raakt? Moeten we het inderdaad als een serieuze discussie zien wanneerwe het  ‘recht om te kwetsen’ (ofwel:   ‘ vrijheid van ongelimiteerde meningsuiting ’)afwegen tegenover (kennelijk) de plicht kwetsingen te moeten ondergaan omwille

 van dat   ‘recht’? Enz. Het is kennelijk een groter probleem om stil te staan bij de

Inleiding 

17

Page 18: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 18/295

 vraag of en op welke wijze bepaalde sleutelbegrippen in betreffende situaties vantoepassing zijn (en op welke wijze), dan om via een abstracte logica een vrijzwe-

 vende en onverschillige scherpzinnigheid ten toon te spreiden.Met dit soort van ideologie valt, zeker als je daar langer over nadenkt, moeilijk te

leven. Een moderne slagzin is:  ‘leren omgaan met paradoxen’. Men neemt afstand van een  ‘lastige’ poging dit al te doordenken en schept voor zichzelf de ruimte vaneen (wellicht aan te leren) glad, vervlakkend opportunisme. De scherpe kanten vaneen principiële onmogelijkheid van het samengaan van tegenstellingen komt hier-mee terecht in een wollige omgeving waarin  ‘alles kan’ en te beargumenteren valt.En dat is dan vrijwel letterlijk te nemen: de weg staat open voor mateloze willekeur.Maar ondertussen is de kans groot dat men meegesleurd wordt in omslagbewegin-gen als gevolg van tegenspraken die mogelijkerwijze verankerd liggen in de zaakzelf . Inderdaad, opportunisme is dan een uitweg: men handelt dan naar wat in eengegeven situatie het  ‘handigst’ lijkt. En als het echt mis gaat kan men het best een‘zondebok ’  zien te vinden die ment bestraft, ontslaat of wegpromoveert. En eenhandige ‘paradoxen bespeler of -speelster’ weet op tijd te vertrekken uit zo’n orga-nisatie om wellicht elders opnieuw dit  ‘boeiende’ spel te spelen met weer een nieu-we ‘uitdaging ’.

Een belangrijke reden voor mij om Hegel te introduceren is dat hij, zoals gezegd,tegenstellingen of tegenspraken breed uitmeet. Wil men zaken leren begrijpen endus: oprechte verantwoordelijkheid dragen, dan kan men er m.i. niet omheen te-genstellingen of dilemma’s onder ogen te zien zoals zij   ‘werkelijk ’ zijn. Ik bedoeldaarmee niet dat de impasse van een tegenspraak het laatste woord is, maar wel dathet vanuit een intellectuele en morele optiek niet te rechtvaardigen is op voorhanddie tegenspraken de kop in te drukken in plaats van ze in eerste instantie in hunwaarde te laten en ze te doordenken. In de politiek maar ook in de organisatieprak-tijk kan men niet heen om het sluiten van compromissen. Maar dat komt m.i. nietneer op het onderdrukken, elimineren of vervlakken van dilemma’s; het gaat danom het praktisch en waardebetrokken zoeken naar mogelijkheden, maar ook on-mogelijkheden van dergelijke compromissen. Een goed compromis houdt het  we-ten in van datgene waartussen een compromis bestaat.

Men kan zich afvragen of niet belangrijke sectoren van het hoger onderwijs inhet teken staan van het  ‘professionaliseren’ van dit soort   ‘balanceren tussen para-doxen’. Men kan hierbij denken aan de grootschalige opleidingsprogramma’s inhet kader de bestuurs-, organisatie- of bedrijfskunde. Ook hier volsta ik er mee diezorg te verwoorden in de vorm van een aantal vragen. In hoeverre werkt een minof meer impliciete verabsolutering van de waarden van het nut en de (abstracte)rationaliteit (en de ermee verbonden begrippen zoals   ‘efficiency ’,   ‘productiviteit’,‘effectiviteit’, ‘ voorspelbaarheid’, ‘beheersbaarheid’ e.d.) hier niet als een kracht dieover beslissende onderscheidingen inzake de kwaliteit van het menselijke en eco-logische bestaan heen walst en aldus een alles doortrekkende onverschilligheid op-

Han van Diest

Page 19: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 19/295

roept ten aanzien van alles wat niet in verband staat met deze rationaliteit en ditnut? In hoeverre kan de kwestie van   ‘culturele diversiteit’  nog adequaat aan deorde komen wanneer dit onderwerp op voorhand is ingekaderd in het vigerendediscours van nut en (‘westerse’) rationaliteit? Er is publiekelijk zorg geuit over hetgegeven dat   ‘ jongere’ (hoog opgeleide) managers zich minder ethisch zouden op-stellen dan oudere managers. Kan  ‘effectief omgaan met paradoxen’, of:   ‘ voordeelhalen uit culturele diversiteit’ en (dus) de eenzijdige zorg voor   ‘productiviteit’ en‘nut’  ook hier niet betekenen: het verduisteren van beslissende ethische onder-scheidingen dat men in de opleiding   ‘aanleert’? Bedrijfsethiek als vakgebied heefteen hoge vlucht genomen. Men kan zich afvragen waarom. Is die vlucht niet juistopgeroepen door een eenzijdige nadruk op de waarden nut en rationaliteit in hetbetreffende vakgebied? Dient reflectie op dilemma’s en hun kwalitatieve onder-scheidingen niet een integraal  onderdeel uit te maken van  ieder  onderdeel van eenhogere opleiding, bijvoorbeeld in de bedrijfskunde?

Organisatietheoretische insteek: Morgan

Een tweede riskante keuze heeft betrekking op de vraag op welke wijze een verbin-ding wordt gelegd tussen het interpretatiekader (het vrijheidsbegrip) en het onder-zoeksobject: organisaties. Ik heb ervoor gekozen hiervoor het klassieke werk van G.Morgan: Images of Organization te gebruiken.

Als bezwaar zou men kunnen aanvoeren dat hier niet sprake is van een  ‘serieus’

boek. Is het geen   ‘goeroe boek ’ en dus niet passend in het kader van deze studie?Het is onmiskenbaar dat Morgan aan dit werk een   ‘populaire’   uitstraling heeftwillen geven, maar dat wil nog niet zeggen dat de inhoud zelf niet serieus te nemenzou zijn; integendeel. Het is hier van belang op te merken dat Morgan samen metBurrell auteur is van het   ‘metatheoretische’ werk: Sociological Paradigms and Or-

 ganisational Analysis. Dit werk heeft een constituerende betekenis gehad voor denog steeds gevoerde metatheoretische ‘paradigma’ discussies over organisatietheo-rieën. Met andere woorden: zijn werk is gebaseerd op inzichten in de heden-daagse epistemologische en ontologische discussies rondom kennis van en eigenaard van organisaties. Images of Organizations kan gezien worden als een toepas-

Inleiding 

19

. Morgan, G.  ,  Images of Organization. Sage Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi(Updated Ed.). In een aantal gevallen verwijs ik naar de editie van .

. Burrell, G. & Morgan G.,  , Sociological Paradigms and Organisational Analysis. Heinemann Edu-cational Books.

. Westwood R. & Clegg, S. , Debating Organization. Point-counterpoint in Organization Studies.Blackwell Publishing Ltd., Oxford, Malden. Zie ook: Hassard, J.,  , Sociology and Organization Theory ,University Press, Cambridge.

Page 20: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 20/295

sing van zgn. paradigmatisch denken over organisaties. Deze toepassing rechtvaar-digt hij in de Introduction van boven genoemd werk. Deze rechtvaardiging komt inhet volgende hoofdstuk aan de orde; ik zal beargumenteren dat deze rechtvaardi-ging inconsistent of onvolledig is. Juist op dat punt zal ik beargumenteren dat eenbenadering als die van de onderhavige studie  –  en als men consequent is  – veron-dersteld moet worden wil zijn denken in termen van perspectieven of metaforenzinnig (kunnen) zijn. Op de achtergrond speelt het vermoeden dat deze onvolle-digheid doorgaans aanwezig is bij auteurs die betrokken zijn in het paradigmade-bat, maar ook daarbuiten. Op een andere manier vermoed ik dat dit probleem ook speelt in het werk van bijvoorbeeld Hatch en Cunliffe. Het is hier echter niet deplaats om dit nader uit te werken.

Een tweede reden is gelegen in het gegeven dat het werk gebaseerd is op eengrote diversiteit aan organisatietheorieën, die bovendien op een overzichtelijke wij-ze is geordend. In zijn  ‘Bibliographical Notes’ legt hij uitvoerig verantwoording af 

 van zijn gebruik van bronnenmateriaal. Het boek geeft daarom een indruk van derijkdom van het verschijnsel organisatie en de theorieën erover. Dit kon gebeurenomdat hij op metaniveau een keuze heeft gemaakt (de keuze van een benadering 

 vanuit   ‘metaforen’) met als doel zo veel mogelijk typen van organisatietheorieënaan bod te laten komen.

Een derde reden is gelegen in het gegeven dat dit boek geschreven is met eenzeker filosofisch bewustzijn. Een dergelijk bewustzijn is doorgaans bij organisatie-theoretici niet aan te treffen. Morgan verwijst in zijn beschrijving van organisatie-theorieën regelmatig naar wijsgerige literatuur. Dit maakt het eenvoudiger eenbrug te slaan tussen de veelheid van organisatietheorieën enerzijds en het doel vandeze studie anderzijds: op wijsgerige wijze een samenhang op het spoor zien tekomen in deze diversiteit van organisatietheorieën.

Een vierde reden is gelegen in de leesbaarheid van de tekst. Dit mag men als een verdienste van het boek beschouwen. Mede vanwege die leesbaarheid is het een veel gelezen boek door mensen die zich om wat voor redenen dan ook interesseren voor organisaties. Dit duidt op zijn minst op een maatschappelijk brede erkenning  van de organisatiebeschrijvingen die Morgan biedt. In die zin is (min of meer)zeker gesteld dat onderhavige studie inhaakt op een breed ervaren problematiek,namelijk de complexe problematiek van management en organisaties inclusief dedaarin te onderscheiden dimensies.

Han van Diest

. Ik zeg hiermee niet dat een paradigma het zelfde is als een metafoor. Wel zeg ik daarmee dat dedenkwijze achter het denken in termen van paradigma’s enerzijds en van metaforen anderzijds qua struc-tuur identiek is.

. Hatch, M. J. & Cunliffe, A. L.,  , Organization Theory, Modern, Symbolic and Postmodern Per-spectives. Oxford University Press, Oxford.

Page 21: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 21/295

Dat Morgans boek geschikt is als springplank voor een  integrale wijsgerige be-nadering van organisaties blijkt ook uit de opbouw ervan. Verschillende organisa-tiemetaforen komen aan de orde die bij nader inzicht een onderlinge samenhang 

 vertonen. In de als eerste besproken metafoor (hfst.   :   ‘Organizations as machi-nes’) staan mechanische begrippen centraal. In de tweede metafoor (Hfst.  : ‘Orga-nizations as Organism’) zijn dat organische begrippen. In de vierde metafoor (Hfst.:   ‘Organizations as Cultures’) zijn dat begrippen die te maken hebben met hetspecifiek  menselijke handelen (waarden, normen, zin, interactie). De derde meta-foor (Hfst.    Organizations as brains) blijkt hybride van aard te zijn. Morgan pro-beert hier bepaalde onderwerpen uit de  biologische wetenschap (m.n. dat van dehersenen) in samenhang te brengen met sociale verschijnselen, zoals zelforganisa-tie en de lerende organisaties. De metaforen die Morgan bespreekt na die van decultuurmetafoor (Hfst.  ) zijn: Hfst.  : ‘Organizations as political systems’, Hfst.  :‘Organizations as Psychic Prisons’, Hfst.  :   ‘Organization as flux and transforma-tion’ en Hfst. : ‘Organizations as instruments of domination’. Deze metaforen kanmen beschouwen als uitwerkingen van de cultuurmetafoor. Zij geven op diversewijze zicht op het gegeven dat organisaties vormen van  menselijk,   ‘zingebonden’

handelen, ofwel, zoals ik verderop zal stellen: ‘cultuurgemeenschappen’ zijn. Hier-bij moet men wel opmerken dat Morgan zelf deze samenhang  niet  aanbrengt.

Inleiding 

21

Page 22: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 22/295

Page 23: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 23/295

Page 24: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 24/295

Hoe begrijpen we organisaties? Het beeld dat Morgan gebruikt is dat van het‘lezen’ van organisaties:

This book explores and develops the art of reading and understanding organiza-tional life (p.).

Wat is lezen? Het omvat het ontwikkelen van een:

… deep appreciation of the situations being addressed (p.).

Duidelijk is dat Morgan hier onder begrijpen niet de  ‘gangbare’ wetenschapsbeoe-fening bedoelt. Wetenschapsbeoefening houdt doorgaans in: het op basis van ex-perimentele observaties opstellen van hypothesen die vervolgens weer getoetstworden. Aldus komt men dan tot een theorie. Bij Morgan betekent kennen vooral:‘lezen’, dus interpreteren. Het gaat dus om een ‘diepte’-interpretatie.

Metafoor, referentiekader en theorie

Volgens Morgan begrijpen we organisaties altijd met verschillende scenario’s inons hoofd (p.   ). Dat begrijpen veronderstelt daarom een open en flexibele hou-ding (l.c).

Grondidee hierbij is:

… that all theories of organization and management are based on implicit ima-ges or metaphors that lead us to see, understand, and manage organizations indistinctive yet partial ways (p.  ).

We kunnen dus ook zeggen dat voor Morgan een  ‘diepte’ interpretatie een explici-

tering  is van verschillende impliciete scenario’s in ons hoofd tijdens het  ‘lezen’ vanorganisaties. Wat dat expliciteren inhoudt is nog niet duidelijk.

Hier introduceert Morgan het begrip  ‘metafoor’. Morgan stelt:

We use metaphor whenever we attempt to understand one element of experien-ce in terms of another. Thus, metaphor proceeds through implicit or explicitassertions that A is (or is like) B. When we say   ‘the man is a lion,’ we use theimage of a lion to draw attention to the lionlike aspects of the man. The meta-phor frames our understanding of the man in a distinctive yet partial way (p.  ).

Wat maakt nu de   ‘diepte’ van het begrijpen uit? Het komt er m.i. op neer dat weinzien dat een metafoor een referentiekader vorm van ons feitelijk begrijpen. Eenmetafoor heeft een funderende of constituerende betekenis voor dit kennen. En

Han van Diest

Page 25: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 25/295

omdat er meerdere metaforen zijn kan dit kennen verschillende referentiekadershebben.

Morgan stelt echter op p. : ‘all theory is metaphor’. Eerder stelde hij (zie boven)dat iedere theorie gebaseerd  is op metaforen. Is dat dus het zelfde? Iets vergelijk-baars is aan te treffen als hij  ‘theorie’ met ‘perspectief ’ identificeert (p. ). Een voor-

waarde van ‘iets’ is echter niet het zelfde als dat  ‘iets’. Toegepast: een theorie is watanders is dan het referentiekader van die theorie. Wat houdt dat verschil hier in?

Een theorie is een samenhangend geheel van uitspraken dat aan bepaalde   ‘we-tenschappelijke’   eisen voldoet. Wetenschappelijke theorieën specificeren al of niet kwantitatief deze begrippen en hun onderlinge samenhangen (vgl. de  ‘mathe-matisering ’ van de wetenschappelijke taal)’. Een referentiekader  echter heeft be-trekking op een min of meer samenhangend geheel van begrippen en begripssa-menhangen   grond waarvan   men wetenschappelijke hypotheses opstelt entheorieën ontwikkelt. Wat bedoel ik daarmee?

Wetenschap, formeel en materieel object

In de filosofie maakt men vanouds onderscheid tussen het formele en het materiële

object van een wetenschap.

Datgene waarover  een wetenschap kennis wil verkrijgen noemt men het materi-ele object van de wetenschap. Nadrukkelijk betekent het begrip  ‘materieel’ niet: eentijd/ruimtelijk ding. Het verwijst naar datgene of  ‘dat stuk werkelijkheid’, wat on-derzocht wordt of gaat worden. Dat kan   ‘ van alles’ zijn (fysische natuur, levendenatuur (biologie), menselijke natuur (antropologie), sociale wereld (sociologie),enz.). Maar een wetenschap gaat niet blindelings te werk: zij onderzoekt dat (ma-teriële) object op een bepaalde manier, onder een bepaald opzicht. Het   formele

object  van een wetenschap betreft het opzicht waaronder of het perspectief vanwaaruit men het materiële object onderzoekt. Zo is de natuurwetenschap gerichtop de fysisch-chemische structuur en wetmatigheid van fysieke zaken. Van dekwalitatieve aspecten zoals kleuren en klanken ziet men af. Als men bijvoorbeeld

‘Images of Organization’

25

. Zie hiervoor bijvoorbeeld: Koningsveld, H., , Het verschijnsel wetenschap. Boom, Amsterdam.. Alberts, G.,  , Jaren van berekening. Amsterdam University Press, Amsterdam.. Zie (o.a.): Maritain, J. , An Introduction to Philosophy. Rowmann & Littlefield Publishers Inc.,

Lanham, Maryland, p.  . Volgens Aristoteles zijn er drie vormen van  ‘wetenschap’ (kennis): de fysica, dewiskunde en de metafysica. Deze drie vormen impliceren een drietal verhoudingen tot het onderzochte, het‘materiële’ object. De fysica abstraheert van het materiële hier en nu (deze steen hier of die ster ginds) enricht zich op het veranderen (worden en vergaan) van de dingen. De wiskunde echter richt zich op hetaspect van de zuivere uitgebreidheid en de mogelijke wetmatigheden daarbinnen. In de metafysica gaathet niet meer om specifieke aspecten of gezichtspunten. Zij richt zich op   ‘het zijnde áls zijnde’, dat wilzeggen op de dingen of de werkelijkheid als zodanig . Zie hiervoor: Berger, H.  , ‘Aristoteles’ formulering  van het voorwerp van de metafysiek ’, in: Tijdschrift voor Philosphie,  , en: () Wat is metafysica?, VanGorcum, Assen/Maastricht.

Page 26: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 26/295

kleuren natuurwetenschappelijk onderzoekt dan gaat het niet om de kleuren  alskleuren, maar om structuur van fysische processen (golfbewegingen) of objecten(fotonen). De biologisch/chemische natuurwetenschap definieert haar object zon-der daarin het begrip ‘doelgerichtheid’ in op te nemen: het gaat slechts om fysisch/chemische processen van een (‘materieel’) iets dat we  ‘levend’ noemen.

In de (‘positieve’) wetenschap in het algemeen, dus ook in de empirische socialewetenschappen, definieert het formele object de begrippen en begripssamenhan-gen met behulp waarvan men (eventueel kwantificeerbare) relaties tracht te vindentussen (bijvoorbeeld via een experiment  ‘geprepareerde’) data die uiteindelijk vanhet materieel object afkomstig zijn. Vanuit de optiek van een wetenschapper be-staat de werkelijkheid slechts voorzover die begrepen kan worden in termen vanhet formele object van die wetenschap. Dit houdt dan dus in dat de onderzochtewerkelijkheid hier slechts begrepen wordt voorzover deze analyseerbaar is (op tesplitsen is in min of meer atomaire delen) en er tussen die delen een wetmatigheidof correlatie bestaat die met de begrippen van het formele object zijn te beschrij-

 ven.

Wanneer Morgan schrijft over metafoor, dan blijkt dat samen te hangen met hetformele object van een wetenschap (of groep van wetenschappen). Als hij stelt datiedere theorie een metafoor  ‘is’, dan kan dat m.i. alleen betekenen dat iedere meta-foor een formeel object veronderstelt op grond waarvan theorievorming plaats

 vindt. Anders gezegd, een metafoor impliceert een samenhangend geheel van be-grippen van waaruit de (organisatie)werkelijkheid kan worden beschouwd en opgrond waarvan theorievorming kan plaatsvinden.

Opvattingen, begrippen en hun onderlinge samenhangen uit een bepaald erva-ringsgebied kunnen aanleiding zijn tot het vaststellen van het formele object vaneen wetenschap. Zo kunnen onder woorden gebrachte ervaringen bij het ontwer-pen of gebruik maken van machines als perspectieven gaan optreden voor de be-nadering van andere ervaringsgebieden. Ofwel, zij kunnen aanleiding zijn tot hetformuleren van het formele object van een wetenschap. Dit dient dan wel beargu-menteerd te worden. Veelal zal deze argumentatie de vorm krijgen van een analo-gie redenering (zie bovenstaand citaat van Morgan). Hiermee is inzichtelijk dat hetproces om te komen tot zo’n formeel object zelf  geen wetenschappelijke activiteitis. Er is veeleer sprake van een aan die activiteit voorafgaande  explicitering . Dit

 verschil zal in het onderstaande nog regelmatig ter sprake komen.

Han van Diest

. Coolen, M.,  , De machine voorbij. Boom, Meppel; Fleischhacker, L. E.,  , Beyond Structure.The Power and Limitations of Mathematical Thought in Common Sense, Science and Philosophy.  PeterLang, Frankfurt am Main.

. Het formele object van de moderne natuurwetenschappen is het resultaat van zo’n explicitering diezich heeft voltrokken in de  e en 

e eeuw. Vanuit hedendaags stanspunt kan men zeggen dat de belang-rijke natuurwetenschappers (Copernicus, Kepler, Newton, e.a.) van het eerste uur   zowel  natuurweten-

Page 27: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 27/295

Op basis van metaforen kunnen volgens Morgan   ‘inzichten’  ontstaan in de‘aard’ van organisaties. Maar tegelijk blijken die inzichten incompleet te kunnenzijn. Zo blijven volgens Morgan in de zgn. machinemetafoor (zie onder) specifiekemenselijke factoren van organisaties buiten beschouwing. Een organisatie is daar-om geen machine (p.  ). Meer precies geformuleerd zegt Morgan hier dat het for-mele object van een bepaald type van organisatietheorieën bestaat uit een aantalbegripssamenhangen die bijvoorbeeld een ingenieur hanteert in zijn beschrijving 

 van een machine. Maar tegelijk constateert hij dat het  materiële  object van dietheorieën niet voldoet aan dat   formele  object.   ‘Werkelijke’  organisaties zijn niet(adequaat) aan de hand van dit formele object te beschrijven omdat hierin speci-fieke menselijke factoren op voorhand zijn buitengesloten.

Probleem bij Morgan

Maar hoe weet Morgan dat laatste? De  ‘toepassing ’ van die metafoor kan die ken-nis niet leveren, want die maakt dat we een organisatie  juist wel  zien ‘als’ (bijvoor-beeld) een machine. Dan moet er een kennis (of: besef) bestaan van organisatiesdie (dat)  ‘langs deze metafoor’ heen als referentiekader dient voor het oordeel datdeze metafoor incompleet of onjuist is.

Het is Morgan erom te doen op een min of meer creatieve manier   ‘beelden’ of metaforen van organisaties te beschrijven (een organisatie als machine, als orga-nisme, als cultuur enzovoorts). Maar wat wil hij er eigenlijk mee? Gaat het om eengalerij van artistieke producties die keurig naast elkaar staan en die ik kan genietenen bewonderen? Misschien gedeeltelijk, maar uiteindelijk is zijn bedoeling anders.De metaforen moeten aanleiding zijn tot inzichten die met elkaar kunnen concur-reren. Echter, concurreren in welk opzicht? Wat is hierin de maat? Het antwoordis al gegeven: zij moeten elkaar beconcurreren in de mate van inzichtelijkheid in de‘natuur’ van organisaties. Maar hoe beslis je dat? Of anders gezegd: hoe beslis je of een formeel  object adequaat is?

Het probleem van Morgans metaforische benadering is dat hij (minimaal) desuggestie wekt dat het niet mogelijk is  ‘buiten’ de wereld van de metaforen te tre-den, terwijl hij juist wel in die   ‘buitenwereld’ zijn referentiepunt zoekt van de be-oordeling van de adequaatheid van de verschillende metaforen. Anders gezegd,metaforen geven volgens Morgan verschillende beelden van organisaties, die naastelkaar staan en onderling vergeleken kunnen worden. Maar in tussen- en bijzinnen

‘Images of Organization’

27

schappelijk werk verrichtten alsook het formele object ervan expliciteerden en definieerden. Hun werk kanmen daarom zowel natuur filosofie als natuurwetenschap (in de moderne betekenis van het woord) noemen.Zie hiervoor o.a.: Cohen, F.,  , De herschepping van de wereld, Uitgeverij B. Bakker, Amsterdam. Vooreen grondige beschrijving van dit intellectuele/historische proces, zie: Cassirer, E., , Das Erkenntnispro-blem in der Philosophie und Wissenschaft der Neueren Zeit , Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.

Page 28: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 28/295

blijkt dat Morgan er niet om heen kan toch  ‘langs’ de metaforen heen te kijken omte zien wat de ‘werkelijke stand van zaken is’.

Dat blijkt onder andere wanneer hij stelt:

… the organization is not a machine and can never really  be designed, structu-red and controlled as a set of inanimate parts. (p.  )

De rechtvaardiging van deze opmerking kan niet afgeleid worden uit het gebruik  van een metafoor dan wel via een vergelijking tussen metaforen. Het enige dat menin termen van metaforen zelf kan zeggen is dat in de ene metafoor een bepaaldetoedracht (bijvoorbeeld: set of inanimate parts) wél voorkomt en in een andere niet(zo komt bijvoorbeeld in de machinemetafoor niet zoiets als   organische groei

 voor).Kennelijk moet je dan concluderen dat Morgan  ‘teert’ op een inzicht in organi-

saties dat enerzijds niet adequaat via metaforen is te verwoorden (en te rechtvaar-digen) maar dat hij anderzijds nodig heeft om diezelfde metaforen te kunnen be-oordelen (bespreken). Maar dan moet de conclusie zijn dat het (ook letterlijk)beslissende van zijn evaluaties in de lucht blijft hangen.

Nu zou men kunnen volstaan met de opmerking: deze benadering deugt niet,om vervolgens het boek terzijde te leggen. Maar de kwestie is te belangrijk. Zedrukt een padstelling uit. Enerzijds wil men tot inzicht komen in de eigen aard

 van (moderne) organisaties. Maar anderzijds heeft men daaraan dusdanig metho-disch vorm aan dat het onmogelijk is om nog aan die eis te kunnen voldoen.

Vraag naar mogelijkheidsvoorwaarden

Op welke wijze kan men deze vraagstelling uitwerken? De weg die ik hier kies isdoor de vraag te stellen naar  voorwaarden waaronder een dergelijk beroep op de‘natuur’ of aard van organisaties mogelijk is.

Sinds de filosofie van Immanuel Kant (-) is de vraag naar de  mogelijk-

heidsvoorwaarden van iets algemeen erkend als een manier om wijsgerige vraag-stukken aan de orde te stellen. In de filosofie spreekt men dan van een  transcen-

dentale vraagstelling. Ik geef een paar eenvoudige voorbeelden om de aard van die vraagstelling duidelijk te maken.

Stel dat als gevolg van een reorganisatie van een bedrijf iemand verantwoorde-lijk wordt gesteld voor een afdeling. Wil dat zinvol zijn, dan is vereist dat die per-soon hiervoor verantwoordelijk gesteld kan  worden. Hiervoor is nodig dat hij/zij

 voldoende bevoegdheden heeft om daadwerkelijk invloed uit te kunnen oefenenop zo’n afdeling en de mensen die daar werken. Passende bevoegdheden behorendan tot de mogelijkheidsvoorwaarden van die verantwoordelijkheid.

Han van Diest

Page 29: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 29/295

De logische structuur van deze vraag is als volgt. Stel   ‘p’ is het geval. Stel ver- volgens dat   ‘p’ alleen het geval kan zijn als   ‘q’ het geval is. Dan moet   ‘q’ ook hetgeval zijn. Korter gezegd:   ‘q’ is dan  noodzakelijke voorwaarde voor   ‘p’. Nog weeranders gezegd: ‘q’ is de mogelijkheidsvoorwaarde voor (of: behoort tot de mogelij-kheidsvoorwaarden van) ‘p’.

Een noodzakelijke voorwaarde is onderscheiden van een voldoende voorwaarde.Als   ‘q’ een noodzakelijke voorwaarde is voor   ‘p’, en stel dat   ‘q’ het geval is, dan

 volgt daar niet uit dat ‘p’ het geval is. Als ik de bevoegdheid heb een brief te posten,betekent dat niet noodzakelijk dat ik ook verantwoordelijk ben voor het feit dat hijniet  is gepost. Mocht dat wel het geval zijn, dan is  ‘q’ een voldoende voorwaarde.

Met dit type vraagstelling in het achterhoofd kijken we naar het probleem datwe bij Morgan hebben geconstateerd. Het gaat dan om de vraag naar datgene watMorgan moet veronderstellen, willen zijn teksten aanspraak kunnen maken opgeldigheid.

De zin van deze vraagstelling wil ik toelichten aan de hand van de volgendecitaten.

Another interesting feature rests in the fact that metaphor  always creates distor-tions   …  Metaphor uses evocative images to create what may be described as‘constructive falsehood,’ which, if taken literally, or to an extreme, become ab-surd…. When we approach metaphor in this way we see that our simple pre-mise that  all theory is metaphor  has far-reaching consequences. We have toaccept that any theory or perspective that we bring to the study of organizationand management, while capable of creating valuable insights, is also incomplete,biased, and potentially misleading.

Morgan stelt  slechts dat die verstoringen e.d. altijd optreden, een rechtvaardiging daarvan geeft hij niet.

Hij gaat verder met:

To illustrate, consider the popular idea that  ‘the organization is a machine.’ Themetaphor may create valuable insights about how an organization is structuredto achieve predetermined results. But the metaphor is incomplete. For example,it elevates the importance of the rational and structural dimensions. The meta-phor is misleading. For example, the organization is not a machine and cannever really be designed, structured, and controlled as a set of inanimate parts.

Het misleidende bestaat erin dat ik de organisatie ga identificeren met bijvoorbeeldmachinematig gedrag. De laatste uitspraak van het citaat (q) heeft echter alleen zinonder de voorwaarde dat ik  weet  dat een organisatie wat anders is dan een machine(p). De   ‘distortion’ bestaat er dan in dat er onterecht eigenschappen die aan een

‘Images of Organization’

29

Page 30: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 30/295

machine toekomen ook worden toegekend aan een organisatie. De vraag is danhoe Morgan dat weet. Wanneer echter Morgan stelt dat iedere theorie (gebaseerdis op) een metafoor (is), dan kan de conclusie slechts zijn dat er  andere metaforenof perspectieven (moeten) zijn waarin organisaties niet als machines beschouwdworden. Maar geldt dat als zo’n noodzakelijke voorwaarde? Het lijkt mij niet. Deconclusie moet dus zijn dat Morgan bepaalde kennis van de organisatie  ‘zelf ’ ver-onderstelt die hij volgens zijn eigen theorie niet kan hebben. Wanneer Morgan ge-bruik maakt van termen als real(ly), natural, fundamental, exist, e.d. dan blijkt dathet geval te zijn.

Daarmee blijft zijn denken   ‘in de lucht hangen’  en verdient vanuit wijsgerig perspectief nader onderzocht te worden. Maar alvorens dat te doen wil ik aandachtbesteden aan m.i. de belangrijkste metaforen die hij in zijn werk aan de orde stelt.

Bespreking van de organisatie als machine, als organisme en alsculturen.

In de volgende paragrafen bespreek ik de organisatiemetaforen van de machine,het organisme en de cultuur. Doel daarvan is tweeledig. Ten eerste blijken hierbegrippen aan de orde te komen die ten grondslag liggen aan de organisatietheorieals zodanig. Zij bepalen het formele object van deze theorie. Op een aantal plaatsengeef ik een nadere analyse van deze begrippen met als doel beter zicht te krijgen opde voorwaarden waaronder zij toepasbaar zijn. Hiermee verkrijgen we inzicht inde adequaatheid van dit formele object ten aanzien van toepasbaarheid ervan opde ‘organisatiewerkelijkheid’, dat wil zeggen: op het materiële object .

Ten tweede wil ik meer precies in kaart brengen op welke wijze bovengenoemdeongekwalificeerde uitspraken functioneren in zijn evaluaties van metaforen. Hier-mee bereid ik de weg voor naar een wijsgerige reflectie op zijn kennistheoretischepositie, die, zoals zal blijken, niet uniek voor hem is maar m.i. als representatief kan worden gezien voor vele vigerende post-kantiaanse kennisopvattingen in desociale wetenschapsbeoefening.

organisaties als machines

Begrip machineIn de   ‘machinemetafoor’   staat uiteraard het begrip   ‘machine’  centraal. Morganmaakt als volgt duidelijk wat dat inhoudt (p.  ):

… when we talk about organizations we usually have in mind a state of orderly relations between clearly defined parts that have some determinate order. Alt-hough the image may not be explicit, we are talking about a set of mechanical

Han van Diest

Page 31: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 31/295

relations. We talk about organizations as if they were machines, and as a con-sequence we tend to expect them to operate as machines: in a routinized, effici-ent, reliable, and predictable way.

Het organisatiebegrip dat hiermee is aangegeven kan men als volgt omschrijven:een toestand van geordende relaties tussen delen, waarbij die delen helder gedefi-nieerd en op een bepaalde manier geordend zijn. Zij vormen met elkaar een ge-structureerd geheel dat betrouwbaar en voorspelbaar functioneert. Dit begrip of model ligt ten grondslag aan een (dominant) type van organisatietheorieën: de‘klassieke’ en ‘neoklassieke’ organisatietheorieën.

Voor wat betreft de machinemetafoor houdt dat in dat die geordende relatiesgedefinieerd worden naar analogie met een geordende verzameling van mechani-sche relaties. Dit lijkt evident, maar is dat niet.

Twee betekenissen van ordeTwee betekenissen van orde blijken door elkaar te spelen. De orde kan ten eerstede structuur, aard of wetmatigheden betreffen van natuurkrachten. Natuurweten-schappen trachten deze wetmatigheden in kwantitatieve relaties tot uitdrukking tebrengen. Maar het begrip   ‘orde’ kan ten tweede ook duiden op een door mensenbedacht ontwerp waarin specifieke mechanische processen of natuurkrachten opeen bepaalde wijze zijn geordend. Natuurkrachten zijn dan dusdanig geordend datzij samen een van te voren door mensen bedachte ontwerp realiseren. Hiermee isde ‘idee van de techniek ’ resp. het principe achter iedere vorm van techniek onderwoorden gebracht. De interne samenhang tussen natuurwetenschap en techniek kan men via dit idee als volgt formuleren: in het bepalen van het ontwerp van eentechnisch artefact (machine) als beoogd geheel van met elkaar samenwerkendenatuurkrachten maakt men gebruik van (natuurwetenschappelijke) kennis vanwetmatige samenhangen van en tussen die natuurkrachten en  –processen.

Het begrip machine impliceert dus beide betekenissen van orde: de orde van denatuur(krachten) en die van het menselijk ontwerp. Vanwege dit laatste is eenmachine daarom ook een  cultuur product. De natuurkrachten behoren tot de  ‘na-tuur’, hoezeer dat natuurlijke karakter ook lijkt te verdwijnen in het functioneren

 van een machine volgens zijn ontwerp.

‘Images of Organization’

31

. Zie o.a.: Shafritz, J.M. & Ott, J.S.,   ,  Classics of Organization Theory , Grove, California; Diest,, Zinnig Ondernemen, Van Gorcum, Assen, Hfst.  . Pugh D.S. & Hickson D.J.,  , Writers on orga-nzations, Thousand Oaks, CD: Sage.

. Dit ‘ verdwijnen’ heeft tot gevolg dat we geneigd kunnen zijn om een machine in zijn geheel als eencultuurproduct te zien. Men vergeet dan dat de techniek niet meer doet dan het tot stand brengen van voorwaarden op grond waarvan de natuur zelf  (conform een bedacht ontwerp) werkzaam is.

Page 32: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 32/295

Kenmerken van machinematig functionerenBetrouwbaarheid, doelmatigheid, doelgerichtheid en beheersbaarheid zijn ken-merkende eigenschappen van machinematig functioneren. Het is van belang bijdeze begrippen stil te staan en ons de vraag te stellen onder welke voorwaarden zijtoegepast kunnen worden. –  Betrouwbaarheid. De betrouwbaarheid van een machine is op de eerste plaats

gebaseerd op de herhaalbaarheidsstructuur  van materie. Plastic wordt altijdbuigzaam bij een bepaalde hogere temperatuur. Buigzaam worden, het zich vol-trekken van elektronische schakelingen en verbrandingsverschijnselen zijn

 voorbeelden van deze herhaalbaarheidsstructuur. Onder gelijke omstandighe-den gedraagt de natuur zich uniform; haar verschijnselen zijn vanwege dezestructuur voorspelbaar.Veel, zo niet alle cultuuruitingen en cultuurproducten maken gebruik van deze

herhaalbaarheidsstructuur. Ik verwacht telkens dezelfde gevolgen van mijn tik-ken op het toetsenbord, en een violist zou waarschijnlijk geen dure Stradivariuskopen indien die niet telkens hetzelfde klankkarakter laat horen. Krachtens dezeherhaalbaarheidsstructuur van de natuur is een machine voorspelbaar en be-trouwbaar.

 –  Doelmatigheid. Efficiency is de idee van meer met minder doen, resp. zo veelmogelijk resultaat bij zo weinig mogelijk inspanningen. Dat idee ligt zelf niet inde natuur (wat niet wil zeggen dat we in de natuur processen kunnen aantreffendie we vanuit dit idee ‘efficiënt’ kunnen noemen). Efficiency van een machine ishet (mogelijke) gevolg van het ontwerp van de machine waarin op een bepaalde

wijze (bij voorbeeld met het oog op energieverbruik) natuurkrachten met elkaarin verband zijn gebracht. Efficiency is dus zelf geen natuurwetenschappelijk of technisch begrip maar een begrip uit de economie of, breder: de cultuur.

 –  Doelgerichtheid (doeltreffendheid). Een machine is (in principe) geen doel inzichzelf, maar is ontworpen om een bepaald doel te bereiken dat buiten diemachine zelf ligt. Of, andersom: een ingenieur neemt een doel als uitgangspuntom vervolgens een ‘passend’ ontwerp van een machine te ontwikkelen. Voor datdoel geldt een aantal eisen. De belangrijkste daarvan zijn:

Han van Diest

. Van Melsen heeft voor die herhaalbaarheidsstructuur van de natuur aandacht gevraagd in:  Natuur-wetenschap en techniek. Een wijsgerige bezinning  (Het Spectrum, Utrecht, ). In: Evolutie en wijsbegeerte(Aula, Utrecht-Antwerpen,   ) stelt hij:   ‘De natuurwetenschap gaat ervan uit dat de door haar bestu-deerde verschijnselen herhaalbaar zijn, althans in herhaalbare aspecten geanalyseerd kunnen worden. Zon-der deze vooronderstelling zouden inductie en experiment geen zin hebben. Daarin ligt derhalve een be-paalde visie op de natuur besloten, die vooraf gaat aan alles wat de natuurwetenschap naderhand alsconcrete wetenschappelijke inhoud over de verschijnselen vaststelt. Die bepaalde visie wordt door de na-tuurwetenschap dan ook niet expliciet uitgewerkt, zij ligt besloten in de methode van de wetenschap.’ In determinologie van het bovenstaande betekent dit dat de herhaalbaarheidsstructuur van de natuur onderdeeluitmaakt van het formele object  van de natuurwetenschap. Concreet komt deze eigenschap tot uitdrukking in de wetmatigheid  van de genoemde verschijnselen en de herhaalbaarheid van experimenten.

Page 33: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 33/295

 –  Het doel dient een mate van stabiliteit te hebben. Als doelen permanent veran-deren is het niet mogelijk om daarvoor een machine te construeren. Er valt bij-

 voorbeeld geen machine te bouwen die op moment x aardappels schilt en die opmoment y uit zichzelf verandert in een machine die aangezet kan worden omhet nieuws te horen. Dat zou onder andere in strijd zijn met de verondersteldeherhaalbaarheidsstructuur. Wil men beide toch samen in één machine, dandient die combinatie als zodanig  in het ontwerp opgenomen te zijn.

 –  Het doel gaat (logisch) vooraf aan het ontwerp van een machine. Immers, ditdoel geeft de richtlijnen af voor een mogelijk ontwerp van de betreffende machi-ne.

 –  Het doel dient instrumenteel/technisch produceerbaar te zijn, dat wil zeggen:het doel moet realiseerbaar zijn door het inzetten van uitsluitend (geordende)natuurkrachten. Een machine om kinderen op te voeden bestaat niet omdat het

doel (opvoeding) niet instrumenteel/technisch is te realiseren. –  Het (vooraf gegeven) doel dient specifiek genoeg te zijn om als uitgangspunt te

kunnen dienen voor een machineontwerp. Het doel:  ‘ veiligheid’ is onvoldoendespecifiek om als uitgangspunt te dienen voor een veilige machine.

 –  Beheersbaarheid. Het materiaal waar de machine van wordt gemaakt dient vol-doende manipuleerbaar te zijn. Dit houdt onder andere in dat natuurweten-schappelijke kennis van de natuurkrachten geen voldoende voorwaarde is; zij isslechts een  noodzakelijke voorwaarde. Daarom wordt techniek onderscheiden

 van de natuurwetenschap: in de techniek tracht men op basis van beschikbarekennis de natuur te beheersen of te manipuleren.

In het laatste hoofdstuk kom ik op deze punten terug in een kritische bespreking  van het mechanisch concept van organisaties.

 Morgans kritiek op de machinemetafoor Volgens Morgan brengt de machinemetafoor ons (ook) op een verkeerd spoor. Hij

 verwijst in de editie van    (in de editie van   weggelaten) naar het begrip‘instrumentele rationaliteit’. De eenzijdige nadruk op dit begrip gaat ten koste vande zgn.   ‘substantiële rationaliteit. Deze laatste rationaliteit beschrijft hij daar intermen van de begrippen ‘reflective’ en ‘self-organizing ’. Ten aanzien van de leden

 van de organisatie houdt dit in dat hun   ‘actions   …  are informed by intelligentawareness of the complete situation’. Zij zijn geen passieve willoze raderen in eenmachine, maar hebben het vermogen ‘to determine whether what they are doing isappropriate and to adjust actions accordingly.’ In de editie van   is deze zin-snede vervangen door de meer neutrale zinsnede:  ‘to take an interest in, and ques-tion, what they are doing ’ (p.  ). Met andere woorden, een kenmerk van organi-

‘Images of Organization’

33

. Morgan G.,  , Images of Organization, Sage Publications, London, New Delhi. p.  .

Page 34: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 34/295

saties is dat medewerkers niet beschouwd kunnen worden als zich voordoende (of bewerkte) natuurkrachten, daar zij reflexieve, waardebetrokken wezens zijn. Metals impliciete boodschap: hier komt tot uitdrukking hoe men mensen   ‘werkelijk ’moet opvatten en benaderen.

Morgan noemt ook  distortions als gevolg van de mechanische metafoor van or-ganisaties.

The mechanistic approach to organization tends to limit rather than to mobilizethe development of human capacities, molding human beings to fit the require-ments of mechanical organization rather than building the organization aroundtheir strengths and potentials. Both employees and organizations lose from thisarrangement. Employees lose opportunities for personal growth, often spending many hours a day on work they neither value nor enjoy, and organizations losethe creative and intelligent contributions that most employees are capable, giventhe right opportunities. (-)

In het betoog van Morgan zit een dubbel argument. Ten eerste leiden deze  ‘distor-tions’ tot dysfunctional consequences. De machine metafoor drukt (creatieve) capa-citeiten van mensen weg, terwijl diezelfde capaciteiten noodzakelijk zijn voor hetoverleven of het succes van organisaties. Dit argument is dus  functioneel  van aard.Anders gezegd: die reflexieve waardebetrokkenheid van mensen verschijnt hier als

 productiefactor  van organisaties die daarom niet  ‘geëlimineerd’ of onderdrukt kan/mag worden. Ten tweede klinkt er een  normatieve dimensie in door: deze benade-ring zal ertoe leiden dat mensen niet tot hun recht kunnen komen. Zij wordenbelemmerd om hun vermogens te ontwikkelen. Het gegeven dat creatieve,   ‘reflec-tive’ mensen   ’delen’ van organisaties  zijn  stelt normatieve eisen aan organisaties(en hun management).

Organisaties als organismen

Het organische organisatieconcept als reactie op het mechanischorganisatieconcept .De organisatie als zelfstandige eenheid heeft eigen behoeften. Bovendien zijn deleden van de organisatie (mensen) zelf ook behoeftig. Tenslotte voorziet de organi-satie (als organisme) in behoeften van andere   ‘organismen’ (organisaties of klan-ten) in de  ‘buitenwereld’. De behoeftestructuur van organisaties kan volgens Mor-gan niet adequaat via het mechanische concept van organisaties beschrevenworden.

Organisaties hebben organische kenmerken. Daarom heeft het zin te sprekenover het organisch organisatieconcept van organisaties. In de vorige paragraaf za-gen we dat voor Morgan het mechanisch organisatieconcept niet adequaat is om-

Han van Diest

Page 35: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 35/295

dat mensen niet als mechanisch functionerende delen zijn te beschrijven. Het is de vraag of de organismemetafoor (resp. het organisch organisatieaspect) hierin ver-andering brengt.

… the problems of mechanic visions of organization have led many organiza-tion theorists away from mechanical science and toward biology as a source of ideas for thinking about organization. … In the process, organization theory hasbecome a kind of biology in which the distinctions and relations among mole-cules, cells, complex organisms, species and ecology are paralleled in those bet-ween individuals, groups, organizations populations (species) of organization,and their social ecology.

En:

Goals, structures, and efficiency now become subsidiary to problems of survivaland other more ‘biological’ concerns. (p. )

Welke overeenkomsten tussen organisaties en organismen zijn hier relevant?Planten en dieren hebben behoeften. Welnu, medewerkers en organisaties heb-

ben die ook. Met dit punt opent Morgan zijn hoofdstuk. Net als organen in eenorganisme moeten medewerkers in organisaties ‘gezond’ en zich ‘welbevinden’ omgoed te kunnen presteren. De zgn. Hawthorne studies onder leiding van E. Mayoover het functioneren van mensen in een fabrieksomgeving uit de jaren  -hebben vanwege dit punt de nodige bekendheid gekregen. Deze studies:

… showed quite clearly that work activities are influenced as much by the hu-man nature of human beings as by formal design and that organization theoristsmust pay close attention to this human side of organization. (p.  )

De specifieke natuur (‘the human aspect’) van mensen blijkt hier aandacht op teeisen. Maslov heeft zijn invloedrijke behoeftepiramide van mensen opgesteld.Merk op dat alleen de basis van deze behoeftehiërarchie organisch/biologisch vanaard is (p. ).

Het ‘onmenselijke’ (als gevolg van de niet-menselijke (mechanische) benadering  van de klassieke organisatietheorie) dient uit organisaties verbannen te wordenomwille van een op de behoeften van medewerkers afgestemde benadering.

Job enrichment, combined with a more participative, democratic, and employ-ee-centered style of leadership arose as an alternative to the excessively narrow,authorian, and dehumanizing work orientation generated by scientific manage-ment and classical management theory. (p.  )

‘Images of Organization’

35

Page 36: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 36/295

Men tracht menselijke behoeften te verzoenen met de eisen van technische effi-ciency. Morgan merkt terecht op dat men dit in de organisatietheorie heeft erkendmaar dat er de neiging bestaat terug te vallen op een strikt technische kijk op orga-nisaties (p.  ), zoals in het  ‘Business Process Reengeneering ’ (BPR). Met als con-sequentie: ’…social, cultural, and political resistance that undermined their effecti-

 veness.’ (l.c.)

Organisme en systeemPlanten en dieren zijn voor wat betreft hun overleving afhankelijk van hun omge-

 ving. Dit geldt ook voor organisaties. In de biologie spreekt men veelvuldig overbiologische systemen. Dit zelfde begrip past men (daarom?) ook toe op organisa-ties. Het is daarom van belang een moment stil te staan bij dit systeembegrip zelf.

Bertalanffy wordt als een belangrijke grondlegger gezien van de (algemene) sys-teemtheorie. Hij was theoretisch bioloog en op zoek naar een universele taal enbenadering waarin ‘de werkelijkheid’ als een geheel van systemen kan worden be-schreven. Op de achtergrond staat bij hem de idee dat een relatief eenvoudig ge-heel van mathematische verhoudingen de grondslag vormt/moet vormen van spe-cifieke tot zeer specifieke systemen. Hiermee tracht hij de reductie van debiologische wetenschappen tot fysica en chemie te voorkomen.

Een vraag hierbij is of de systeemtheorie in haar oorspronkelijke gedaante nieteen andersoortige reductie impliceert: namelijk die van de   ‘werkelijkheid’ tot eengeheel van mathematische verhoudingen (in plaats van tot een geheel van fysisch/chemische processen). Deze vraag laat ik hier verder rusten.

Het streven naar overleving en de wijze waarop dat dat gebeurt staat centraal in veel systeemtheoretische begrippen en relaties. Hierbij blijkt het vraagstuk van dekeuze van de  wijze  van overleven een regelmatig terugkerend probleem te zijn.Hier bestaat een mogelijk verschil tussen systeemtheoretische  biologische  weten-schappen en organisatiewetenschappen. In de laatste vormt de keuze voor de wijze

 van overleving als zodanig een centraal onderwerp. Vandaar ook het bestaan vande vakgebieden strategie- en organisatieontwikkeling. Maar dat moment vankeuze dreigt in een consequent doorgevoerde systeemtheoretische benadering bui-ten beeld te raken. Het gevolg daarvan is dat men organisaties (in dit opzicht) nietadequaat kan begrijpen als   ‘systemen’. In het onderstaande kom ik hier op terug.Er zal dan blijken dat precies de  wijze van (willen) overleven onderwerp is van een‘permanente reflectie’ en ‘keuze’ binnen organisaties. Dit element is m.i. beslissend

 voor het onderscheid tussen biologische systemen en organisaties.

Han van Diest

. Bertalanffy, L. von,,  General System Theory . Penguin Books. Zie ook: Diest (l.c.): hfst.    en   .Voor een breed overzicht, zie: Müller, K.,   ,  Allgemeine Systemtheorie. Geschichte, Methodologie und sozialwissenschaftliche Heuristiek eines Wissenschaftsprogramms. Westdeutscher Verlag, Opladen.

. Zie: Mintzberg, H., , The Rise and Fall of Strategic Planning . Prentice Hall, New York.

Page 37: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 37/295

Het gebruik van systeemtheoretische begrippen in organisatietheorieën kanmen doorgaans niet in strenge zin interpreteren. De waarde ligt niet in empirischeof mathematische precisie maar veeleer in een aantal richtlijnen voor het vinden

 van mogelijke of gewenste samenhangen (met de omgeving bijvoorbeeld). De be-tekenis is dan meer heuristisch dan wetenschappelijk .

Het organisch organisatieconcept nader bekekenZoals een organisme in verschillende omgevingen adequaat kan reageren, kan eenorganische organisatie in telkens veranderende situaties haar interne structuurhierop afstemmen. Aldus stelt zij zichzelf in staat om adequaat op veranderingenin de omgeving te reageren. In deze termen zijn we gewend te denken: organisaties‘moeten’ zich aanpassen aan de omgeving willen zij kunnen overleven of succeshebben.

Het is van belang op te merken dat het perspectief van waaruit naar organisatiesgekeken wordt hier een andere is dan in de machinemetafoor. In de machinemeta-foor is het doel van een organisatie in eerste instantie het  efficiënt  produceren vanproducten en diensten. Daarmee komt de aandacht in de eerste plaats te liggen ophet   interne   functioneren van organisaties. Het gaat er dan om de dingen   ‘ juist’

(efficiënt) te doen. In het organisch organisatieconcept gaat het echter om de orga-nisatie zelf  resp. om haar overleving. Dan staat niet de efficiency voorop, maar deeffectiviteit , het doen van de   ‘ juiste’  dingen teneinde als organisatie te (kunnen)overleven. Precies dit element maakt het organisch organisatieconcept aantrekke-lijk.

Binnen bepaalde omgevingen kunnen slechts bepaalde organismen leven. Ietsanaloogs geldt voor organisaties. IJsberen vind je op de Noord- of Zuidpool enkrokodillen in bepaalde wateren. Op het platte land zijn weinig High Tech onder-nemingen aan te treffen. In de organisatietheorie is dit soort van overwegingen deachtergrond van de zgn. contingentietheorieën van organisaties. Morgan merkter bij op dat:

…. these ideas have pointed the way to theories of organization and manage-ment that allow us to break free of bureaucratic thinking and to organize in away that meets the requirements of the environment. ()

‘Images of Organization’

37

. Een voorbeeld van een dergelijk los,  ‘heuristisch’ gebruik van de systeemtheorie treft men aan bijSenge, P. M.  . The fifth discipline: the art and practice of the learning organization.  Currency Dubble-day, New York. Ook kan men zich bedienen van systeemtheoretische begrippen om het werk een weten-schappelijke uitstraling te geven. Naar mijn mening is dat (o.a.) het geval in de Sociotechniek van de Sitter.Zie hiervoor: Diest, J. van,  ,  Engagement en de vormende waarden van de Sociotechniek,  ifwg W&S,KU Nijmegen, no. .. Zie hiervoor ook het bovengenoemde boek van Müller dat nadrukkelijk ingaat op het(vermeende) wetenschappelijke gebruik van het systeembegrip in onder andere het ‘Operation Research’.

. Morgan, p.  e.v..

Page 38: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 38/295

Dit citaat suggereert een tegenstelling tussen technisch/bureaucratisch denkenenerzijds en organisch denken anderzijds die er evenwel niet hoeft te zijn. Hetpunt waar het om draait is dat productiedoelen en de bij behorende productie-wijzen dienen te veranderen bij veranderingen in de omgeving (de zgn.   ‘contin-gentiefactoren’). Bij iedere verandering van de omgeving behoort (wellicht) een

 verandering in productiedoeleinden, die weer een noodzaak tot verandering vande organisatiestructuur met zich mee kan brengen. Kortom, het gaat dan om eenflexibiliteit van het aan (kunnen) brengen van nieuwe of andere  bureaucratische

structuren (ontwerpen) ten behoeve van veranderde productiedoelen. Het bureau-cratisch denken als zodanig  komt daarmee niet onder kritiek te staan.

Het specifieke van een ‘organische organisatie’ houdt in dat een organisatie, bij- voorbeeld in de vorm van de afdeling strategie, over een apart   ‘oog ’ beschikt dat(relevante) veranderingen in de omgeving registreert. Op basis van geregistreerde

 veranderingen kan men nieuwe productiedoelen opstellen om op basis daarvaneen nieuw organisatieontwerp op te stellen die men vervolgens tracht te  implemen-teren of te laten neerdalen.

Het organische organisatieconcept blijkt ook vanuit een andere opzicht aantrek-kelijk. In een organisme zijn organen  ‘ van nature’ ingericht voor een bijdrage aanhet geheel. Het ligt dan  ‘ voor de hand’ de medewerkers naar analogie van organente denken. Zoals in een organisme de organen spontaan en natuurlijk hun vereisteactiviteiten verrichten ten behoeve van het geheel, zo  ‘dienen’ de op het belang vanhet geheel gerichte activiteiten van medewerkers spontaan en natuurlijk uit henzelf  voort te komen. Hier ligt een belangrijk verschil tussen de mechanische en deorganische benadering van organisaties.

In het mechanisch organisatieconcept geldt niet  dat de delen  ‘ van nature’ func-tioneel zijn afgestemd op het geheel. Deze delen moeten eerst functioneel   ‘ ge-

maakt ’ worden, zoals metaal eerst geprepareerd moet worden om als tandrad tekunnen functioneren in een machine. Het aantrekkelijke van de organismemeta-foor is de hierop gebaseerde voorstelling van zaken waarin natuurlijke of  spontane

gedragingen van de medewerkers op een natuurlijke wijze inhoud geven aan het functionele belang van die gedragingen voor het geheel. Organen doen  ‘ van nature’

iets nuttigs voor het organisme als geheel dat als geheel weer zorg draagt voor hetorgaan als deel. Maar deze aantrekkelijkheid is tegelijk de valkuil.

Zoals aangegeven dragen de medewerkers van een organisatie niet   ‘ van nature’

(d.w.z. krachtens hun ‘zijn’ zelf) bij tot de overleving of het ‘succes’ ervan. Daaromkan of zal men (min of meer onopgemerkt) terug grijpen op het mechanisch orga-nisatieconcept: het functionele aspect moet dan eerst van buiten af  in die gedragin-gen ‘aangebracht’ worden.

Han van Diest

Page 39: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 39/295

Page 40: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 40/295

De boven gegeven toelichting op het verschil in aard tussen een organisme en eenorganisatie kan men beschouwen als de achtergrond van waaruit Morgan zijn kri-tiek op het organisch organisatieconcept inzet.

Het gaat om het feit dat het organische organisatieconcept ons er toe brengt:

…to view organizations and their environments in a way that is far too con-crete. We know that organisms live in natural world with material propertiesthat determine the life and welfare of its inhabitants. We can see this world. Wecan touch and feel it. Nature presents itself as being objective and real in every aspect. However, this image breaks down when applied to society and organiza-tion because organizations and their environments can, at least to some extent,be understood as socially constructed phenomena. … organizations are [!] very much products of visions, ideas, norms, and beliefs, so their shape and structureis much more fragile and tentative than the material structure of an organism.()

Morgan merkt verder op dat de metafoor van het organisme:

…tend[s] to make organizations and their members dependent upon forcesoperating in an external world rather than recognizing that they are activeagents operating with others in the construction of that world.’ ()

Het is van belang op te merken dat Morgans bewering over de mensen en huninteracties met anderen hier een  ontologische  strekking heeft. Hij vergelijkt hiergeen metaforen met elkaar, maar stapt uit de wereld van de metaforen  ‘om te zeg-gen waar we rekening mee moeten houden’.

De organisatie als cultuur 

Op het moment dat specifieke menselijke zaken als  ‘zin’,  ‘ vrijheid’,  ‘waarde’,  ‘keu-ze’, ‘betekenis’ en ‘belangen’ een (meer belangrijke) rol gaan spelen in de organisa-tietheorie komt het onderwerp   ‘organisatiecultuur’ hoog op haar agenda te staan(zie: hoofdstuk   ). Uiteraard betekent dit niet dat deze zaken niet eerder in deorganisatietheorie voorkwamen. Integendeel, vrij snel na het zich vestigen van  ‘de’

organisatietheorie met een sterk technocratische insteek ontstonden  ‘tegenbewe-gingen’ zoals de die van de  ‘Human relations’ en ‘revisionisme’

. Deze bewegingenzetten onderwerpen als arbeidsomstandigheden, arbeidssatisfactie en motivatie op

Han van Diest

. Zie: Diest,  , hfst .

Page 41: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 41/295

Page 42: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 42/295

een   ‘ vrije’ uitdrukking van de identiteit van mensen, maar andersom: de cultuurdrukt zich uit in de handelingen en gedragingen van mensen een geeft betekenisaan hun identiteit.

Cultuur als zelfstandige kracht Zojuist werd de notie   ‘substantie’   gebruikt maar men kan evengoed de notie‘kracht’ gebruiken. Kenmerk van beide is dat er een zelfstandige werking tot uit-drukking wordt gebracht. De betekenis van cultuur als kracht treffen we aan bijMorgan als hij schrijft:

One of the interesting aspects of culture is that it [de cultuur als  ‘kracht’] createsa form of   ‘blindness’  and ethnocentricism. In providing [!] taken-for-grantedcodes of actions that we recognize as   ‘normal’, it leads [!!] us to see activitiesthat do not conform with these codes as abnormal. (p.  )

Cultuur stelt hij hier voor als een selecterende kracht die min of meer zelfstandig beslist wat   ‘we’ normaal en abnormaal vinden. De eigen rol of inbreng van hetindividu is er niet of is  – als die er is  – zelfs verstorend. Dit beeld van de cultuur

 vertoont verwantschap met wat men doorgaans een  traditionele  cultuur noemt.Ook hier bepaalt de cultuur wat   ‘hoort’ en wat niet, zonder dat er sprake is (zouzijn) van een bemiddelende tussenkomst van het eigen initiatief van een  ‘ vrij’ in-dividu.

Het is deze min of meer zelfstandige werking van de cultuur die haar voor deorganisatietheorie interessant maakt. Morgan schrijft:

… patterns of belief or shared meaning, fragmented or integrated, and suppor-ted by various operating norms and rituals can exert a decisive influence on theoverall ability of the organization to deal with the challenge that it faces. (p.  )

De cultuur blijkt in relatie te (kunnen) staan met de productiviteit van organisa-ties. De overstap naar de cultuur begrepen als   ‘managementtool’  ligt nu voor dehand: pas de cultuur dusdanig aan dat de leden, handelend en denkend vanuitdeze   ‘aangepaste cultuur’, effectief omgaan met de uitdagingen en mogelijkheden

 van een organisatie. Doet men veel aan persoonlijke dienstverlening, haal dan eencultuur met   ‘ vrouwelijke’ waarden in huis (Morgan: p.   ) of vorm de cultuur indie richting om. Werk je veel internationaal, haal dan die gedragspatronen in huisdie passen bij de betreffende internationale relaties. Het verkrijgen van opdrachten

Han van Diest

. In die zin kan ook gezegd worden dat de cultuur de structuur heeft van een ‘subject’ dat zich in hetdenken en handelen van de leden van de organisatie uitdrukt.

Page 43: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 43/295

is met vertrouwen verbonden en een voorwaarde voor vertrouwen is dat de taal van opdrachtgevers gesproken wordt. Zorg dus voor een   ‘ vertrouwenwekkende,inlevende’ cultuur. Enz.

Het streven naar  cultuur manipulatie binnen organisaties gaat dan een zelfdesoort rol spelen als dat van manipulatie van organisatiestructuren. Alleen de  ‘taal’(of: woorden) is/zijn veranderd en niet de  discourse van de klassieke organisatie-theorie zelf en haar basisbegrippen. Het begrip ‘cultuurmanagement’ doet zijn in-trede in de organisatietheorie. Hierin zoekt men naar wegen of  ‘efficiënte’ metho-den van cultuurverandering binnen organisaties. Begin met de bestaande cultuur

 vast te leggen, omschrijf dan de gewenste cultuur en formuleer tenslotte een stap-penplan om vanuit de bestaande cultuur tot de gewenste efficiënte of effectievecultuur te komen. In deze denkwijze incorporeert men binnen het cultuurmodel

 van organisaties dat van het machinemodel: conform een nieuw, voor specialedoeleinden opgesteld ontwerp dient men  ‘culturele krachten’ dusdanig te ordenendat er een gewenste nieuwe cultuur ontstaat.

Hier is de vraag relevant hoe datgene (‘cultuur’) wat tot in de diepte van deindividuele identiteit van mensen reikt tegelijk begrepen kan worden als iets dateen min of meer zelfstandig en onpersoonlijk karakter heeft. Deze vraagstelling ismet het bovenstaande toegespitst tot de vraag op welke wijze een met het oog opefficiency en effectiviteit te manipuleren cultuur  tegelijk nog de uitdrukking kanzijn van de persoonlijke en vrije identiteit van medewerkers.

Reflectie: Taylor en Arendt We staan een ogenblik stil bij de vraag welke kwestie hier in het geding is. Waar-den en selecterende betekenissamenhangen zijn door Charles Taylor herkend alsbepalend voor de   ‘identiteit’ van mensen. ‘Wie’ je bent komt onder andere totuitdrukking in ‘wat’ je zegt, doet, belangrijk vindt en wat niet. Dat  ‘wie’ wordt juistals een onaantastbaar ‘goed’ gezien. Hoe kan dat samengaan met de opvatting datcultuur een instrument is ten behoeve van organisatorische en/of economischedoeleinden?

Ieder mens heeft het individuele recht om zijn/haar wie  ‘te zijn’ en tot uitdruk-king te brengen. Daar komen de universele rechten van de mens min of meer opneer. Het ‘wie’ betreft het meest intieme of persoonlijke van waaruit een mens leeft

 voor zichzelf en met anderen. Niemand heeft het recht te bepalen voor een anderwat voor een   ‘identiteit’ hij of zij heeft of moet hebben en wat hij of zij belangrijk dient te vinden. Het recht op   ‘wie’ is in die zin onvervreemdbaar, welhaast even

‘Images of Organization’

43

. Taylor, C.,   , Sources of the self. The Making of the Modern Identity, Cambridge University Press.

Page 44: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 44/295

onvervreemdbaar (geworden) als het recht op overleving. Het gaat hier om alge-meen erkende waarden van de moderne samenleving.

Hannah Arendt heeft deze onaantastbaarheid of onvervreemdbaarheid even-eens trachten te verwoorden. Zij stelt bijvoorbeeld dat het ‘wie’ ondefinieerbaar is.Je kunt iemand definiëren als intelligent, empathisch, vrouw, IJslandse, calvinis-tisch, hetero, politiek links enz. enz. Maar je blijft dan in algemene begrippen den-ken. In principe zijn er dan ook altijd meerdere individuen waar een dergelijk definitie op van toepassing is, hoe ver men ook gaat in het specificeren. Op dezemanier is het ‘wie’, dat  ‘eigenzinnige’ centrum van de persoon waar allerlei initia-tieven uit voortkomen en dat op ieder initiatief van anderen een eigen antwoordgeeft, niet adequaat te beschrijven. In welke situatie iemand ook verkeert, nooit ismet zekerheid te zeggen hoe iemand zal reageren. Het onverwachte kan men ver-wachten. De specifieke wijze waarop iemand zinsamenhangen en waarden be-leeft (en er naar leeft) maakt onderdeel uit van de identiteit van iemand.

Als we de overwegingen van Taylor en Arendt samen nemen, dan blijkt de sfeer van cultuur en identiteit op twee manieren ‘onaantastbaar’ te zijn, namelijk zowelethisch als ontologisch. Deze kwestie is in de organisatietheorie van belang wanneercultuur en identiteit instrumenteel  benaderd gaan worden. Aan beide zijn hieraandus grenzen te stellen.

In de volgende citaten komt Morgan te spreken over dit soort grenzen.

… it is really important to recognize that formal leaders do not have any mono-poly on the ability to create shared meaning. The leader ’s position of power may lend him or her a special advantage in developing corporate value systems andcodes of behavior because formal leaders often have important sources of powerthrough which they can encourage, reward, or punish those who follow theirlead. However, others are also able to influence the process by acting as informalopinion leaders or simply by  acting the people they are. (p. ; accent: HvD)

En:

Culture is not something that can be imposed on a social setting. Rather it deve-lops during the course of social interaction. (p.  ) … people may develop spe-cific subcultural practices as a way of adding meaning to their lives (e.g., by ge-tting involved with friendship and other social grouping at work) or by 

Han van Diest

. Arendt, H., , The Human Condition, The University of Chicago Press, Chicago & London; Ned.Vert.: De mens, Boom, Amsterdam,   ; Zie ook: Diest, J. van & Dankbaar, B.,  ,  ‘Managing Freely Acting People: Hannah Arendt’s Theory of Action and Modern Management and Organisational Theory,Philosophy of Management, Vol .   no.  pp.  -.

Page 45: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 45/295

developing norms and values that advance personal rather than organizationalends. (p. )

Er bestaat in organisaties per definitie geen monopolie van macht over cultuur.Meerdere groepen hebben invloed op de cultuur maar ook de mensen als indivi-duen, eenvoudig door te zijn (en te handelen) wie ze zijn. Het blijkt hier te gaanom een politieke en een ontologische kwestie. De politieke kwestie verwoordt Mor-gan duidelijk, en behoeft hier geen verder commentaar. De ontologische kwestiemaakt hij minder duidelijk, maar zijn boodschap is dat het erom gaat te erkennendat leiders ondanks hun macht geen monopolie op de organisatiecultuur  kunnenhebben, om te erkennen dat mensen nu eenmaal handelen en denken naar ‘wie’ zijzijn, te erkennen dat mensen in hun interactieve doen en laten op individuele wijzehun waarden tot uitdrukking brengen.

Status van de cultuurmetafoor Inmiddels blijkt de cultuurmetafoor geen metafoor meer te zijn. Dat blijkt ook uithet volgende.

Cultuur is volgens Morgan een  ‘emergent’ verschijnsel dat tot stand komt in endoor de (min of meer van boven af onbeheersbare) interactie tussen medewerkers.Kortom, cultuur   ‘werkt anders’ dan in de benaderingen van de cultuur als mana-gementinstrument moet worden verondersteld. Zij is geen natuurkracht die vanuitde technische idee georganiseerd, ontworpen en aldus gemanipuleerd kan worden.

De paragraaf  ‘Creating Organizational Reality ’ van hfst.   kan men zien als eenbeschrijving van wat organisaties   ‘in zich zelf ’ zijn. De toonzetting is hier anders,

 vergeleken met die van zijn beschrijving van de machine- en organismemetafoor.Zo stelt hij ergens:   ‘…sociologist Garfinkel has demonstrated…’ (p.   ). De taalom metaforen te beschrijven wijkt hier terug voor een taal die   ‘gewoon’ (dat wilzeggen rechttoe rechtaan, zonder gebruik te maken van een metafoor) beschrijfthoe de (culturele) werkelijkheid van organisaties  ‘is’ of ontstaat. Merk in onder-staand citaat het gebruik van het woord  ‘really ’ op!

In talking about culture we are really talking about a process of reality construc-tion that allows people to see and understand particular events, actions, objects,utterances, or situations in distinctive ways. (p.  )

Morgan verlaat definitief de taal van de metaforen als hij stelt dat de cultuurmeta-foor:

… recognizes the truly human nature [!!] of organizations and the need to buildorganizations around people rather than [around] techniques. ()

‘Images of Organization’

45

Page 46: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 46/295

Page 47: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 47/295

aan het eind van deze paragraaf aan de orde en vormt tegelijk de overgang naar het volgende hoofdstuk.

Ik bouw deze reflectie   ‘ideaaltypisch’ op. Dat wil zeggen: bovengenoemd pro-bleem benader ik vanuit diverse zo kernachtig mogelijk omlijnde (‘ideaaltypische’)kennismodellen waarin ik dus afgezien heb van nadere specificaties of nuances. Ik doe dit om zo helder mogelijk dit probleem in kaart te brengen.

Het kennismodel van het perspectivisme 

Het kennismodel van Morgan blijkt overeenkomsten te vertonen met dat van hetperspectivisme. Er blijkt een veelheid aan organisatietheorieën te bestaan die on-derling sterk verschillen. Om met die veelheid om te gaan brengt Morgan de idee

 van de metafoor in. Dit idee verbindt hij met een   ‘premisse’, namelijk dat alleorganisatietheorieën gebaseerd zijn op impliciete beelden (perspectieven) die onsdenken over organisaties, dus daarmee ook alle mogelijke organisatietheorieën be-palen. Dit lijkt in te houden dat we niets over organisaties kunnen zeggen zonderof buiten zo’n perspectief. We kunnen er niet ‘uit stappen’.

De menselijke theoretische conditie van het perspectivisme is dat we slechtsdatgene kunnen kennen wat een uitdrukking, nadere bepaling of objectivering is

 van een dergelijk perspectief. Hooguit hebben we de mogelijkheid een bepaaldperspectief te ‘kiezen’. De logische consequentie is dat we voor wat betreft de orga-nisatietheorie uiteindelijk niet verder kunnen komen dan het presenteren van eententoonstelling van een hoeveelheid perspectieven. Men gaat er in dit kennismodel(impliciet) vanuit dat we die perspectieven onderling min of meer met elkaar kun-nen vergelijken, want zonder deze veronderstelling heeft het überhaupt geen zinom over perspectieven te spreken. Op zijn minst moeten we in ieder geval in staatzijn perspectieven  te herkennen.  Het punt is hier (d.w.z. in het perspectivistischkennismodel) veeleer dat we (in principe) niet in staat zouden zijn om over per-spectieven te oordelen in termen van meer of minder adequaat of waar. Want alswe dat doen dan voegen we in feite slechts of hooguit een nieuwe perspectief toe.

Maar zo blijkt het toch niet te werken bij Morgan: hij meent metaforen te kun-nen beoordelen op hun sterke en zwakke kanten. Dit roept onvermijdelijk de vraag op wat hierbij als  ‘extern’ criterium functioneert. Hij ‘lost’ dit probleem op door zonu en dan over zijn bril heen te kijken om na te gaan  ‘hoe het werkelijk zit’. Uiter-

‘Images of Organization’

47

. Ik baseer mij in deze bespreking vooral op: Burrell, G. & Morgan G.,   ,   Sociological Paradigmsand Organisational Analysis, Heinemann Educational Books; Hassard, J.,  , Sociology and OrganizationTheory , University Press, Cambridge; Hassard J., Parker M.,   Postmodernism and Organizations, SagePublications, London, New Dehly; Hassard J., Pym D.,  , The Theory and Philosophy of Organizations.Routledge, London, en: Hagendijk, R.,, Wetenschap, Constructivisme en Cultuur. Luna Negra, Amster-dam.

Page 48: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 48/295

aard is dat geen oplossing of   ‘methode’ die past in het kennismodel van het per-spectivisme.

We hebben gezien dat Morgan dit model verlaat op het moment dat hij de cul-tuurmetafoor beschrijft. Hiermee neemt hij ook afscheid van het perspectivistischkennismodel: hij wordt (wat men zou kunnen noemen) een   ‘naïef  ontoloog ’ . Metdit laatste bedoel ik iemand die waarheidsaanspraken maakt ten aanzien van de(structuur van de) gegeven werkelijkheid als zodanig  – in dit geval organisaties  –

zonder deze aanspraken te (kunnen) rechtvaardigen.Dit probleem keert regelmatig terug in discussies op het gebied van het perspec-

tivistische kennismodel. Men zou dat probleem als volgt kunnen omschrijven. Omkennistheoretische redenen concludeert men dat kennis noodzakelijk perspectivis-tisch van aard is; dat laatste behoort tot de menselijke conditie van het kennen alszodanig. Dit houdt vervolgens in dat het onmogelijk is om buiten zo’n perspectief te staan. Gevolg is een relativistisch standpunt ten aanzien van de kennis omdat hetniet mogelijk is om perspectieven te beoordelen vanuit een extern standpunt of criterium. Tegelijk tracht men (doorgaans) dit relativisme te vermijden, bijvoor-beeld omdat het iedere discussie onmogelijk maakt daar (volgens dit kennismodel)een mens opgesloten zit in zijn/haar eigen  ‘wereld’ (‘solipsisme’). De vraag die menzich dan stelt is hoe dit mogelijk is. Wat maakt dat we niet  ‘echt’ opgesloten zittenin onze eigen wereld, terwijl we dat (volgens het perspectivistisch kennismodel)‘eigenlijk ’ wel zijn?

Eerste overweging 

Laten we meer precies trachten te reconstrueren wat er bij Morgan aan de hand is(of moet zijn). Kennelijk  ‘weet’ Morgan te onderscheiden tussen wat tot de ‘natuur’

 van een organisatie behoort, en wat niet. Althans, dat moet  hij veronderstellen wil

Han van Diest

. Voor wat betreft het wetenschapsfilosofische debat over de rol van paradigma’s in de wetenschappenop grond van het verschijnen van Kuhns werk, zie het elders genoemde werk van Kuhn. Zie hiervoor ook o.a.: Bernstein, R. J.,  , Beyond Objectivism and Relativism. Science, Hermeneutics and Praxis.  University of Pennsylvania Press, Philadelphia. Men kan zich afvragen of veel van de discussies niet gebaseerd zijn opeen mogelijke verwarring tussen het formele en materiële object van wetenschappen. Een paradigma kanmen zien als een specifiek formeel object (dus gezichtspunt) van een specifieke wetenschap en bestaat uiteen (niet altijd expliciet) geconstrueerde begripsmatige samenhang enerzijds en een aantal procedures an-derzijds van waaruit men een bepaald gebied van de  ‘werkelijkheid’ benadert. Uiteraard kunnen die  ‘con-structies’ (paradigmata) in de loop van de geschiedenis veranderen. Maar zolang het onderscheid tussenformeel en materieel object gehanteerd wordt, hoeft dat niet te leiden tot (een discussie over) relativisme.De mogelijkheid van paradigmawisselingen geeft dan alleen aan dat het materiële object op diverse, dus opmeer of minder adequate wijze kan worden onderzocht. Identificeert men beide, dan wordt het paradigma(of het formele object) constituerend  voor het materiële object als zodanig en blijft een uitzichtloos relati- visme over dat men nog slechts kan  ‘temmen’ door zaken als bijvoorbeeld intersubjectieve overeenstem-ming.

Page 49: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 49/295

hij  kunnen doen wat hij in feite  doet. Hoe kan men nu zinnig omgaan met zo’n(kennelijk) noodzakelijk te maken vooronderstelling?

Het is daarom zinnig stilt te staan bij de vraag wat hij  in feite doet. Ik doe dat ombij de vraag te komen wat we  eigenlijk doen als we iets trachten te onderzoeken.We moeten rekening houden met de mogelijkheid dat we een theoretisch beeld(bijvoorbeeld het perspectivistische kennismodel) kunnen hebben van wat we infeite doen dat met dit laatste niet in overeenstemming is.

Tot het serieus bestuderen van organisaties en hun theorieën behoren vragenals:   ‘is dit zo?’,   ‘waarom is dit zo?’, enz. Soms kan men teruggrijpen op andereorganisatietheorieën omdat er een strijdigheid tussen hen bestaat (kwestie vanconsistentie). Soms heeft men   ‘gewoon’ de ervaring of het   ‘gevoel’ dat er iets nietklopt. Het kan dan moeite kosten te bepalen waar iets   ‘mis’ is gegaan, terwijl datgevoel dat er iets niet klopt blijft bestaan. Andere theorieën kunnen helpen om datgevoel onder woorden te brengen maar soms lukt dat niet. Dan blijft de vraag be-staan waar dat gevoel vandaan komt.

Morgan wil via het presenteren van meerdere metaforen ertoe bijdagen dat le-zers een beter inzicht krijgen in het organisatieleven. Hij wil managers behulpzaamte zijn in hun managementtaken. Dan is het noodzakelijk dat hij diverse organisa-tietheorieën overweegt en wijst op hun mogelijke sterke en zwakke kanten. (Vrij-wel) alle theorieën blijken een zekere plausibiliteit te hebben, maar duidelijk is dater meerdere opvattingen naar voren komen die elkaar kunnen aanvullen maar ook met elkaar strijdig kunnen zijn. Het is niet mogelijk hierin een gefundeerde keuzete maken; immers op basis van welk criterium moet je zo ’n keuze maken?

Neem de machinemetafoor. Deze metafoor beschrijft de organisatie alsof zij eenmachine is. Meerdere organisatietheoretici hebben op deze wijze organisaties be-schreven. Zij hebben ook nog tot op grote hoogte gelijk  vanuit hun perspectief .Maar er zijn kennelijk meerdere perspectieven mogelijk op  ‘hetzelfde’. Zo kan hetene perspectief bekritiseerd worden vanuit een ander perspectief. Maar daaronderleeft het besef, dat  er sprake is van verschillende perspectieven op  ‘hetzelfde’. Zon-der dat besef zou immers iedere grond voor kritiek komen te vervallen. Dit besef isdus een noodzakelijke voorwaarde voor dat gevoel   ‘dat er iets niet klopt’. Wathoudt dat in?

Als je weet dat  er sprake is van meerdere perspectieven, dan is dat weten zelf teneerste niet  (in dezelfde zin) perspectivistisch. Je weet immers iets over het bestaan

 van perspectieven  als zodanig . Ten tweede gaat het over perspectieven  op iets. Je

‘Images of Organization’

49

.   ‘Ideaaltypisch’ kan van deze situatie sprake zijn in geval van een zgn. paradigmawisseling van weten-schapsbeoefening. In termen van het formele object van een wetenschap: er komt dan twijfel op of hetfeitelijk gehanteerde formele object van betreffende wetenschap   ‘adequaat’  genoeg is om het materiëleobject ervan te onderzoeken. Vgl. Kuhn, T. S.,  , The Structure of Scientific Revolutions. Second edition,The University of Chicago, Chicago.

Page 50: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 50/295

 veronderstelt dat het mogelijk is een  ‘standpunt’ in te nemen van waaruit het mo-gelijk is te zeggen  dat   er verschillende perspectieven   ‘op hetzelfde’ mogelijk zijn.Anders gezegd, het besef van het onderscheid tussen perspectieven is alleen moge-lijk als er een zekere openheid bestaat die dat onderscheid   als  onderscheid kanherkennen en die de verschillende perspectieven kan betrekken op ‘hetzelfde’.

Zo’n openheid ‘ voorbij’ ieder mogelijk perspectief moeten we dus ook bij Mor-gan veronderstellen willen zijn oordelen daarover zin kunnen hebben.

Het kennismodel van de adequate waarneming 

We zouden kunnen overwegen die openheid voor  ‘de werkelijkheid’ te interprete-ren vanuit het kennismodel van de waarneming. We trachten dan  alle mogelijkeperspectieven op iets te beschrijven om die vervolgens met elkaar te vergelijken.Maar op voorhand is in te zien dat dit een zinloze poging is. Er kunnen altijdperspectieven zijn die we over het hoofd hebben gezien of die de toekomst in pettoheeft. Die kunnen we dan niet betrekken in de   ‘evaluatie’, zodat we nooit zekerkunnen zijn van de betrouwbaarheid van het resultaat. Nooit zal men kunnen zeg-gen dat er door alle mogelijke perspectieven is ‘heengekeken’ om daar bijvoorbeeldhet   ‘gemeenschappelijke’ uit af te leiden. Zo’n tot mislukking gedoemde alomvat-tende beschrijving levert in het kennismodel van de waarneming slechts een extraperspectief op.

Het kennismodel van de waarneming veronderstelt dat  ‘ware’ kennis het resul-taat is van een totaalproces dat de structuur heeft van de waarneming. Inderdaad,fysische dingen kunnen we niet anders waarnemen dan vanuit een bepaald ruim-telijk perspectief. De   ‘ware’, totale waarneming zou er dan in bestaan dat we allemogelijke posities tegelijk en bij voortduring ten opzichte van die dingen zoudeninnemen. We stellen ons dan op de positie van een alles ziende  ‘god’.

Een rechtvaardiging van de geldigheidsaanspraak is op deze wijze onmogelijk:we zijn niet zo’n ‘wondergod’. Maar wellicht belangrijker is dat we met dit inzichtnog niet zijn losgekomen van een opvatting van kennis volgens het model van dewaarneming. Ook het perspectivistisch kennismodel lijkt dit model te volgen.

Het kantiaanse kennismodel 

Het Kantiaanse kennismodel is eveneens perspectivistisch, echter met dien ver-stande dat de kennis weliswaar betrokken is op  ‘hetzelfde’, maar van dat ‘hetzelfde’

kunnen we geen kennis hebben. Ook hier zitten we opgesloten in onze kennis(per-

Han van Diest

. Voor een beknopt overzicht van Kants denken, zie: Leezenberg, M. en Vries, G. de,  ,  Weten-schapsfilosofie voor geesteswetenschappen, Amsterdam University Press, Amsterdam, hoofdstuk  .

Page 51: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 51/295

spectieven). Teneinde deze positie te verdedigen heeft Kant zijn zgn. Coperni-caanse omkering voorgesteld. ‘Normaal’ gaan we er vanuit dat de kennis zich richtop de dingen die we kennen. Maar dan kom je voor het zogenaamde   ‘brugpro-bleem’ te staan: hoe kun je weten dat de inhoud van die kennis (‘bewustzijnsinhou-den’) correspondeert met de   ‘werkelijkheid’ buiten ons? Om dat te weten moet je‘buiten’ je bewustzijn kunnen gaan staan om vervolgens de inhoud van dat bewust-zijn (kennisinhoud) te vergelijken met de werkelijkheid zelf. Welnu, dat is onmo-gelijk: als we als mensen nu eenmaal bewustzijn   ‘zijn’ dan kun je je daar niet aanonttrekken om vervolgens na te gaan of je bewustzijnsinhouden corresponderenmet de werkelijkheid.

Kants oplossing is de zaak om te draaien: we richten ons in de kennis niet op dedingen, maar de dingen richten zich naar onze kennis (Copernicaanse omkering).Dit betekent dan ook dat we in de kennis in het bewustzijn blijven opgesloten.Voor een belangrijk deel is de inspanning van de Kantiaanse filosofie er op gerichtom na te gaan op welke wijze we dan toch nog kunnen spreken over   ‘objectieve’

kennis.Als basis nam Kant de moderne natuurwetenschap. Hij stelde hierbij de eerder

besproken ‘transcendentale’ vraag: wat moeten we veronderstellen ten aanzien vanons kenvermogen wil natuurwetenschappelijk kennis mogelijk zijn? Het ging hemerom de objectiviteit van die kennis veilig te stellen. Die kan dan niet meer gefor-muleerd worden in termen van ‘ware kennis van de werkelijkheid zoals die in zich-zelf is’  (kennis van het   ‘Ding an sich’). Immers, die werkelijkheid is onkenbaar;daar kunnen we niets van te weten komen. De enige oplossing die volgens hemnog open staat is het bepalen van regels in het proces van de kennisverwerving die, als die gevolgd worden, tot objectieve kennis zal leiden. Het gaat hier dus omeen aan het bewustzijn   ‘immanente’ oplossing. Dit betekent dan ook dat de term‘objectiviteit’ van betekenis is veranderd: zij staat niet meer voor zoiets als  ‘werke-lijkheidsgetrouw ’ maar voor algemene geldigheid. Als we er vanuit gaan dat iedernormaal mens over een bewustzijn beschikt met dezelfde structuur, en we zijn instaat om regels op te stellen die voor iedereen gelden, dan is in principe  ‘objectieve’

kennis mogelijk (die dus iedereen zal (moeten) beamen.) Om tot die regels te ko-men heeft Kant in feite de natuurwetenschappelijke methode (op een bepaaldemanier) verankerd in ons kenvermogen. Het gevolg is dat de regels van deze me-thode tot universele regels voor kennisverwerving zijn geworden. Toegepast op debestudering van organisaties houdt deze positie in dat een organisatie  ‘zelf ’ onken-baar zou zijn. Ze is als een   ‘Ding an sich’ dat zich schuil houdt achter de beelden(begrippen) die we van organisaties kunnen hebben. In het perspectivistische ken-nismodel houdt dit in dat we slechts over het begrippenkader beschikken van debetreffende perspectieven, maar dat dat begrippenkader (en uitspraken die hieropzijn gebaseerd) geen betrekking kan hebben op de organisatie  ‘zoals die in zich zelf is’.

‘Images of Organization’

51

Page 52: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 52/295

Page 53: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 53/295

kunnen zeggen moeten we (wederom) veronderstellen dat er sprake kan zijn vankennismogelijkheid die niet (geheel) gebonden is aan deze perspectieven en de bij-behorende begrippenkaders.

Tweede overweging.

We hebben al gezien op welke wijze dat bij Morgan concreet gestalte krijgt. In decultuurmetafoor spreekt Morgan niet meer de taal van metaforen: hij doet daar opeen  ongekwalificeerde  (d.i.: niet door een perspectief gerelativeerde) manier uit-spraken over organisaties.

Wat zijn dat voor uitspraken? Zij blijken niet empirisch/wetenschappelijke vanaard te zijn. Zij functioneren als  ‘criteria’ voor de beoordeling van organisatieper-spectieven. Ik zou willen beweren dat deze ongekwalificeerde oordelen  filosofisch

 van aard te zijn. Hun inhoud blijkt logisch vooraf te gaan aan empirische oordelenover bijvoorbeeld organisaties. Deze filosofische oordelen functioneren als referen-tiekader voor de zin van meer specifieke, eventueel empirische oordelen. Zij heb-ben betrekking op betekenisgehelen die maken dat bijvoorbeeld de uitspraak:   ‘dittandrad functioneert adequaat in een machine’ een geheel andere betekenis heeft(kan hebben) dan de uitspraak:   ‘deze man functioneert adequaat in een organisa-tie’. In het geval van Morgan kan men het oordeel:   ‘een mens is een reflexief encreatief wezen’ interpreteren als een referentiekader om het betekenisverschil tus-sen die twee eerdere uitspraken aan te geven. Maar de vraag blijft bestaan wat deaard en de status is van dergelijke filosofische uitspraken.

Casus: een organisatiebezoek 

Dat kunnen we nagaan door stil te staan bij die betekenisgehelen (referentieka-ders) zelf en na te gaan hoe zij in de  ‘praktijk ’ functioneren. Ik zal eerst een voor-beeld geven.

Stel een organisatieadviseur gaat op bezoek bij een organisatie. Hij is gevraagdlangs te komen omdat het management heeft geconstateerd dat er bij tijd en wijzeeen   ‘ongrijpbare’ sfeer in de organisatie hangt. Het management maakt zich daarongerust over omdat het er niet of onvoldoende  ‘de vingers achter’ krijgt. Volgenshet management loopt alles in de organisatie   ‘gesmeerd’. Vrijwel alles verloopt

 volgens planning, en de organisatie is voor iedereen transparant. Maar onlangszijn een paar goede medewerkers vertrokken om onduidelijke redenen. Anderemedewerkers praten geheimzinnig over de mogelijke vertrekredenen. Het mana-gement heeft het gevoel dat zij niet het achterste van de tong laten zien.

Hoe zou een (redelijk ervaren) adviseur daarop kunnen reageren? Zijn eersteindruk kan zijn dat het management sterk de nadruk legt op transparantie en hetsoepel laten lopen van organisatieprocessen. Hij zal kunnen gaan zoeken naar ver-

‘Images of Organization’

53

Page 54: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 54/295

Page 55: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 55/295

en allen daarin tot hun recht kunnen en mogen komen. Vandaar dat er in dit soort van situaties de adviseur een beroep kan doen op zoiets als   ‘solidariteit’ omwille van de organisatie  ‘als geheel’ Dit beroep kan dan gelden voor zowel het manage-ment als de medewerkers.

Hiermee zegt overigens de adviseur doorgaans   ‘niets nieuws’. Op voorhand‘weet’ hij dat het management dat ook wel  ‘weet’, maar die inzichten zijn wellicht

 vanwege bijvoorbeeld  ‘turbulentie’ wat op de achtergrond geraakt. Maar omdat deadviseur dat óók weet, weet hij dat hij dat duidelijk kan maken aan het manage-ment; hij zal expliciteren wat het management  eigenlijk al weet en tracht op dezewijze die kennis te   ‘activeren’. Uiteindelijk zal dat kunnen leiden tot een aanpak 

 van het probleem.

Expliciteren tegenover verklaren

De positie van Morgan is in zeker opzicht vergelijkbaar met die van de adviseur.Ten eerste heeft zijn benadering geen hypothetisch/deductieve structuur. Tentweede bestaat zijn werk ook niet slechts uit overzichten van de vele organisatie-theorieën (waarvan de meerderheid overigens ook niet de methode volgen van deempirische wetenschap). De diversiteit ervan interpreteert hij positief: hij wil latenzien dat juist die veelheid resp. de veelheid van perspectieven een mogelijkheidbiedt om organisaties  ‘beter’ te begrijpen, óók al blijken zij (uiteindelijk) strijdig met elkaar te zijn. Tenslotte acht hij het van belang iedere metafoor (resp. type

 van organisatietheorieën) te evalueren.De situatie lijkt zo te zijn, dat ieder perspectief een soort   ‘weten’  oproept,  op

 grond waarvan hij zo’n perspectief evalueert. Dit weten veronderstelt een openheiddie in en door het doordenken van die perspectieven enerzijds inhoud krijgt maaranderzijds een mogelijkheid biedt om die perspectieven te beoordelen. Dat ‘weten’

resp. die openheid moet dan wel van een andere orde zijn dan die van de kennis-uitspraken die men binnen een van die perspectieven doet.

Als ‘hypothese’ zou ik willen formuleren dat kennen en weten in eerste instantieeen vorm van expliciteren of articuleren is van een aan het menselijke kennen in-herente (transcendentale) openheid . In het derde hoofdstuk zal ik dit laatste begripaan de orde stellen. Hier is van belang op te merken dat een argumentatie hiervoorslechts mogelijk is via een  explicitering  van de status, werkzaamheid en aard vandat weten en zijn inherente openheid. Een poging hiervoor een wetenschappelijke

 verklaring te geven lijkt mij hier onmogelijk, alleen al omdat zo’n verklaring dieopenheid reeds moet veronderstellen.

Ten opzichte van het perspectivistische kennismodel is er sprake van een zekereomkering. Een perspectief vat ik niet meer op als een soort gevangenis waarin ken-nis is opgesloten. De situatie ligt andersom: een perspectief is een mogelijkheid omdatgene waarnaar dit perspectief verwijst te benoemen of te articuleren. De ver-

‘Images of Organization’

55

Page 56: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 56/295

houding tussen ‘mijn’ werkelijkheid, perspectief of vooronderstellingen en de wer-kelijkheid ‘zelf ’ is er dan niet één van een tegenstelling. Dat altijd  ‘tekortschietende’

en   ‘gekleurde’ perspectief staat hier niet meer onder de norm van een   ‘objectief ’beoogde afbeelding van een neutrale werkelijkheid. Hier gaat het erom dat mijnzicht op de werkelijkheid een zicht op ‘de’ werkelijkheid is, waar anderen een an-dere kijk op kunnen hebben. In termen van Merleau Ponty: mijn perspectief op dezaak beperkt mijn toegang tot de wereld niet. Er is van het tegendeel sprake: het ishet middel waardoor ik met de wereld communiceer. Dan is de veelheid vaninterpretaties niet als negatief te beoordelen, integendeel. In deze optiek wordt  ‘dezaak zelf ’  om zo te zeggen verrijkt doordat er mogelijk telkens een nieuwe   ‘zin’

wordt gearticuleerd; zij kunnen zaken van organisaties zichtbaar maken die nog niet eerder (toereikend) zijn beschreven. Hierdoor maken we in feite de organisatie‘zelf ’ rijker door haar mogelijkheden te zien.

Men kan dit interpreteren als de omkering van de Copernicaanse omkering vanKant. Dit betekent echter niet dat we dan terugvallen naar het voormoderne rea-lisme. De omkering die ik hier op het oog heb is eerder Hegeliaans van aard. DeCopernicaanse wending van Kant heeft ons laten zien hoezeer begrippen en be-gripssamenhangen constituerend zijn voor onze kennis. De wending die ik hier ophet oog heb is dat we inzien hoezeer die begrippen constituerend zijn voor de(transcendentale) openheid  als dimensie van het menselijke kennen. Slechts in endoor conceptuele arbeid krijgt die openheid concreet gestalte en houvast. Pas danwordt mijn perspectief een concreet middel waarmee ik met de wereld communi-ceer en die wereld ook als  ‘gegeven’ kan zien. Dat wil zeggen: krachtens een aldusgearticuleerde openheid kan de menselijke kennis zich focussen op de   ‘gegevenwerkelijkheid’ die ik dan opvat als ‘dezelfde’ onder telkens (mogelijk) verschillendeperspectieven. Maar tegelijk betekent dit dat die openheid als mogelijkheid van demenselijke kennis principieel niet is af te sluiten. Veelheid van perspectieven bete-kent dan in eerste instantie niet fragmentatie of relativisme maar wel een mogelijk-heid om kennis te verrijken en te verdiepen.

Wijsgerige opgave

In het bovenstaande heb ik geprobeerd aannemelijk te maken dat we zinnig kun-nen spreken over de werkzaamheid van een openheid of ontvankelijkheid in hetmenselijke kennen. Ik heb dit onder andere proberen te doen door na te gaan dat

Han van Diest

. Merleau-Ponty, M.  , Phénomenologie de la perception,  Gallimard, Paris, p.  . Het kennen vanorganisaties kan men daarom niet objectivistisch begrijpen als een soort passief aflezen maar ook niet alseen pure constructie of projectie. De structuur van het kennen heeft een  intersubjectief  karakter (zie hier- voor het voorafgaande). In het kader van deze studie kan deze gedachte niet verder worden uitgewerkt.

Page 57: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 57/295

het kennismodel van het perspectivisme een dergelijke ontvankelijkheid m.i.noodzakelijk moet veronderstellen.

Echter, met name in de moderne filosofie wordt die openheid nogal eens   ‘afge-schoten’, bijvoorbeeld door Kant. Zijn werk is doortrokken van een kritiek opzoiets als een  ‘geestelijke aanschouwing ’ (‘intellektuale Anschauung ’) . Maar zoalszo vaak in de filosofie, komt ook deze kritiek m.i. uiteindelijk neer op, eenvoudig gezegd, een kritiek op een   ‘zelfgemaakte’ constructie. Men schept zich een beeld

 van een dergelijk geestelijke aanschouwing waarin deze een volkomen onafhanke-lijk bestaan krijgt van de mens als lichamelijk of zintuiglijk wezen, om dan vervol-gens te concluderen dat zo’n aanschouwing niet  kan  bestaan  omdat  mensen nueenmaal lichamelijke of zintuiglijke wezens zijn.

In het hedendaagse denken komt een vergelijkbare redenering eveneens fre-quent voor. Mensen zijn altijd en op voorhand gesitueerd in een historische of culturele context, dus, zo luidt dan de redenering, kan er geen sprake zijn van eena-historische of   ‘a-culturele’ kennis, inzicht of   ‘aanschouwing ’. Ook hier wordt ereen (a-historisch) beeld van de kennis geconstrueerd om dat vervolgens massief tebekritiseren.

Onder andere deze achtergrond is bepalend voor de voor velen vanzelfspre-kende aanname dat menselijke kennis door en door eindig is. Het telkens weertevoorschijn komen van kennistheoretisch relativisme is hiervan een uitdrukking.In deze paragraaf heb ik proberen plausibel te maken dat de argumentatie daar-

 voor gebrekkig is. Dat begint al met de constatering dat de opvatting dat alle ken-nis slechts perspectivistisch is al meer veronderstelt dan de inhoud van die bewe-ring toelaat.

Om aan die constatering inhoud te geven heb ik de openheid van de menselijkekennis geïntroduceerd als invulling van dat  ‘meer’. Maar dit betekent niet dat dieopenheid als zodanig   ‘actief ’ kan zijn, dat wil zeggen: zonder dat zij   ‘gekleurd’ is,ofwel een referentiekader heeft. Pas krachtens een dergelijk kader kan zij concreetworden en functioneren in de menselijke kennis.

Dit referentiekader is echter altijd historisch: hier ligt het gelijk van de zojuistgenoemde argumentatie tegen een   ‘intellectuele aanschouwing ’  of a-historischekennis. Maar haar ongelijk ligt m.i. in het gegeven dat dit referentiekader of hori-zon altijd onderwerp kan zijn van reflectie. Deze reflectie vereist noodzakelijk (dus:wil zij mogelijk zijn), een moment van openheid dat juist  niet  ‘opgaat’ in dat  ‘his-torische’ referentiekader. Kortom, we denken en doen altijd en noodzakelijk vanuiteen zgn. referentiekader of horizon maar ons besef daarvan alleen al maakt dat

‘Images of Organization’

57

. Zie hiervoor o.a.: Berger, H. , Tegen de negatieve filosofie. Dionysius  –  Kant  –  Derrida. Damon,Dudel. Zie ook verderop in de tekst (hfst. , transcendentale openheid).

. In Nederland heft o.a. O. Duintjer zich intensief en op een (zeer) specifieke wijze bezig gehoudenmet dit begrip van horizon, ‘referentiekader’ enz. Zie o.a.: Duintjer, O.,  , Onuitputtelijk is de waarheid 

Page 58: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 58/295

we daar niet in zijn  ‘opgesloten’. Dat besef kan daarom niet (in diezelfde zin) his-torisch zijn.

Ik heb via mijn bespreking van Morgan proberen te laten zien dat in iederekennissituatie er sprake is van een soort   ‘ voorweten’  dat men niet noodzakelijk hoeft te expliciteren. Morgan deed dat bijvoorbeeld niet. Dat ‘ voorweten’ kan menidentificeren met de horizon of het referentiekader noemen waar ik zojuist overschreef. Dit referentiekader gaat vooraf aan de vraag naar de houdbaarheid vanspecifieke (eventueel theoretische) uitspraken; men blijkt slechts in staat te zijndergelijke uitspraken te doen op basis van zo’n referentiekader. Via dat kader ge-

 ven we aan onze (open) kennende houding een specifieke richting of oriëntatie vanwaaruit we tot concrete, bijvoorbeeld empirische zinvolle oordelen kunnen komen.

Maar wat betekent dat voor mijn studie?In de inleiding heb ik naar voren gebracht dat organisaties producten zijn van

de moderniteit. Vervolgens heb ik gesteld dat het verlichtingsdenken de belang-rijkste motor is van die moderniteit. De verlichting staat in het kader van de men-selijke vrijheid en zijn ontwikkeling. We kunnen daarom zeggen dat het vrijheid-begrip een centraal begrip is binnen het referentiekader van de moderniteit. Ditbetekent dan ook dat we inzicht dienen te krijgen in de dimensies het begrip vrij-heid zoals dat functioneert in ons   ‘moderne’ referentiekader willen we in staatzijn organisaties adequaat te doordenken. Dat inzicht is daarvoor een noodzake-lijke voorwaarde. Dit zal in de volgende hoofdstukken uitgewerkt worden.

De geïntroduceerde openheid van het kennen impliceert vervolgens dat we hetmoderne referentiekader van het denken over vrijheid  zelf  tot onderwerp van een(kritische) reflectie kunnen/moeten maken. Ik zal trachten een aantal eenzijdighe-den of overdrijvingen van dit moderne vrijheidsbegrip onder woorden te brengen.Op grond daarvan zal ik concluderen tot een dualiteit in dat begrip. Vervolgens zalik deze kritiek doortrekken naar het denken over management en organisaties.Tenslotte meen ik te moeten concluderen tot een principiële dualiteit in het den-ken over de betekenis van organisaties en hun management in onze samenleving.De boven geïntroduceerde   ‘transcendentale openheid’ biedt m.i. een   ‘perspectief ’om zinnig met deze dualiteit om te kunnen gaan. Om dat duidelijk te maken zal ik het begrip ‘permanente reflectie (‘Dauerreflexion’) introduceren.

Onder andere de volgende vragen komen in dit verband aan de orde.. Wat is vrijheid? Welke vrijheidsbegrippen zijn te onderscheiden en hoe verhou-

den die zich tot elkaar?

Han van Diest

Damon, Budel; Duintjer, O.,  , Rondom Metafysica, Over  ‘transcendentie’ en de dubbelzinnigheid vanmetafysica, Boom: Amsterdam-Meppel.

. In deze zin is deze studie op te vatten als een ‘retrieval’ in de zin waarop Charles Taylor die opvat.Zie: Taylor, C.,  , Sources of the self. The Making of the Modern Identity , Cambridge University Press,p. xi.

Page 59: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 59/295

. Hoe verhoudt zich de vrijheid tot de persoonlijke identiteit, haar openheid enhaar waardeoriëntaties?

. Hoe verhouden zich zaken als behoeftigheid, arbeid, techniek, vrijheid, inter-subjectiviteit en identiteit tot elkaar?

. Hoe is de relatie tussen markt, winst, samenleving en de verwerkelijking van de vrijheid te denken?

. Hoe en onder welke condities kunnen (economische) organisaties begrepenworden als realisatievormen van de menselijke vrijheid?

. Hoe kunnen organisaties als reflexieve cultuurgemeenschappen begrepen wor-den?

‘Images of Organization’

59

Page 60: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 60/295

Page 61: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 61/295

Vrijheid

In dit hoofdstuk bespreek ik vier vrijheidsbegrippen, te weten: negatieve vrijheid, positieve vrijheid, de  abstract/rationele vrijheid  en de  absolute vrijheid. Er is nog een vierde vrijheidsbegrip, de  concrete vrijheid, maar dit begrip zal ik pas in het

 volgende hoofdstuk aan de orde stellen.Als eerste sta ik stil bij het  ‘probleem’ van de vrijheid in relatie tot de moderne

samenleving.

Vrijheid, moderniteit en organisaties

De belofte van de moderniteit

De moderniteit houdt een belofte in. Het is de belofte van een zekerheid en een vertrouwen op die gebaseerd op menselijke rationaliteit en vrijheid. Die zekerheid vervang een permanente angst die kenmerkend is geweest voor de (westerse) sa-menleving tot dan toe.

Mensen hebben de mogelijkheid, vrijheid en het recht hun leven in te richtennaar hun eigen inzicht. Zij kunnen daarbij rekenen op wetenschappelijke kennisen de technische beheersing van de natuur. Verder kunnen zij (min of meer) ver-trouwen op redelijke en rechtvaardige samenlevingsverbanden. Het perspectief isuiteindelijk eenduidig rooskleurig, althans in de zgn. westerse wereld. Vrije mark-ten, liberale samenlevingen en democratische regeringsvormen staan borg vooreen universele vrede en welzijn voor allen. We gaan er vanuit dat zich voordoende‘ongeregeldheden’ en ‘onwenselijkheden’ in principe via wetenschappelijke inzich-ten, technische toepassingen en rationele politieke en sociale maatregelen gecon-troleerd en beheerst kunnen/zullen worden. We moeten mensen vormen tot ge-disciplineerde leden van de samenleving en tot ondernemerschap; zij dienenrespect te hebben voor rechten en democratisch bestuur. Onzekerheid en onover-zichtelijkheid zijn slechts indicatoren van het gegeven dat de kennisontwikkeling en de hierdoor mogelijk gemaakte rationele beheersing nog niet voltooid of volko-men zijn. Het ‘nog niet gerealiseerde maar in principe realiseerbare’ doortrekt onzesamenleving. We vertrouwen erop dat we een beschaving bereiken van democra-tie, productiviteit en mensenrechten; sommige landen zijn hierin verder dan an-dere. Globalisering en economische groei zijn sleutelwoorden.

Men kan zeggen: dit zal een ideaal blijven. Maar hoezeer de belofte van de mo-derniteit is doorgedrongen tot in de nerf van ons denken en doen blijkt wel wan-

61

Page 62: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 62/295

neer zich ondanks   ‘alles’   toch weer onverwachte en ongewenste gebeurtenissen voordoen. In de vele publieke praatprogramma’s hierover is het steevast de reactiedat er maatregelen moeten worden getroffen om in de toekomst te voorkomen dater weer zoiets plaats zal vinden. De veronderstelling is dan dat zij te voorkomenzijn. Een zondebok moet eventueel worden gezocht, want het kan niet anders dandat iemand (of een organisatie) heeft zitten slapen. We staan uiteindelijk niets toedat niet past binnen een procedure, regeling of voorziening die ook altijd medebedoeld zijn om te voorkomen dat er iets plaats vindt wat onverwacht (en dusongewenst) is. Immers in die procedures e.d. leggen we vast hoe de wereld is enzal zijn, hoe haar processen dienen te verlopen, en hoe niet.

We willen hierin onze vrijheid realiseren; deze procedures en regels zijn toch deuitdrukking van vrije wilsbeslissingen? Iets mag niet bestaan als het niet het pro-duct is van onze vrijheid (dus: product is van door ons opgestelde procedures of regels).

Wanneer het dan toch niet lukt om de hele werkelijkheid in procedures of regelsonder te brengen, dan noemen we dat bijvoorbeeld   ‘restrisico’. Zelfs de grenzen

 van dat risico kunnen we   ‘in vrijheid’ bepalen (mits we het niet op nul stellen!)waardoor we er mee kunnen   ‘rekenen’ (als   ‘parameter’ van bijvoorbeeld regels of procedures voor veiligheid). Ook kunnen we denken aan de inrichting van een

 vrije markt van producten op basis van een helder gedefinieerde toegestane milieu-belasting (kwantificering van ongewenste milieueffecten): handel in emissierechten.

De moderniteit laat zich aldus definiëren als een levensvorm waarin alle daarinte onderscheiden dimensies doortrokken zijn van de menselijke vrijheid. Een be-langrijk deel van het werk van de Duitse socioloog Weber is door deze gedachtegeïnspireerd.  ‘Alles’ is vatbaar voor een kritische reflectie en voor een door ons in

 vrijheid gewilde verandering. Betekenisvol leven is daarom zo ongeveer hetzelfdegaan betekenen als een leven in vrijheid. De vraag naar zinvolheid lijkt geheel op tegaan in die van beïnvloedbaarheid of beheersbaarheid. Dit geldt voor de gebieden

 van wetenschap en kennis, maar ook voor de ethiek, kunst en religie.

Moderniteit en heimwee

Soms (is het soms?) kan het ons overkomen dat we ons verbonden willen voelenmet een gemeenschap waarin datgene wat we geacht worden te doen onmiddellijk en onproblematisch is vóórgegeven. Het altijd en overal moeten kiezen kan onseenzaam maken en kan vermoeiend zijn. Met andere woorden, soms voelen we

Han van Diest

. Met als gevolg dat we nauwelijks meer een onderscheid lijken maken tussen een ‘ernstig incident’

(vliegtuigongeluk) en een ‘ramp’ (ontploffing vuurwerkfabriek in Enschede). Vanuit de optiek van proce-dures zijn zij vergelijkbaar: er is in beide gevallen iets gebeurd dat voorkomen had moeten worden doortoepassing/naleving van dergelijke procedures.

Page 63: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 63/295

ons aangetrokken tot een leefomgeving waarin we juist niet hoeven te kiezen. Hetkan gaan om een familiegevoel, het verlangen naar   ‘rust’ in het uitoefenen van jebaan of het verlangen naar een samenleving waarin je niet telkens weer  ‘gedwon-gen’ wordt te kiezen met welke ziekteverzekeraar je het volgende jaar in zee wiltgaan en waarin de treinen gewoon op tijd rijden. De zin van het verloren gegane‘traditionele’ leven is voor ons, ondanks de ver doorgevoerde modernisering, nietgeheel verdwenen.

Maar als je even over dat gevoel nadenkt dan kan er ook weer een beklemmendgevoel opkomen. Het niet hoeven kiezen ligt gevaarlijk dicht bij het niet  kunnen of mogen kiezen. En dan merken we dat het hier gaat om een wezenlijk kenmerk vanonszelf (onze ‘identiteit’) waar we geen afstand van willen, mogen en kunnen doen.Mens zijn is wezenlijk: vrij zijn. Daarom is het voor   ‘modernen’ onmogelijk ge-worden nog daadwerkelijk in een traditionele samenleving te kunnen leven. Menheeft nu eenmaal de ervaring opgedaan dat waarden en normen ten grondslag liggen aan iedere leefvorm die op ieder moment onderwerp van reflectie kunnenzijn en dus een keuzemoment in zich dragen. En ook hier betekent  ‘kunnen’ tege-lijk: willen en moeten. Men kan eenvoudig niet meer leven in een cultuur waarindeze normen en waarden onmiddellijk en   ‘ van nature’ gegeven zijn. Cultureel enreligieus fundamentalisme houden we verre van ons. We voelen het als een taak die normen en waarden (telkens) voor onszelf vast te stellen.

Een mogelijk heimwee naar een   ‘traditionele’ levensvorm kan op twee dingenduiden: we kunnen onze vrijheid nog niet aan en verlangen bij tijd en wijle terug naar een   ‘kinderlijke’ geborgenheid van omgevende liefde en onmiddellijke deel-name aan een gemeenschap (gezin). Maar het kan ook zo zijn dat er in de moder-niteit sprake is van een overtrokkenheid of overdrevenheid. Zo kan men zich af-

 vragen of van zinervaring niet juist sprake is wanneer er in en door alle vrije dadenheen iets verschijnt dat juist  niet  het product is van de vrijheid. Ervaren we juistniet dán de zin van muziek wanneer die muziek ons meeneemt en het activistische

 vrijheidsstreven tot rust komt? Of wanneer we ons overgeven aan een dans? Geldtdat ook niet voor de ervaring van liefde? Gaat het specifieke van de liefde juist niet

 verloren als de ander zich precies zo gedraagt zoals hij/zij weet dat ik wens dat hij/zij zich zal gedragen? Of wanneer we van zo’n relatie een boekhoudkundige aange-legenheid maken?

Het is daarom soms is het lastig de vrijheid nog te kunnen waarderen als een verworvenheid.   ‘Onze’  wereld lijkt ook verstikt te raken in dit vrijheidsstreven.Alles waarmee we mee te maken krijgen willen we zien als product van onze vrij-

Vrijheid

63

. Dit punt is eenzijdig doch doordringend aan de orde gesteld door: Dijn, H. de,  , in: Hoe Over-leven we de vrijheid . Pelckmans/Kok Agora, Kappellen/Kampen, en: () De herontdekking van de ziel,Valkhof Pers, Nijmegen.

. Zie hiervoor: Pont, S., , Alle liefde is economie. Uitgeverij De Boekerij, Amsterdam.

Page 64: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 64/295

heid. Iedere poging tot een oriëntatie op zin die buiten de dynamiek van deze zelf-productie staat komt in ademnood en dreigt te verstikken. Zij is op voorhand  ‘tra-ditioneel’ of   ‘irrationeel’. Of zij wordt gemarginaliseerd als een van de  subjectieve

keuzes die men toch in een vrij land mag hebben. In het   ‘beste’  geval kan zo’noriëntatie omgezet worden in een behoefte die via de   ‘ vrije’  markt kan wordenbevredigd. Ook dan wordt zij opgenomen in de range van producten van de vrij-heid.

Deze oriëntatie kan niet anders dan verstommen in de krachtige werking van de vrijheidsdrift die slechts zichzelf wil, en daarmee de kenmerken gaat krijgen van dewil tot macht van Nietzsche. Iedere poging deze insluiting van de wereld in taal endaad van de vrije wil te doorbreken zal, wil zij serieus genomen kunnen worden,moeten laten zien hoe een oriëntatie op zin en waarden  die deze vrijheid overstijgt toch weer intern verbonden kan worden met het vrijheidsbegrip: precies dat lijkteen beslissend aspect van de moderne conditie te zijn. Maar dat kan niet wanneerwe uitgaan van een vrijheidsbegrip waarin de negatie van een  gegeven zin of waar-de ‘per definitie’ is opgenomen. Met andere woorden, wanneer we de vrijheid lou-ter immanent opvatten, als we de vrije wil dus opvatten als een wil die slechts zich-zelf wil, is zo’n oriëntatie op voorhand uitgesloten.

Vrijheid en organisaties

Hoewel we het misschien niet direct of altijd herkennen, de idee van de moderne vrijheid is in   ‘alles’ wat ons mensen aangaat aanwezig. Het is daarom zaak dezemotor achter de moderniteit en hiermee achter de diep ingeslepen denk- en han-delingspatronen van onze westerse samenlevingen scherp in het vizier te krijgen.

Vrijheidsstreven is de motor achter de moderniteit en daarmee ook van organi-saties. Dat laatste is wellicht niet direct inzichtelijk. Want in de literatuur overmanagement en organisaties gaat het doorgaans helemaal niet over vrijheid. Zakenals rendement, efficiency, effectiviteit, concurrentie voeren de boventoon. In deconcurrentie tussen bedrijven is het streven van ieder bedrijf om andere bedrijven(economisch) weg te vagen. Het gaat dus om strijd. Zeker, er wordt daar breeduitgemeten dat organisaties het moeten hebben van   ‘ vrije keuzes’ van klanten of cliënten. De klant voorop. Maar als bedrijfsstrategie geldt nog wel eens het strevennaar   ‘klantenbinding ’. Komt die strategie niet verdacht vaak neer op een poging om er voor te zorgen dat je als klant geen kant meer opkunt? Wie is het niet eensoverkomen dat je na een zogenaamd   ‘klantvriendelijk ’   telefonisch gesprek je zoongeveer vastzit aan een contract (‘telemarketing ’)? Maar binnen organisatie is die

 vrijheid soms nog verder te zoeken. Organisaties verschijnen dan eerder als bestrij-ders van de vrijheid van medewerkers omwille van effectiviteit en efficiency. Mor-gans boek geeft hiervan veel voorbeelden.

Han van Diest

Page 65: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 65/295

Waarom moeten we toch vasthouden dat organisaties producten van het vrij-heidsstreven zijn? Precies omdat zij tot stand komen in en door de vrije wil. Orga-nisatiedoelen zijn niet ‘ van nature’ gegeven, maar het resultaat van een  ‘ vrije’ keu-ze. Het ontwerp van een organisatie is een vrij gekozen (‘rationeel’) ontwerp, eneveneens niet  ‘ van nature’ gegeven. Tenslotte kiezen mensen   ‘ vrij’ om te werken

 voor deze of gene organisatie. Een organisatie is dus enerzijds een product van de vrijheid maar anderzijds is zij er ook op gericht de vrijheid in te perken of zelfs tebestrijden. Hoe kan dat samengaan?

Werkzaam idee achter de studie

De gedachte achter deze studie is de stelling dat ten eerste het dominante vrijheids-begrip van de moderniteit  eenzijdig  is en ten tweede dat die eenzijdigheid wordtverabsoluteerd . Ik zal de stelling plausibel proberen te maken dat dit samengaan

 van eenzijdigheid  en  verabsolutering  een grondreden is van meerdere   ‘ontsporin-gen’ die de moderniteit (de moderne samenleving) ook kenmerkt. Met deze ont-sporingen bedoel ik zaken als ongebreidelde hebzucht, een vernietigend winststre-

 ven (financiële crisis), de uitputting of vernietiging van het natuurlijke milieu(milieucrisis), een de levenswaarden bedreigende werking van een overdrevendoorgevoerde bureaucratisering en een toenemende verslechtering van zgn. armeof  ‘schrale’ gebieden van de wereld.

Deze verabsolutering biedt tegelijk een perspectief van de opheffing ervan. Hetgaat mij hier niet om de dramatisch overkomende gedachte van bijvoorbeeld Hei-degger dat: waar de nood het hoogst is de redding ook nabij is. Ik vermoed dat we indit verband het best nuchter kunnen constateren dat als we op de manier doorgaanzoals we dat nu doen, het op verschillende fronten fout kan en zal lopen. Maartegelijk ook dat er mogelijkheden bestaan aan bepaalde zaken een draai te geven.Wereldwijde milieuconferenties door internationale regeringsleiders kunnen in ditperspectief geplaatst worden: de nood is zeker hoog en er moeten zeker bepaaldezaken veranderen, alleen al om de situatie van een  onmogelijke ‘redding ’ te vermij-den.

Een bijdrage aan het  ‘oplossen’ van dit geheel van problemen kan liggen in eenpoging die eenzijdigheid/verabsolutering van het dominante vrijheidsbegrip   alszodanig  aan het licht te brengen om vervolgens een zeker perspectief te bieden opzoiets als een uitweg. In deze studie tracht ik dat te doen. Het gaat er dan om tebezien op welke wijze het eenzijdige vrijheidsideaal van de moderniteit zichzelf innerlijk kan relativeren om daarmee vervolgens een houvast in handen te krijgenom aan die verabsolutering te ontkomen. Daartoe moet m.i. zichtbaar gemaaktworden op welke wijze een vrije oriëntatie op waarden e.d. niet zonder meer sa-menvalt met een oriëntatie op de waarde van de zelfproductie van de vrijheid.

In ‘kleiner’ formaat lijkt mij dat ook het/een probleem te zijn van organisaties.

Vrijheid

65

Page 66: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 66/295

Vrijheid algemeen: negatieve en positieve vrijheid

Wat bedoelen we met vrijheid? Het moderne vrijheidsbegrip is een   ‘ verworven-heid’ van onze voorvaderen. Met name vanaf de   e eeuw zijn daarvan grondele-menten aan te treffen (o.a. Aquino, Bonaventura, Duns Scotus en Ockham).Door Descartes kreeg het moderne vrijheidsidee een nog niet eerder vertoondescherpte en kracht. Velen zeggen: in de Verlichting is het idee van de vrijheid vol-ledig ontwikkeld, bijvoorbeeld voor het eerst in Nederland. Een ‘modern’ mens isin de kern: vrijheid. Hij/zij is in primair in staat tot vrije handelingen; niet vrijhandelen komt ongeveer neer op   ‘onmensheid’ in de zin van een door instinctengeleide dierlijkheid of een slechts door tradities bepaald gedrag.

Negatieve vrijheid 

Men kan onder vrijheid in eerste instantie negatieve vrijheid verstaan. Een han-deling kan alleen vrij zijn wanneer zij niet bepaald is door een oorzaak die gelegenis buiten degene die handelt. Materiële dingen kennen die vrijheid niet. Het voch-tig worden van de muur wordt niet veroorzaakt door die muur zelf, maar doorbijvoorbeeld de poreusheid van de buitenmuur waardoor regenwater binnen kandringen. Zo is mijn spijsvertering geen vrij proces, evenmin als de in bepaalde  ‘in-tellectuele’ culturen bestaande neiging alles in economische termen te willen be-schouwen: die denkvorm is dan tot een gewoonte (of:   ‘

e natuur’) geworden zoalsdat doorgaans het geval is in geval van   ‘traditionele’ denkwijzen. Dan zit men‘ vastgeklonken’ aan een wijze van denken, doen en ervaren. Er bestaat dan geen

 voor de vrijheid noodzakelijke distantie tot die denk- of handelingsvorm.

Han van Diest

. Zie hiervoor en voor het volgende o.a.: Dupré, L., , Passage to Modernity, An Essay in the Her-meneutics of Nature and Culture.  Yale University Press, New Haven/London; Tierny, B.  , The idea of natural Rights. William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids/Cambridge; Chenu, M. D.  ,Nature, Man and Society in the Twelfth Century. Vert. J. Taylor en L. K. Little, University of Chicago Press,Chicago & London.

. Voor wat betreft Nederland, zie: Israel, J. I., , Radical Enlightment, Philosophy and the Making of Modernity, Oxford University Press, Oxford.

. Door vele auteurs is dit thema aan de orde gesteld, waarvan ik slechts noem: Taylor, C., , Sourcesof the self. The Making of the Modern Identity . Cambridge University Press; Dupré, L.  , The Enlight-ment & the Intellectual Foundation of Modern Culture. Yale University Press: New Haven/London. Voorwat betreft een meer precieze bepaling van het begrip  ‘ vrijheid’ heb ik me laten inspireren door: Hollak, J.H.A., -, ‘Vrijheid en noodzakelijkheid’, Wijsgerig Perspectief. e jaargang no.  .

. Zie: Berlin, I. (). “Two Concepts of Liberty ” , in: Four Essays on Liberty , Oxford University Press,Oxford.

. Hiermee zeg ik dus ook dat ‘moderne’ manieren van denken ‘traditioneel’ kunnen gaan functione-ren. Dit kan bijvoorbeeld inhouden dat een   ‘moderne’   manier waarop wij dingen conceptualiseren als‘natuurlijk ’ kan worden ervaren. Meer specifiek zou dit kunnen gelden voor de objectiverende kenhouding die de natuurwetenschappen kenmerkt.

Page 67: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 67/295

Deze definitie is negatief, omdat er in tot uitdrukking komt wat vrijheid niet  is.Men kan deze definitie gebruiken als criterium voor het onderscheid tussen vrijeindividuen (vrije handelingen) enerzijds en de buitenwereld anderzijds. Bij eenmenselijke handeling is het echter vaak niet mogelijk om van buiten af te bepalenof die handeling vrij is of niet. Afwezigheid van zichtbare oorzaken van buitenaf garandeert nog niet dat er sprake is van een vrije handeling. Het impulsief weg-rennen en schreeuwen bij het zien van een spin kan men moeilijk een vrije hande-ling noemen. Er is dan geen sprake van een vrije wilsbeslissing  (de zelfreflectie:  ‘ik zie een spin, en ik kies ervoor om weg te rennen’ vindt niet plaats) die vervolgensin de handeling als gewilde  daad  (het feitelijk wegrennen) tot uitdrukking komt.Als een insect niet reageert op een bepaalde gebeurtenis, dan is dat geen gevolg vanzijn vrijheid (‘ik trek me er niets van aan’). Hij heeft gewoon niets waargenomenomdat die gebeurtenis (bijvoorbeeld) buiten zijn zgn.  ‘Umwelt’ valt.

Positieve vrijheid 

Het  positieve  begrip van vrijheid veronderstelt het boven omschreven   negatieve vrijheidsbegrip. Het betreft hier het vermogen van iemand om ten opzichte vaneen bepaald iets een dusdanige distantie in acht te nemen dat het gedrag van hemer niet  door wordt bepaald. Maar er is meer aan de hand: het vrijheidsvermogen isin staat  actief  en  bewust  (in die zin dus: positief) een houding tegenover dat be-paalde iets aan te nemen, namelijk door dat iets  actief   te willen of  juist niet . Ik werk dit wat verder uit.

Menselijke vrijheid veronderstelt zowel het vermogen te willen als het vermogentot inzicht. Zonder wil blijft de vrijheid krachteloos (hij vermag niets  ‘in de wereld’

omdat er geen   ‘aandrijfkracht’ is) en zonder inzicht is die vrijheid blind (hij zouten prooi vallen aan willekeur). Zonder te willen kan de vrijheid uitmonden inpuur innerlijk wensen, terwijl zonder redelijk inzicht de menselijke vrijheid inniets is te onderscheiden van ‘willekeurige’ driftstrevingen.

Doorgaans onderscheiden we (terecht) kennen (denken) en willen, maar dathoudt niet in dat zij twee verschillende vermogens zijn. Dit laatste geldt wel voorhet zien en het horen. Soms luister je beter als je je ogen dichtdoet. Kennen enwillen veronderstellen elkaar: er is geen kennen zonder de  wil  iets te kennen, en eris geen vrij willen zonder  inzicht  in wat men wil. Je zou van een functionele een-heid kunnen spreken tussen beide. In het kennen is de wil gericht op een theore-tisch doel (namelijk: iets/iemand willen kennen resp. ergens inzicht in willen heb-ben) terwijl in het willen de rede gericht is op een praktisch doel (namelijk: iets(willen) besluiten en vervolgens realiseren).

Als we iets vrij gaan willen dan voltrekken we bewust en zelfstandig een  over-

 gang in onszelf  (in ons denken en willen); er is sprake van een  innerlijke gebeurte-nis. We beginnen bijvoorbeeld met de overweging dat het toch wel verstandig is

Vrijheid

67

Page 68: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 68/295

 vanavond achter de boeken te kruipen. Vervolgens kunnen we er toe over gaan diemogelijke toedracht daadwerkelijk te willen: we nemen de  wilsbeslissing  om van-avond daadwerkelijk te gaan studeren. Maar dan is nog slechts het  ‘halve’ werk vande vrije wil gedaan: de vrije wil is pas in volle zin werkelijk als we die avond ‘lijfe-lijk ’ gaan studeren en dus concreet achter de boeken en PC gaan zitten (de  gewilde

daad ), en ons niet laten afleiden door een mailtje of door iemand die op MSN staatte dringen.

De menselijke wil noemen we daarom een vrije wil. Dat bleek al uit het boven-staande toen we schreven dat die wil zich denkend of reflexief  verhoudt tot  eenbepaald iets of een gegeven toedracht. De vrijheid  en de reflexiviteit  van het (inner-lijk) beslissingsmoment van de wil wordt zichtbaar en ervaarbaar in het  inzicht  datiets waar we inzicht  in hebben concreet kunnen willen; we kunnen zeggen: daar gaik voor en ik weet waarom. Maar we hebben  tegelijk het vermogen dat zelfde iets

 positief, dat wil zeggen:  ook op grond van inzichtelijke overwegingen, dus  actief ,niet  te willen. We kunnen bier willen drinken, maar we hebben de vrije wil –  hoelekker we dat bier ook vinden  –, toch tegen onszelf te zeggen:  ‘nee, nu niet, ik moetnog rijden’, dus dat bier positief  of  actief  (nu) niet  te willen.

De moderne rechtsbeoefening zou geen zin hebben indien de wil niet vrij zouzijn. Begrippen als   ‘aansprakelijkheid’ en   ‘toerekeningsvatbaarheid’  zouden geenzin hebben.

De vrije wil is in deze zin dus niet hetzelfde als het   ‘goede’ willen: er kan ook  voor het kwade gekozen worden, nog los van de vraag naar wat we inhoudelijk methet goede of kwade bedoelen. We kunnen kiezen voor de verleiding van vette bo-nussen terwijl we ons realiseren dat de ervoor vereiste activiteit (het realiseren vaneen kortstondige hoge winst) tot iets kwaads leidt. Juist door de vrije redelijke wil ishet kwade mogelijk, en zijn mensen daar ook aanspreekbaar op.

Een mens is vrij in de mate dat hij/zij zichzelf  vrij bepaalt. Dit lijkt tautologisch,maar is het niet. Een mens kan zich bijvoorbeeld laten bepalen door een traditie(dat kwam zoeven al aan de orde), een sociale code van de groep of de aantrek-kelijkheid van het object. Er is dan sprake van een (zekere) dwang resp. passiviteit.Zo lijken sommigen onderhevig aan de (sociale?) dwang telkens een nieuw mobiel-tje aan te schaffen bij het verschijnen van een nieuw type. In dat geval is er nog niet(noodzakelijk) sprake van een vrije keuze; de sociale code, de onmiddellijke dwang 

 van de aantrekkelijkheid of louter het verschijnen van een nieuw type van eenmobieltje overmeestert dan de (vrije) wil. Er is dan m.a.w. geen sprake van  nega-

tieve vrijheid. Een vrije wil impliceert dan ook het vermogen een zekere afstand tenemen van die onmiddellijk ervaren sociale druk of aantrekkelijkheid. Vrijheid en

Han van Diest

. Zie hiervoor: Meuwissen, D., ‘De rechtsbeoefening tegen de achtergrond van Hegels rechtsfilosofie.’,in: Buve J. & Slootweg, T.,  , Hegel actueel, Deventer Universitaire pers, Deventer.

Page 69: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 69/295

Page 70: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 70/295

 verhouding tussen lichamelijkheid (lijfelijkheid) en vrijheid. Ook hier is de tekst(mede) geïnspireerd op teksten van Hegel en hun interpretaties maar ook doorandere waaronder vooral die van Ch. Taylor.

Waar mogelijk zal geprobeerd worden voorbeelden te geven in de sfeer van (hetdenken over) organisaties. Op deze wijze kan inzichtelijk worden hoezeer de be-sproken begrippen daadwerkelijk tot de kern behoren van (het denken over) orga-nisaties, en op welke wijze een reflectie hierop kan bijdragen aan een  ‘doordachte’

organisatie.

De idee van de absolute vrijheid

Het moderne begrip van vrijheid dat vanaf de filosofie van Descartes is ontwikkeldbetreft de verhouding van een vrij subject tot in eerste instantie de (materiële)werkelijkheid en de eigen  ‘ziel’. De materiële werkelijkheid wordt hier opgevat alseen mechanistisch geheel van krachten, de ‘ziel’ als een geheel van  ‘mentale’ krach-ten waaronder die van de rede, de wil en de passies. Waar het in het moderne vrij-heidsbegrip om gaat is dat deze beide  ‘werkelijkheden’ beheerst en gedisciplineerdworden: zij dienen een (re)constructie te zijn op basis van een ontwerp van demenselijke vrije rede en wil. Alles wat daar niet aan voldoet zou er niet moetenzijn: deze vrijheid wil  absoluut  zijn. Dit geldt voor zowel de theoretische als depraktische verhouding van de mens tot de wereld.

Historische achtergronden

Vanaf het begin is in het moderne denken over vrijheid een negatieve verhouding te constateren tot zoiets als een   ‘gegeven werkelijkheid’, een werkelijkheid die demens   ‘gewoon’  aantreft in haar gestalten. Dat kan als een vreemd uitgangspuntoverkomen: niets is toch  ‘natuurlijker’ dan uit te gaan van een  gegeven werkelijk-heid? Hebben de dingen niet op voorhand al een  gegeven betekenis op grond waar-

 van we onze initiatieven nemen? Gaat het in het kennen niet om inzicht in die gegeven betekenis van de wereld? En: moeten we onze  ‘gegeven’ gevoelens en pas-sies niet ook tot hun recht laten komen?

In de zgn. voormoderne periode was dit   ‘ vreemde’ begrip van vrijheid tot opzekere hoogte bekend. In dat denken werd deze vrijheid echter toegekend aan God.

Han van Diest

. Doorgaans bedoelen we daarmee: de periode van de zgn. ‘duistere’ middeleeuwen. De Renaissance isdan de periode van het draaipunt tussen de   ‘ voormoderne’ (traditionele) en de   ‘moderne’ periode. Vgl.Burckhardt, J.,  , The Civilization of the Renaissance in Italy  Harper & Row: New York, en: Dupré, L.,,  Passage to Modernity, An Essay in the Hermeneutics of Nature and Culture,  Yale University Press:New Haven/London.

Page 71: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 71/295

Page 72: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 72/295

men geheel in eigen termen kan begrijpen en waarin geen mysterie meer is aan tetreffen. Het gegeven dat men  ‘het natuurlijke’ geheel los gaat zien van het  ‘boven-natuurlijke’ biedt de mogelijkheid aan de mens om de natuurlijke wereld op eigenkracht en naar eigen inzicht te bewerken. Hij is dan niet meer afhankelijk van dewil van God.

Het moderne denken   ‘seculariseert’  de Christelijke scheppingsidee. De mensgaat de scheppende rol van God overnemen: de wereld levert het materiaal vooreen technisch bemiddelde vormgeving door mensen. Dit brengt met zich mee datde werkelijkheid zelf  geen intrinsieke betekenis (God heeft zich eruit  ‘teruggetrok-ken’), zin of orde meer heeft: die kunnen nog slechts door de mens   ‘aangebracht’

worden. En andersom komt het primaat bij de menselijke wil te liggen: het vrijeindividu wil zijn subjectiviteit (zijn eigen   ‘bedachte’ ideeën) objectief en werkelijk maken. Het wil om zo te zeggen zichzelf in zijn scheppende, productieve daden

 verwerkelijken en herkennen. Een mens is   ‘bijna’ God, het verschil is dat hij aan-gewezen is op materiaal dat hij om zich heen aantreft. Maar dat materiaal is vol-komen verstoken van enige zin; het is in zichzelf  ‘niets’ of  ‘chaotisch’, en ‘wacht’ opeen invulling, ordening of gebruik door het vrije individu.

Die vrijheid neemt toe naarmate technische vermogens om die wereld naar be-lieven gestalte te geven toenemen. De ideale grens hiervan bestaat in een wereld,die totaal,  ‘restloos’ functioneert volgens de ordeningen die de vrije wil heeft aan-gebracht. Boven zagen we al hoezeer dit idee tot de kern van de moderniteit be-hoort.

Hier wordt goed zichtbaar dat de moderniteit het verhaal van een omkering is.In de voormoderne periode ontlenen mensen hun maatstaven voor gedrag aan eenautoriteit buiten zichzelf, uiteindelijk aan God (resp. aan de orde van het  ‘Zijn’ alsde door God gewilde orde). De omkering van het moderne denken en doen bestaat(uiteindelijk) in het inzicht dat deze hogere autoriteiten eigen   ‘ verzinselen’ warenen dat men dus voor de taak staat om zelf, dus op eigen kracht en gezag, waardenen normen vast te stellen en te realiseren. Deze kon men dus niet meer opvatten als

 gegeven, maar dienden zelf  ‘uitgevonden’ te worden. De omkering wordt verabso-luteerd op het moment dat ieder gegeven karakter van een waarde, een norm, ge-dragspatroon e.d. in het verdachtenbankje komt, louter en alleen omdat die gege-

 ven is. Wat echt en werkelijk is kan dan nog slechts het productie zijn vanmenselijk denken en handelen. Het is dus niet voldoende dat men vrij wil zijn vanillusies (‘bijgeloof ’,  ‘irrationele illusies’), nee men moet nog een stap verder zetten:

Han van Diest

. Men zou kunnen zeggen dat de reformatie in deze omkering een bemiddelende rol heeft gehad. Zij‘onttoverde’ de wereld en verdreef bovennatuurlijke krachten en geesten uit de wereld om slechts ruimte telaten voor een wereld die erom vroeg om in dienst van God gerationaliseerd en gedisciplineerd te worden.Zie hiervoor o.a.: Taylor, C.,   A Secular Time. The Belkamp Press of Harvard University Press: Cam-bridge/London, p.  e.v..

Page 73: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 73/295

ook de criteria (waarden) volgens welke men wil leven en waar de wereld aan moet voldoen wil men zelf, rationeel, op eigen kracht, dus volgens de norm van de men-selijke rede vaststellen.

Hieraan ligt ten grondslag het vertrouwen dat dit mogelijk is, een vertrouwendat vanaf de   e en  

e eeuw gestalte heeft gekregen in de vele programma’s tenbehoeve van de disciplinering van de samenleving als geheel. Deze disciplinering was religieus gemotiveerd en is dus in zeker opzicht geheel  tegengesteld  aan dezemoderne inspiratie. Het gaat om programma’s die zich richtten op de ‘hervorming ’

 van individuele, religieuze, economische en politieke dimensies van het bestaan.Het gaat hier om de plotseling opkomende disciplinerende krachten in de opko-mende ‘moderne’ samenleving waar Foucault aandacht voor heeft gevraagd. Hier-in werkt de scheiding tussen het  ‘natuurlijke’ en  ‘bovennatuurlijke’ door. God wasniet meer rechtstreeks in de wereld werkzaam (onttovering). Gelovigen (en nietprimair God) hebben de taak om de aarde te hervormen conform de bedoelingendie hij heeft neergelegd in de Bijbel. Compromissen zijn hier in principe onge-wenst; zij zijn in eerste instantie het gevolg van menselijke zwakte, toegeeflijkheidof de werking van de duivel. En juist deze   ‘zonden’ moeten worden tegengegaan!Vandaar ook de bij tijd en wijle hartvochtige manier waarop disciplinering maat-schappelijk gestalte kreeg.

De natuurlijke en sociale werkelijkheid ligt klaar om gevormd te worden. Inreligieus perspectief interpreteerde men de gegeven werkelijkheid als door en doorcorrupt ten gevolge van de zondeval. Er zijn geen heilige plaatsen op aarde meer.Iedere vorm van spirituele dimensie aan het aardse ((beelden van) heiligen, reli-kwieën, heilige gebieden e.d.) is een manifestatie van godslastering. Het instellen

 van een  ‘ware’ orde kende, mede om religieuze redenen, in principe geen grenzen.Een samenleving moet orde vertonen wil zij ‘christelijk ’ zijn, en andersom. Dat ditstreven op grenzen kan stuiten raakt buiten beeld; men gaat hierin in principezover als men kan, en iedere concrete situatie zal altijd weer voor verbetering of 

 vernieuwing vatbaar zijn, onder andere vanwege de werkzaamheid van de   ‘dui- vel’.

De taal van de utopie en van de maakbaarheid van de samenleving gaat ont-staan. In meer algemene zin ontstaat hier de denkfiguur dat iedere  gegeven na-tuurlijke of sociale zelfstandigheid in eerste instantie ofwel te gebruiken is als ma-teriaal voor een rationele ordening ofwel een teken is van een te bestrijdenwanorde. De primaire taak van de mens is te beantwoorden aan de   ‘oproep’ tot

Vrijheid

73

. Voor een uitvoerige beschrijving hiervan, zie: Taylor, C.,  A Secular Time. The Belkamp Press of Harvard University Press: Cambridge/London, met name hfst.  .

. Zie ook: Walzer, M.,  ,  The Revolution of the Saints. A Study in the Origins of Radical Politics.Harvard University Press: Cambridge Massachusetts.

Page 74: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 74/295

beheersing, vernieuwing, ordening en disciplinering:   ‘wees onvoorwaardelijk in-strumenteel’.

Dit past bij de morele ‘techniek ’ die ten tijde van de Verlichting is geformuleerd:de mens en wereld zijn fundamenteel maakbaar, dus als product van de absolute

 vrijheid te zien (o.a. Helvétius). Transformatie van de mens wordt een kwestie vanhet aanleren van rationele (‘ juiste’) gewoontes en het leggen van de juiste verban-den tussen mentale toestanden op grond van een   ‘rationele’ logica. De menselijke

 verdorvenheid is geen gegeven meer (zoals in het christendom nog het geval is: dezondeval), maar een te elimineren ziekteverschijnsel.

Tendens tot verabsolutering 

Op deze wijze komen we op de boven gegeven (en in eerste instantie wellicht als vreemd overkomende) omschrijving van de moderne vrijheid. Het gaat in het mo-derne denken om een vrijheidsverhouding tot de werkelijkheid waarin een ge-wenste werkelijkheid  alleen  en  uitsluitend  begrepen wordt als de  verwerkelijking 

 van een rationele inhoud (vorm, procedure, organisatiestructuur etc.). Alles vande gegeven werkelijkheid wat   ‘buiten’ die verwerkelijking valt is   ‘onwerkelijk ’ of nog een teken van een zekere  ‘onvrijheid’ die weggewerkt (zou) moet(en) worden.Want dat ‘gegevene’ verschijnt als vreemd en vijandig voor die vrijheid. Hier treedtde zojuist genoemde   ‘ethiek ’ naar voren van de instrumentele rationaliteit. Er isgeen andere ethisch te verantwoorden houding ten opzichte van deze werkelijk-heid. Bevochten overheersing is het toppunt van deugdzaamheid. In de diepstezin van het woord is een mens rationele, instrumentele wil. Een mens heeft daar-om de taak uit de tijd te halen wat erin zit, die goed te gebruiken en niet te verspil-len. Louter   ‘gegeven’ tijd is verspilde tijd; tijd is een hulpmiddel,   ‘resource’, waarwe rationeel mee dienen om te gaan.

Ook dat is in de sfeer van organisaties (en daarbuiten) te herkennen: Bestaat erin organisaties niet voortdurend een neiging om het managementniveau te   ‘ ver-sterken’ resp. met nieuwe uitgedachte regels of voorschriften te komen teneinde te

 voorkomen dat  ‘ vreemde’ onbeheerste aspecten van de organisatie roet in het etengaan gooien, dus om veilig te stellen dat organisaties  ‘bedrijfszeker’ en kosteneffec-tief functioneren? En andersom: zijn alle  niet -benutte capaciteiten van een organi-satie niet vormen van kapitaalvernietiging?

Han van Diest

. In dit licht passen de in de moderne tijd opkomende morele theorieën. Ik doel enerzijds op hetutilitarisme (Mill, Bentham) waarin het instrumentele gedrag van mensen beoordeeld wordt vanuit decategorie  ‘nut’, en anderzijds op de Kantiaanse plichtethiek die gebaseerd is op de   ‘waardigheid’ van demenselijke persoon die voor een belangrijk deel weer gebaseerd is op het  vermogen tot instrumenteel han-delen tot de wereld en zichzelf.

Page 75: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 75/295

Page 76: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 76/295

 via het andere geheel tot zichzelf komt. Ook kan die vrijheid absoluut  genoemdworden: hij valt niet meer te relativeren omdat er niets meer  is  om te relativeren.Immers al het vreemde als het (relatief) andere is genegeerd, of  ‘opgeheven’.

Dit idee van absolute vrijheid ligt ten grondslag aan het denken van veel moder-ne denkers. Het is het begrip dat ten grondslag ligt aan de opgave dat zowel demenselijke kennis als de werkelijkheid zelf vanaf de grond (rationeel) te doorden-ken en te (re)construeren. Men stelt zich op een nulpunt om van daaruit stapje

 voor stapje de werkelijkheid (re)construeren in   ‘woord’  en (later)   ‘daad’. Alduszou de mensheid daadwerkelijk   ‘ volwassen’ worden waarin een totale (absolute)bevrijding voorop staat.

Renaut vat samen:

…. Het humanisme [is] de voorstelling en waardering van de mensheid in haar vermogen tot  autonomie  [dat wil zeggen:] dat de moderniteit wordt bepaalddoor het feit dat de mens zichzelf als de bron van zijn representaties en hande-lingen beschouwt, als de fundering (het subject) of als schepper ervan.  … Demens van het humanisme wil zijn normen en zijn wetten niet meer ontlenenaan de natuur der dingen (Aristoteles), noch aan God, maar hij bepaalt ze zelf op basis van zijn rede en zijn wil. Zo is het moderne natuurrecht een subjectief recht, geponeerd en gedefinieerd door de menselijke rede (juridische rationa-lisme) of door de menselijke wil (juridisch voluntarisme).

Om zover te komen moet men bijvoorbeeld eerst   ‘puinruimen’  via een radicaletwijfel (Descartes) om op basis van de rationele zekerheid tot reconstructie van dewerkelijkheid over te gaan. De Franse   ‘existentialist’   Jean Paul Sartre trekt dezegedachte radicaal door tot en met de diepste levenswaarden. Hier blijkt de moder-niteit ten diepste verbonden te zijn aan een religieuze traditie van denken waar ik eerder over sprak. In het algemeen kan men immers zeggen dat de begrippenwaarop men God vooral in de late middeleeuwen heeft gedacht, nu op de menszelf van toepassing worden verklaard. Gods almachtige vrijheid kent men hier toeaan de mens. De religiekritiek van de Duitse filosoof Feuerbach uit de  

e eeuw bestaat dan ook precies in de  ‘ontmaskering ’ van de religie waarin aan God abso-lute eigenschappen zijn toegekend, die   ‘eigenlijk ’   tot de kern van het mens-zijnbehoren. Tot en met bij Sartre keert deze kritiek terug.

Han van Diest

. Relatief is datgene wat intern naar iets anders buiten zichzelf verwijst; absoluut is datgene wat geen‘buiten zich’ of exterioriteit heeft of verdraagt; het is in en op zichzelf compleet.

. Renaut, A.,  , L’Ètre de l’individu: contribution à une histroire de la subjectivité. Gallimard, Pa-rijs, p. .

Page 77: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 77/295

Het is nodig om op basis van het bovenstaande een aantal onderscheidingen aan tebrengen. Het vrijheidsbegrip dat zojuist aan de orde is gesteld zal ik de  verabsolute-

ring van de abstract/rationele vrijheid , of kortweg: de   absolute vrijheid  noemen.Het is de abstract/rationele vrijheid die slechts zichzelf wil. Het is van belang het

 verschil (en samenhang) tussen dit begrip van vrijheid en dat van de abstract/rati-onele vrijheid goed voor ogen te houden.

 Abstract/rationele vrijheid en absolute vrijheid 

Het abstract/rationele vrijheid sbegrip bestaat uit twee componenten.. Het gaat hier om het vermogen tot distantie, het vermogen om de gegeven wer-

kelijkheid (in haar   ‘ volheid’) niets slechts te hoeven nemen of te accepterenzoals die is. Men kan afzien (‘abstraheren’) van gegeven eigenschappen van ietsdat aangetroffen wordt. In de theoretische houding komt dit naar voren in het

 vermogen bepaalde aspecten van de gegeven werkelijkheid buiten beschouwing te laten en zich vervolgens te richten op die aspecten die men van belang acht.In de praktische houding gaat het om het vermogen om eigenschappen vandingen  ‘anders’ voor te stellen, anders te willen en die veranderingen daadwer-kelijk door te voeren.

. De abstract/rationele vrijheid streeft naar de verwerkelijking in de   ‘werkelijk-heid’ van een door hem zelf opgesteld rationeel (dus: abstract) ontwerp (ratio-nele orde of structuur). In de theoretische houding betreft dit bijvoorbeeld eentheorie waarvan de in de ‘wetenschapsmethodologie’ op rationele wijze bepaaldis op welke wijze een dergelijke theorie (‘ontwerp’) tot stand dient te komen.Het gaat in deze theorie om bijvoorbeeld methodisch verkregen inzicht in wet-matigheden of regelmatigheden tussen verschijnselen in de werkelijkheid. In depraktische houding betreft het de constructie van een artefact op basis van eenrationeel ontwerp of rationele procedures. Hier is sprake van wat ik verderop detechnische idee zal noemen.

In (het streven naar) de  absolute vrijheidsbegrip worden beide componenten ver-absoluteerd.. In dit streven tracht men af te zien van iedere gegeven eigenschap of kenmerk 

 van iets als zodanig ; het gegeven zijn van iets is als zodanig een negatie van deze vrijheid en vormt dus een bedreiging voor hem. In de theoretische houding gaathet hier bijvoorbeeld om het streven naar een theorie vanuit een absoluut nul-punt. Paradigmatisch is hier Descartes universele twijfel ten aanzien van iederegegeven (bijvoorbeeld via traditie bemiddelde) kennis  als zodanig . Paradigma-tisch is hier de Franse revolutie waarin het streven zichtbaar werd alle bestaanderesten van het ‘ancien regime’ te elimineren.

Vrijheid

77

Page 78: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 78/295

. Het streven naar de absolute vrijheid bestaat erin dat de werkelijkheid niets an-ders (meer) is dan de realisatie (‘objectivering ’) van vrije rationele ontwerpen

 van en door de vrije wil. Iets heeft slechts bestaansrecht voor de absolute vrij-heid zover die vrijheid hierin zichzelf herkent als absoluut of volkomen. In detheoretische houding kan het daarom gaan om een  ‘theorie van alles’ resp. een‘characteristica universalis’ (Leibniz). We nemen om zo te zeggen een standpuntin ‘ vanuit nergens’ van waaruit we het gehele universum te kunnen overzien omdie vervolgens op basis van rationele principes (theoretisch) te reconstrueren. Inde praktische houding gaat het om de constructie van een werkelijkheid die ge-heel en restloos functioneert volgend een uitgedacht en rationeel model. Hetgaat het om de constructie van een werkelijkheid op basis van een nul basis.Deze houding is onder andere aan te treffen tijdens de Franse revolutie waarinmen een samenleving tracht te construeren op  uitsluitend   rationele principes.Men ziet deze praktische houding terug in veel vormen van utopisch denken,maar zij is ook aan te treffen (als   ‘tendens’) in de organisatietheorie (zoals weboven al zagen).

Het abstracte karakter van de vrijheid: uitwerking Aan dit idee van de  absolute  vrijheid ligt, zoals eerder aangegeven, het Griekseschema van de principes van vorm en materie ten grondslag. Het materieprinci-pe is in dit denken de grond van het onregelmatige, chaotische, vormloze, onge-structureerde in de wereld. De realisatie van de abstract/rationele vrijheid  houdt indat die chaotische werkelijkheid omgevormd wordt en in het teken komt te staan

 van het vormprincipe. Het streven van de absolute vrijheid houdt in dat die werke-lijkheid restloos doordrongen moet worden door dat vormprincipe; de  ‘grondstof ’

 van die werkelijkheid – het principe van materie  –  dient hierin geheel op te gaan.Die werkelijkheid mag voor de absolute vrijheid daarom niets   ‘eigens’ meer heb-ben. Er is sprake van een  zuivere  verwerkelijking van deze vrijheid en zijn ont-werpactiviteit.

Waarom hier gesproken wordt van abstract  en van  vrijheid  kan men als volgtinzien. Zoeven kwam de voormoderne idee van de schepping aan de orde. Ook dieis, zoals we zagen, in het middeleeuwse denken geïnterpreteerd vanuit het Griekse

 vorm/materie schema. Uit het wezen van God komen volkomen vrij de vormen(patronen) of Ideeën voort die de perfecte normen zijn voor de schepping. De vol-komen harmonie tussen Gods vrije wil en zijn schepping zou dan de oorspronke-lijke en volkomen toestand van de wereld zijn geweest; de paradijselijke situatie, de

Han van Diest

. Zie hiervoor: Hollak, J. H. A., , ‘Wijsgerige reflecties over de scheppingsidee; St. Thomas, Hegelen de Grieken, in:  De eindige mens? Essays over de grenzen van het menselijk bestaan,  red.: C. StruykerBoudier, Amboboeken, Bilthoven.

Page 79: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 79/295

situatie van vóór de zondeval. Met de eerder genoemde   ‘secularisering ’  van demoderne tijd gaat, grof gezegd, de mens de plaats van God innemen zoals we za-gen.

Wat betekent dat voor de Ideeën en Vormen die hun oorsprong in God hadden?Zij worden opgevat als producten van het menselijke denken. Maar niet   ‘zomaar’

producten; zij dienen, in de taal van Descartes uitgedrukt,  helder , duidelijk en  ‘ra-tioneel’ te zijn. Kleuren, smaken, wisselende stemmingen en opvattingen van men-sen enz. blijken daar niet aan te voldoen. Zij zijn slechts   ‘subjectief ’ en chaotisch.Alleen dat wat helder en duidelijk is, maakt aanspraak op objectiviteit. Voor watbetreft de fysieke werkelijkheid blijkt dat in eerste instantie de sfeer van de kwanti-

teit  of  uitgebreidheid  te zijn. Die sfeer bereikt men alleen, wanneer wordt afgezien

 van de zgn.  secundaire eigenschappen (kleur, enz.) van de werkelijkheid om alleende primaire eigenschappen over te houden (vormen, structuren). Vervolgens gaathet er om die sfeer van de primaire eigenschappen  ‘wetenschappelijk ’ te onderzoe-ken. In deze context zijn de moderne natuurwetenschappen ontstaan. Zij hebbenals taak deze primaire eigenschappen en hun onderlinge relaties te formuleren viahet opstellen van in wiskundige taal beschreven wetmatigheden. Het is hierbij vanbelang in te zien dat die wetenschappelijke wiskundige formules zelf niet in denatuur zijn aan te treffen; zij lopen daar om zo te zeggen niet rond. Het is hetmenselijke denken dat die wetten formuleert, terwijl we tegelijk wel zeggen dat diewetten het   ‘wezen’ zijn van de fysieke werkelijkheid. Samengevat is in deze denk-lijn van de moderniteit is precies datgene het  ‘werkelijke’ en   ‘objectieve’ in de na-tuur wat het product is van het menselijke vrije rationele denken, namelijk: de inde wiskunde geformuleerde rationeel inzichtelijke wetmatigheden. En tegelijk isinzichtelijk waarom we die natuurwetten abstract  noemen: er is immers afgezien

 van de bijzondere specifieke kenmerken (‘kwaliteiten’) van de natuur.

Dat abstracte karakter komt tot uitdrukking in de wijze waarop natuurwettenzijn geformuleerd. Zij hebben immers de gedaante van  conditionele beweringen,dat wil zeggen: beweringen in de vorm van: als  x,  dan y. Bijvoorbeeld: als  we eenprojectiel afschieten met massa m enz.  …  dan  (vul maar in). De natuurwetmatig-heid structureert om zo te zeggen de overgang van ieder  willekeurig x naar y. Maarde regel of procedure zelf, de functie, abstraheert  van iedere specifieke x (f(x)=y).

Vrijheid

79

. Voor de complexiteit van het begrip ‘secularisering ’, zie: Taylor, C.,   A Secular Time. The Bel-kamp Press of Harvard University Press: Cambridge/London; Martin, D., , On secularization: Towardsa Revised General Theory.  Ashgate, Aldsrshot; Bruce, S.   ,  God is Dead, Secularization in the West.Blackwell Publishing, Oxford/Malden.

. Voor een fraaie historische beschrijving van het ontstaan van de moderne natuurwetenschappen,zie: Cohen, F.,  , De herschepping van de wereld. Uitgeverij B. Bakker, Amsterdam.

. Zie hiervoor ook: Cassirer, E.,   (),  Substanzbegriff und Funktionsbegriff. WissenschaftlicheBuchgesellschaft, Darmstadt.

Page 80: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 80/295

In de ethiek van de Duitse filosoof Kant zien we het zelfde denkpatroon terug.Normen voor menselijk gedrag zijn niet meer af te leiden uit Gods bedoeling metde mens: het   ‘wezen’ van de mens is immers zijn vrijheid. Ook zijn zij niet af teleiden uit natuurlijke neigingen of behoeften; integendeel zij zijn object of materi-aal voor de vrije wil. De menselijke rationele rede dient uit zichzelf deze normen tebepalen; zij dienen een rationele inhoud te hebben. Bij Kant blijkt de aard van derede te eisen dat we handelen volgens grondregels die de rede opstelt en waarvande rede zelf inziet dat die regels universeel zijn. Zo is een bepaalde gedragsregelniet meer te legitimeren door te verwijzen naar het feit dat God die gedragsregelzou willen. Ook volstaat het niet door te wijzen op natuurlijke behoeften die ver-

 vuld moeten worden. Dat zou principiële onvrijheid inhouden. De rede moet zelf de rationaliteit inzien van deze gedragsregel. Dit principe drukt Kant uit met zijnzogenaamde categorische imperatief. Hoezeer dat imperatief als  categorisch wordtgedacht, zijn   inhoud   is echter  hypothetisch  en daarmee  abstract.  Een voorbeelddaarvan is dat een gedragsregel alleen dan moreel gerechtvaardigd is wanneer  menredelijkerwijs inziet dat men die regel als een algemene, voor iedereen geldige wetkan willen. Ook hier is de boven genoemde  als…dan  structuur aanwezig. Wathet   ‘goede leven’  zelf is kunnen we niet bepalen, het ethisch handelen heeft bijKant niet daarop betrekking, maar op het  ‘willen’ volgen of toepassen van univer-sele regels (formele criteria). Zijn ethiek is daarom een plichtethiek. Menselijk ethisch gedrag is rationeel gedrag ofwel gedrag dat zich richt op het toepassen vanrationele, abstracte procedures.

Dit abstracte denkpatroon kunnen we dichter bij huis brengen als we stilstaanbij de vraag hoe men doorgaans organisaties bestudeert. Ik bega hier geen ana-chronisme; het gaat me er alleen om te laten zien hoe dit specifieke denkpatroonook daar aanwezig is. Ook in de organisatietheorie ziet men af van het bijzondere(deze mensen hier en nu, die gebouwen met de daarin aanwezige apparaten enz.).Het gaat er om de structuur  van organisaties te leren kennen. Maar ook die struc-tuur komt uiteindelijk neer op een geheel van procedures die geformuleerd zijn intermen van als  … dan formuleringen waarin men per definitie afziet van die speci-fieke (bijzondere) omstandigheden. In de organisatietechniek   (‘implementatie’;‘organisatiekunde’) wordt deze  ‘rationele’ structuur (in principe) ook een door de

 vrije wil gewilde structuur. Die structuur geeft in algemene termen weer op welkewijze de coördinatie van individuele handelingen en overige organisatieprocessen

Han van Diest

. Zie hiervoor o.a.: Paton, H. J.  Der kategorische Imperativ.  Walter de Gruyter & Co. Berlin. De for-mulering van Kant is als volgt:  Handle nur nach derjenigen Maxime, durch die du zugleich wollen kannst,dass sie ein allgemeines Gesetz werde. Een alternatieve formulering van dit gebod is:  Handle so, als ob die

 Maxime deiner Handlung durch deinen Willen zum allgemeinen Naturgesetz werden sollte. Zie Paton, o.c.,p.   . De hier gestelde samenhang met het begrip natuurwet bevestigt het hypothetische karakter van deinhoud  van de categorische imperatief.

Page 81: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 81/295

plaats  moeten  vinden. Tot en met de functiebeschrijvingen van de medewerkers van een organisatie blijven de formuleringen abstract: in principe dient iedereendaaraan te (kunnen) voldoen.

Het streven van de absolute vrijheid De idee van de  absolute vrijheid staat voor volkomen zuiverheid en transparantie.De zin ervan is uiteindelijk Platoons van aard: het bestaat in een  volkomen realise-ring. Het moderne element is dat die realisering dat van een door de  mens  vrijbedacht rationeel ontwerp is. Hiermee wil de absolute vrijheid  slechts zichzelf als

 vrije wil in zijn abstracte rationaliteit. Vrijheidsverwerkelijking in absolute zin be-staat precies in de werkelijkheid (werking) van datgene wat het abstracte rationeledenken aan gedachte, geconstrueerde en gewilde inhoud heeft voortgebracht. Degedachte rationele inhoud zelf heeft dan  niets wat  niet  door de vrij en rationeelinzicht is voortgebracht; al het  ‘ vreemde’ (ongeordende, onverwachte;  ‘traditie’) ishieruit geëlimineerd. Iedere aangetroffen  ‘andersheid’   in de werkelijkheid is be-dreiging voor de vrijheid; die andersheid geeft aan dat de vrijheid nog niet is ge-realiseerd. Met de idee van de absolute vrijheid is daarom een vorm van  totalise-

ring  aan te treffen die in de politieke context zichtbaar is te maken, zoals nog zalblijken (en al op is gezinspeeld). Zuivere transparantie in ontwerp en in werkelijk-heid is het hoogste doel van de absolute vrijheid.

Iedereen zal zeggen dat hier sprake is van een ‘niet reëel’ begrip of idee. Maar viaonder andere voorbeelden ontleend aan de sfeer van organisaties heb ik gepro-beerd (en zal ik proberen) plausibel te maken dat dit idee onze verhouding tot dewerkelijkheid in hoge mate bepaalt of kan bepalen. Het is ook de idee dat medeten grondslag ligt aan wat men doorgaans   ‘rationalisering ’   of modernisering noemt (Weber). Om een voorbeeld uit het dagelijkse leven te nemen: hoe reagerenwe als er een gebeurtenis plaatsvindt die we als ongewenst beschouwen (zoals: hetdoorbreken van een dijk, een ontsnapping uit een gevangenis, een crash van een

 vliegtuig, enz.)? Doorgaans stellen we ons dan zonder meer de vraag naar wat ergedaan moet worden om te voorkomen dat dit nog een keer zal gebeuren (bijvoor-beeld in de vorm van een nieuwe maatregel, verbod, wet of procedure). Ter discus-sie staat dan niet of dergelijke regels wel zin hebben en in welke situaties: het gaater om   ‘dat er regels (of maatregelen) zijn’. Privacy lijkt gemakkelijk prooi te wor-

Vrijheid

81

. Bij Hobbes is één van de eerste vormen aan te treffen waarin ditzelfde nooit tot rust komende stre- ven tot uitdrukking komt. Hij concludeert in zijn Leviathan tot een   ‘algemene geneigdheid van de helemensheid’, dat wil zeggen, tot een   ‘… voortdurend en rusteloos verlangen naar steeds meer macht, een verlangen dat slechts eindigt bij de dood. En de oorzaak daarvan is niet altijd dat een mens op een meerintensief genot hoopt dan hij al heeft meegemaakt; ook niet dat hij niet tevreden is met een matige hoeveel-heid macht; maar omdat hij niet zeker kan zijn van de macht en de middelen om goed te leven die hij nubezit, zonder dat hij zich er meer van verwerft.’ (Hobbes, Th., Leviathan, Boom/Meppel,  ; gedeeltelijke vertaling van: Leviathan, Andrew Crooke, London, , dl. . hfst. .)

Page 82: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 82/295

den van een de regeldrift naar meer veiligheid, ook al treedt de bedreiging van die veiligheid statistisch gezien uiterst marginaal op: dat het een keer is mis gegaan kaneen voldoende reden zijn om iets wat niet is gestructureerd te willen structure-ren.

Dat iets niet in zijn geheel onder controle gebracht kan worden is een onverteer-bare gedachte. Het rusteloze streven naar verandering zal niet ophouden, mede (of:

 vooral) krachtens de idee van de absolute vrijheid. In dit idee en het hieruit vol-gende streven is opgenomen dat de werkelijkheid niets anders   ‘mag ’ zijn dan hetresultaat van door de vrije en redelijke wil opgestelde procedures en voorschriften.Al een incident (met mogelijk ernstige gevolgen op individueel vlak) kan aanlei-ding geven tot de ontsteking van een golf van controle- en beheersingsmaatrege-len, zoals we zagen.

In het onderstaande zullen we verschillende situaties tegenkomen waarin we ditstreven naar absolute vrijheid werkzaam zien. Dit streven zal, als we de boven-staande redenering volgen, vanwege zijn onmogelijke karakter ergens stuk moetenlopen. De voorziene ‘tevredenheid’ waar de verlichting naar uitstond blijkt niet totstand te komen, ondanks omverwerping van traditie en religie, een indrukwek-kende sociale en technische productiemachine. De Franse revolutie sloeg om vanstreven naar vrijheidsverwerkelijking naar terreur. Verderop in de studie zal ik trachten zichtbaar te maken dat winst begrepen als doel in zich zelf een in deeconomische sfeer tot uitdrukking komend voorbeeld is van het streven naar abso-lute vrijheid met mogelijk ontsporende gevolgen.

De ander en verwerkelijking van de vrijheid.

Zoeven stelde ik dat de situatie van de (verwerkelijking van de idee van de) abso-lute vrijheid niet reëel is. Ten aanzien van allerlei zaken (fiets, mobieltje, huis,werk, uitgaansgelegenheden, maar ook zaken als ziekte, sterven, armoede, liefde,geluk) blijft altijd wat te wensen over of is de situatie zelfs dramatisch. De betekenis

 van het bovenstaande bestaat erin de (‘moderne’) richting of tendens aan te gevenhoe we met dit soort van zaken doorgaans omgaan. Dan wordt het enigszins be-grijpelijk hoe het mogelijk is dat we enerzijds met de uiterste mogelijkheden van de

Han van Diest

. Men noemt dit wel:   ‘incidentenpolitiek ’. Daar veiligheid vele aspecten van het menselijk bestaanbetreft, kan en zal het ook telkens ergens weer mis gaan. Samen met een motiverend maar irreëel  ‘ideaal’ van absolute vrijheid (hier: dat van de absolute veiligheid) is daarmee de voorwaarde geschapen voor ‘hypegestuurde incidentenpolitiek ’ die mogelijk over gekoesterde waarden heen walst tot op het moment dat de‘hype’ is geluwd en iets anders de aandacht ‘opeist’. Hier zien we de samenhang  – waar ik nog op terugkom– dat dit streven naar absolute veiligheid uiteindelijk willekeur oplevert. Deze politiek vervangt een politiek die, uitgaande van de vraag in wat voor samenleving we willen leven, een veiligheidspolitiek gestalte trachtte geven waarin het streven naar veiligheid op reële wijze wordt benaderd.

Page 83: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 83/295

medische techniek iedere ziekte of ieder ongemak wensen te bestrijden, terwijl weanderzijds de grootst mogelijke ellende   ‘toelaten’ in andere gebieden van de we-reld. Van de wereldellende abstraheren we in hoge mate, terwijl we in domeinenwaar de absolute vrijheid een kans heeft ver door schieten. Op dit probleem kom ik nog terug.

Deze tendens is ook zichtbaar in ons denken over en handelen in organisaties.Maar hoe ligt het als we dit begrip van vrijheid in verband brengen met het bestaan

 van andere mensen?

Een spanning 

In eerste instantie lijken de kansen voor de verwerkelijking van de vrijheid nog slechter te liggen. Immers, deze verwerkelijking impliceert dat ik de realiteit veran-der zodat zij uitdrukking geeft aan mijn vrijheid: ik wil een werkelijkheid, dus deander, ‘op mijn maat’.

Ik  deel  de werkelijkheid met anderen. Tot die werkelijkheid behoren anderen.Zij kunnen mij actief tegenwerken in mijn vrijheidsstreven. In een gegeven samen-leving (of organisatie) kan het vervolgens zo zijn dat de wetten, verboden, proce-dures enz. het mij juist onmogelijk maken aan mijn vrijheidsstreven vorm te geven.Dan zal ik er dus tevens voor moeten zorgen dat die samenleving dusdanig is datzij mij niet belemmert om dat te doen. Maar dat zullen dan alle andere mensen ook doen. Strijd lijkt onvermijdelijk. Het streven naar de verwerkelijking van de vrij-heid dreigt stuk te lopen op het bestaan van de vrijheid van de vele anderen. Is dezestrijd definitief en onvermijdelijk, en dus: kan de vrije wil maar zeer beperkt en opbasis van een hoop   ‘geluk ’ tot stand komen? Maar ook dat zou strijdig zijn metmijn vrijheidsstreven: ik blijk afhankelijk van het  ‘geluk ’ dat me al of niet toevalt.

Maar er is nog niet voldoende onderzocht wat het betekent wanneer een naar vrijheid strevende mens zich verhoudt tot een andere mens die dat ook doet. Die verhouding moet eerst vanuit de idee van de vrijheid zelf gedacht worden alvorenswe conclusies kunnen trekken.

De ander heeft een eigen zelfstandigheid (‘objectiviteit’). Maar in die zelfstan-digheid is de ander precies zoals ik: een ik met een vrije wil. Zo bezien is de verhou-ding tussen twee mensen volkomen symmetrisch; zij onderscheiden zich in  niets

 van elkaar. In de ander hoeft  mijn vrijheid zich niet te verwerkelijken, omdat in deander die vrijheid al is gerealiseerd . Kortom, ik herken in de zelfstandigheid van deander volkomen mijzelf zonder er iets voor te hoeven doen. Hiermee is toch hetstreven van de realisering van de absolute vrijheid voltooid?

Voor wat betreft dingen en dieren is een dergelijke transparante en absolute verwerkelijking van de vrijheid niet mogelijk, mede daarom spraken we bovenover een niet reële situatie. Maar als mensen nu voor elkaar die herkenning totuitdrukking brengen is er sprake van een volkomen verwerkelijking van de idee

Vrijheid

83

Page 84: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 84/295

 van de vrijheid: de ander herkent zich in mij, en ik in de ander, en we weten vanelkaar dat we elkaar erkennen als elkaars gelijke. Hegel zou zeggen: de verwerkelij-king van de vrijheid is ‘an und für sich’; de vrijheid is in de ander absoluut bij zichzelf; er is niets ‘ vreemds’ meer.

Hier klinkt het idee door van de revolutie: ‘ vrijheid, gelijkheid en broederschap’.Iedere vorm van miskenning van de ander dient teniet gedaan te worden; het gaatom de heerschappij van het   ‘Goede’ om het  ‘Vrederijk ’. Maar we weten ook: juistdat streven is evenzeer de oorsprong van de terreur waar de Franse revolutie op isuitgelopen. De zuiverheid van de republikeinse   ‘deugdzaamheid verdedigde menhier door het uit de weg ruimen van de opposanten daarvan. In een latere periodeis het communisme  – dat gebaseerd is op hetzelfde vrijheidsidee (zie het onder-staande)  – tot vormen van totalitarisme uitgelopen. Maar ook iets vergelijkbaarsgeldt voor organisaties: als producten van de moderniteit zijn zij tevens producten

 van de vrijheid. Ook in deze context gaat men uit van de onaantastbaarheid van de vrijheid van ieder individu. En toch is een min of meer totalitaire, dus een aan de vrijheid tegengestelde situatie, niet vreemd in veel organisaties.

Er ontbreekt dus iets fundamenteels in deze analyse van de vrijheid. Dit gebrek doet zich voelen in de mogelijk ervaren vreemdheid van de boven geschetste over-gang naar de ander: ‘er klopt hier iets niet’. Bij nader inzicht moeten we stellen dater nog slecht is gesproken over de mogelijkheid  dat  in de relatie tot de ander de

 vrijheid zich kan realiseren. De persoon die in zijn vrijheid slechts zichzelf als vrijewil wil, herkent zich wel in de ander precies in zoverre de ander ook vrij is, maar eris nog niets gezegd over de  wijze waarop die herkenning kan plaats vinden. Er isnog slechts gesproken over de formele structuur van de herkenning, maar nog niets over de inhoudelijke aard ervan.

We zeiden zojuist dat de persoon in de ander zich volledig herkent, omdat deander ook vrij is. Maar hoe zou een persoon überhaupt kunnen weten dat er ande-ren zijn? Het eerste antwoord dat we wellicht kunnen geven is dat ik   ‘gewoon’

anderen ‘zie’. Ik kan toch  ‘gewoon’ iemands ogen, benen, lopen enz. gewoon zien?Maar als we de zaak op scherp zetten zou je kunnen zeggen: ik zie mijn kippen enook mijn huis. Maar dat wil niet zeggen dat zij daarom personen zijn. Uit   ‘niets’

blijkt dat het in het ene geval om een vrije persoon gaat en in de andere gevallenniet. Kortom we moeten de vraag stellen: hoe toont een persoon zich  als persoonaan anderen in de wereld? En hoe moet de verhouding tussen dat tonen en de vrij-heid gedacht worden?

Twee met elkaar samenhangende aspecten dienen in onze analyse betrokken teworden als we hier verder willen komen.

Han van Diest

. zie o.a.: Morgan, o.c., met name hfst.   , maar ook: Diest, J. van,   ,  Zinnig Ondernemen. Het reflexieve handelen als grondslag voor de continuïteit van ondernemingen.  Van Gorcum, Assen, hfst.   en .

Page 85: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 85/295

Eindigheid van de vrijheid 

Het eerste aspect heeft betrekking op het gegeven dat de mens eindig  is. Dit houdtin dat de vrije wil zich niet   ‘op eigen houtje’ kan  verwerkelijken. Dat de mens ditwel zou kunnen is in de loop van de geschiedenis van de westerse filosofie keer opkeer bevestigd. Op de achtergrond blijkt in de meeste gevallen de gedachte een rolte spelen die al eerder aan de orde kwam, namelijk dat de mens de plaats in gaatnemen van God. In hoge mate werd de gedachte, voorgestelde of  ‘gevoelde’ abso-

lute vrijheid van God (Gods ‘almacht’) overgedragen op de mens.In deze moderne omkering heeft Descartes een sleutelrol vervuld. Hij ondernam

als eerste de poging de wereld en zichzelf geheel te reconstrueren. Boven zagen weal dat voor hem slechts datgene van de wereld in zijn bestaan erkend kon wordenwat door de molen van het heldere en duidelijke denken ongeschonden (‘helder enduidelijk ’) is heen gekomen. Descartes was als een  ‘manager’, die de wereld als eensoort organisatie zag die eens en voor al via heldere en duidelijke structuren enprocedures volledig op orde moet worden gebracht.

Wellicht zonder dat Descartes zich dat realiseerde impliceert deze reconstructie-poging van de wereld de  eindigheid  van de menselijke vrijheid of de   ‘geest’. Wantdeze reconstructie moet  nog tot stand gebracht worden; zij is er niet van meet af aan. Door de ontwikkeling van bijvoorbeeld de wetenschappen en de techniek dient deze reconstructie tot stand te komen. Dit houdt in dat hij  – in ieder gevalimpliciet  – de menselijke vrijheid als een  vermogen  (potentie) opvat dat zich tot

 volledige kennis en vrijheid  heeft  te realiseren. De situatie is vergelijkbaar met eenmanager die zich nog niet   ‘ volledig ’ heeft gerealiseerd zolang er nog iets in   ‘zijn/haar’  organisatie is dat ontsnapt aan de door hem/haar opgestelde structuur of procedures en bijvoorbeeld een beroep gaat doen op de organisatietheorie.

Het is van belang op te merken dat Hegel  deze eindigheid expliciet erkent. In dekern komt dit eindigheidbegrip neer op dat van (nog)  onontwikkeld  of onbepaaldzijn: iets is eindig als het nog een onbepaaldheid in zich heeft. Zijn gehele filosofieis een filosofie van de ontwikkeling (d.i. de opheffing van de onbepaaldheid) vande vrijheid. Vrijheidsrealisatie bestaat precies in deze opheffing, dat wil zeggen: inhet zichzelf theoretisch en praktisch rationeel bepalen. Pas dan  ‘is’ de mens. Wathoudt dat in?

Eindigheid en contingentieHegel kent niet die opvatting van eindigheid die men kan omschrijven als de  con-

tingentie van het gegeven dat er iets   is, maar er evengoed  niet  had kunnen zijn.

Vrijheid

85

. Zo kan de figuur ontstaan dat een manager een goed lopend organisatieproces toch rationaliseert,omdat dat proces niet volgens een door hem bedachte procedure verloopt.

Page 86: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 86/295

Deze eindigheid is denkend te ervaren wanneer je je realiseert dat, hoezeer je je ook kunt ontwikkelen en hoezeer ik kan begrijpen op welke wijze ik op de wereld bengekomen (reproductievermogen van de menselijke soort), je toch voor het raadselstaat dat de wereld er is, dat je er   ‘bent’ en dat je geen enkel grip hebt op dat ge-geven, ook al weet je jezelf  ‘in vrijheid’ te verwerkelijken. Want wil iets zich kunnen

ontwikkelen tot iets (‘ verwerkelijken’) dan is verondersteld dat er iets is,  dát  zichkan ontwikkelen (verwerkelijken). Hoezeer we ook kunnen terugredeneren tot dezgn.  ‘oerknal’, telkens moeten we veronderstellen dat er iets  ‘is’. Deze  ‘metafysi-sche’ betekenis van contingentie is Hegel vreemd. Het is precies daar waar in defilosofie van bijvoorbeeld de middeleeuwse filosoof/theoloog Thomas van Aquinozijn wijsgerige reflectie op de scheppingsidee inzet. De scheppingsverhouding isdan deze: dat God de wereld op zodanige wijze in het  ‘zijn’ of bestaan heeft gestelddat zij (de wereld inclusief haar bewoners) een eigen, zelfstandig en individueelbestaan heeft   op grond waarvan  hij zichzelf kan ontwikkelen (realiseren). Dehoogste vorm van de   ‘aardse’ zelfstandigheid is dan die van de mens en zijn vrijeredelijkheid (of: redelijke vrijheid). Deze vrijheid heeft hij dan te ontwikkelen,maar die ontwikkeling bereikt nooit die van de oneindigheid (of absoluutheid),omdat die nooit de aan de vrijheid eigen contingentie van zijn bestaan kan over-winnen. Een mens ‘stelt’ zichzelf niet in het bestaan en zal dat ook nooit kunnen.

Kortom, voor Hegel betekent de ontwikkeling van de vrijheid de verwerkelijking  van de absolute vrijheid als een ontwikkeling naar oneindigheid (=oneindige, rati-onele bepaaldheid). Die vrijheid is in eerste instantie nog   ‘onontwikkeld’ of   ‘ein-dig ’. De vrijheid is nog slechts   ‘an sich’, dat wil zeggen: in haar formele structuuraan de orde gesteld. Iets van die (‘inhoudelijke’) verwerkelijking zoals Hegel dieheeft begrepen wil ik hier bespreken. Vervolgens wil ik nagaan wat daarvan de ge-

 volgen zijn voor de relatie van een vrije mens tot andere vrije mensen (‘intersub- jectiviteit’).

Han van Diest

. Vgl. Drees, W. B.  . Heelal, Mens en God: Vragen en gedachten. Kok, Kampen.. Aertsen, J. A.  ‘Eenheid en veelheid’ in: De weerbarstige werkelijkheid  Red.: G. de Grunt, Tilburg 

University Press, Tilburg.. Bij Hegel komt dit punt ook ter sprake op het moment dat de menselijke vrijheid zijn eindigheid niet

kan overwinnen. Echter, in plaats van deze eindigheid metafysisch te doordenken kiest Hegel de weg vande ‘universeel’ gedachte Geest als Subject dat zichzelf tot uitdrukking brengt in de (menselijke) werkelijk-heid. Vanuit deze gedachte meent hij een ‘beperking ’ te kunnen denken voor wat betreft de werkzaamheid van de absolute vrijheid die bijvoorbeeld in de Franse revolutie leidde tot destructie en terreur. Deze beper-king (‘eindigheid’) betreft dan het gegeven dat zich in en door het bloedvergieten heen de Geest een (soci-aal-politieke) ‘ vrije’ orde zou realiseren. Hier hoort ook het thema thuis van de  ‘list van de rede’ in Hegelsgeschiedenisfilosofie. De absolute geest is bij Hegel de (uiteindelijk) zichzelf in het bestaan stellende geestin en door (met name) het menselijke handelen. Dit is principieel (metafysisch) wat anders dan een Goddie de wereld in zijn individuele en zelfstandige bestaan ‘stelt’.

Page 87: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 87/295

Eindigheid en lichamelijkheid 

Het tweede hiermee samenhangende aspect is dat de menselijke vrije wil die vaneen lichamelijk zelf is. Hoe verhoudt zich de ontwikkeling van de menselijke vrij-heid zich tot deze lijfelijkheid en de hierbij behorende behoeftigheid? Het denkenover vrijheid blijft onvolledig als we geen rekenschap afleggen van het gegeven datwe een lijf hebben en waarover we enerzijds (soms/vaak) kunnen beschikken maarwaar we anderzijds ook van afhankelijk zijn. Wat dat impliceert is niet op voor-hand duidelijk; het is daarom zaak daar nader zicht op te krijgen. Dit inzichtdraagt m.i. bij aan het doel van deze studie: een doordenking van organisaties tebieden vanuit het perspectief van de vrijheidsverwerkelijking. Bestaat bijvoorbeeldde legitimering van (onder andere economische) organisaties niet voor een belang-rijk deel in het gegeven dat zij het  mogelijk maken onze (lichamelijke) behoeftenop een gewenste wijze te bevredigen? Andersom gezegd: zou het overgrote deel vanorganisaties niet overbodig blijken als we geen lichamelijke behoeften, dus geenlichaam zouden hebben? Menselijke vrijheidsverwerkelijking hangt noodzakelijk samen met de wijze waarop mensen hun ook   ‘lijfelijke’ behoeften vervullen. Ditbetekent tegelijk dat deze vrijheidsverwerkelijking intern samenhangt met het ont-staan, voortbestaan en de inrichting van organisaties.

Om daar nader zicht op te krijgen zal ik in het volgende hoofdstuk de vraagstel-ling omkeren. Ik zal daar nagaan wat het betekent dat in een lichaam de vrije wil

 van de persoon zich manifesteert. Die vrije wil zal zich tot zijn lijf moeten verhou-den, wil hij in staat zijn zichzelf tot uitdrukking te brengen tegenover anderen enom veranderingen in de werkelijkheid aan te kunnen brengen.

Maar nu wil ik eerst aandacht vragen voor de ontwikkeling van de vrijheid vande persoon in relatie tot anderen als een belangrijk aspect van de menselijke vrij-heidsverwerkelijking. Hierbij zie ik dus nog af van het gegeven dat die ontwikke-ling ook altijd bemiddeld is door de lijfelijkheid (of: lichamelijkheid) van de per-soon.

De vrije persoon, eigendom, de ander 

De eindigheid van persoon brengt met zich mee dat hij het andere nodig heeft omtot zichzelf te komen, om zichzelf te realiseren. Waar het nu om gaat is op welkewijze de persoon zich daartoe kan verhouden om tot zichzelf te komen, dat wilzeggen: zichzelf te realiseren. Dit   ‘andere’ betreft zowel de menselijke als de nietmenselijke wereld ‘buiten’ het bewustzijn van de persoon.

Hegel gebruikt het woord persoon om de formele structuur van het vrije indivi-du aan te geven.

Vrijheid

87

Page 88: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 88/295

Personen zijn hier  ‘gelijk ’ en onderling verwisselbaar gedacht omdat van iederespecifieke inhoud (individuele behoeften e.d.) nog is geabstraheerd. Anders ge-zegd, het gaat hier niet om individuen in hun concrete hoedanigheid, maar omindividuen bezien vanuit een specifiek gezichtspunt, namelijk  voor zover  het gelij-ke (dus verwisselbare) personen zijn die hun vrijheid willen realiseren. Het betrefthier (ongeveer) de betekenis van het begrip persoon, wanneer we zeggen dat ieder-een als persoon gelijk is voor de wet. Het gaat hier dus om een rationele constructie

 van de vrijheidsverwerkelijking op basis van een aantal structurele eigenschappenhet begrip vrijheid. Het gaat dus  niet  om een  historische reconstructie; men kanhier eerder van een   ideaaltypische   reconstructie spreken. Doel ervan is om eenaantal conceptuele samenhangen te verhelderen die een rol (kunnen) spelen in desociale praktijk van mensen. Die samenhangen vormen een kader met behulpwaarvan men concreet maatschappelijk gedrag van individuen kan interpreteren.

Als we over bijzondere individuen of personen spreken dan moeten we ook spreken over hun specifieke wilsinhouden die zij willen realiseren. Personen willennu eenmaal dít of dát. Als we dat zouden weglaten dan is de persoon nog leeg, enzou in de erkenning van de ander slechts neerkomen op de erkenning van een lege

 vorm of huls. Dat zagen we al in een vorige paragraaf.De persoon moet vanwege hun eindigheid   ‘naar buiten treden’. De situatie is

enigszins vergelijkbaar met iemand die iets   ‘wil’ zonder daarvoor nog iets gedaante hebben. Dan blijft het bij dagdromen,  ‘wensen’. Maar helaas (?), er is geen spra-ke van zoiets als ‘Luilekkerland’.

Eigendom

Hoe kan de persoon als vrije persoon ‘naar buiten’ treden teneinde de fase van hetlouter   ‘dagdromen’ te boven te komen om zijn  daadwerkelijke (‘werkende’) vrij-heid te realiseren? Hij kan zich een object toe-eigenen. Zijn vrijheid wordt danobjectief omdat dat object zijn vrijheid weerspiegelt. Laten we het voorbeeld ne-men van een huis. Kan via een huis de vrijheid objectief worden? Kan een persoonzijn vrijheid daarin herkennen? Een huis vertoont in zijn zelfstandigheid een weer-stand die onverschillig of zelfs vijandig staat tegenover mijn vrijheid. Zeker, ik kanhet vanuit vele gezichtspunten beschouwen (waardeobject, bouwkundig object, es-thetisch object enz.) maar ik zal het op deze wijze nooit volledig in de grip kunnenkrijgen. Ten eerste is het aantal perspectieven en daarmee het aantal gebruiksmo-gelijkheden in principe eindeloos terwijl ten tweede andere gebruiksmogelijkhedenweer zijn uitgesloten. De vrijheid herkent zich dus nooit volkomen in een huisomdat het in principe onverschillig staat tegenover mijn vrijheid.

Maar vrijheid is in eerste instantie positieve vrijheid. Dit houdt in dat de vrijepersoon niet in zijn vrijheid bepaald (gedetermineerd) wordt door dat huis; hij kanzich tot dat huis als zodanig  en  vrij verhouden. Als ik mij tot iets als zodanig  ver-

Han van Diest

Page 89: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 89/295

Page 90: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 90/295

immers alleen nog maar gezegd, dat  anderen mijn eigendom (moeten) erkennen.Voor Hegel wordt die orde objectief  in  het proces van het  ruilen (van eigendom-men). Hierin blijkt de werkzaamheid (objectiviteit) van vrije personen. In de ruilbeseft of realiseert de andere persoon zich dat een bepaald voorwerp dat hij zich

 via het ruilproces wil toe-eigenen aan mij toebehoort.Hij kan het zich dus niet   ‘zomaar’ toe-eigenen. Zou hij dat wel doen, dan is er

sprake van diefstal. In de ruil erkennen de ruilende personen elkaar als eigenaars.Zij erkennen elkaar als vrije personen voor zover zij elkaars eigendomsrechten er-kennen. Op grond van die erkenning kan een overdracht plaatsvinden van eigen-domsrechten. Hierbij is dus verondersteld dat de ruilpartners elkaars eigendoms-rechten erkennen en hiermee elkaars recht om die eigendomsrechten uit tewisselen. Dit betekent dat zij elkaars vrijheid hebben erkend.

En daar was het om te doen: de daadwerkelijke vrijheid van de persoon kanalleen in relatie tot andere personen tot uitdrukking komen. De specifieke kenmer-ken of eigenschappen van datgene wat geruild wordt doen er hier (nog) niet toe: zijhebben slechts de betekenis van ‘middel’ of materiaal teneinde de persoonlijke vrij-heid een objectieve gestalte te geven. En daarvoor telt alleen de zelfstandigheid vanhet ding zelf. De betekenis van de zelfstandigheid van het ding als eigendom isprecies de zelfstandige vrijheid van de persoon die dat ding in eigendom heeft;deze zelfstandigheid wordt in het proces van de ruil erkend, dat wil zeggen: objec-tief (‘intersubjectief ’).

Aan de zelfstandigheid van voorwerp moet een   waarde  worden toegekend.Door de waarden met elkaar te vergeleken worden voorwerpen ruilbaar. Hoe diewaarde daadwerkelijk tot stand komt houdt verband met de (‘waardering ’ van de)specifieke eigenschappen van de te ruilen dingen; deze vraag is hier echter (nog)niet van belang. Hier gaat het er alleen maar om dat  het voorwerp een overeenge-komen waarde heeft en dat  die waarde kwantitatief  blijkt te moeten zijn: de zgn.ruilwaarde. Pas dan is het mogelijk kwalitatief geheel verschillende voorwerpenmet elkaar te kunnen ruilen tegen  ‘dezelfde’ ruilwaarde (gemeenschappelijke waar-de). Het gaat er hierbij om dat de waardes van de onderling te ruilen voorwerpengelijk moeten zijn. Zoals de vrije personen als gelijken tegenover elkaar staan die-nen ook de beide waardes van de te ruilen goederen gelijk te zijn. De gelijkheid vande geruilde waardes drukt de gelijkheid uit van de vrije individuen en dus de we-derkerigheid van de erkenning van elkaar als vrije individuen.

Uiteraard ruilen vrije personen niet permanent goederen met elkaar. De eigen-domsorde als   ‘geïnstitutionaliseerde’, als geaccepteerde wijze van omgaan met el-kaar en elkaars eigendommen geeft aan de ruilrelatie als zodanig  een zelfstandig-heid. Als geïnstitutionaliseerde zelfstandigheid biedt zij de permanentemogelijkheid en garantie dat ruilacties kunnen worden voltrokken. Dit impliceertdan ook dat in die verzelfstandigde eigendomsorde tevens de persoonlijke vrijheidis geïnstitutionaliseerd. Het gaat hier nog niet om een  geformaliseerde rechtsorde

Han van Diest

Page 91: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 91/295

die wordt gehandhaafd door de rechtspraak. Het gaat er hier slechts om het ge-geven dat als de vrije persoon zich als vrij tegenover andere personen manifesteert(in de vorm van ruilrelaties) een dergelijk eigendomsorde is  verondersteld . Dat kanook zo gezegd worden: de objectivering  (verwerkelijking) van de vrije persoon voorzichzelf en tegenover andere personen bestaat precies in de  overgang  naar zo’neigendomsorde.

Gebruikswaarde en ruilwaarde

In deze analyse wordt de zelfstandigheid van het voorwerp bepaald vanuit het vrij-heidsbegrip en zijn objectivering. Hier toont zich het karakter van een grondmotief 

 van de moderniteit  (die werkzaam is in de filosofie van Hegel). De betekenis of zin van het voorwerp wordt uitsluitend  bepaald vanuit de vrije wil (het perspectief vande mens); de zelfstandigheid van het voorwerp is bij hem de  geprojecteerde zelf-standigheid van de vrije wil. De betekenis van het voorwerp bestaat er dus uit-sluitend in dat het drager is van de vrije wil van de eigenaar; het   ‘is’ niets anders,het heeft geen eigen status.

De vrije persoon zoals die tot nu toe aan de orde is geweest was nog echter geenconcreet individu; hij was nog niet veel meer dan een ‘lege’ vrijheidsfunctie die zich

 via de eigendomsorde en de ruil tracht te realiseren. Concrete personen zijn echterniet slechts betrokken op dingen  ‘in het algemeen’ maar altijd op specifieke, indivi-

duele dingen of zaken. Waarom zouden zij anders een specifiek voorwerp tegeneen ander voorwerp willen ruilen? Dan gaat het wel degelijk om de specifieke ei-genschappen van dingen. Dit gegeven brengt een ongelijkheid met zich mee dieniet zonder meer in verband gebracht kan worden met het kwantitatieve meer of minder van de waarde (zie boven: hogere of lagere  ruilwaarde). Iemand wenst be-paalde dingen vanwege hun specifieke of bepaalde eigenschappen in zijn bezit tehebben of te verkrijgen; het gaat dan om dat wat Marx de  gebruikswaarde heeftgenoemd.

Vrijheid

91

. Een voorwerp kan men hier beschouwen als een ‘ voor-werpsel’, als een  ‘pro-jectie’ waarin de per-soon zich ‘werpt’.

. Zie hiervoor: Marx, K.,  , ()  Das Kapital. Dietz Verlag, Berlin, Deel   , Hfst.   . De gebruiks-waarde kan men beschouwen als het   ‘restant’ dat zich onttrokken heeft aan de zgn. onttovering van dewereld. Met die onttovering zijn complexe structuren van betekenissamenhangen aanzienlijk gereduceerd.Alleen die kwaliteiten van de dingen in de wereld hebben nog betekenis die in verband staan met deproductie en reproductie van de menselijke soort. Alle overige, zoals religieuze of spirituele betekenissenzijn geëlimineerd, zoals die van relikwieën, heilige plaatsen en dagen, bos en woudgeesten en magischegeneeskundige krachten in de natuur. De wereld wordt hiermee mogelijk object van de abstract/rationele vrijheid van mensen. Wat wij  ‘commercialisering ’ noemen zou men kunnen interpreteren als een verderefase in deze onttovering: alle (resterende) betekenissen gelden dan slechts (of: zijn slechts  ‘werkelijk ’) voorzover zij als  ruilwaarde  gezien kunnen worden resp. uitdrukbaar zijn in geld. Deze verabsolutering kan

Page 92: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 92/295

In de verschillende kwantitatieve waardes (‘ruilwaardes’) van mogelijke ruilob- jecten wordt tot uitdrukking gebracht dat kwalitatief  onderscheiden eigenschappeneen verschillende  kwantitatieve waarde hebben. Daardoor maken deze kwantita-tieve waardes het mogelijk de individuele eigenschappen van de ruilobjecten onder-ling met elkaar te vergelijken. Ook wordt het mogelijk om, ondanks de onderschei-den kenmerken van de personen en de dingen,  toch tot een ruilrelatie te komen(waarin, als ruil relatie, gelijkheden van waardes worden uitgewisseld). Dit impli-ceert dat het ontstaan van de ruilwaarde (als onderscheiden van de gebruikswaarde)bijdraagt aan de verwerkelijking van de vrijheid. Voor ons (in onze maatschappij)wordt de ruilwaarde in geld uitgedrukt. Daarom kan geld ook gezien worden als eennoodzakelijke voorwaarde voor de verwerkelijking van de vrijheid.

Ruil, arbeid, technische idee en productiviteit

Er is pas van een ruilproces sprake wanneer er daadwerkelijk ruilhandelingenplaatsvinden. Pas dan vindt er een daadwerkelijke en wederkerige erkenning plaats

 van personen. Als voorwaarde hiervoor geldt minimaal dat er kwalitatief verschil-lende goederen beschikbaar zijn die men wil ruilen met elkaar. Maar is dat welgegarandeerd?

Deze vraag kan op het niveau van de abstracte persoon niet opgelost worden. Deabstractie moeten we dus ongedaan maken. Immers slechts voor concrete, licha-melijke personen kunnen verschillende eigenschappen van voorwerpen zin heb-ben zodat zij op een gegeven moment bepaalde voorwerpen willen ruilen tegenandere.

Dit lichaam heeft behoeften. Worden deze behoeften niet voldoende bevredigd,dan is het voor de concrete persoon onmogelijk te bestaan. Voor deze behoeftebe-

 vrediging zijn middelen, dat wil zeggen: voorwerpen met specifieke eigenschappennodig. Concrete personen zijn in principe bereid om goederen te ruilen als zijdaardoor de beschikking krijgen over goederen met eigenschappen die hen in staatstellen hun behoeften te bevredigen.

De natuur voorziet weliswaar in een diversiteit aan materialen, planten en die-ren, maar daar volgt nog niet uit dat zij  geschikt  zijn om als ruilgoederen op tekunnen treden. Want daarvoor is het nodig dat zij behoeften van mensen kunnenbevredigen. Maar veel dingen uit de natuur zijn daarvoor niet geschikt. Pas alsmensen in staat zijn om de natuur te  bewerken kan men   ‘garanderen’ dat er (vol-doende) geschikte goederen beschikbaar komen om te ruilen. Met dat vermogen

Han van Diest

men opvatten als een uitdrukking van het streven naar de in het boven besproken absolute vrijheid (in deeconomisch/maatschappelijke sfeer).

. Zie hiervoor: Santen, J. van, , Geld. Teken van geestelijke vrijheid. SUN, Nijmegen.

Page 93: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 93/295

hebben mensen het immers zelf   ‘in de hand’ om te bepalen welke eigenschappengoederen hebben. Arbeid, het bewerken van de natuur, blijkt een mogelijkheids-

 voorwaarde voor het tot stand laten komen van ruilprocessen. Echter, wat is dat:arbeid?

Zoeven bleek het lichaam de bron van behoeften te zijn. Maar daarmee is debetekenis van het lichaam nog niet aangegeven. In de arbeid krijgt het lichaam eenspecifieke rol: datzelfde lichaam is in het arbeidsproces  middel . Via ons lichaambewerken we de natuur, dat wil zeggen: brengen we in de natuur vormen aan diewe zelf hebben gekozen. Door die vormen   ‘ verstandig ’ te kiezen is de persoon inprincipe in staat de natuur dusdanig om te vormen dat er goederen ontstaan diekunnen voorzien in de   ‘levensbehoeften’. Aldus kan men ook goederen produce-ren die voor de ruil geschikt zijn.

Technische idee en machineArbeid staat voor het aanbrengen van vormen in de natuur die we zelf hebbengekozen. Hierin wordt de natuur tot op zekere hoogte beheerst. Deze beheersing 

 veronderstelt wat we de  technische idee kunnen noemen.  In dit idee gaat het erom dat een persoon (‘ingenieur’ of  ‘technicus’) de natuur gaat beheersen door hetaanbrengen van een nieuwe, door hem bedachte combinatie (ordening, ontwerp)

 van haar natuurkrachten. De natuur heeft   ‘op zich’   een bepaalde zelfstandigewerking. De technische idee drukt uit dat mensen die zelfstandige werking con-form een bepaalde, ‘zelf bedachte’ structuur of ordening trachten te laten verlopen.

Hiervoor is (wetenschappelijke) kennis nodig van de natuur en haar wetmatig-heden. Want het bedachte ontwerp   ‘werkt’  alleen maar als hierin het specifiekekarakter (‘wetmatigheden’) van de natuurkrachten is verdisconteerd.

Met behulp van dit idee kan men het begrip machine definiëren. Iedere machineis de realisatie in de natuur van zo’n van te voren bedacht ontwerp. Functionerendconform dit ontwerp, realiseert de machine een door de ontwerper beoogd  doel 

(draaien, hakken, graven, boren). Het ontwerp van de machine is zodanig, dathierin haar zelfhandhaving in de natuurkrachten is opgenomen; dit bereikt men

 via zgn. terugkoppelingsmechanismen. Hierdoor verkrijgt de machine haar zelf-standigheid. De aangebrachte ordening handhaaft zich  ‘in de natuur’ in en doorhet voltrekken van de mechanische’ processen op basis van deze randvoorwaar-den. ‘Je hebt er geen omkijken meer naar…’, mits… .

Als zelfstandig ding is een machine op te vatten als de objectivering (verwerke-lijking) van de abstract/rationele vrijheid omdat hierin een eigen rationeel ontwerpis gerealiseerd dat met het oog op een bepaald doel is geformuleerd.

Vrijheid

93

. Zie: Hollak, J.H.A., , Van causa sui tot automatie. Uitgeverij Paul Brand, Bussum; Coolen, M.,, De machine voorbij. Boom, Meppel.

Page 94: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 94/295

De abstractheid van de vrijheid komt hier als volgt tot uitdrukking. Men be-schouwt de natuurkrachten slechts vanuit het perspectief van hun mogelijke func-tionele rol binnen het ontwerp. Of zij ook andere kwaliteiten hebben  ‘doet er niettoe’, zoals kleuren en esthetische kwaliteiten, mits zij geen verstoringen opleveren.Als dit laatste wel het geval is, dan dient men de natuurkrachten  ‘uit te zuiveren’ of ‘gewoon’ ander materiaal te kiezen. Tandraderen kunnen van plastic, ijzer of staalzijn; papier lijkt ongeschikt.

In het machinemodel van organisaties zien we deze abstractheid terug. Mensenbeschouwt men daar (in eerste instantie) alleen functioneel; het doet het er inprincipe niet toe welke mensen dit zijn, mits zij geschikt zijn (inwisselbaarheid

 van medewerkers).

Technische idee en instrumentele rationaliteit Met de idee van de techniek hangt de notie van instrumentele rationaliteit  samen.De technische idee betreft de relatie tussen het technisch ontwerp enerzijds en dete gebruiken natuurkrachten anderzijds. De technicus is   ‘tevreden’ als hij de na-tuurkrachten dusdanig onder controle heeft gebracht dat zij conform zijn ontwerpfunctioneren. De instrumentele rationaliteit betreft echter de relatie tussen doel en(technisch) ontwerp. Men ontwikkelt een technisch ontwerp (bijvoorbeeld dat vaneen auto) teneinde een bepaald doel te bereiken (mobiliteit). Meer algemeen, maardaardoor ook minder duidelijk, zegt men dat de instrumentele rationaliteit de rati-onaliteit tussen middelen en doelen betreft. Hierdoor vervaagt het onderscheidtussen technische idee en instrumentele rationaliteit. De instrumentele rationaliteitheeft als taak een gegeven doel te vertalen naar   ‘functionele specificaties’ van hetontwerp van een middel. Hierin bepaalt men wat het middel   ‘moet doen’. In detechnische idee gaat het om de vertaling van dat functionele ontwerp naar eentechnisch ontwerp waarin natuurkrachten onder dusdanige condities worden ge-bracht dat zij gaan functioneren conform dat (technische) ontwerp. Is dat tech-nisch ontwerp gerealiseerd, dan worden ook de functionele specificaties gereali-seerd waarmee dan ook het doel wordt bereikt.

Ook in de context van organisaties is dit onderscheid zichtbaar. Ten eerste die-nen maatschappelijke doelen (‘behoeften’) vertaald te worden in specifieke ont-werpen van producten of diensten. Vervolgens dienen deze ontwerpen (via ‘imple-mentatie’) daadwerkelijk door organisatiekrachten gerealiseerd te worden. In hetlaatste hoofdstuk kom ik uitvoerig terug op deze kwestie.

Han van Diest

. Wanneer men de technische idee en de instrumentele rationaliteit niet goed van elkaar onderscheidtdan kan een verwarrende situatie ontstaan. Zo kan een bepaalde aanslag  niet  verijdeld zijn terwijl tochgezegd wordt dat   ‘alles’  naar   ‘behoren’   is verlopen. Men bedoelt dan dat de veiligheidsprocedures (het‘ontwerp’ van de technische idee) naar behoren zijn uitgevoerd, maar dat de uitvoering ervan het beoogde

Page 95: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 95/295

Voor de absolute vrijheid zijn (onder andere) maatschappelijke doelen alleenwerkelijk voor zover zij vertaald kunnen worden in technische (of: rationele) pro-cedures. Instrumentele rationaliteit en idee van de techniek (technische idee) val-len hier samen: het rationele ontwerp van de technische idee   is het doel van deinstrumentele rationaliteit als uitdrukkingsvorm van deze vrijheid. Aldus kan ereen soort omkering in het leven worden geroepen: omdat  er voor een bepaald doelof probleem geen technische procedures/oplossingen zijn te geven  ‘kan’ het pro-bleem geen probleem meer zijn.

Technische idee en techniekkritiekHet verwaarlozen van het onderscheid tussen de abstract/rationele vrijheid ener-zijds en de absolute vrijheid anderzijds heeft m.i. geleid tot vormen van techniek-(en cultuur) kritiek die juist krachtens die verwaarlozing hun punt dreigen te mis-sen. Ik geef twee voorbeelden.

Het eerste voorbeeld is dat van Heidegger. Volgens hem krijgt de techniek inhet atoomtijdperk een monopoliepositie voor wat betreft de constitutie van dewerkelijkheid. Het gaat daarbij niet primair om de apparaten. Wetenschap, kunst,religie, politiek en filosofie hebben hun vermogen om de werkelijkheid te ontslui-ten verloren. Allen hinken aan achter de moderne techniek en verworden tot bege-leidingsverschijnselen en compensaties voor het grauwe leven dat de techniek 

 voortbrengt of waarin ze leeft. De moderne techniek bewerkstelligt een eendimen-sionaal zicht op de werkelijkheid: het   ‘Gestell’, het voortdurend uitdagen van denatuur om slechts te verschijnen als bruikbaarheid en beschikbaarheid voor onzeonverzadigbare wil tot macht. Deze wil tot macht, die een wil van de macht is om-wille van de macht staat hier gelijk met het streven naar de absolute vrijheid. Voordit streven verschijnen dingen slechts als ‘Bestand’, dat wil zeggen: als louter mate-riaal voor verdere bewerking. De Rijn wordt waterdrukleverancier of bestelbaarobject voor bezichtiging. Dit is een andere Rijn dan die van de dichter Hölderlin.In de techniek verliezen de dingen hun zelfstandige karakter en zijn aan verwaarlo-zing prijsgegeven. De moderne techniek is voor Heidegger het uiterste gevaar.Waar ´Gestell´, dus het voortdurend onderwerpen aan de wil tot macht (strevennaar absolute vrijheid) heerst, worden andere vormen van omgaan van, en open-stellen voor de wereld verdrongen. De mens ontmoet alleen nog zichzelf in derazernij van de technologische voortgang. Ondertussen ontmoet de mens zichzelf nergens meer.

Doordat Heidegger de techniek hier geheel interpreteert in termen van de abso-lute vrijheid (of afgeleiden daarvan), is het voor hem niet meer mogelijk aan de

Vrijheid

95

doel (voorkomen van aanslagen) niet heeft gerealiseerd (instrumentele rationaliteit). De verhouding tussenmiddel en doel staat dan ter discussie, en niet het functioneren van het middel als zodanig.

. Heidegger, M.,   (), De techniek en de ommekeer. Lannoo, Tielt, Utrecht.

Page 96: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 96/295

techniek een positieve  ‘waarde’ toe te kennen. De technische idee valt in deze ana-lyse samen met de instrumentele rationaliteit, om dan vervolgens als absolute vrij-heid haar destructieve werking te voltrekken.

Vandaar dat de oplossing die Heidegger biedt erop neer komt dat met het uit-razen van de techniek de redding zal volgen.   ‘Waar het gevaar is, is het reddendenabij’.

Een ander voorbeeld is de cultuurkritiek van Adorno. De feitelijke wereld isslecht, en staat tegenover een toekomstige utopische wereld. Die utopische wereldkent geen enkele voorafschaduwing in het heden; de feitelijke wereld is radicaalkwaad of slecht. De verhouding van de mens tot de natuur is verkeerd, en is datsinds mensenheugenis. Wat radicaal fout is, is het abstracte begrip dat heerszuch-tig is en waarmee mensen de natuur benaderen, dat wil zeggen: onderwerpen. Denatuur wordt ontdaan van haar zin door haar te instrumentaliseren. De menselijkenoodzaak om te overleven, die natuurbeheersing noodzakelijk maakt, is tegelijk oorzaak van de totale verarming van mens en natuur. Daarom is de geschiedeniseen toenemend verval waarvan de oorzaak in verband gebracht wordt met hetmenselijke machtsstreven dat in de moderne wetenschap en techniek tot voltooi-ing komt.

De oplossing van Adorno bestaat ook weer in een puur tegenovergestelde posi-tie: hooguit kan de kunst de mens opnieuw op het spoor zetten van een verne-mende, receptieve houding ten opzichte van natuur en anderen: een houding diein het teken staat van gelatenheid en overgave aan het andere die het andere hetandere laat en dat zo laat zien. Ze perst dat andere dan niet in het cognitieve keurs-lijf van het beheersingsweten en haar objectivering.

Er bestaat al vanaf de verlichting een traditie van cultuurkritiek waarin men dezgn. instrumentele rationaliteit, ofwel de technische rede op de korrel neemt. Dezetraditie heeft haar wortels in een reactie op het streven van de verlichting naarrationalisering en disciplinering van de vele levenssferen. Een voorturend terug-kerend element in deze kritiek betreft de vervlakking, de leegte en de vernietiging 

 van het   ‘diepe’, authentieke en het verhevene in het leven (vgl. Rousseau). Deze vervlakking zoud concreet zichtbaar worden in de moderne samenleving vantechniek, economie, productie en consumptie. Een tamelijk extreem maar ook vrij-wel onoverbrugbaar dualisme kan hier ontstaan dat overigens vele vormen kanaannemen waaronder   ‘linkse’ (bijvoorbeeld de   ‘Franfurter Schule’, Habermas) en‘rechtse’ (bijvoorbeeld Gehlen, Freyer, Schelsky, maar ook Heidegger). M.i. wordtdit dualisme (mede) veroorzaakt door (in termen van het bovenstaande) de tech-niek, rationaliteit en economie eenzijdig te interpreteren vanuit het begrip van deabsolute vrijheid (en de hieraan gepaard gaande identificatie van technische idee

Han van Diest

. Steunebrink, G., , Kunst, utopie en werkelijkheid. Tilburg University Press, Tilburg.

Page 97: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 97/295

met instrumentele rationaliteit), waardoor het   ‘andere’, (de natuur, de diepte vanhet  ‘zelf ’, de kunst en dergelijke) geheel tegenover  deze rationaliteit komt te staan.Het begrip van de abstracte/rationele vrijheid (of, zoals verderop zal blijken: deconcrete vrijheid) biedt m.i. de mogelijkheid dit dualisme te overbruggen. In het

 volgende hoofdstuk werk ik dit uit.

Productie van meerwaardeVormen of ontwerpen van de technische idee zijn producten van de vrije, den-kende persoon. De technische idee drukt uit dat we in staat zijn  ‘nieuwe’ artefactente produceren, dat wil zeggen: artefacten die uitdrukking zijn van ons vrij, creatief en ontwerpend vermogen.

Dit betekent dat we via de technische idee  in principe in staat zijn tot het produ-ceren van goederen die als bevredigingsmiddelen kunnen dienen voor  – in princi-pe- welke behoeften dan ook, of breder: die voldoen aan welke wens dan ook. Het

 vrije, creatieve vermogen is in dit opzicht onuitputtelijk.Maar dit geldt nog slechts ‘idealiter’: de feitelijke voortbrenging van die produc-

ten heeft hiermee nog niet plaats gevonden. We kunnen ons wel  ‘ voorstellen’ hoedingen zouden moeten zijn en moeten functioneren, maar dat is natuurlijk niet

 voldoende. Het ontwerp moet nog in de natuur  ‘aangebracht’ worden.Arbeid kunnen we definiëren als het daadwerkelijk aanbrengen van deze (‘tech-

nische’) ontwerpen in de natuur. Arbeid is aldus de voorwaarde om gewenste of beoogde gebruikswaarde daadwerkelijk tot stand te brengen, die dus daadwerkelijkbenut kunnen worden voor de behoeftebevrediging. Maar er is meer aan de hand.

Krachtens die   ‘creatieve’ vrijheid zijn ook we in staat ontwerpen te bedenkenwaarin we de natuurkrachten dusdanig ordenen dat zij in staat zijn om  andere

natuurkrachten volgens dat ontwerp te bewerken. Ofwel, we zijn in staat om arte-facten (werktuigen of instrumenten) te ontwerpen (en te produceren). Deze in-strumenten bewerken  zelf  (in plaats van de menselijke arbeid) op een gestructu-reerde wijze de natuur. Het (mogelijk) gevolg daarvan is tweeledig.

Ten eerste zijn we hierdoor (in principe) in staat om op een planmatige wijzegebruikswaarde  voor de markt   (dus: ruilwaarde) te produceren. Doordat we denatuur op een ‘slimme’ en gestructureerde wijze zelf  inzetten om de natuur (‘zich-zelf ’) te bewerken ten behoeve van onze overleving zijn we in staat:. méér gebruikswaarde te produceren dan we nodig hebben voor de instand-

houding van het arbeidsvermogen zelf;

Vrijheid

97

. Bronnen van meerwaarde (‘productiviteit’) lijken mij (uiteindelijk) te zijn:   ) (de vruchtbaarheid van) de natuur; ) arbeid en techniek;  ) kennis. Per historische periode ligt het accent verschillend, maaralle spelen altijd tegelijk een noodzakelijke rol; zij veronderstellen elkaar. Handel/ruil heeft hierbij altijd eenbemiddelende rol heeft gespeeld. Vanaf de  e eeuw komt in de westerse samenleving het accent op arbeid

Page 98: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 98/295

. zelf te bepalen hoeveel  we van die gebruikswaarde willen produceren ( of  broden, uiteraard binnen grenzen).

Anders gezegd, we zijn in staat tot het produceren van een gewenste  kwantitatievemeerwaarde aan gebruiksgoederen, waarbij ik deze (kwantitatieve) meerwaardedefinieer als het verschil tussen de hoeveelheid geproduceerde ruilwaarde enerzijds(in Smith’ termen:  ‘marktprijs’) en de som van ruilwaarden van goederen die ver-eist zijn voor de productie zelf (inclusief die ten behoeve van de instandhouding 

 van het arbeidsvermogen) anderzijds (in Smith’ termen: ‘natuurlijke prijs’).

Ten tweede zijn we in staat (kwalitatieve) doelen te realiseren die   ‘normaliter’

(dat wil zeggen via gebruikmaking van   ‘natuurlijke’ menselijke krachten en vaar-digheden) niet realiseerbaar zijn (appels tref je in de natuur aan, een hut kun je met‘natuurlijk ’ materiaal bouwen maar dat geldt niet voor lampen of een CV). Veel

 van de producten en diensten zijn niet op  ambachtelijke  wijze te vervaardigen.Doordat we op een gestructureerde wijze de natuur (via instrumenten en machi-nes) op zichzelf kunnen laten werken is de reikwijdte van realiseerbare product-ontwerpen grenzeloos uitgebreid. Nog anders gezegd: via arbeid en techniek wor-den we steeds onafhankelijker van de natuurlijke vormen en gestalten zoals die ons‘gegeven’ zijn. De meerwaarde betreft hier dus een  kwalitatieve  meerwaarde diedoor arbeid en techniek mogelijk is gemaakt (en steeds verder zal toenemen bij

 voortschrijdende technologische ontwikkelingen).De via techniek bemiddelde arbeid heeft dus een dubbele meerwaardestructuur:

een kwantitatieve en een kwalitatieve.Deze (dubbele) meerwaardestructuur werkt door in de inrichting van organisa-

ties. Ook daar maakt men gebruik van de technische idee, namelijk daar waarsprake is van een zgn. implementatie van een gewenst (door de manager bedacht)ontwerp van de tot de organisatie behorende arbeidskrachten. Aldus kan men eenorganisatie opvatten als een instrument dat in staat is tot de planmatige productie

 van kwantitatieve én kwalitatieve meerwaarde. Men kan in principe zelf de hoe- veelheid bepalen van de meerwaarde maar het is via organisaties ook mogelijk 

Han van Diest

en techniek te liggen. In de jaren   van de vorige eeuw is men gaan spreken over kennis als productie-factor. Zie voor dit laatste: hoofdstuk  .

. Hier ligt m.i. het punt waar de klassieke visie op het economische leven   –  waarin ruil en handel verdacht waren –  herziening behoeft. De materiële rijdom van de mensheid ligt niet vast; zij kan vermeer-deren (en, overigens, verminderen). ‘Winst’ hoeft niet noodzakelijk ten koste te gaan van anderen.

. Voor deze kwantitatieve meerwaarde is de arbeidsdeling van beslissende betekenis waarin het pro-ductieproces wordt opgedeeld in discrete stappen. In hoofdstuk    kom ik hier nog op terug. Arbeidsdeling  veronderstelt volgens Smith de mogelijkheid om arbeid(skracht) als ruilwaarde aan te bieden op de markt.Zie o.a.: Muller, J. Z.,  . The Mind and the Market. Capitalism in western Thought.  Anchor Books, New York, p.   e.v..

Page 99: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 99/295

kwalitatieve gebruikswaarden te produceren die slechts via organisaties (als instru-menten) te realiseren zijn.

Arbeid betreft het bewerken van de natuur resp. het ingrijpen in   ‘natuurlijk ’ verlopende processen. Op onmiddellijke wijze vindt dat bewerken plaats via hetmenselijke lichaam. Arbeid kunnen we daarom ook definiëren als het inzetten van

 je lichaam (lijf) als middel . Voor wat betreft  ‘hoofdarbeid’ geldt dit voor de  ‘herse-nen’ resp. het denken. De relatie van de persoon tot zijn lichaam (hersenen/den-ken) moet dus zodanig zijn het hierin als middel kan functioneren. Het is daaromook hier van belang de relatie tussen de persoon en zijn lijf of lichaam na te gaan.

Vrijheid

99

. Merk op dat hier de basis is aan te treffen van de idee van systeemwereld van Habermas (,Theorie des kommunikativen Handelns, Band    en  . Suhrkamp, Frankfurt am Main). De systeemwereld van Habermas houdt direct verband met de beheersing van de natuur en reproductie van de menselijkesoort. Al eerder had Habermas het begrip arbeid (dat hij toen tegenover dat van  ‘interactie’ stelde) in decontext van de marxistische traditie uitgewerkt (, Theorie und Praxis, Suhrkamp, Frankfurt am Main ).

Page 100: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 100/295

Page 101: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 101/295

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit 

In dit hoofdstuk draaien we ons tot nu toe ingenomen standpunt om en nemen weals startpunt niet de formele structuur van de vrije persoon en de vrijheidsverwer-kelijking maar het organisme en zijn verschijningsvormen. Het gaat dan om de

 vraag wat het betekent wanneer in een organisme of een lijf de vrije wil van eenpersoon manifest wordt. In deze schets probeer ik een aantal elementen van eenervaringsproces zichtbaar te maken dat een persoon doormaakt wil het in staat zijntot de verwerkelijking van wat ik (uiteindelijk) de  concrete vrijheid  zal noemen.

Een schets hiervan zal van belang blijken omdat de   ‘ vrije’ verhouding tot onzelichamelijkheid een voorwaarde blijkt te zijn voor de bestaansgronden, aard endynamiek van organisaties. Dat zagen we in het vorige hoofdstuk al in de beschrij-

 ving van het begrip   ‘arbeid’. Maar ook voor wat betreft de  zin  van organisaties iseen reflectie op organisme en lichamelijkheid van belang: zonder de behoeftigheiddaarvan kan men zich afvragen wat nog de zin kan zijn van het bestaan van orga-nisaties. Tenslotte is een reflectie op het organisme ook van belang omdat in deorganisatietheorieën veelvuldig een beroep wordt gedaan op   ‘organische’ begrip-pen. Wat is daarvan de zin, en waar houdt de vergelijking van een organisatie meteen organisme op? Met dit laatste punt begin ik.

Organisme in het algemeen 

Zoals gezegd, men doet regelmatig een beroep op het begrip   ‘organisme’ en hethiervan afgeleide begrip ‘organisch’. Dat is niet zo verwonderlijk: het begrip  ‘orga-nisatie’ zelf is hiervan afgeleid. In het eerste hoofdstuk is Morgans organische me-tafoor van organisaties aan de orde geweest; een groep van organisatietheoretici

101

. In het deel over organisme en persoon heb ik gebruik gemaakt van inzichten van de volgende au-teurs: Jonas, H.   The Phenomenon of Life. Chicago University Press, Chicago; Plessner, H.,  , DieStufen des Organischen und der Mensch. Walter de Gruyter, Berlijn/New York; Berger, H.,  , Evolutieen Metafysica. Damon Budel; Hollak, J.H.A.,  , ‘De Wording van de menselike geest’, in: Themata rondEvolutie, Annalen van het Thijmgenoodschap   , Utrecht/Antwerpen. Soontiëns, F.,  ,  ‘Evolutie, Tele-ologie en Toeval’, en: Thijssen,  , ‘Teleologie in de moderne biologie’ in: Rationaliteit kan ook Redelijk zijn. Red.: Debrock, Van Gorcum, Assen/Maastricht; Gehlen, A.  , Die Seele im technischen Zeitalter.Hamburg. Voor een deel is de hier gegeven beschrijving  ‘fenomenologisch’ van aard in de zin van bijvoor-beeld (met name de latere) Merleau Ponty (o.a. in ( ()), Oog en geest. Een filosofisch essay over dewaarneming in de kunst. Ambo, Baarn), echter met het oog op de betekenis van de begrippen die in dezestudie centraal staan.

Page 102: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 102/295

hebben in organismen iets gezien wat zij belangrijk achtten voor het begrijpen vanorganisaties. Ook spreekt men over organische levensvormen in een algemeen so-ciologisch zin, zoals bijvoorbeeld Tönnies heeft gedaan in zijn onderscheiding tus-sen ‘Community ’ (‘Gemeinschaft’) en ‘Society ’ (‘Gesellschaft’).

Wil dat beroep enige betekenis hebben dan is het nodig om dat begrip nader teonderzoeken en na te gaan waarom het aantrekkelijk is voor het benoemen van(aspecten van) sociale verbanden. Om met dit laatste te beginnen: in de kern lijktmij die aantrekkelijkheid neer te komen op zeker drie elementen.

Ten eerste maken organismen een specifieke verhouding tussen deel en geheelconcreet zichtbaar. Het geheel, als ordening tussen delen, is niet een kunstmatig aangebrachte eenheid tussen de delen die deze delen   ‘ van buiten af ’ zou dwingenzich te gedragen conform de ordening of structuur van die eenheid. In een orga-nisme zijn de delen intern, dus van binnen uit, gericht op het geheel (de eenheid)terwijl het functioneren van het geheel er ook in bestaat het functioneren van dedelen mogelijk te maken.

Ten tweede bestaat de samenhang tussen het functioneren van het geheel en dedelen van nature; van nature dragen de delen bij aan het functioneren van het ge-heel en andersom. Niets is mooier voor een manager dan een situatie waarin deorganisatiedelen (medewerkers) ‘ van nature’ en uit zichzelf (‘krachtens hun aard’)precies datgene doen wat in het belang is van organisatiedoelen (wat die doelen

 verder ook moge wezen).Ten derde heeft het begrip ‘doel’ in/voor een organisme een andere betekenis of 

rol dan in/voor een machine. Een machine is niet denkbaar zonder een (uitwen-dig) doel dat als basis heeft gediend van het ontwerp van die machine. In eenorganisme is het doel evenwel niet uitwendig: in en door zijn processen en activi-teiten voltrekt het 'zijn’ doel: het op een bepaalde, van nature gegeven wijze vanoverleven. Een organisme heeft in zijn functioneren zichzelf als doel, in tegenstel-ling tot een machine. De   ‘gepaste’  relatie van een   ‘buitenstaander’  tot een orga-nisme is die van het faciliteren: het (eventueel) bijdragen aan de voorwaarden vanhet functioneren van een organisme. Maar dat functioneren doet de organisatiedan  zelf.  Op dezelfde wijze kan men organisaties beschouwen. Ook hun doel isoverleving (continuïteit); de primaire rol van het management bestaat dan in hetzorg dragen voor de juiste voorwaarden op basis waarvan een organisatie  ‘succes-

 vol’ kan zijn.

Han van Diest

. Tönnies, F.,  () , Community and Society, Dover Publications, Inc. Mineola, New York. Opp.    stelt hij:  ‘Everything real is organic in so far as it can be conceived only as something related to thetotality of reality and defined in its nature and movements by this totality.’ En (p.  ) ‘… we have in mindtheir [human beings] sociological interpretation, which sees human relationships and associations as living organisms or, in contrast, mechanical constructions.’

Page 103: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 103/295

Tenslotte een   ‘merkwaardige’ vraag (die ook ten aanzien van organisaties is testellen): hoe onderscheidt een organisme zich van zijn omgeving? Het merkwaar-dige eraan is dat de vraag het antwoord al geeft: een levend wezen onderscheidtzich van zijn omgeving  door  zich te onderscheiden van zijn omgeving. Het trachtde grens tussen zichzelf en de buitenwereld (het ‘niet-zichzelf ’, ‘andere’, waaronderdus het levenloze) te handhaven. De buitenwereld oefent allerlei invloeden uit en is‘geneigd’ het organisme met zich mee te slepen en het er in op te nemen. Iederebijzonderheid of ieder onderscheid is tegelijk een aanleiding tot het ongedaan ma-ken ervan. Het kenmerkende van een organisme is nu dat het zich actief tegen zijneigen oplossing of verval teweer stelt. Dit lukt totdat het doodgaat. Als het doodgaat hebben krachten van buiten af de aan het organisme immanente krachten (diegericht zijn op het eigen zelfbehoud) overwonnen. Er sprake is van een levend, zich

 voltrekkende zelfactiviteit die zich realiseert in bijvoorbeeld groei, voorplanting, verdorring of afsterving. Iets levends stelt, heeft en handhaaft zijn eigen identiteitin zijn levensproces: in zijn doen en laten onderscheidt het zich door een   ‘eigen’

initiatief. Dit blijkt op verschillende manieren te kunnen.Het is opvallend dat, als we in het bovenstaande de term  ‘organisme’ vervangen

door   ‘organisatie’, we hier een kernbestanddeel geformuleerd zien van het vige-rende organisatietheoretische discours.

Biologische wetenschap en organisme

In het onderstaande volgt niet  een soort overzicht van wat de hedendaagse biolo-gische wetenschap(pen) over het organisme naar voren hebben gebracht. De redenis dat in de biologie (zoals die doorgaans wordt begrepen) het levende als levendm.i. niet  kan verschijnen vanwege de aard van haar  formele object. In het eerstehoofdstuk is dit punt in algemene zin al aan de orde gesteld. In deze wetenschap-pen verschijnt de (levende) werkelijkheid voorzover die is te beschrijven door mid-del van fysisch-chemische begrippen. Dit houdt dus in dat men slechts datgene(van het levende) wat in dit begrippenkader is te formuleren naar voren kan bren-gen.

Het   ‘eigene’   van het levende kan niet beschreven worden vanuit dit formeleobject,  tenzij men op voorhand er van uitgaat dat het leven   ‘niets anders’ is dandatgene wat ervan verschijnt vanuit de optiek van het fysisch-chemische. Maardan heeft men   ‘dogmatisch’ een  metafysisch  standpunt ingenomen doordat menslechts aan het formele object werkelijkheidswaarde toekent. Anders gezegd: menidentificeert hier het  formele  object van een wetenschap (het fysisch-chemische)

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

103

. Een uitzondering hierop is bijvoorbeeld Portmann (, Biologie und Geist  Suhrkamp, Frankfurt).

Page 104: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 104/295

met het  materiële  object ervan (de gegeven werkelijkheid zelf resp. het levende‘zelf ’).

Wil men dan toch nog van het specifiek levende spreken als object van de bio-logie, dan kan dat alleen door binnen het fysisch-chemische typen van structurenen processen aan te geven die men kenmerkend acht voor het levende. Zo kan mentrachten bepaalde typen van complexiteiten van dergelijke structuren of processeneenduidig toe te kennen aan het levende. Dan is het onvermijdelijke dat allerlei‘grensproblemen’ ontstaan voor wat betreft het levenden en het niet levende. Im-mers een kleine variatie in een complexe structuur zou verantwoordelijk kunnenzijn voor het al of niet levende karakter van iets.

Een filosofisch probleem dat hierbij ontstaat, is dat er principieel geen reden of criterium meer is te geven voor het onderscheid tussen het levende en het niet-levende, resp. het menselijke en het dierlijke. Dat onderscheid krijgt een willekeu-rig karakter. Toch hechten we feitelijk of praktisch groot belang aan dit onder-scheid, met name dat tussen het dierlijke en het menselijke. Zouden we dat onder-scheid niet meer (willen) maken, dan vervalt immers de grondslag voor eenspecifiek(‘ menselijke’) ethiek.

Vanuit de wetenschapsfilosofie gezien kunnen we m.i. dit onderscheid (levend/levenloos) alleen rechtvaardigen als we vast blijven houden aan het onderscheidtussen het materiële object (het levende als zodanig) en het formele object (hetfysisch-chemisch gezichtspunt van waaruit men het levende feitelijk onderzoekt).Maar dat onderscheid heeft slechts zin indien we in staat zijn om iets over hetmateriële object, dus over het levende als levend  te zeggen.

Het is hier niet de plaats om in te gaan op de noodzaak dat de bioloog ook moetuitgaan van zo’n onderscheid. Wel kan gezegd worden dat de situatie vergelijkbaaris met die van Morgan, zoals beschreven in hoofdstuk   . Zijn positie geeft eenindicatie af van de wijze waarop dit kan worden nagegaan, namelijk door te wijzenop oordelen en beweringen die een bioloog maakt over zijn onderzoeksobject dieniet  zijn te rechtvaardigen vanuit het formele gezichtpunt van de biologie, dus van-uit de categorieën van het fysisch-chemische. Zo verwijst ieder gebruik van determ doelgerichtheid naar iets dat buiten de sfeer van het formele object ligt; eenterm die toch noodzakelijk gebruikt wordt om vast te stellen welke   ‘dingen’ in dewereld wél en welke niet geschikt zijn om biologisch te onderzoeken, waarom eensteen niet, maar een schildpad wel daarvoor geschikt is. Uiteraard wordt door-gaans weer afstand genomen van het gebruik van deze term, maar ondertussenheeft zij wel gediend als richtlijn voor de afbakening van de te onderzoeken  ‘biolo-gische’ objecten.

Han van Diest

. Voor een uitvoerige argumentatie, zie: Berger, H., , Evolutie en Metafysica, Damon Budel.

Page 105: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 105/295

Plant

Wat gebeurt er wanneer een stekje in de aarde geplaatst wordt? Er sprake van eeninnerlijk streven. Innerlijk, omdat er niet gesproken kan worden van een krachtbuiten het plantje die het   ‘dwingt’  om te groeien. Het water dat gegeven wordtheeft wel invloed op het groeiproces maar is er niet de voldoende voorwaarde van,zoals het water dat wel is voor het doven van een vuur. In geval van een stekjewordt door het water groei uitgelokt. Het neemt het water (en lucht en voedings-stoffen enz.) in zich op en gebruikt dat voor zijn eigen zelfontwikkeling. Het streeft

 van binnen uit (uiteraard zonder bewustzijn) naar zijn eigen zelfontplooiing . Datstreven is door spontaniteit gekarakteriseerd. Zeker, het heeft niet de keuze niet tegroeien als aan de voorwaarden (voldoende water enz.) van de groei is voldaan.Maar het groeien is niet te reduceren tot een gevolg van een fysische oorzaak (wa-ter, zuurstof enz.). Ook vinden niet louter chemische reacties plaats. Er gebeurt ietsspontaans: van binnen uit reproduceert het zijn haar eigen vorm (wortel-, tak-,blad-, bloesem- en vruchtstructuur). Roestend ijzer echter reproduceert zichzelf niet, evenmin als brandend hout dat doet.

Bij een plant is dus zo bezien sprake van een   ‘innerlijk-spontaan’ streven datonder specifieke voorwaarden wordt uitgelokt. Hierbij vindt geen  ‘gewaarwording ’plaats van de eigen groei (ontwikkeling) en van wat hem van buitenaf overkomt.Hij ontloopt een voetstap niet, en geeft geen signaal af als hij droog staat. Kortom,hij gaat geheel op in zijn eigen vorming, in zijn van binnen uit komende (zelf)werkzaamheid.

In de spontane zelfwerkzaamheid van een plant zijn fysisch-chemische reactiesopgenomen. Deze zijn veroorzaakt door licht, vocht aarde enz. Er vindt in de zelf-werkzame groei iets merkwaardigs plaats: de plant sterft in zijn groei ook af. Bla-deren worden afgestoten en cellen worden vernietigd. Maar precies in dit afstervenontwikkelt zich (groeit) de plant. Tijdens het roesten van ijzer ontstaat geen nieuw ijzer. Het afsterven van een plant is daarom ook   ‘zijn’ afsterven; zij voltrekt hetafsterven zelf in haar eigen groei. Hij is als een Phoenix die uit zijn eigen as telkensweer herrijst. Er is slechts sprake van een   ‘zelf ’, en niet van een vrije zelfstandig-heid. Immers een plant verhoudt zich niet actief tot zijn eigen zelf: er vindt nietzoiets plaats als perceptie of reflectie. Zolang een plant leeft houdt het zijn zelf 

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

105

. Het is precies dit begrip van   ‘innerlijk ’   dat in het perspectief van de biologische wetenschappenzinloos wordt. Want fysisch/chemische processen hebben geen  ‘innerlijk ’. Het heeft daarom geen zin ditbegrip in de context van biologie te introduceren, precies voor zover zij als formeel object slechts begrippenhanteert die geschikt zijn om deze fysisch/chemische processen ‘ van’ het levende te duiden.

. Het moderne denken en spreken is op dit punt doortrokken van een abstracte, verduisterende te-genstelling. Men verbindt   ‘innerlijk ’ slechts met bewustzijn, gedachte, gevoel enz. terwijl het uitwendigeslechts betrekking zou hebben op het geobjectiveerde fysische. Hiermee verdwijnt (het zicht op) de moge-lijkheid dat het begrip ‘innerlijk ’ een diversiteit aan betekenisnuances heeft.

Page 106: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 106/295

(‘identiteit’) als groeiend en afstervend ‘bijeen’ in en door alle invloeden heen voorzover die gunstig of op zijn minst niet   ‘dodelijk ’   zijn. De plant   ‘ verzamelt’   aldoende zich en laat zich niet zonder meer meesleuren met allerlei invloeden, prik-kels en inwerkingen van buiten af. Zijn de invloeden te zeer ongunstig, bijvoor-beeld in geval van het toedienen van een   ‘giftige’ stof, dan heft de zelfwerkzaam-heid van de plant zich op in een geheel van fysisch-chemische processen.

Een plant streeft naar overleving: de doelgerichtheid is op het eigen voortbe-staan gericht. Daarom is dit begrip een kernbegrip van de biologie en de evolutie-theorie. Waar het mij hier vooral om gaat is de wijze van overleving, de wijze duswaarop die doegerichtheid gestalte krijgt. Fysische dingen handhaven zich in detoestand (‘wijze’) waarin zij zich bevinden (traagheidswet). Het kenmerkende vanlevend zich handhaven is dat het levende zichzelf in zijn overleving of zelfhand-having op een bepaalde wijze dus kwalitatief onderscheidt van het andere (omge-

 ving). In de biologische (‘reducerende’) wetenschappen kan deze (kwalitatieve)wijze van overleven nog slechts voorkomen in de vorm van een graad van com-plexiteit van fysisch/chemische processen.

Dier 

Bij dieren is er echter sprake van bewustzijn of gewaarwording. Een dier is aanzichzelf tegenwoordig. Deze intentionele tegenwoordigheid staat geheel in het te-ken van zijn lichamelijke spontane zelfontwikkeling en onderhoud. Zij moet niet

 verward worden met (zelf)bewustzijn. Een dier ontwerpt niet bewust zijn zelfont-wikkeling, zelfonderhoud of zelfhandhaving. Een kuiken maakt geen plan om eenkip te worden; een kip zit niet op een stok om na te denken over de vorm van het eidat ze zal leggen. Met het begrip intentioneel wordt alleen bedoeld dat het dier zijndoelgerichtheid onmiddellijk beleeft zonder daar een voorstelling van te hebben.Daarom is dit bewustzijn vooral ogenblikkelijk, bepaald door de onmiddellijke be-hoefte van het dier in relatie tot zijn omgeving (lege maag, onraad, voortplanting,‘spel’).

Deze spontaniteit van de zelfwerkzaamheid wordt bij dieren vooral zichtbaar inhun gerichte bewegingen: zij lopen, zwemmen of vliegen.

De dierlijke levensvorm krijgt eveneens gestalte door de verwerkelijking van eeninnerlijk vermogen. Een dier ontwikkelt zich tot een specifieke morfologische sa-menhang. Het voedsel dat het hierin gebruikt bepaalt niet de vorm van een kip of een hond. Een dier doet aan een eigen geleefde, maar niet beoogde zelforganisatie.Maar ook het gedrag volgt een innerlijk patroon: dat van het instinct. Zet eenrammelaar (mannetjes konijn) bij een voedster (vrouwtjes konijn) en je weet bijnazeker wat er gebeurt. Instincten (de kenmerken van de soort) geven het patroon af 

 van de zelfwerkzaamheid van het dier die tot uitdrukking komt in het lopen, jagen,op de vlucht slaan enz. Deze instincten zijn aldus de in de levensvorm van het dier

Han van Diest

Page 107: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 107/295

 verankerde  ‘richtlijnen’ voor het waarnemen en handelen. Die richtlijnen kunnenin de biologie aanleiding zijn om over  ‘programma’s’ te spreken. Het is dan moge-lijk een dier (of algemeen: een organisme) als een regelsysteem te begrijpen, waarinhet draait om het handhaven van een aantal normwaarden.

Deze richtlijnen zijn niet reflexief of expliciet aan het dier gegeven; het  ‘leeft’ en‘beleeft’  ze, maar het denkt er niet over na. Daarom schaamt een dier zich ook nooit. Wel is er sprake van zekere leermogelijkheden. Patronen van succesvollehandelingen, handelingen die geleid hebben tot de bevrediging van een behoefte,kunnen worden 'opgeslagen' in het geheugen van een dier. Deze patronen kunnenbij een dier vervolgens (wellicht) de vorm gaan aannemen van een instinct. Zijgaan dan over in ‘ingebouwde’ richtlijnen van waarnemen en gedrag.

Via ingrijpen in conditionele omstandigheden, bijvoorbeeld door toevoeging  van chemische stoffen, kan de zelfwerkzaamheid of zelforganisatie van planten endieren veranderen. Hierop is onder andere de industrie van het kweken en fokkengebaseerd. Maar ook het gebruik van medicijnen is hierop gebaseerd.

Men zet proefdieren in de farmaceutische industrie in omdat van te voren nooitmet zekerheid is te zeggen hoe de zelfwerkzaamheid zal zijn van een organisme datbepaalde stoffen krijgt toegediend. Als het met dieren   ‘misgaat’   (bijvoorbeelddoordat de zelfwerkzaamheid leidt tot ongewenste neveneffecten of zelfdestructie)dan is dat minder erg, zo redeneert men, dan wanneer dat met een mens gebeurt.

Door manipulatie van genen kan men bewerkstelligen dat de lichamelijke ontwik-keling en/of de driftstructuur verandert. Experimenten op dit vlak hebben dan ook als doel na te gaan op welke wijze de organische natuur zichzelf naar een andere(eventueel meer gewenste) vorm ontwikkelt in haar spontane zelfopbouw via fysi-sche en chemische interventies (‘input’).

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

107

. Deze richtlijnen zijn in de biologische wetenschap (hierin vooral de systeembenadering) aanleiding om van  ‘programma’ of regelstructuur te spreken. Via een dergelijk regelstructuur kan het organisme alsmathematisch formuleerbaar systeem worden begrepen, waarin het gaat om het handhaven van een aantalmathematisch te formuleren normwaarden (zie de opmerkingen in hfst.   naar aanleiding van Bertalanffy, verder, zie: Thijssen,  , ‘Teleologie in de moderne biologie’, in: Rationaliteit kan ook redelijk zijn (red.:Debrock), Van Gorcum, Assen/Maastricht. Hier wordt zichtbaar dat de biologische wetenschap ook alssysteemtheorie een zelfkracht of zelfwerkzaamheid in de natuur moet veronderstellen teneinde aan dithandhaven van deze normwaarden een (biologische) betekenis te kunnen verlenen.

. Om begrijpelijke redenen bestaat er veel verzet tegen het inzetten van proefdieren. Deskundigenstellen doorgaans dat het ‘gebruik ’ van proefdieren wel verminderd kan worden, maar dat we nooit zonderkunnen. Waarom zou dat zo zijn? (Mij gaat het nu niet om de ethische vraag.) Organische processenkunnen gesimuleerd worden via computers. Dit kan echter alleen in de mate waarin de dierlijke zelfactivi-teit vertaald kan worden in programmatische instructies. Om dat te kunnen is echter volledig inzicht in diezelfwerkzaamheid (en haar voorwaarden) vereist. Daar dit niet het geval is en voor zover die zelfwerkzaam-heid (ook voor ons) een spontaan karakter bevat, is niet aan de voorwaarde van programmeerbaarheid te voldoen. Dan zijn dieren eerst zelf nodig om empirisch vast te stellen hoe zij reageren. Vervolgens kan mendie reactie omzetten in programmaregels.

Page 108: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 108/295

Bij zowel planten als dieren is vanwege hun zelfwerkzaamheid sprake van diver-siteit en individualiteit. Deze komt niet alleen tot uitdrukking in de veelheid vansoorten, maar wordt ook zichtbaar in: – 

  de diverse manieren, waarop zij op individuele manier gestalte geven aan hunsoortelijke kenmerken;

 –   de manieren waarop zij reageren, wanneer (bijvoorbeeld) een mens ingrijpt inde condities waaronder de zelfwerkzaamheid van een organisme plaatsvindt.

Hoe kan men de zelfwerkzaamheid van de mens beschrijven? Op welke wijze ver-schijnt een persoon in zijn lichaam?

Persoonswording en lichamelijkheid

In de onderstaande beschrijving ga ik in op de opvoedingrelatie en tracht daarvaneen aantal structurele (ideaaltypische) kenmerken van weer te geven Dat gebeurtuiteraard niet om opvoedkundige redenen. De redenen waarom ik dat wel doe zijnde volgende. Ten eerste laat de opvoedingsrelatie diverse momenten of aspecten

 van de concrete menselijke vrijheid zien. Deze aspecten zal ik in een volgendeparagraaf gebruiken in een poging het begrip ‘concrete vrijheid’ toe te lichten. Tentweede kan men het opvoedingsproces lezen als een  ‘ontogenese’ (wording van depersoon) die een herhaling is (zou zijn) van de  ‘fylogenese’ (wording van moderne(westerse?) mens. In deze zin toont de  ‘moderne’ opvoedingsrelatie een ontwikke-

ling die structureel overeenkomsten (b)lijkt te vertonen met die van de moderneidentiteit, zoals die bijvoorbeeld is beschreven door Charles Taylor in zijn  Sourcesof the self . Voor onze studie is dit van belang omdat in de opvoedingsrelatie eendynamische ontwikkeling zichtbaar wordt die zich op een bepaalde wijze kan her-halen in de sfeer van organisaties. Ten derde geldt de opvoedingsrelatie als eenuniversele relatie: ieder van ons is in zo’n relatie opgenomen (geweest). Ten vierdeen hiermee samenhangend is de opvoedingsrelatie er een die   ‘er toe doet’, dat wilzeggen: zij is constitutief voor het ontstaan van onze identiteit en concrete vrijheid.Het belang van dergelijke relaties in het kader van onze studie is dat zij   ‘paradig-matisch’ zijn voor het begrip van intersubjectiviteit en daardoor van de notie van

(moderne) gemeenschap.

Han van Diest

. Uiteraard bestaat er een overvloed aan literatuur over dit onderwerp vanuit opvoedkundig perspec-tief. Hier gaat het er echter slechts om een aantal begrippen boven water te krijgen die kennelijk in iedere(westerse?) opvoedkundige relatie (op de een of andere manier) een rol spelen. Ook hier heb ik gebruik gemaakt van de literatuur die genoemd is in een noot van de vorige paragraaf. Uiteraard zijn ook hierconcepten en samenhangen aan de orde die Hegel heeft beschreven in zijn rechtsfilosofie. Ik doel dan voornamelijk op het derde deel (‘zedelijkheid’), en daarvan de eerste paragraaf (‘De familie’) van: Hegel, G.W.F., , Grundlinien der Philosophie des Rechts. Ed. Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, .

Page 109: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 109/295

Page 110: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 110/295

dat reflectieproces tegelijk ook wordt beïnvloed. Het is daarom niet zonder gronddat de Griekse denker Socrates zijn rol met die van een vroedvrouw vergeleek.

Wat die potentie tot   ‘mens-zijn’   in het kind precies gaat inhouden weten deouders niet. Want het gaat om de wording  van een individuele zelfstandigheid . Juistdie zelfstandigheid houdt van meet af aan een vorm van  zelf bepaling in; zij moeteen  eigen  gestalte aannemen, en niet slechts van buiten af bepaald worden doorbijvoorbeeld de ouders of opvoedingsmodellen.

Maar, zo kan men zich afvragen, is die eigen gestalte al niet af te leiden uit hetlichaampje zelf? Bepalen bijvoorbeeld de genen niet de identiteit van het menselijk organisme en dus de (toekomstige) mens? Bestaat opvoeden dus niet in het  ‘facili-teren’ van de ontwikkeling van de genen? Dit zou betekenen dat er geen principieel

 verschil bestaat tussen dit babylichaampje en een pas geboren dier. Ondanks de vele vormen van (impliciete) reducties als gevolg van onder andere het ontstaan/overheersen van de biomedische wetenschappen en -kundes, blijven we volhoudendat een menselijke   ‘lichaampje’ principieel   ‘meer’ is dan het verloop van levens-processen zoals beschreven in de vorige subparagrafen. Ofwel: we blijven aanne-men dat dat   ‘lichaampje’ zich ontwikkelt tot een persoon met eigen zelfbewuste

 vrije identiteit.We zagen al hoe een lichaam (organisme) zich onderscheidt van zijn omgeving.

Het tracht de grens tussen zichzelf en de buitenwereld (het   ‘niet-zichzelf ’, waar-onder dus het levenloze) te handhaven. Het stelt zich actief teweer tegen zijn eigenoplossing of verval. Er sprake is van een levend, zich voltrekkend  ‘zelfgevoel’ dat je

 voor je ogen ziet realiseren (in de groei). Ouders doen er van alles aan om het vanmogelijke bedreigende invloeden te beschermen: zo mag de jonge hond er voorlo-pig niet bij.

Ik ga er hier van uit dat het kind (op)groeit in gezinsverband.In potentie is er sprake van een ‘ik ’. Het kindje zelf heeft daar nog helemaal geen

besef van. Het heeft geen weet van zijn eigen lichaam: het is erin verzonken en laatzich mee kabbelen met zijn ‘eigen’ processen. Als het hongerig is  ‘is’ het helemaalhongerig; zijn ‘ik ’ dreigt helemaal op te gaan zijn eigen hongerig voelen en huilen.Het is hierin volkomen uiting van afhankelijkheid. De ouders beseffen: deze afhan-kelijkheid kan niet blijven bestaan. Afstandelijk gezegd: als dit voortduurt zal zijnonderscheid met de buitenwereld teniet gedaan worden en zal het doodgaan. Hetgaat dan te gronde aan wat zijn ’ik ’ hier in eerste instantie werkelijk is: behoefte.

‘Aan de moederborst’   is de (soms symbolische) vorm waarin deze (mogelijk  vernietigende) behoeftigheid wordt bevredigd. Het vooral organische   ‘zelf-zijn’ isgered. Het kind verwijlt in zichzelf en geniet zijn bevrediging. Het blijft hierbij

 vasthouden dat het deze bevrediging dankt aan de moeder. Het voelt zijn zelfge-nieting in nauwe samenhang met de moederbeleving (moederborst of speen). Hetkan gaan lachen; het ervaart zich in de lach van de moeder. De moeder onder-scheidt zich (voor het kind) van de rest van de omgeving; zij gaat in zijn zelfbele-

Han van Diest

Page 111: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 111/295

 ving een (onderscheiden) deel van hem worden. Maar tegelijk ervaart het zijn on-derscheid met de moeder op het moment wanneer zij haar eigen gang gaat. Hetkan weer gaan huilen, maar nu niet vanwege de behoeftigheid, maar vanwege het

 verlies van een deel van zichzelf. Het kan niet met zichzelf overweg omdat het nog geheel uitstaat en opgaat in de twee-eenheid die het was. Een moeder kan het kindeen speen geven of tracht het af te leiden met iets. Na verloop van tijd herhaalt zichdit proces: het krijgt weer honger (of dorst). Maar al levend (behoeftig, bevredi-ging, bevredigd) toont het kind zich voor de moeder als een eigen zelf-zijn datzich in en door zijn behoeftigheid (en bevrediging ervan) weet vast te houden.Ondertussen leert het kind ‘zaken’ in de wereld te identificeren. Het gaat dan voor-al om die zaken waar het zich mee kan verenigen (ervan genieten) of waarvan hetafhankelijk blijkt (dus deel van hem is gaan uitmaken).

Het zelf-zijn van het kind heeft aldus de vorm van een proces: het wordt ineerste instantie bepaald door zijn feitelijk gegeven behoeften op grond waarvanhet geconfronteerd wordt met de buitenwereld. Na bevrediging is het weer   ‘ vrij’

 van zijn behoeftigheid en zijn bepaald worden door die buitenwereld. Die behoef-tigheid blijkt echter niet slechts een vorm van passiviteit te zijn. Het kind stelt (of positioneert) zichzelf in zijn behoeftigheid en is daarom in een bepaald en nog uiterst beperkt opzicht   ‘ vrij’. Het kan daarom aangeboden voedsel weigeren endaarbij een   ‘ vies’ gezicht trekken. Maar het is wezenlijk onvrij in het gegeven datzijn zelfhandhaving afhankelijk is van aangeboden bevredigingsmiddelen. Het isdus afhankelijk van de kwaliteiten van de buitenwereld en wat de moeder hembiedt.

De ouders ervaren dat de zelfervaring van het kind verandert. Zijn behoeften veranderen. Het laat iets meer zien van de  ‘ik-potentie’. Het gezin is de geschapen,‘geconstrueerde’ want door de ouders vrij gewilde omgeving waarin die verande-rende zelfervaring van het kind gestalte kan krijgen. Ouders zorgen ervoor datkinderen niets tekort komen. De  ‘buitenwereld’ van het gezin is daarop afgestemd;ouders zullen er daarom alles aan doen die binnenwereld (het gezin) te bescher-men. Die (binnen)wereld heeft dus niet het kenmerk van een vreemde wereldwaarin het maar toevallig is of die tegemoet komt aan de (veranderende) behoeften

 van het kind. Het kind herkent (in de vorm van vertrouwdheid) zichzelf in de ge-zinssituatie: het ziet de beantwoording van zijn behoeften (dus zijn behoeften zelf)weerspiegeld in die omgeving. Het voelt zich ‘ vrij’; er is harmonie tussen zijn zelf-zijn, zijn ontwikkeling, zijn behoeftigheid en zijn bevrediging.

Maar het kan niet zo blijven. Ouders kunnen niet in alles voorzien; de wereldom het kindlichaam heeft ook andere aspecten in zich. Soms is de wereld een uit-daging, een aanbod; soms een weerstand of bedreiging. Het ontdekt dat het eeneigen zelfstandigheid heeft, hierdoor aangemoedigd door onder andere de ouders.In het proces van wel en niet bevredigen ervaart het kind de wereld als een  ‘op zich

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

111

Page 112: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 112/295

zijn’; die wereld blijkt op te houden een puur verlengstuk van het kind te zijn. Hetkind gaat er zich ‘zelfstandig ’ toe verhouden.

De rol van de ouders zal zich wijzigen. Zij verschijnen als een macht voor hetkind die ervoor kan zorgen dat de   ‘zelfstandig ’ bepaalde behoeften van het kindworden bevredigd, ook als die veranderen. Ouders spelen daar op in; het kind kanzijn vrijheid genieten.

Er is sprake van een zich ontwikkelend zelf dat  ‘bewust’ gehoorzaamt (en dus demogelijkheid heeft ongehoorzaam te worden). In eerste instantie internaliseert hetkindlichaam ouderlijke bevelen en normen: het  ‘moet’ een lepel gebruiken enz. engebruikt die dan ook. Maar dat gaat niet instinctmatig. Het kind ervaart het vol-doen aan die voorschriften als een vorm van zichzelf zijn dat zich één weet met degebruiken van het gezin. Het ‘leeft’ dus niet meer slechts naar zijn gegeven behoef-ten, maar ook naar door de ouders bewust opgedragen handelingspatronen. De‘stabiele’ gezinsstructuur in de vorm van regels en handelingsvoorschriften verliestzijn vreemde of onverwachte karakter en raakt geïnternaliseerd in het kindli-chaam; de regels worden   ‘deel’  van hem. Het kind herkent zich daarin en voeltzich hierin vrij.

Naast (of doorheen) het gedisciplineerd gedrag is van een kind ook het onver-wachte te verwachten, dat al of niet wordt uitgelokt. Zijn vrijheid krijgt soms im-pulsief, op onverwachte wijze vorm (bijvoorbeeld  ‘netjes’ met het lepeltje afvoeren

 van voedsel naar de hond onder de tafel). Het kind leeft dan zijn subjectieve, onge-stuurde vrijheid. Het treft in zichzelf de kracht van de wil aan. Zijn zelf-zijn kanomslaan van het geborgen willen voelen in een ouderlijke knuffel naar het eigen-wijs de eigen wil willen doorzetten. Onvermijdelijk gaat het kind ervaren dat zijnzelf-zijn verband houdt met zijn   ‘kunnen willen’. Soms kunnen kinderen vleesge-worden wilsdaden zijn, zich uitend in:  ‘ik wil!’.

Ook komt het kind in contact met vriendjes en hun gezinnen. Dingen blijkenanders (vaak:  ‘beter’) gedaan te kunnen worden. De heiligheid van de vertrouwdemanieren en gebruiken staat op het spel; contingentie ervan wordt min of meeronderkend doordat zij hun onmiddellijke vanzelfsprekendheid verliezen. Het leertdat het ook hier kan kiezen. Maar met het verlies van die vanzelfsprekendheid gaatook een zeker verlies van zijn identiteit of zelf-zijn gepaard. Ook het lichamelijkeblijkt spontaan anders te worden waartoe het volwassen wordende kind zich moetgaan verhouden en dat dus niet kan worden overgenomen door de ouders (ge-slachtelijke rijping e.d.). Ook hier een verlies van de onmiddellijk gegeven identi-teit. Het leert zich te verhouden tot de wereld en zichzelf; beide verliezen hun  ‘on-middellijkheid’.

Een belangrijk houvast is het zelfgevoel dat zich in de loop van de tijd heeftontwikkeld. Maar dat houvast blijkt tegelijk afwezig: de vanzelfsprekende inhoud(de verloren vertrouwdheid en onmiddellijkheid) is verloren gegaan. Het kindneemt afstand van het gezin; het wil vooral een persoon zijn in plaats van slechts

Han van Diest

Page 113: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 113/295

een familielid. Maar hoe daar inhoud aan te geven blijft nog onduidelijk. Met veelherrie kan het uiting geven aan zijn zelf-zijn; het wil alles negeren (soms letterlijk in de vorm van vernietigen) of  ‘overschreeuwen’. Maar de ‘substantie’ blijft nog inhoge mate leeg. Het zelf-zijn komt dan min of meer in de uiting of activiteit zelf teliggen. De kracht van het ervaren zelf-zijn gecombineerd met de leegte ervan kanleiden tot de herkenbare puberale identiteitscrisis. Het lichamelijke zelf weet zichniet aan iets te binden; iedere gegeven sociale of culturele inhoud komt over als eeninbreuk op de vrijheid. De wereld moet totaal anders, te beginnen met de vernieti-ging ervan. Maar dat loopt snel stuk; de puber komt zichzelf tegen. Er is maar éénweg mogelijk: het zelf kiezen van een inhoud. Zo kan een totale overgave aan eenidool, een activiteit of een doel optreden. Het gaat dan niet primair om de inhoudzelf, maar om het feit dat die zelf  is gekozen. Het zelf stopt de eigen identiteit ge-heel in de zelfgekozen inhoud precies  omdat  die zelfgekozen is. Maar omdat dieinhoud door het zelf niet is ontwikkeld, verankerd,  ‘gereflecteerd’ of gerelativeerd,kan het daaraan niet vasthouden en kan het er aan onderdoor gaan (soms letter-lijk). De verhouding slaat dus om: de puber blijkt afhankelijk te worden, wederomsoms letterlijk in de vorm van verslaving of idolatrie.

De ontluikende vrijheid van een volwassen geworden kind heeft in eerste in-stantie dus vooral een beperkte (negatieve) betekenis. Het kind maakt zich in prin-cipe los van de familie, de hierin meegegeven normen en handelingspatronen. De

 vrijheid bindt zich  – na enige experimenteren  – niet meer zo makkelijk aan iets.Niets geldt onomstotelijk met uitzondering van zijn vrijheid om alles wat het te-genkomt ter discussie te stellen en eventueel te verwerpen. De  positieve vrijheidkrijgt gestalte.

Relaties met anderen worden kritisch beschouwd. Wat niet bij de ervaren vrij-heid past wordt verworpen. De vrijheid heeft aldus een sterk afwijzend karakter.Zonder het te weten richt zij zich tegen haar eigen voorwaarden die haar mogelijk maakt(e). Het ‘ vergeet’ dat de in het gezin ontwikkelde vrijheid slechts mogelijk isgeworden door de bepaaldheden (normen, handelingspatronen) waardoor het inde positie terecht komt waarin deze vrijheid, bij gebrek aan af te zetten inhouden,nog slechts leeg in zich zelf kan draaien. Deze   ‘abstracte’ vrijheid is enerzijds eenbelangrijk aspect van de vrijheid, maar is anderzijds in zich zelf onvoldoende.Want met het wegschieten van zijn eigen condities schiet zij uiteindelijk zichzelf weg.

Een besef breekt door bij de puber dat de waarde van de  inhoud  van zijn keuzeniet slechts afhankelijk is of hoeft te zijn van het feit dat er sprake is van een  eigenkeuze. Ouders, vrienden,  ‘opvoeders’ spreken hem aan op de redelijkheid van zijnkeuzes; hij gaat inzicht krijgen in de mogelijkheid dat een gekozen inhoud ‘redelijk ’tot stand kan komen. Het vermogen tot  redelijke  vrijheid van het zelf komt totspreken. Hoe kan die ‘nieuwe’ redelijkheid inhoud krijgen?

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

113

Page 114: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 114/295

Verlies van   ‘levensinhoud ’ ; verliefdheid en liefde

De jonge persoon heeft zijn herinneringen. Hij heeft geborgenheid en vertrouwenervaren. Hij heeft ervaren dat hij mocht zijn wie hij was en juist daarom liefdeontving. En, – dat is in deze fase van belang  – zonder in conflict te komen met zijngevoel van vrijheid. Hij beseft dat die situatie niet meer terug kan keren nu een-maal de doorbraak van de vrijheid, de kracht van de eigen keuze heeft plaatsgevon-den. Maar hij heeft ervaren dat meer is in de wereld dan alleen het ervaren van het

 vermogen in vrijheid te willen.Hij kan zich op een nieuwe wijze openstellen voor anderen. Hij kan zijn erva-

ring van de werking van zijn vrijheid willen delen met anderen. Hij zoekt op eennieuwe wijze geborgenheid waarin de kritische vrijheid tot rust kan komen en inzich zelf kan keren. Het verlangen kan ontstaan naar een relatie. Zijn lichamelijk-heid werkt mee: dat gaat uitstaan naar een ander om zich te verenigen. Hij kan

 verliefd worden; het is er vatbaar voor.

De verliefdheid kan men in eerste instantie beschouwen als een negatie van de vrijheid. De vrijheid slaat om in zijn tegendeel. De reflexieve, mogelijk   ‘keurende’

afstand tussen de persoon en zijn geliefde is verdoofd. Hij wordt overvallen en kanniets anders dan zijn vrijheid opschorten of immuniseren. De ander spookt doorhet hoofd, gewild en ongewild. Het droomt over de ander en wil er geheel mee

 verenigd zijn. De hele wereld kunnen ze samen aan, maar alléén, als vrije onafhan-kelijke personen, zijn ze   ‘niets’. Liefdesverdriet betekent de ervaring van   ‘totale’

ondergang.Deze overval kan geen stand houden. De vrijheid, eenmaal ervaren, laat zich

onherroepelijk gelden. Men kan op de ander  ‘uitgekeken’ raken en er afstand vannemen. Men kan zich opmaken voor een nieuwe verliefdheid. Dat kan zo door-gaan tot het   ‘oneindige’. Ook mogelijk is dat de ene niet   ‘ voldoende’ is; er moeteen ander bij, en nog een ander, enz.. In beide gevallen blijft de vrijheid  ‘abstract’:de ander wordt genegeerd of gerelativeerd door te (willen) kiezen voor iemandanders of door er een ander  ‘ernaast’ of  ‘erbuiten’ te (willen) hebben. Want het is

 vreemd voor de(ze) abstracte vrijheid zich aan iets of iemand te binden.Maar dit zijn niet de enige mogelijke uitwerkingen van de vrijheid. De ver-

trouwde ander kan zich tonen in zijn diepte. Als de verliefdheid haar beloop heeftblijkt zij in iets anders over te kunnen gaan. De ander heeft het innerlijk weten teraken; de kern van de individuele persoonlijkheid komt in het geding. En dat heefteen blijvend karakter zonder dingmatig te worden; integendeel. Het onrustige vrij-

Han van Diest

. Zie voor de begrippen liefde en verliefdheid o.a.: Armstrong, , De filosofie van de liefde, Uitge- verij Prometheus, Amsterdam; E. Fromm, Liefhebben, een kunst, een kunde;  Struyker Boudier, C.E. M.,, Amor ergo sum, Kok Agora, Kampen, DNB/Pelckmans, Kapellen.

Page 115: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 115/295

heidsstreven relativeert zichzelf in de ervaring dat de ander de fixatie doorbreekt van het  ‘beeld’ waarop hij verliefd was en dat weer afgedankt moet worden als heter op uitgekeken is. Hij/zij komt   ‘achter’ die vrijheid tot in de   ‘persoonskern’ of identiteit en weet die te laten resoneren. Ieder vast beeld daarvan wordt doorbro-ken in de beweging naar een niet peilbare diepte.

Tegelijk neemt het vertrouwen en de geborgenheid toe: men voelt zich veilig inelkaars handen. Een nieuwe vorm van geborgenheid ontstaat waarin ook de ab-stract/rationele vrijheid als moment of aspect een blijvende rol speelt. De eigendynamische, want door de abstract/rationele vrijheid bemiddelde bijzonderheid(identiteit) kan tot haar recht komen in een wederkerig verband. Hier kunnen wespreken van concrete vrijheid . Wat dat in kan houden zal in het vervolg aan de ordekomen.

Lichamelijkheid en expressie

De relatie tot het lichaam die eerder aan de orde is geweest stond in het kader vande arbeid. Boven zagen we dat in de opvoedingsrelatie een kind leert om zich totzijn eigen lichaam te verhouden. Op grond van deze ontwikkeling is het mogelijk dat een persoon zich zodanig tot zijn lichaam kan verhouden dat het als middelkan optreden in de arbeid. Maar er is meer aan de hand.

We zagen boven ook dat het lichaam  bron van behoeften is die moeten wordenbevredigd. We zijn wellicht geneigd daar eenzijdig over te denken. Bijvoorbeeldwanneer we zeggen dat we onze behoeften moeten bevredigen omwille van onzeoverleving. Maar vrijwel altijd is dat een abstracte wijze van uitdrukken. In striktezin kunnen we ons alleen zo uitdrukken in geval van extreme situaties waarin dekwestie van   ‘levensnoodzakelijke’ levensmiddelen aan de orde is, een situatie diedoorgaans (in het westen) niet is aan te treffen.

Over menselijke lichamelijke behoeften spreken we vrijwel altijd in een contextwaarin het erom gaat dat er een keuze gemaakt moet worden voor wat betreft dewijze waarop die behoeften bevredigd gaan worden (‘beschaving ’). Dat is als aan deorde als het gaat om  ‘disciplinering ’, bijvoorbeeld in een opvoedingssituatie. Hier

 vindt een zekere omkering plaats: menselijke behoeften moeten zich hier richtennaar culturele levenspatronen. Mode is altijd al het domein geweest waarin men-sen op specifieke wijze vorm geven aan hun behoeften: de oneindig veel manierenwaarop men kleding kan dragen geven hiertoe alle ruimte. Via kleding hebbenmensen de mogelijkheid om op een  expressieve wijze vorm te geven aan hun licha-melijke behoefte aan warmte en bescherming. Iets vergelijkbaars kan men ook zeg-gen over behoeften aan voedsel, seks enz.

Maar vooral in de Romantische literatuur komt deze dimensie sterk naar voren:namelijk dat de uiting van menselijke behoeften en hun bevrediging in de contextstaat van   expressie.   Het sensuele in menselijke relaties is hiervan een duidelijk 

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

115

Page 116: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 116/295

 voorbeeld. Het was dan ook in de reactie van de Romantiek op de rationele, afstan-delijke manieren van denken en doen dat dit punt naar voren werden gebracht.Dat punt van expressie mocht niet opgeofferd worden aan de kilte van rationeledisciplineringen. Die expressieve betekenis speelde zowel op innerlijk/subjectief 

 vlak af als op dat van (intieme) relaties.Overigens kwam dit thema in zeker opzicht ook voor bij voorstanders van de

 verlichtingsideologie. Bij figuren als Helvétius, Holbach, maar ook bij Benthamging het om het ruimte maken aan gewoon (soms:  ‘plat’) ‘onttoverd’ sensueel ver-langen, als reactie op een moraal van (christelijke) zelfopoffering en ascese. In detendens van de onttovering van de hervorming vervreemdden mensen zich vanbelangrijke dimensies van hun lichamelijkheid. Deze laatste behoorde voor hetmerendeel tot de sfeer van het duistere, mensonwaardige, verderfelijke. Dansen enuitbundigheid zijn uit den Boze. Slechts een tweetal dimensies kon via een strengeethiek (disciplinering) een positieve betekenis krijgen: het lichaam als middel tenbehoeve van productiviteit enerzijds en vruchtbaarheid anderzijds (arbeidsinspan-ning en gedisciplineerde seks). Tot op zekere hoogte draait het verlichtingsdenkende waardering om: onttoverde lichamelijke behoeften komen in een positief dag-licht te staan: het leven is er (ook) om te genieten; behoeften worden om zo tezeggen weer (seculier)   ‘betoverd’. Maar de andere dimensie van de onttovering wordt in de verlichting weer versterkt: het lichaam als middel of instrument voorproductief werk gaat onderdeel uitmaken van een maatschappelijk systeem vanproductie en consumptie dat als geheel losgekoppeld raakt van een religieuze di-mensie.

In de romantiek protesteren auteurs tegen deze dubbele onttovering van instru-mentalisering en   ‘platte’ sensualiteit. Het gaat hier bijvoorbeeld om een transfor-matie door bijvoorbeeld sensueel verlangen in te context te plaatsen van vormen

 van liefdeservaringen, variërend van oogopslag via streling en de variaties van hetkussen naar innige vereniging. Maar ook het door de onttovering gedisciplineerdegebied van emoties wordt ontdaan van minachting en straf. Huilen mag weer;sterker:   ‘moet’. Gevoelens hebben dieptes die je alleen maar kunt ervaren als zijoorspronkelijk en spontaan zijn.

Wellicht heeft Nietzsche de onttoverende ontmaskering van moraal, gevoel engemeenschap tot in het uiterste doorgevoerd; tegelijk is zijn werk echter te lezen alseen nogal extreme en tegenovergestelde reactie op deze onttovering. Dit is vooralte constateren op het moment dat hij dionysische overweldigende en intense le-

 venskrachten sterk benadrukt. Het gaat hem er dan vooral om de diepteresonantie van krachtige verlangens en levensdriften  ‘ voelbaar’ te maken.

In de  -er jaren van de vorige eeuw is deze dimensie van de menselijke licha-melijkheid hoog op de agenda gekomen van de westerse cultuur. Vooral het onge-dwongen of spontane karakter van lichamelijke expressie en ervaring komt in hetcentrum van de belangstelling (van LSD via vrije seks tot aan sterk lichamelijk 

Han van Diest

Page 117: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 117/295

georiënteerde kunstvormen) te staan. Noties van eenheid, spontaniteit, expressieen verruiming van geest staan hierbij centraal. Men anticipeert op (en  ‘realiseert’)een nieuwe wereld waarin onbelemmerde seksuele activiteit bij uitstek de wijze iswaarop de leden van de gemeenschap met elkaar omgaan en waar de verbeelding aan de macht is.

Deze dimensie van expressiemogelijkheden van de lichamelijke ervaring is vangroot belang geweest voor de ontwikkeling van economische organisaties. Juist derijkdom van deze expressiemogelijkheden bood aan organisaties de mogelijkheideen eindeloze ruimte te vullen met de grootst mogelijke diversiteit aan productenen diensten. Markeringafdelingen van deze organisaties gingen daar listig op in-spelen. Tot op heden gebruikt men in de reclamewereld trefwoorden die in de

 jaren ’ hun betekenis hebben gekregen. Tot op zekere hoogte kan men de seksu-alisering en erotisering van de huidige sociale werkelijkheid (inclusief de virtueledimensie daarvan) als een gevolg zien van sociaal/culturele ontwikkelingen die inde jaren ’ hebben plaatsgevonden.

In het laatste hoofdstuk kom ik hier in algemene zin nog op terug vanuit hetperspectief van de maatschappelijke individualisering en het ontstaan van  organi-sche organisaties.

Intersubjectiviteit, identiteit en concrete vrijheid

Dat ik in het kader van deze studie aan de onderwerpen   ‘intersubjectiviteit’  en‘identiteit’ aandacht schenk, kan in eerste instantie een zekere bevreemding oproe-pen. Organisaties zijn toch vooral bedoeld als functionele vormen van samenwer-ken (dus samenleven)? Zij zijn toch vooral economische actoren ten behoeve vanhet produceren van midden voor maatschappelijke behoeftebevrediging? Horenthema’s als intersubjectiviteit en identiteit niet in het domein van wat Habermasde ‘leefwereld’ heeft genoemd, en is dat niet precies de sfeer die buiten de systeem-wereld, de wereld van organisaties valt?

Het punt dat ik hier wil maken is dat mensen hun   ‘persoon-zijn’ niet   ‘thuisla-ten’; het is (noodzakelijk) integraal aanwezig in hun   ‘functioneren’ als medewer-kers binnen organisaties.   ‘Ontologisch’   spelen kwesties als intersubjectiviteit enidentiteit daarom een constituerende rol in het  daadwerkelijk   functioneren vanorganisaties. Vanuit bedrijfskundig optiek kan men organisaties wel louter   ‘func-tioneel’ willen beschouwen; praktisch gezien zal men daarbij echter altijd gecon-fronteerd worden met de eigen  ‘logica’ van intersubjectiviteit en identiteit. Tot opzekere hoogte is dat in de organisatietheorie dan ook wel erkend, bijvoorbeeldwanneer het onderwerp van de verhouding tussen organisatiedoelen en persoon-lijke doelen aan de orde komt.

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

117

Page 118: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 118/295

Maar in deze studie zal ik nog een stap verder gaan. De thema ’s van intersub- jectiviteit en identiteit blijken direct  verband te houden met de kwaliteit van hetfunctioneren van (hedendaagse) organisaties: de functionaliteit van hen blijkt  in-

tern afhankelijk daarvan afhankelijk te zijn. Zij blijken geen onderwerpen meer tekunnen zijn die men als een lastig bijverschijnsel kan beschouwen, maar blijkenhet hart te raken van hun productiviteit. In het laatste hoofdstuk zal ik dat trachtente laten zien.

Tenslotte is het vanuit het perspectief van deze studie van belang voor ogen teblijven houden dat organisaties niet alleen  producten  zijn van de moderne vrij-heidsverwerkelijking. Zij zijn als samenwerkingsverbanden ook  vormen van die-zelfde vrijheidsverwerkelijking: mensen beogen in organisaties ook hun identiteitin intersubjectief verband gestalte te geven. Organisaties zijn maatschappelijk ge-zien voorts ook nog eens middelen ten behoeve van de verwerkelijking van de con-crete vrijheid van mensen in  de samenleving (‘klanten’). Om deze reden kan menin een poging organisaties te doordenken er niet om heen deze thema’s aan de ordete stellen.

Zeker, liefdes- en vriendschapsrelaties zijn bij uitstek de gestalten waarin destructuur van de intersubjectiviteit tot uitdrukking komt. Maar die structuur isdaar niet alleen aan te treffen. Ook binnen verwantschapsrelaties en collegiale ver-banden (bijvoorbeeld binnen organisaties) is zij aan te treffen. Overal daar waarsprake is van een wederkerige stroom van gevoelens en gedachten, en dus (zekere)‘barrières’ zijn geslecht, is er sprake van intersubjectiviteit. De hierop gebaseerdesociale omgang (‘conversatie’,   ‘dialoog ’,   ‘interactie’,   ‘overleg ’) kan als model gaanfunctioneren voor de samenleving als geheel. Zo heeft men het republicanisme(Amerika in de   e eeuw en Franse revolutie) trachten te beargumenteren vanuitde gedachte van de   ‘ vrije’ intersubjectiviteit. De term   ‘broederschap’ duidt hier-op. Maar ook in de organisatietheorie bestaat iets dergelijks, namelijk op het mo-ment dat men onderwerpen als communicatie, betrokkenheid, collegialiteit,  ‘goedoverleg ’ e.d. als onmisbare ingrediënten ziet voor het adequaat functioneren vanorganisaties.

 Achtergrond 

Om het belang van het thema intersubjectiviteit in te zien is de volgende meeralgemene beschouwing van belang. Filosofische reflectie over intersubjectiviteit

Han van Diest

. Zie hiervoor: Pocock., J. G. A., , The Machiavellian Moment. Princeton University Press, Prince-ton. Zie ook: Arendt, H.,  , On Revolution, The Viking Press, New York.

. Zie voor het onderstaande onder andere: Bouwsma W. J., , The Waning of the Renaissance YaleUniversity Press: New Haven, London; Burckhardt, J.,   ,  The Civilization of the Renaissance in Italy Penguin Books, London; Dupré, L.,  ,  Passage to Modernity, An Essay in the Hermeneutics of Nature

Page 119: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 119/295

is (vrijwel) alleen in de moderne filosofie vanaf de  e eeuw aan te treffen. Hoe isdat te begrijpen? Houdt dit in dat   ‘intersubjectiviteit’ een laatmoderne uitvinding is?

Zoals we al besproken hebben wordt het Grieks/middeleeuwse denken gedomi-neerd door de duale basisstructuur van materie en vorm. Meer algemeen kan mendit het schema van activiteit  en  passiviteit  of  bepaling  en  onbepaaldheid  noemen.Zo is bij Plato de vorm of Idee de bepalende en normatieve instantie voor de zin-tuiglijke veranderlijke werkelijkheid die uit zichzelf   ‘chaotisch’ dus onbepaald is.Bij Aristoteles bepaalt de vorm van ieder ding of mens het doen en laten ervan. Inde Christelijke opvatting van de schepping bepaalt God (resp. bepalen de Ideeën inGod) de aard en structuur van de kosmos en de samenleving en daarmee het ge-drag van mensen. Telkens gaat het om iets dat bepaalt en  ‘iets anders’ dat bepaaldwordt. Handelen vat men op als het volgen van een orde of patroon die in dekosmos of samenleving (dus uiteindelijk: in God) ligt verankerd. Afwijkingen(‘zonde’) strafte men af. Vrijheid is een zich voegende vrijheid aan een transcen-dent gegeven norm. In het dagelijkse middeleeuwse en vroegmoderne leven ervoe-ren mensen zich in hoge mate bepaald of beïnvloed door krachten in dingen(zwarte en witte magie; relikwieën e.d.), door geesten van overledenen, demonenof heiligen. Het besef van afhankelijkheid was diep verankerd in de alledaagse wer-kelijkheid.

Een belangrijk kenmerk van het moderne denken is dat er een zekere omdraai-ing plaats vindt van de relatie van bepaling (activiteit) en onbepaaldheid (passivi-teit). Niet een kosmische orde, een maatschappelijk gegeven orde of God treedt opals bepalende factor of instantie, maar de mens zelf.

In de renaissance ontstaat besef van de eigen  ‘creatieve’ inbreng van individuenin bijvoorbeeld de kunst. Het wederom (kritisch) bestuderen van oude teksten(waaronder de Bijbel) staat ook in dit teken: het menselijk inzicht zelf krijgt een

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

119

and Culture, Yale University Press: New Haven/London. Blumenberg, H.   () Die Legitimität der Neuzeit, Suhrkamp, Frankfurt; Taylor, C.,   A Secular Time. The Belkamp Press of Harvard University Press: Cambridge/London, hfst.  ,  .; Walzer, M.,  , The Revolution of the Saints A Study in the Originsof Radical Politics Harvard University Press, Cambridge Massachusetts.

. Zie hiervoor o.a.: Thomas, K.,    (),  De ondergang van de Magische wereld, Godsdienst enmagie in Engeland,   /  , Agon.

. Op vele manieren heeft het idee van de mens als een gelijkenis met God in het westerse denken engeloven een rol gespeeld, bijvoorbeeld in de gedachte microkosmos(mens)/macrokosmos(wereld). Dit kanmen lezen als het gegeven dat ieder mens een eigen creatieve  ‘goddelijke’ vonk in zich heeft. Hier gaat hetom de gedachte dat het menselijke creatieve vermogen een eigen inbreng heeft in de kunst; de laatste dientniet slechts imitatie te zijn. Voor wat betreft de Renaissance, zie o.a.: Trinkaus, Ch.,  , In Our Image and Likeness, Humanity and Divinity in Italian Humanist Thought.  University of Notre Dame Press, NotreDame, Indiana, vol. I & II. Zo laat Giovanni Pico della Mirandola (-) God als Schepper tegenAdam zeggen: Midden in de wereld heb ik je geplaatst, om des te beter om je heen te kunnen zien en alles teaanschouwen wat er in is. Ik schiep je als wezen, noch hemels, noch aards.... opdat je vrij jezelf zou kunnenvormen en overwinnen. Je kunt tot een dier ontaarden en jezelf herscheppen tot een goddelijk wezen. Jij

Page 120: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 120/295

belangrijkere rol in het begrijpen (‘interpreteren’) van deze teksten. In de reforma-tie gaat de individuele verantwoordelijkheid van mensen ten overstaan van zijneigen geloof in God een beslissende rol spelen (Luther). In het verlengde hiervan

 verwacht men van mensen (gelovigen;   ‘uitverkorenen’) een  actieve,  productievehouding: de wereld (inclusief de menselijke) dient om ‘ vrome’ redenen geheel ‘ge-reconstrueerd’  te worden teneinde ledigheid, dronkenschap en goddeloosheid uitte bannen. Min of meer impliciet nestelt zich een houding of een  ‘cultuur’ waarinhet er om gaat dat je je onafhankelijk weet van iedereen, en dat je je slechts bindtaan algemene beginselen (opkomend deïsme) of aan God. Juist deze toewijding aan God is in de reformatie bron van energie voor onttovering, rationalisering,homogenisering, disciplinering en reconstructie. Deze voor ons vertrouwde be-grippen hebben dus een krachtige religieuze achtergrond. Ik kom hier nog op te-rug.

Het denken in termen van een enkel principe dat in al zijn consequenties dientte worden doorgetrokken is ook bij Descartes aan te treffen. In zijn filosofie krijgthet kennende subject een actieve rol toebedeeld: de wereld dient door het mense-lijke verstand volgens ‘heldere en duidelijke’ begrippen gereconstrueerd te worden.Zachte,  ‘intersubjectieve’ relaties (bijvoorbeeld tussen  ‘geesten’ en mensen) zijn inprincipe   ‘irrationeel’ of   ‘diffuus’; autarkie in denken en doen verschijnt als norm.Wat zich voordoet aan emotie tussen mensen blijkt niet van belang: emoties zijn‘slechts’ subjectief. Het enige dat telt is een afstandelijk rationeel denken en willen.De rationele wil krijgt als taak hartstochten onder controle te houden en ze alskrachten te benutten ten behoeve van het realiseren van door de rede gesteldedoeleinden.

Sociologisch kan men hier spreken van het westerse   ‘beschavingsproces’. Re-gels van etiquette gaan steeds meer het gedrag van mensen bepalen. Verfijning vangedragsregels wordt een mogelijkheid om zich van anderen of andere groepen teonderscheiden. Onthechting en rationalisering krijgen hierin een sociale functie;het vermogen om tot zichzelf en anderen een rationele, afstandelijke houding aante nemen waarin volgens regels bepaald wordt wat wel en niet gepast is, gaat eengeïntegreerd onderdeel uitmaken van sociaal handelen. We raken geoefend in hetomgaan met elkaar als waardige subjecten die zichzelf rationeel onder controlehebben. Het Kantiaanse mensbeeld  ‘ontstaat’.

Tot en met in de  e eeuw overheerst een  ‘subjectfilosofie’, een grote groep vanwijsgerige opvattingen waarin men het   ‘zekere’ beginpunt van menselijk denkenen handelen alleen in het rationele subject zoekt. Zowel de filosofie van Hegel staat

Han van Diest

alleen kunt je ontwikkelen, groeien naar eigen vrije wil, je hebt de kiem van een alzijdig leven in je  (citaat in:Burckhardt, J., , The Civilization of the Renaissance in Italy, Penguin Books, London, p. .)

. Het beschavingsproces is uitvoerig beschreven in: Elias, N.   ,  The Civilising Proces.  Blackwell,Oxford. Zie ook: Bryson, A.,  , From Courtesy to Civility, Oxford University Press, Oxford.

Page 121: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 121/295

in dit kader als de (hiermee in verband staande) noties van abstract/rationele enabsolute vrijheid, die eerder zijn beschreven.

Zo bezien is het moderne denken op te vatten als tegengesteld aan het voormo-derne denken. In het laatste is een transcendente norm (een Wet, Norm, of God)de bepalende factor waar al het wereldse, veranderlijke, chaotische en onbepaaldezich naar te voegen heeft. In de mate dat dat het geval is heeft het wereldse eenbestaansgrond; uit zichzelf is het wereldse  ‘onbepaald’ (chaotisch of zelfs corrupt),en staat het in een negatief daglicht. In het moderne denken trekt de mens denormatieve en bepalende instantie naar zichzelf toe. Het is dan het menselijk rati-onele denken en zijn producten (rationele procedures) die als norm gaan optreden

 voor de werkelijkheid. In het bovenstaande zijn we dit tegengekomen in onze be-schrijving van de abstract/rationele en absolute vrijheid.

Maar deze tegenstelling is gebaseerd op een gemeenschappelijk kader. Dit kaderis het al eerder besproken schema van materie en vorm, of, algemener, van bepaling 

tegenover bepaald worden (onbepaaldheid); van activiteit tegenover passiviteit of receptiviteit. Men zou kunnen zeggen: het bepalende, actieve is in het modernedenken en doen van plaats veranderd. De mens heeft zich onttokken aan de trans-cendente norm (God of een wereldorde) en is zichzelf als de bepalende, actievenorm gaan zien. Maar dat betekent dan ook dat het kader van de wederzijdse uit-sluiting van activiteit en passiviteit onveranderd is gebleven. De relatie tot de anderwordt dan nog steeds vanuit dit denkkader bepaald. Zolang we mensen primair nog als passief, bijvoorbeeld onderdanig aan God denken, levert de intersubjectiviteitgeen probleem op. Zij kan dan leiden tot een zekere solidariteit in de context vanbijvoorbeeld een kerk. Allen zijn deelgenoot van het zelfde   ‘passieve’ lot en Godbeslist over allen. Slechts wanneer mensen menen (direct of indirect) namens Godte kunnen spreken of handelen kunnen en zullen er problemen ontstaan. Voor eenbelangrijk deel is vanuit deze optiek het optreden van het middeleeuwse geweld teinterpreteren (vervolgingen van ketters, kruistochten, excommunicatie e.d.).

De situatie verandert op het moment dat het centrum van activiteit en de normin de mens zelf komt te liggen. Uitgaande van het schema van wederzijdse uitslui-ting van activiteit en passiviteit impliceert dit vrijwel onmiddellijk de situatie vanstrijd en conflict. Ieder individu stelt in zichzelf de norm voor zichzelf en de wer-kelijkheid. Maar dat betekent onvermijdelijk dat anderen voor mij (in dit schema)nog slechts kunnen verschijnen als mogelijke bedreigingen, als te onderwerpen

 vijanden of als onderworpenen. Onze huidige term   ‘onderdanen’ duidt hier nog op. In de politieke filosofie van Hobbes wordt dit goed zichtbaar: in de natuurtoe-stand verkeren individuen in een situatie van permanente strijd, doodsdreiging enconcurrentie. Bij Hegel keert dit thema terug in zijn beschrijving van de dialectiek tussen meester en slaaf.

Geldt dit schema van wederzijdse uitsluiting van activiteit en passiviteit nu voorde intersubjectiviteit als zodanig ?

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

121

Page 122: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 122/295

Intersubjectiviteit en technische idee

De relatie tot de ander is onlosmakelijk verbonden met de verwerkelijking van de vrijheid. Tot nu toe is die relatie nog slechts beschouwd vanuit de optiek van dezelfverwerkelijking van de abstracte persoon in zijn (door arbeid bemiddelde) ruil-relaties. De aldus opgevatte persoon werd gekenmerkt door de formele structuur

 van de vrijheid die verwerkelijkt moet worden. Die verwerkelijking bleek noodza-kelijk via de ander de verlopen. Hiermee kwam de ander in het verlengde te liggen

 van deze zelfverwerkelijking en is hij/zij nog slechts middel en geen doel, ook alfunctioneert hij hierin als de gelijke van de persoon die zich tracht te verwerkelij-ken. Men zou kunnen zeggen: het schema van wederzijdse uitsluiting werd daarlistig opzij gezet, maar dat ging echter gepaard met een abstractie: het ging nog slechts om de  abstracte  persoon. De ruilrelatie bleef immers nog abstract. Maarboven is al gebleken dat die abstractie ongedaan gemaakt moet worden: zonderdat blijkt een werkelijke realisering van de vrijheid niet mogelijk.

Ik pak echter eerst de lijn die uitging van de abstracte persoon nog even op, datwil zeggen de lijn die de (abstracte) persoon opvat als subject van de abstract/rati-onele vrijheid en de hiermee verbonden technische idee (zie slot vorige hoofdstuk).

Hoe vreemd het in eerste instantie ook lijkt, de zo begrepen intersubjectieverelatie kan men opvatten als een realisering van de technische idee. Immers in detechnische idee gaat het om het herstructureren van gegeven natuurkrachten con-form een van te voren vrij bepaald ontwerp. In dat ontwerp herkent de vrije wilzichzelf, daar dit ontwerp zijn keuze is. Maar dan is er nog niets over de inhoudgezegd. Wil de vrijheid daarin zichzelf herkennen, dan zal de inhoud  van dat ont-werp zelf de  vrijheid  moeten representeren. Dat betekent dat de volle realisatie(dus naar vorm én inhoud) van de idee van de techniek de vrijheid  als inhoud  vanhaar ontwerp moet nemen die zij vervolgens heeft te realiseren. Aldus verschijntde intersubjectieve relatie als de volkomen realisatie van de technische idee. Nog-maals, dit klinkt vreemd.

Deze vreemdheid verdwijnt als we een moment stil staan bij hedendaagse vor-men van technologie: de informatie en communicatietechnologie. Men kan bear-gumenteren dat hier precies dat gebeurt wat zojuist is omschreven: de technischerealisatie van de abstract/rationele vrijheid door die vrijheid zelf. Centraal begrip

 van deze technologie is  zelfregulering . We hebben gezien dat de  ‘producten’ van deabstract/rationele vrijheid ontwerpen, procedures, enz. zijn, dat wil zeggen: regelsin de vorm van  ‘als …  dan’. Hierbij is afgezien ( geabstraheerd ) van iedere inhoud,terwijl deze regels door het  ‘ vrije’ verstand vrij geconstrueerd zijn. Een computer-programma nu bestaat uit een rationeel geconstrueerd geheel van dit soort proce-dures, en vormt als zodanig een  metaprocedure.  Hierdoor is een computer, eenartefact waarin zo’n computerprogramma werkzaam is, in staat (dus krachtenszo’n programma) zelf  (‘ vrij’) te bepalen welke regel het heeft toe te passen bij een

Han van Diest

Page 123: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 123/295

gegeven inhoud (‘input’). Deze zelfbepaling is rationeel  omdat zij via een rationelewijze (via de metaprocedure = programma) tot stand komt. Met andere woorden:een computer is een product van de abstract/rationele vrijheid waarin deze vrijheidzichzelf kan herkennen. We zeggen dan: de computer neemt  ‘onze ‘ dingen over enkan het (eventueel) zelfs beter. Nog concreter: in een flexibel geautomatiseerd pro-ductiesysteem worden alle   ‘menselijke’  arbeidshandelingen verricht door techni-sche systemen. We herkennen ons rationeel gedrag (onze   ‘arbeid’) hierin op een‘ volkomen’ manier (mits goed geconstrueerd). Een ander hiermee samenhangend

 voorbeeld is de kunstmatige intelligentie.Anders gezegd, de abstract/rationele vrijheid heeft zich in de informatietechno-

logie (naar vorm én inhoud) gerealiseerd, en daarmee de intersubjectieve relatiezelf (zoals we die zojuist hebben omschreven). Netwerken van computers makendeze technisch geconstrueerde   ‘ideale’  intersubjectieve relatie(s) concreet zicht-baar. Letterlijk praten we tegen computers en ze antwoorden ook nog  ‘zinnig ’.

Het in eerste instantie vreemd voorkomen van deze gedachte komt wellicht voort uit het feit dat deze realisatie plaatsvindt in de sfeer van de levenloze natuur(elektronica). Maar ook in de menselijke sfeer zien we diezelfde structuur terug.Dat een kind geboren wordt is (in principe) een vrije keuze van de ouders. Maarals dat niet lukt op  ‘natuurlijke’ wijze, dan staat bijvoorbeeld de techniek(!) van deIVF klaar om een kind te krijgen. Vervolgens gaat de in principe natuurlijkegroei samen met een strenge controle voor wat betreft de groeifases van het kind.Per fase moet het kind voldoen aan bepaalde kenmerken (kunnen kruipen, lopen,eerste woordjes enz.); zo niet, dan dient er ingegrepen te worden.

Vervolgens zien we de technische idee ook werkzaam in de sfeer van de opvoe-ding en het onderwijs. Hiervoor kunnen we wijzen op de veelheid van technischeen organisatorische hulpmiddelen die hier gebruikt worden. Per opvoedingsfasedient het kind in staat te zijn tot bepaalde zelfstandige zaken; men gebruikt hieropvoedingsmodellen  waar het kind gedurende het proces van de opvoeding aanmoet voldoen. Het zelfde geld voor het onderwijs. Men maakt daar gebruik vanopleidingsprofielen. Het onderwijsland kent vele onderwijsmanagers, en onderwijs-programma’s komen steeds meer onder het regiem te staan van onderwijsdoelendie geformuleerd zijn in termen van kennisverwerving en vaardigheden. Menstreeft de ontwikkeling van mensen dusdanig te organiseren dat het resultaat vol-doet aan de door ons gestelde eis van zelfstandigheid: in het kind dient het ab-stracte/rationele vrijheidsvermogen (zelfstandigheid) gereproduceerd/gerealiseerdte worden via producten (onderwijsprogramma’s e.d.) van de technische idee.

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

123

. In Israel is het kinderen krijgen verheven tot een recht dat aan iedere staatsburger toekomt. Detechniek van IVF staat voor iedere burger kosteloos ter beschikking. ‘God heeft het laatste woord, maar wespelen hier voor God’, zo meldde eens een Israëlische gynaecologe.

Page 124: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 124/295

Ook in de industrie van relatievorming (‘dating ’) is iets vergelijkbaars aan tetreffen. Intersubjectiviteit ontstaat hier op basis van een rationele selectie van ken-merken van de ander: die ander dient in die zin een reproductie van zichzelf resp.zijn ontwerp of   ‘ideaal’ te zijn. Vervolgens kunnen we wijzen op het aannamebe-leid van personeel van organisaties. Hierin zijn doorgaans (‘rationele’) selectiepro-cedures opgenomen op basis van vooraf bepaalde   ‘functieprofielen’. Tenslottegeldt ook zgn. functietrainingen iets analoogs: na beëindiging ervan dient men be-paalde (‘ontworpen’) handeling of reeks van handelingen zelfstandig te kunnen

 verrichten.Deze benadering van de intersubjectiviteit past nog geheel in het denkkader van

de wederkerige uitsluiting van activiteit en passiviteit. Telkens is er sprake van eenactieve instantie (programma, model, profiel, selectiecriteria e.d.) waaraan het ‘ma-teriaal’ zich naar heeft te voegen (passiviteit).

De vraag die zich nu stelt is of iedere verhouding tussen mensen uitsluitend  is tebegrijpen in het perspectief van deze elkaar uitsluitende tegenstellingen (als basis

 van de technische idee).In de loop van de e eeuw is, mede in reactie op de toenemende  ‘ verzakelijking ’

in de westerse samenleving, aandacht ontstaan voor de eigen aard van intermense-lijke relaties. Veelal staat dit denken  – inderdaad  – in het kader van een verzettegen de tegengestelde categorieën van beheersen/beheerst, controle/gecontro-leerd, bepalen/bepaald of opdragen/volgen als adequate manieren om inter-per-soonlijke relaties te karakteriseren.

Voor wat betreft de grondbegrippen komt het neer op de vraag of de begrippen‘activiteit’ en   ‘passiviteit’ slechts als  elkaar uitsluitende begrippen gedacht kunnen

Han van Diest

. Men kan hierbij denken aan bijvoorbeeld Buber, M., Ik en Gij. Bijleveld, Amsterdam; Scheler M.,,  Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik. Neuer Versuch der Gundlegung einesethischen Personalismus. A. Francke AG. Verlag, Bern, Arendt, H.,  , The Human Condition. The Uni- versity of Chicago Press, Chicago & London; Ned. Vert.: De mens, Boom, Amsterdam,  ; Habermas, J.,  Theorie des kommunikativen Handelns, Band    en   . Suhrkamp, Frankfurt am Main; Fromm. E. P.,,  Liefhebben, een kunst, een kunde.  Bijleveld, Struyker Boudier, C.E. M.,   ,  Amor ergo sum, Kok Agora, Kampen, DNB/Pelckmans, Kapellen; Velthoven, TH. van,  , De intersubjectiviteit van het zijn,Kok Agora, Kampen. Men kan hieraan de volgende overweging toevoegen. Het moderne sociale denken is voor een deel gebaseerd op een kritiek op dat van het voormoderne. Dat voormoderne denken ‘dacht’ watwij nu het sociale noemen in eerste instantie en ‘onmiddellijk ’ in termen van een netwerk van persoonlijkerelaties (bloedverwanten, loyaliteit aan koning of leenheer, collectieve vormen van geloofsuitingen rondomde kerk e.d.). Men kan dan zeggen: intersubjectiviteit vormt hier het medium waarin mensen dachten enleefden, en kreeg juist daarom  geen aandacht omdat het onzichtbaar was. Met onder andere het socialecontractdenken of, ruimer, de  ‘onttovering ’ van de (sociale) wereld, werd deze ‘intersubjectiviteit’ als ken-merk van het sociale  ‘ verdreven’. Men had nog slechts oog voor de individuele rationaliteit en  –  zij het opdubbelzinnige wijze  –  het individuele gevoelsleven. Maar omdat intersubjectiviteit zich niet  ‘laat’ verdrij- ven, wordt het op een gegeven moment (met name in de   e eeuw) noodzakelijk en nadrukkelijk eenthema, bijvoorbeeld als een dimensie die (te zeer) zou ‘ontbreken’ in het moderne denken en doen.

Page 125: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 125/295

worden. Kan een activiteit juist als activiteit een moment van passiviteit implice-ren? Dit lijkt een onmogelijke tegenspraak maar is dat niet.

De bovenstaande analyse van het organisme kan als een eerste aanwijzing die-nen voor het feit dat dat niet het geval is. De verhouding tussen deel en geheelkunnen we daar niet begrijpen via de elkaar uitsluitende begrippen van   ‘bepalen’

en   ‘bepaald worden’. Want in de eigen  actieve bepaling of werkzaamheid bepaalt 

het orgaan mede het functioneren van het organisme als geheel, terwijl andersomde werkzaamheid van het gehele organisme de werkzaamheid van het deel (mede)bepaalt. Met andere worden: zowel het deel als het geheel worden onderling (of:wederkerig) in hun  ‘eigen’ actieve werkingen of bepalingen,  precies voor zover zij

actief zijn, tegelijk ook  bepaald (of: passief). Geven en nemen, activiteit en recepti- viteit gaan in elkaar op.

Structuur van de intersubjectiviteit

Deze structuur van wederzijdse implicatie van activiteit en passiviteit zet zich voortin de vele vormen van menselijke co-existentie. In het onderstaande tracht ik medeop basis van de literatuur die ik in de voetnoot heb genoemd deze structuur te

 verhelderen.In het handelen (spreken, voorstellen doen, verzoeken, of, binnen het kader van

een liefdesrelaties ook: strelen, voelen e.d.) ben ik aangewezen op een correlatievehandeling van de ander. Als ik spreek, beoog ik tegelijk dat de ander luistert. Ditluisteren van de ander(en) beoog ik, zonder dat ik de ander daartoe kan dwingen.

Maar ook al zou dit luisteren afgedwongen kunnen worden dan kan ik dat nietwillen. Er is al iets mis als ik de ander zou moeten dwingen om te luisteren. In‘geslaagd’ spreken (handelen, spreken, strelen enz.) beoog ik impliciet, dat de an-der vrij (‘ van binnen uit’) luistert (handelt). Ik  erken daarom in mijn handelen deander in zijn/haar vrijheid  tot handelen. Het handelen toont zich hier als intersub-

 jectief, als een vorm van   wederzijdse vrije  activiteit tussen mensen. Deze weder-zijdse activiteit houdt een wederkerige erkenning in: een vorm van  actieve passivi-teit die dus tegelijk een passieve activiteit is. Maar de erkenning omvat meer danalleen het openstaan voor ‘iets anders’. Ik erken niet alleen een zekere  ‘ruimte’ (quatijd of onderwerpen) die ik de ander gun. In deze erkenning gaat het de luisteraarom de spreker als  vrij subject. D.w.z. het gaat de luisteraar ook om de ander àls

 vrije andere persoon in zijn/haar handelen.In dit handelen ben ik vervolgens ook betrokken op mijn eigen handelen: het is

reflexief van aard. Enerzijds in een onmiddellijke zin. Ik kies er bijvoorbeeld voorom een gesprek aan te gaan. Maar ook via de ander ben ik reflexief, betrokken opmij zelf. Ik intendeer de ander als iemand die mijn initiatief als vrij initiatief her-kent en erkent. In het intersubjectieve handelen beoog ik de  ander  op zodanigewijze, dat hij/zij mij als vrij handelend beoogt. Het handelen is dus, door de oproep

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

125

Page 126: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 126/295

naar de ander, ook een oproep naar mijzelf als vrije persoon. Het handelen toonzich hier tegelijk als intersubjectief en reflexief.

Deze wederkerige activiteit impliceert een wederzijdse  afhankelijkheid  of  passi-

viteit . In een intersubjectieve handeling ben ik precies in de  activiteit  zelf  afhanke-lijk  van de ander (geen spreken zonder luisteren, geen strelen zonder gestreeldworden (in plaats van betast worden)), zoals de ander activiteit weer afhankelijk is

 van mij (geen luisteren zonder spreken; geen geven zonder ontvangen, geen ge-streeld worden zonder strelen). Precies voorzover ik handel (spreek), dus actief optreed, ben ik afhankelijk van de ander en omgekeerd. Men kan daarom zeggen:intersubjectiviteit kent de structuur van de wederkerige implicatie van activiteit enpassiviteit. In de   ‘activiteit’ ben ik tegelijk   ‘passief ’, terwijl ik in mijn   ‘passiviteit’

tegelijk   ‘actief ’ ben. Beiden, de ander en ik, zijn in ons intersubjectieve handelendus door en door kwetsbaar.

Een intersubjectieve relatie is dus principieel symmetrisch. Dit symmetrisch ka-rakter is onverenigbaar met de klassieke en moderne structuur van wederkerigeuitsluiting van activiteit en passiviteit. De één of het ene kan in deze structuurslechts het bepalende zijn, terwijl de ander/het andere  slechts het   ‘te bepalen iets’,ofwel passiviteit kan zijn. Vandaar ook dat men geneigd is om het thema vanmacht onmiddellijk te verbinden met intersubjectiviteit resp. sociale relaties. Die

 verbinding is het gevolg van de (veronderstelde) grondstructuur van wederzijdseuitsluiting van activiteit en passiviteit. Al eerder kwam dit aan de orde.

Intersubjectiviteit en articulatie van zinHandelen is intersubjectief verband is articulatie van zin, bijvoorbeeld van aspira-ties, beweegreden en gevoelens. Juist in die articulatie kan ik dingen verwoorden of belichamen waar ik me niet   ‘ van te voren’ van bewust ben of nadrukkelijk voorgekozen heb. Er kan sprake zijn van onvoorziene beelden, interpretaties, zin-samenhangen, kortom van creativiteit. Men zou kunnen spreken van een gedeelde

wordende zin in vrijheid. Vrijheid betekent hier dan niet keuzevrijheid: deze keuze‘is’ er in zekere zin niet. Het gaat hier om de vrijheid tot articulatie van mijn zelf of ‘wie’ resp. van zin en betekenis zoals ik die ervaar in de aanwezigheid van de ander.Hierin veronderstel ik de vrijheid van de ander: deze kan hierop reageren door

 vragen te stellen, te interpreteren en te eventueel te kritiseren. De ander wekt hier-in bij mij mogelijke betekenissen op die ik niet kan zien als product van mijn ‘auto-nome’ denken. Hier, dus in het perspectief van de intersubjectiviteit, zou ik willenspreken van de ‘ volle’ zin van vrijheid. Deze betekenis van het vrijheidsbegrip hebik op het oog wanneer ik het heb over de  concrete vrijheid.

Keuzevrijheid en abstract/rationele vrijheid zijn van ‘ondergeschikt’ belang. Dietwee vormen van vrijheid treden eerder op de context van de afwezigheid  van eenintersubjectieve relatie, namelijk wanneer ik  slechts ‘ voor mezelf ’ wil kiezen.

Han van Diest

Page 127: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 127/295

Uiteraard bestaat er ook dan ruimte voor (‘strategisch’) handelen waarin het ermij bijvoorbeeld om gaat betekenissen bij de ander of anderen op te roepen die mijwelgevallig zijn. Maar deze poging tot beïnvloeding parasiteert op, en maakt even-tueel ‘slim’ (mis)(ge)bruik van deze intersubjectieve structuur van betekenisarticu-latie. Deze structuur is dus hierin  verondersteld  maar wordt tegelijk weer gene-geerd (wat, vanwege de kwetsbaarheid van de intersubjectiviteit, altijd een reëlemogelijkheid is).

Daar waar het in organisaties gaat om cultuurverandering of om het beïnvloe-den van de motivatie van medewerkers is deze kwestie relevant. In het volgendehoofdstuk kom ik hierop terug.

Al articulerend of expliciterend kan men tot iets komen dat er op voorhand nietwas: de partner zowel als ik kunnen verbaasd of verrast zijn over het resultaat, hetgeëxpliciteerde, terwijl zij er innerlijk toch mee vertrouwd weten. Het schrijven

 van een artikel of een gesprek met iemand kan dit kenmerk hebben: het kan danzo zijn dat men zich pas realiseert wat men zegt of schrijft als het geschreven of uitgesproken is. Men zou de term  ‘enactment’ in dit verband kunnen gebruiken.

Intieme intersubjectiviteit De interne samenhang tussen creativiteit van zinarticulatie en intersubjectiviteitkan men goed zichtbaar maken in de sfeer van de intieme intersubjectiviteit. Con-stituerend is dat partners hier iedere zin of inhoud betrekken op elkaars identiteitof individualiteit (elkaars  ‘wie’). Vriendschap en vormen van collegialiteit hebbenook een moment van intimiteit, die we in verband kunnen brengen met (onder-ling) vertrouwen. Deze intimiteit hangt niet noodzakelijk samen met de langdurig-heid van een relatie, ofschoon de diepgang ervan daar weer wel van afhankelijk is.Zowel kortstondige   ‘therapeutische’  en/of trainingsinterventies als ook   ‘blind’ of ‘instant’ dates’ kunnen hier onder vallen (als zij  ‘klikken’).

Hoe kunnen we de intieme intersubjectieve structuur nader aanduiden? Als ik een geliefde als vrij beoog, dan beoog ik, dat zij zich vrij bepaalt en zich ook zo aanmij toont. Ik kan haar uitdagen (of  ‘ verleiden’) ook anders te zijn dan zij  ‘is’ (haargewoonten, rollen enz.) en iets eigens in te brengen. Het resultaat kan voor mijweer verassend zijn. Maar er gebeurt meer. In de relatie kan de ander ook willen,dat ik haar (wellicht ook voor haar verrassende) nieuwe begin interpreteer en be-trek op haar individualiteit of   ‘wie’. In deze interpretatie blijft dit begin niet   ‘het-zelfde’: het kan ook voor haar een min of meer verassende of fascinerende zinkrijgen (‘ik wist niet dat ik zo wil(de) zijn’), die door zowel mijzelf als de anderniet van te voren is voorzien of doorzien. Vervolgens kan de toe-eigening van

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

127

. Voor het begrip  ‘enactment, zie o.a.: Weick, K.E.,  , Sensemaking in Organizations, Sage, Lon-don, New Delhi, p.  .

Page 128: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 128/295

mijn interpretatie van die zin haar weer beïnvloeden. Enz. Er is zo sprake van een van een  wordende  zin die in de relatie ontstaat en die we tegelijk als de relatie verdiepend ervaren. Die zin kan dus fascinerend, nieuw verrassend, verrijkend, verdiepend en overstijgend blijken (bij ‘gelukte’ intersubjectiviteit), en is niet meerlos te maken van de intersubjectieve relatie zelf. Hier voltrekt zich de intersubjec-tieve wording van uniciteit en diversiteit waarin dus identiteit en intersubjectiviteitintern op elkaar zijn aangewezen. Er bestaat tussen deze intersubjectieve activiteit,de (wordende) zin en het ontsluiten van het   ‘wie’   (identiteit) geen doel/middelrelatie. Zij vormen drie elkaar veronderstellende momenten van de eigenheid vanmenselijk intersubjectief handelen. Deze samenhang vertoont een eigen logica. Dielogica blijkt momenten van betrokkenheid, reflexiviteit en openheid te bezittenmaar is zij is tevens ‘kritisch’.

Intersubjectiviteit impliceert een   ‘gelukkige’ eenheid van vrijheid (activiteit) en(gewilde) afhankelijkheid. Ze is daarom van binnen uit kwetsbaar, zoals al aan deorde kwam. Die kwetsbaarheid verhoudt zich ongemakkelijk tot de geborgenheiden veiligheid die zo’n relatie tegelijk biedt. Dit geldt des te meer naarmate de inter-subjectiviteit een   ‘intiem’ karakter heeft. Hier zit iets   ‘ontijdelijks’ in. Deze inter-subjectiviteit lijkt om eeuwigheid te vragen; de eenheid van geluk, betrokkenheiden betekenis lijkt de dood niet te verdragen. Dit is de bron van veel ‘romantische’

literatuur, maar niet alleen daarvan.Vanwege die kwetsbaarheid kan het motief ontstaan die relatie concreet gestalte

te geven op de wijze van een gemeenschappelijke levensvorm (samenwonen, hu-welijk, enz.). De (intieme) intersubjectieve relatie krijgt op deze wijze een objectief,maatschappelijk bestaan. Ik kom hier op terug.

Identiteit

Identiteit en erkenning Hoe kunnen we de verhouding tussen intersubjectiviteit en identiteit omschrijven?Ofwel, op welke wijze articuleert zich iemands identiteit in de intersubjectieve re-latie, en andersom?

Eigen aan iemands identiteit is dat hij zijn handelingen (ook) begrijpt  of inter-preteert als uitdrukking van zijn/haar identiteit. In termen van de positieve vrij-heid: bepaalde zaken willen we positief  (dus actief) en andere juist niet.  ‘Ik ben hetdie me inschrijf voor deze studie, en wel om die en die redenen. ’ Er blijkt sprake tezijn van een reflexieve verhouding.

Van  erkenning  van mijn persoonlijke identiteit door de ander is sprake als  de

ander  mijn handelingen door de tijd heen op de zojuist beschreven wijze interpre-teert. De identiteit staat niet los van die erkenning; zij is iets wat in een relatie, in

Han van Diest

Page 129: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 129/295

intersubjectief verband via erkenning ontstaat en bestaat. Die identiteit krijgthierin met andere woorden een  objectief  bestaan (een bestaan voor en met eenander). De ander ‘schenkt’ mij mijn identiteit als  ‘iets’ dat niet direct opgaat in of samenvalt met bepaalde waargenomen handelingen maar als een   ‘instantie’  diedaarvan de oorsprong is. Met als gevolg dat ik aanspreekbaar ben op deze hande-lingen. Van wederkerige erkenning is sprake wanneer ik op dezelfde wijze de iden-titeit van de ander erken.

Opgemerkt moet wel worden dat de erkenning hier nog slechts bestaat in hetgegeven dat  de handelingen van een persoon betrokken worden op zijn identiteit.Het is nog niet duidelijk wat die identiteit inhoudt. De erkenning heeft daaromnog slechts een  flitsend  karakter: de toegekende identiteit kan op ieder momentweer verdwijnen omdat ‘nieuwe’ handelingen daarmee niet te verenigen (b)lijken.

Een overtrokken behoefte kan ontstaan aan zelfinterpretatie en erkenning om-dat er nog geen sprake is van een houvast  (inhoud). Dit kan een permanente be-hoefte opleveren om telkens weer  – tot het   ‘ vervelende’ toe  –  met onszelf bezig tezijn juist vanwege het ontbreken van een ( ‘substantieel’)   ‘zelf ’. De identiteit gaatom zo te zeggen geheel op in de activiteit van een voorturende zelfinterpretatie.Dat kan ook   ‘intersubjectief ’: partners kunnen wederzijds gaan navelstaren. Zijkunnen elkaar op deze wijze permanent nodig hebben in het streven naar zelfbe-

 vestiging. De persoonlijke identiteit (van de partners) komt nog niet los van deactiviteit waarin die bevestigd wordt. Ook kunnen partners angstig worden voorelkaar en zichzelf. Men weet (nog) niet op welke wijze men   ‘zichzelf ’ is in anderesituaties (onzekerheid buiten de deur, vrees voor vreemdgaan e.d.). Toch kan menelkaar niet als eigendom zien (Sartre). De relatie staat in die permanente weder-kerige zelfbevestiging tegelijk permanent op het punt uit elkaar te springen.

Identiteit als levensverhaal De uitweg die nog slechts mogelijk lijkt bestaat erin dat men inhoud of houvastgeeft aan de eigen identiteit. Dan volstaat een eenzijdige reflexieve en intersubjec-tieve inkeer of articulatie niet: aan die inkeer ontbrak het immers aan inhoud. Menmoet wat gaan ‘ondernemen’. Het mogelijk woelen van de innerlijke en onuitput-telijke diepte moet een bepaalde inhoud of   ‘objectiviteit’ krijgen; men heeft zichergens aan te ‘committeren’.

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

129

. De formele vorm van deze erkenning betreft de erkenning van een persoon alleen omwille van hetgegeven dat hij een persoon is, en waarin geen enkele andere kwalitatieve bepaaldheid wordt bedoeld dandie van de vrije, rationele wil. De legitimering van het liberalistisch staatsmodel lijkt hierop gebaseerd tezijn. Die legitimering bestaat dan in het gegeven dat zij (de staat) product is van de individuele vrije ‘willen’

die alleen zichzelf willen en op grond daarvan een samenleving of staat stichten die als taak heeft (het recht van) die vrije willen te garanderen. De betekenis van de staat bestaat er dan in dat zij slechts de mogelijk-heidsvoorwaarde is voor het (samen) bestaan van vele vrije willen.

Page 130: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 130/295

In de kinderjaren was die inhoud er: het gezin voorzag in de objectiviteit van deidentiteit. Regels voor het opstaan, aankleden, eten, maar ook het naar school gaanen de vriendenkring gaven inhoud aan de identiteit. Op het moment echter dat deervaring van de vrijheid is doorgebroken (zie boven) kan men daar geen genoegenmeer mee nemen. Immers, deze regels waren nog niet zelf gekozen; zij zijn alszodanig nog geen uitdrukking van de vrije identiteit.

Nu gaat het er om dat de persoon  ‘iets gaat kiezen’. Het moet gaan om iets wateen persoon positief  wil (positieve vrijheid). Het gaat erom een  ‘uitdaging ’ te heb-ben waarin de persoon zichzelf herkent en waar hij zich  ‘ van binnen uit’ voor wilinzetten.

De communicatie tussen de partners krijgt nu een specifieke inhoud: het moge-lijke navelstaren slaat om in een communicatie over de verhouding tussen deze‘uitdaging ’ of   ‘onderneming ’ en de relatie. De partner wordt gedwongen zich de

 vraag te stellen wat zo’n onderneming betekent voor zijn/haar identiteit enerzijdsen de relatie anderzijds. Duidelijk wordt dat het  ‘wat’ (de inhoud) van de persoon-lijke identiteit pas duidelijk kan worden door het daadwerkelijk en zelfstandig  ‘le-

 ven’ en articuleren van die identiteit, om het   ‘schrijven’ van het eigen levensver-haal. Maar dat betekent niet dat het levensverhaal op een eiland kan wordengeschreven. Met de partner, vrienden of collega’s enz. leven en bespreken we het

 verhaal dat we schrijven.

Identiteit als transcenderende openheid Dat verhaal moet over iets gaan. Zoeven spraken we over  ‘uitdaging ’. Reeds eerderkwam de notie van ‘fascinerende zin’ aan de orde. Onze identiteit is niet een ding;zij rust niet in zichzelf maar betrekt zich op zaken die er voor haar ‘toe doen’.

De identiteit kan men omschrijven als de individuele wijze waarop men zijnconcrete vrijheid is. De filosoof Charles Taylor heeft in zijn  Sources of the Self  opuitvoerige wijze beschreven dat menselijk denken en handelen noodzakelijk geo-riënteerd is vanuit een morele horizon. Deze horizon bepaalt de sfeer of de oriën-tatie uit waarin of waar doorheen de identiteit zich uitdrukt. Anders gezegd, demenselijke identiteit drukt zich in een waardegeoriënteerde openheid naar in prin-cipe iedere (‘onverwachte’) toestand of situatie waar men meer in aanraking komten waarin zij zich richt op zaken die voor hem wat betekenen en waar hij wat  ‘meedoet’. Maar die waarden zijn niet ‘ van nature’ gegeven. Zij omsluiten de identiteitniet in de vorm van een van te voren gegeven en omlijnde vorm van denken endoen. Om een term van Wittgenstein te gebruiken: de menselijke identiteit, ie-ders ‘wie’, kent een moment waarin zij iedere levensvorm of geleefd taalspel over-

Han van Diest

. Maar wel tegen zijn intentie in: deze   ‘overstijging ’ lijkt Wittgenstein niet te willen erkennen. Ziehiervoor ook: Berger, H.,  , Vragen naar zin. Tilburg University Press.

Page 131: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 131/295

stijgt: ieder taalspel of iedere levensvorm staat in principe open voor een reflectiedoor mijzelf, partners, deelnemers en ‘observanten’. Iedere levensvorm is gecondi-tioneerd door waarden; daarom hechten we eraan te leven zoals we dat doen. Maartegelijk rusten ook deze waarden niet in zich zelf: ook deze zijn ter discussie testellen, bijvoorbeeld op grond van opgedane ervaringen in pogingen aan die waar-den in onze levensvorm gestalte te geven. Juist in deze min of meer  ‘permanentereflectie’ drukt zich de concrete vrije subjectiviteit of identiteit uit. In het volgendehoofdstuk bespreek ik de vraag op welke wijze men deze permanente reflectie in

 verband kan brengen met hedendaagse sociale verschijnselen.Die uitdrukking voltrekt zich niet altijd via een expliciete articulatie, maar vindt

doorgaans   ‘al doende’ plaats. Maar al of niet expliciet, in deze articulatie ervarenwe  – zo lijkt mij  – tegelijk de zojuist genoemde openheid . Sartre schreef over hetbewustzijn als ‘conscience (de) soi’

, het niet ‘thetische’, onnadrukkelijke bij zich-zelf zijn van mensen bij hun handelingen, op grond waarvan het mogelijk is dat zijop ieder moment de vraag kunnen beantwoorden wat ze aan het doen zijn en (wel-licht) waarom. Mij gaat het hier echter niet slechts of in de eerste plaats om dezelfbetrokkenheid van de ervaring. Ik heb hier vooral het niet   ‘thetische’, onna-drukkelijke besef dat we niet   ‘ vastgeklonken’  zitten aan welke situatie dan ook.Iedere situatie kunnen we ervaren in termen van een   ‘nog niet’,   ‘nooit meer’, of ‘ juist wel’ waar we vervolgens woorden voor kunnen zien te vinden om er vervol-gens eventueel de nodige verandering in aan te brengen. Ik werk dit wat verder uit.

Doorgaans ervaren we deze openheid als negatief , bijvoorbeeld in de vorm vaneen gevoelde onrust of kritiek. Het kan gaan om een ervaring van ongepastheid. Jekunt tegen jezelf zeggen naar aanleiding van een bepaalde gebeurtenis of stand vanzaken: ‘dit is het nog niet (in voldoende mate)’. Dan hoeft het nog niet duidelijk tezijn waarom dat zo is; die ervaring zelf is dan eerder de aanleiding uit te zoekenwat er aan ontbreekt en waarom. Eventueel kan zo’n ervaring ook aanleiding zijneen bestaande (eerder gekozen) invulling van normen en handelingspatronen teheroverwegen of juist opnieuw te verwoorden. Die openheid zelf laat zich dan nietzonder meer adequaat verwoorden; dat kan slechts via de begrippen waarin we desituatie of gebeurtenis verwoorden. Maar die begrippen dekken de openheid nietaf; zij laat zich niet (meer) als van zelf  ‘ vullen’, zoals men doorgaans lijkt te hebbengedacht in zgn. traditionele samenlevingen, bijvoorbeeld via opvoeding, prediking 

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

131

. Ik doel hier niet op de eindeloosheid van reflexieve bewegingen die men hieraan zou kunnen ver-binden. Ik doel op de mogelijkheid dat iedere concrete ervaring of gebeurtenis een aanleiding kan zijn toteen dergelijke reflectie. Die reflectie is dan betrokken op  ‘de zaak zelf ’ (evt. de ‘uitdaging ’) resp. op de in hetgeding zijnde waarden. Zij is dus in deze zin als  ‘situatie gebonden’ gedacht en staat los van de ontkoppeldeneutrale en vrijzwevende mogelijkheid   ‘alles’  op te lossen in een reflexieve beweging. Zie hiervoor ook:Giddens, A.  , Modernity and Self Identity, Self and Society in the Late Modern Age. Polity Press, Cam-bridge.

. Sartre, J. P., , L’ être et le néant. Gallimard, Paris,  ,p.  e.v..

Page 132: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 132/295

of gebed. Zeker, ook toen bestonden zgn. levensvragen e.d. maar een omvattendreferentiekader waarbinnen die vragen beantwoorden konden of moesten wordenwas verzekerd evenals de bijbehorende   ‘instanties’ om daar zorg voor te dragen.Tot de moderne conditie behoort dat de menselijke identiteit niet alleen open is,maar zichzelf ook zo ervaart. Dit lijkt mij een belangrijke reflexieve verworvenheid

 van de moderniteit.Deze openheid bestaat niet in een kleurloze of indifferente passiviteit. Ze blijkt

betrokken op de wereld; ook wanneer men niet verder komt dan de constatering:‘dit is het nog niet’, of: zo ‘moet het niet zijn’.

Deze betrokken openheid kunnen we daarom omschrijven als een transcende-

rende openheid. Het gehanteerde begrip   ‘transcenderend’ staat hier niet voor het‘bovenzinnelijke’, onbereikbare, resp.   ‘Goddelijke’. Eerder is van het tegendeelsprake. Deze transcendentie ervaren we als deel uitmakend van onze identiteit; zijis daaraan immanent.  Men zou hier ook over het geweten kunnen spreken alswe daaronder verstaan: het zich innerlijk en intuïtief vertrouwd en verbonden we-ten met een   ‘waarde’ of een   ‘moeten’ in het licht waar van we de dingen zien enwaarvan het ons wellicht niet lukt om die adequaat onder woorden te brengen of terealiseren. Maar in en door dat geweten ervaren we die waarden wel als werkzaamen ‘hebben we wat te doen’. Het gaat hier om wat Nussbaum: ‘…transcendentie …

met een innerlijk en menselijk karakter…’ noemt.

Als voorwaarde voor  ‘goede’ handelingen lijkt mij te gelden dat zij uitdrukking zijn van mijn subjectief ervaren geweten of intuïtie, en daarmee van mijn persoon-lijke identiteit. Die handelingen kunnen niet ‘goed’ genoemd worden als zij slechtshet resultaat zijn van een puur gehoorzamen aan normen. Zij zijn dan hooguit‘gepast’. Hierbij kan men denken aan de discussie op het gebied van   ‘compliance’

binnen organisaties. In het laatste geval handelt men niet vanuit de waarden zelf die in na te leven regels min of meer adequaat tot uitdrukking zijn gebracht. Hetgaat er om niet in strijd met die regels te handelen. In het eerste geval tracht mendat wel, dus   ‘ van binnen uit’ te doen doordat men probeert een waarde een con-crete inhoud te geven. Doorgaans verbindt dit met het thema   ‘integriteit’ van enbinnen organisaties.

Han van Diest

. De begrippen   ‘immanentie’ en   ‘transcendentie’ zijn hier niet categoriaal bedoeld, maar transcen-dentaal. Dat houdt in dat ik hen niet versta als twee elkaar uitsluitende begrippen, maar als elkaar implice-rende, dus als inclusieve begrippen. Die inclusiviteit is ook aanwezig op het moment wanneer we bijvoor-beeld zeggen dat we het meest   ‘bij onszelf zijn’  als we ons betrekken op de/het ander(e) die/dat ons‘aangaat’.

. Nussbaum, M., . Loves Knowledge. Oxford University Press, New York, p.  /

Page 133: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 133/295

De identiteit en moderne westerse cultuur: een kort overzicht Op welke wijze is in de westerse cultuur gedacht over de persoonlijke identiteit?Wat waren belangrijke referentiekaders daarvan?

De boven geschetste structuur en dynamiek van de menselijke identiteit is teonderscheiden van een zgn.   natuurlijke   en als   voltooid  gedachte identiteit. Deidentiteit van een pas geboren dier is op voorhand (vrijwel) geheel   ‘af ’, dat wilzeggen: volledig te bepalen. Een kip zal niet blaffen of een hol onder de grondmaken.

Wellicht werd in het verleden de identiteit van mensen te zeer naar analogie vandeze natuurlijke identiteit gedacht. In de voormoderne, traditionele cultuur is demenselijke identiteit op voorhand door de structuur van de kosmos (als Gods ont-werp of wil uitdrukkend ) bepaald. Ik wees daar zojuist al op. Traditioneel drukkenbepaalde handelingen   ‘restloos’ de persoonlijke identiteit uit; zij   ‘zijn’ samen dieidentiteit. De traditionele opvoeding staat dan ook in het teken van het voorberei-den op het verrichten van de handelingen die behoren bij deze door de cultuur of traditie bepaalde identiteit.

Onder andere onder invloed van het zogenaamde deïsme (e en e eeuw) slaat

deze opvatting van de identiteit om in haar seculiere tegendeel. De natuur begrijptmen als een mechanistisch systeem dat functioneert volgens zijn eigen krachten enwetten. Doorgaans ziet men God als de schepper van dit mechanisme. De mensheeft de taak dit mechanisme (wetenschappelijk) te kennen en te beheersen om het

 vervolgens in te zetten voor menselijke doeleinden. De identiteit komt hier onderde notie van de technische idee te staan: zij bestaat erin de natuurlijke en socialewerkelijkheid naar eigen inzicht (‘ontwerp’) te (re)construeren. Techniek is de ma-nier om dat voor wat betreft de natuur te bereiken. Economisch handelen op een

 vrije markt vervangt de economie van de zelfvoorzienende huishoudens. Stedenworden de plaatsen waar rijkdom wordt gecreëerd en vrijheid heerst. Alom verza-kelijking. Verborgen betekenissen van bepaalde plaatsen, dingen en personen wor-den steeds verder uit de wereld verbannen door ze te bestempelen als uitingingen

 van bijgeloof of dweperij. Hiervoor in de plaats werd beheersend, beheerst, ratio-neel/calculerend gedrag gepropageerd. De onttovering drong door tot in alle le-

 venssferen; dieptedimensies in ervaringen raakten verdacht.Waar het mij hier nu om gaat is dat ook hier de identiteit van mensen omlijnd

was, wellicht meer dan ooit tevoren. Deze bestond bijvoorbeeld in zijn rede, zijnrationaliteit (abstract/rationele vrijheid) of   ‘rekenend vermogen’. De ethiek diehierbij past (utilitarisme) kan men samenvatten met: men heeft zich nuttig te ge-dragen, dat wil zeggen: men heeft zich instrumenteel rationeel te verhouden tot

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

133

. Zie hiervoor en het volgende o.a.: Taylor, C.,   A Secular Time. The Belkamp Press of HarvardUniversity Press: Cambridge/London.

Page 134: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 134/295

mens en wereld. Voor verheven,   ‘transcendente’ met veel dieptedimensie ervarendoeleinden krijgt men argwaan: zij leiden mensen af van datgene waar het  ‘werke-lijk ’ om gaat: een nuttig leven dat gericht staat op eigen, aards   ‘geluk ’ en dat vananderen. In het referentiekader achter de identiteit vindt een omslag van waardenplaats: het gaat niet meer primair om iets   ‘transcendents’ (God, een heilige orde-ning e.d.), maar om aspecten van het dagelijkse leven zelf.

Veelal speelt er op de achtergrond de idee mee van een  ‘onzichtbare hand’, al of niet gebaseerd op de idee van een voorzienige  ‘goede’ God. Deze hand werkt achterde rug om van mensen zorgt ervoor dat als mensen zelfzuchtig handelen zij tevensde beste bijdrage leveren aan het welzijn van anderen.   ‘Ieder voor zich, en God

 voor allen.’ De oriëntatie van de identiteit gaat zich aldus concentreren op waardenals nut, rationaliteit en menselijk welzijn. Drijven van handel, efficiënt produceren

 van goederen op de markt komt in hoog aanzien te staan. De burgerlijke samen-leving ontstaat. Gildes die hun omlijnde plaats hadden binnen de traditionelemaatschappelijke hiërarchie raken verouderd en grotendeels ontmanteld. Dat ging met identiteitsverlies samen. Organisaties en ondernemingen, vooral geconcen-treerd in de steden, bloeien. Men ondernam wereldwijde handelsmissies naar ge-bieden die door de zgn. ontdekkingsreizigers waren ontdekt. Men stichtte en be-heerde met harde hand koloniën ten behoeve van het zeker stellen van degrondstofvoorziening (specerijen, koffie, zilver, goud) en afzetgebieden. Daarbijpaste het niet om oog te hebben voor de inheemse   ‘achterlijke’ cultuur. De in deogen van westerlingen   ‘minderwaardige’ autochtonen blijken geschikt als slavendie men als productieapparaat overal ter wereld kan inzetten op plantages e.d. Dewesterse identiteit van rationaliteit en beheersing is superieur. Men voelde dat menzonder meer het recht had inheemse volkeren tot slaven te maken of uit te moor-den.

Maar deze oriëntatie van de identiteit op waarden als productiviteit, rationaliteitenz. riep ook scherpe reacties op. Men gaat deze identiteit als ‘leeg ’, verzakelijkt enzelfzuchtig ervaren gevoel, authenticiteit, diepte en liefde ontbreken. De traditio-nele Christelijke moraal sluit een zeker pact met beginselen van de romantiek. Derationele en objectiverende houding maakt in de mensen maar ook in de wereld(natuur) iets stuk. Mensen voelen zich niet meer verbonden met hun innerlijk; deeeuwige onrust van het steeds beter, sneller, efficiënter, groter, en rijker willen ver-stikt de ervaring van innerlijke,   ‘diepe’ gevoelens van het hart maar ook van ge-

 voelens voor de medemens. Met de onttovering verdwijnt immers ook de verbon-denheid met de natuur.

De mens blijkt een diepere  ‘immanente’ kern te hebben, ‘dieper’ dan dat van eenrationeel subject en zijn abstract/rationele vrijheid. Een mens blijkt   ‘ van binnenuit’ geen genoegen te kunnen nemen met wat hij via zijn rationele vrijheid vermag te realiseren. Hier zien we het transcenderende aspect van de identiteit wederomduidelijk naar voren komen: men neemt geen genoegen met een bepaalde ‘ratione-

Han van Diest

Page 135: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 135/295

le’ identiteit zoals men die in de samenleving van toen aantrof. Voor de idee van demaakbaarheid  van de samenleving, menselijk geluk en de gedisciplineerde, ratio-nele identiteit komt de notie van een expressieve identiteit in de plaats. Het gaat erdan om de innerlijke aanwezige gevoelens of gedachten tot uitdrukking te brengenin plaats van deze te disciplineren. Het model van de technicus of ingenieur ver-

 vangt men door bijvoorbeeld dat van de kunstenaar. Er ontstaat oog voor zaken alsde ‘diepte van het zelf ’ (Rousseau, en op een andere manier ook Kant), de duisterenatuur buiten ons (uitgestrekt in tijd en ruimte) die tegelijk in de diepte van onzepersoonlijke kern resoneert (Duitse Romantiek).

Diverse thema’s volgen, vele vormen een reactie op het de verhevenheid van hetrationele vrije subject van de Verlichting. Steeds gaat het dan om iets dat groter,omvattender is dan dit subject en dat zijn hoog verheven rationaliteit en zelfcon-trole ter discussie stelt of belachelijk maakt. Telkens zien we de vraag terugkomennaar het referentiekader van waaruit men de menselijke identiteit moet begrijpen.Men kan hierbij denken aan bijvoorbeeld de irrationele wil van Schopenhauer of aan de machtswil van Nietzsche. Het gaat om wat Adams the  ‘Natural Supernatu-ral’ heeft genoemd. Maar ook het omvangrijke onbewuste van Freud staat in ditkader: het rationele bewustzijn heeft nog slechts de taak dat onbewuste in toom tehouden en zijn energie af te vloeien (‘sublimatie’). In de veelheid van interpretaties

 van de menselijke identiteit komt tot uitdrukking dat de menselijke identiteit niet vast blijkt te liggen.

Het evolutionisme van (Darwin) laat hetzelfde zien vanuit de kant van de na-tuurwetenschappen. Er is slechts sprake van een omvangrijk natuurproces waarintelkens nieuwe vormen ontstaan. Het gaat dan niet om een omvattend proces datop het ontstaan van  ‘de mens’ gericht zou zijn. De enige wet is die van de natuur-lijke selectie: datgene overleeft wat in gegeven omstandigheden het best daaraan isaangepast. Het lijkt slechts te gaan om een tautologie: dat wat het meest macht,mogelijkheden of gepaste kracht heeft is het meest gepast, dus overleeft. Kennelijk bleek een vorm van (instrumentele) rationaliteit ook zoiets te zijn geweest. Danoverleeft die vorm wel, zoals David Goliath overleefde. Onze rationele identiteitblijkt slechts een evolutionair product te zijn. Het is in deze gedachte een illusie demenselijke rationele identiteit als verheven te zien: zij is slechts een resultaat vaneen natuurlijk proces.

In de westerse cultuur zijn zeker vier ankerpunten of kernen te benoemen vanwaaruit men de menselijke identiteit heeft gedacht. Deze kunnen we als volgt sa-menvatten:

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

135

. Adams, M. H.,    Natural Supernaturalism. Tradition and Revolution in Romantic Literature.Norton & Company, New York/London.

Page 136: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 136/295

 –   Die van de menselijke waardigheid op grond van zijn abstract/rationele vrijheid(rationele identiteit).

 –  Die van het genieten van ons menselijk geluk in de vorm van voorspoed, alsresultaat van ons rationele productieve vermogen (genietende   ‘hedonistische’

identiteit). –   Die van het deel uit maken van een groter geheel in ons (gevoelsleven) en buiten

ons (de ‘natuur’) die we tot uitdrukking willen brengen (expressieve identiteit). –   Die van de ervaring slechts een nietige functie te zijn in een groter onpersoonlijk 

geheel dat zich niets gelegen laat liggen aan mensen en hun ervaringen (natuur,systemen) (nietige, huiverende identiteit).

Verderop ga ik nader in op de gevolgen van deze diverse manieren van denkenover de menselijke identiteit. Dat gevolgen onvermijdelijk zijn lijkt mij duidelijk 

als we ons realiseren dat deze identiteit divers is te interpreteren en dat men daarweet van heeft. Dat moet gevolgen hebben voor de vraag wat de menselijke identi-teit nog  ‘is’ of kan zijn. In het volgende hoofdstuk (modern zelfbeeld) kom ik hierop terug.

Wat echter direct opvalt, is dat het thema van de intersubjectiviteit hier ont-breekt. Hoe is dat te begrijpen?

Problematische band tussen identiteit en intersubjectiviteit Ik wil hier zichtbaar maken dat het thema van de intersubjectiviteit in belangrijkemate op gespannen voet staat met zowel het verlichtingsdenken (en de verdere

doorwerking daarvan tot in het hedendaagse denken en doen) als met veel reactiesdaarop. In de kern van de zaak lijkt mij de reden daarvan te liggen in het domi-nante denk- en handelingspatroon volgens het schema van wederzijdse uitsluiting 

 van activiteit en passiviteit. Ik heb in het bovenstaande proberen te laten zien datmet behulp van dit schema intersubjectiviteit niet adequaat is te denken.

Ofschoon in de slagzin van de Verlichting ook de term  ‘broederschap’ voorkomtis de cultuur waarin het er om gaat dat men ‘is wat men van zichzelf maakt’ princi-pieel individualistisch. De notie van  ‘broederschap’ heeft dan ook als eerste de be-tekenis: een onderlinge lege solidariteit waarin slechts ervaren wordt dat we allen

 voor de zelfde taak staan, namelijk onszelf in vrijheid te constitueren en in het

 verlengde daarvan ook materiële wereld en de politieke verhoudingen.Het liberalisme samen met de ideologie van de vrije ruil en het marktmecha-

nisme past binnen deze constellatie. Wat men wil en doet wordt beschouwd alseen persoonlijke aangelegenheid. De individuele actieve persoon is de hoogstewaarde. Het onaantastbare recht op eigen geweten en een eigen mening gaat onge-

 veer samenvallen met het absolute recht tot meningsuiting , ongeacht de reële mo-gelijkheid dat men daarmee anderen kwetst. Intersubjectiviteit  ‘telt’ niet echt in hetliberale gedachtegoed.

Han van Diest

Page 137: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 137/295

Het alternatieve marxistisch/communistische model is weliswaar op een anderemanier intern verbonden met de centrale notie van de moderniteit en de hieraanten grondslag liggende verhouding tussen activiteit en passiviteit. De marxistischeideologie onderscheidt zich van de liberalistische ideologie doordat zij haar begin-punt kiest in de rationeel georganiseerde en  actieve  staat of maatschappij. Dezeactieve staat heeft als taak onderlinge   ‘broederschap’ (solidariteit) tussen op zichzelf  ‘passieve’ mensen te produceren.

Conceptueel ontbreekt in het verlichtingsdenken de ‘ruimte’ om de intersubjec-tiviteit adequaat te denken. Bij de filosoof Kant treffen we weliswaar de categori-sche imperatief aan dat we mensen nooit louter als middel maar ook altijd als doelmoeten beschouwen maar hij vertrekt in zijn argumentatie niet vanuit de intersub-

 jectieve verhouding. Integendeel, zijn vertrekpunt is de waardigheid van de mensdie in staat is tot autonome, actieve zelfbepaling. Deze waardigheid maakt eenmens tot doel in zichzelf; het is tegen deze waardigheid om die als  ‘passief ’ (loutermiddel) op te vatten. Kant spreekt in zijn ethiek over het rijk van de doeleinden,dus het rijk van   ‘noumenale’, rationele zichzelf bepalende subjecten, waarbinnenzuivere morele wetten zouden gelden. Het gaat om een wereld van zuiver  actievesubjecten waarin iedere passiviteit is opgeheven. De  ‘intersubjectiviteit’ of   ‘solida-riteit’ ontstaat hier op basis van de idee van de onaantastbaarheid van ieders waar-digheid: ieder lijkt zichzelf hierin de hand te geven.

Aldus ontstaat het beeld van de persoonlijke identiteit als onaantastbare  ‘geeste-lijke’ instantie. Deze instantie staat   ‘boven’ zijn lijf en de hiermee verbonden be-hoeften en de gedragingen (handelingen). Het rationele subject mag zich in zijnrationele activiteit op geen enkele wijze verbonden weten met het natuurlijke of lijfelijke (neigingen en behoeften): dan is er sprake van   ‘heteronomie’. Dat watwezenlijk  ‘onbepaald’, chaotisch is en ontregelend werkt zou de zuiverheid van derationele identiteit aantasten. De identiteit is een zaak van zuivere,   ‘onbesmette’

zelfbepaling waarin bij Kant noch het eigen lijf, noch de ander constitutief is.

Intersubjectiviteit wordt hier in de kern een verhouding tussen lijfloze in zich-zelf gesloten actieve ‘puntgeesten’. Een intersubjectieve relatie kan men dan slechtsbegrijpen als een formele erkenning van elkaars onaantastbare lijfloze identiteiten.Iedere passiviteit of ontvankelijkheid is in deze relatie ondenkbaar omdat die neerzou komen op   ‘heteronomie’, onzuiverheid. In deze zin formuleert Kant dan ook de idee van het rijk van de zuiver redelijke wezens waarin de wetten van de zuiverezedelijkheid (=rationaliteit) heersen, dat wil zeggen: wetten, waarin de rationele

 vrije wil zijn wil om slechts zichzelf als rationele vrije wil te willen, vastlegt.

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

137

. Zie hiervoor onder andere: Kant, I.  () Fundering voor de metafysica van de zeden.  Inl., vert.en commentaar door Th. Mertens, Amsterdam; Berger, H.,  , Tegen de negatieve filosofie. Dionysius  –Kant  –  Derrida. Damon, Dudel.

Page 138: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 138/295

Ook in de expressieve interpretatie van de identiteit zoals in onder andere deRomantiek naar voren komt is de intersubjectiviteit niet goed denkbaar. Het is hetinnerlijke, het creatieve en actieve vermogen van mensen dat men heeft te articu-leren in bijvoorbeeld de kunst. Zeker, in de Romantiek bestaat veel aandacht voorde liefde resp. de verliefdheid (zgn.   ‘romantische liefde’). Maar dan lijkt het sche-ma van wederkerige uitsluiting van activiteit en passiviteit slechts omgekeerd teworden. Het gaat dan om een  overgave (passiviteit) aan iets wat men als groterervaart dan zichzelf (natuur, de onbereikbare ander, enz.). De opkomst van de lief-desroman, maar het schilderen van mysterieuze landschappen zijn hiervoor karak-teriserend. Het actieve beheersende gaat hier over in het, ontvankelijke, receptieve.

Telkens weer zien we het schema terugkeren van de wederkerige uitsluiting vanactiviteit en passiviteit of ontvankelijkheid. Ik concludeer dat de moderne identi-teit voor een belangrijk deel in het teken staat van dit schema.

Mijn analyse van de absolute vrijheid kan men eveneens interpreteren vanuit ditschema: het niets ontziende streven van deze vrijheid blijkt de activiteit te zijnwaarin zij tracht iedere vorm van gegevenheid, dus  ‘passiviteit’ en  ‘weerstand’ on-gedaan te maken. Zij streeft pure activiteit na door het andere, tegenovergesteldeongedaan te maken door het geheel (restloos) in haar activiteit aan zichzelf  ‘gelijk ’te maken.

In het vorige hoofdstuk heb ik proberen zichtbaar te maken dat de idee van deabsolute vrijheid niet houdbaar is. In het perspectief van het bovenstaande bete-kent dat, dat het schema van wederkerige uitsluiting van activiteit en passiviteitgerelativeerd moet worden. Die relativering is in het bovenstaan qua structuur alaan de orde geweest (structuur van de intersubjectiviteit: de wederkerige implicatie

 van activiteit en passiviteit). Nu gaat het erom hoe die verhouding door kan wer-ken in zowel de menselijke kennis als in sociale verbanden, waaronder organisa-ties. Als eerste besteed ik aandacht aan de menselijke kennis. In de volgendehoofdstukken komen sociale verbanden aan de orde.

Identiteit, kennis en transcendentale openheid 

Kennen is een wijze waarop de menselijke identiteit zich uitdrukt. Deze identiteithebben we omschreven in termen van het vrijheidsbegrip. Dit betekent dat kennenop te vatten is als een vorm van vrijheidsverwerkelijking. Als het juist is dat eenbepaalde verhouding tussen activiteit en passiviteit ten grondslag ligt aan de vrij-heid, zal dit ook het geval moeten zijn ten aanzien van menselijke kennis.

Dat wil ik nader onderzoeken. In het kader van deze studie spits ik dit onder-zoek toe op de kennisvraag in relatie tot organisaties. Hoe kunnen we organisatieskennen? Hoe zijn wij in staat organisatietheorieën te beoordelen? Deze vraag stondcentraal in hoofdstuk  . Ik pak die hier weer op.

Han van Diest

Page 139: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 139/295

Page 140: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 140/295

gen: een criterium dat buiten die innerlijke onaantastbaarheid werkzaam zou zijn)is er aan te geven op grond waarvan die aanspraak verandert of ophoudt te be-staan. Het voorbeeld van Luther laat  – op een tamelijk extreme wijze  – zien dathier ook geen criterium is te ontlenen aan een culturele of religieuze traditie of elementen daarvan. Verder is ook  ‘het geval’ Galileï sprekend.

De situatie van een wetenschapper die slechts wil weten van   ‘waardevrije’,   ‘ob- jectieve’ wetenschap is niet principieel anders. Want de nerf in het argument voordeze positie is dat dit onderzoek waardevrij moet  zijn. Hier is sprake een ongekwa-lificeerd ethisch oordeel. Dat dit zo is wordt aan het zicht onttrokken op het mo-ment dat het beoogde gevolg  van dit plichtsstreven (naar   ‘waardevrij’ onderzoek)wordt toegepast op de omschrijving van dit streven  zelf . Anders gezegd: het doel testreven naar waardevrijheid is zelf niet waardevrij. Want waarom zouden we datwillen? Speelt hierbij niet bijvoorbeeld de waarde van de   ‘waardigheid’  van hetrationele subject (Kant) of die van de   ‘machtige’ visie van een   ‘neutrale kenner’?Gaat het niet juist om deze waarden te bevestigen in de plicht tot   ‘waardevrije’

kennis? Het probleem is dan wel dat in de  ‘waardige’ taal van het waardevrije den-ken deze   ‘waardigheid’ zelf niet meer  als  waarde tot uitdrukking kan komen. Metandere woorden: er bestaat geen conceptuele ruimte meer om het ongekwalifi-ceerde waardeoordeel   ‘waardevrijheid moet’ tot uitdrukking te brengen. Immers,dat zou als een toegeven aan   ‘onwaardigheid’, dus als   ‘subjectief ’ geïnterpreteerdkunnen worden terwijl toch juist al het subjectieve uitgesloten dient te worden.

Ongekwalificeerde oordelenMaar valt dan nog wel iets te zeggen over zo’n   ‘inzicht’ (bijvoorbeeld het inzicht:‘waardevrijheid’ of   ’waarheid’ moet’)? Of moeten we dat als   ‘buitenstaanders’ alseen gegeven accepteren waar hooguit psychologisch of sociologisch wat over tezeggen is? Men zou kunnen zeggen: die waarheidsaanspraak is een effect van in de

 jeugd verdrongen behoeften of een manifestatie van een schemerachtige groot-heidswaanzin waarin we ons inbeelden op een standpunt te staan waarin we me-nen alles te kunnen overzien? Maar als we dat soort van oordelen als  ‘waar’ accep-teren, dan draaien we in feite de zaak om. De psychologische verklaring 

 verabsoluteren we dan, terwijl we de  ‘ verklaarde’ ongekwalificeerde waarheidsaan-spraak afhankelijk maken van factoren die in de verklaring zijn opgenomen. Maarwaarom accepteren we die factoren? Precies omdat we veronderstellen dat diewaar  zijn.

Deze omstandigheid kunnen we veralgemeniseren. Wetenschappelijke verkla-ringen schieten om wetenschapsfilosofische redenen hier tekort; zij kunnen niet‘bij’  dat soort van ongekwalificeerde   ‘inzichtelijke’  oordelen komen zonder hunongekwalificeerde karakter aan te tasten: het verklaarde (het betreffende ongekwa-lificeerde oordeel ) maakt men hier op voorhand afhankelijkheid van of relatief totiets anders dat dus als  ‘meer absoluut’ zou moeten gelden. Anders gezegd, het ‘ex-

Han van Diest

Page 141: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 141/295

planandum’ (wat verklaard moet worden) veronderstelt een   ‘explanans’ (dat wat verklaart). Maar het ongekwalificeerde oordeel zelf  kan krachtens zichzelf nietanders verschijnen dan als explanans. Als zodanig  kan daarom een wetenschappe-lijke verklaring hier niet adequaat zijn omdat er nu gevraagd wordt naar de   ‘ex-planans’ zelf, terwijl een wetenschap rechtens alleen iets kan zeggen over het   ‘ex-planandum’.

We stuiten hier op de grens van de verklaringsmogelijkheid volgens het model van de wetenschap. Iedere wetenschap  moet  uitgaan van zo’n explanans (onge-kwalificeerd oordeel) wil haar machinerie op gang komen. Dat leidt uiteindelijk tot de vraag naar de status van de explanans. Kunnen we daar nog wat mee?

Deze vraagstelling heeft een lange traditie vanwege dit onoplosbaar ogende pro-bleem. Want als we de explanans zelf niet kunnen bewijzen, wat voor redenenhebben we dan om die te accepteren?

Het probleem is m.i. (uiteindelijk) dat men krachtens de structuur van het we-tenschappelijke kennen enerzijds uit moet  gaan van een   explanans (ongekwalifi-ceerd oordeel), maar dat men die vervolgens niet  met het zelfde verklaringsmodelkan verklaren. Als men nu vervolgens stelt dat de wetenschappelijk verklaring deenige vorm van verantwoorde kennis(verwerving) is, dan is dit probleem onoplos-baar. Maar de vraag is of we genoegen moeten nemen met deze verabsolutering 

 van wetenschappelijke kennis.

Expliciteren tegenover verklarenBlijft er dan (uiteindelijk) nog slechts zoiets als  ‘geloven’ over? En zou men dus netzo goed iets anders kunnen geloven? Geldt hier slechts willekeur die we alleenkunnen   ‘ vermijden’  door net te doen alsof die willekeur   ‘gewoon’  niet bestaat?Heeft Nietzsche dan toch uiteindelijk gelijk in zijn opvatting dat er slechts een hoe-

 veelheid van (‘geloofs’)perspectieven bestaan waartussen slechts strijd mogelijk is?Dit zou het geval zijn indien ieder mogelijk inzicht alleen is te rechtvaardigen via

het model van de wetenschappelijke verklaring. Deze inperking is m.i. niet terechtvaardigen.

Welke mogelijkheid blijft er over? In het algemeen gezegd: een dergelijk onge-kwalificeerd oordeel kan men alleen nog (kritisch)  expliciteren. Wat bedoel ik?

Hoe kritisch Kant ook was voor wat betreft de vraag naar de voorwaarden vanhet menselijke kennen, voor hem gold hetzelfde. Ook hij blijkt te werken met on-gekwalificeerde oordelen (hier: oordelen die hij als onvoorwaardelijk waar be-schouwt, maar niet   ‘bewijst’ omdat zij niet voldoen aan de eisen van wetenschap-pelijk kennen). Zijn kritische analyse van het menselijke kenvermogen blijkt een

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

141

. Zie voor deze termen: Hempel, C.G. & Oppenheim, P. (). "Studies in the Logic of Explanation."Philosophy of Science, XV, pp.  -.

Page 142: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 142/295

explicitering  te zijn van het menselijke kenvermogen, en geen wetenschappelijk be-wijs of wetenschappelijke verklaring. Kant expliciteert immers zijn inzicht in men-selijke kennis via de vraag naar de  mogelijkheids voorwaarden (zie: hoofdstuk   )

 van (natuurwetenschappelijke) kennis. Maar dat levert geen wetenschappelijk be-wijs op.

Iets vergelijkbaars geldt voor de vraag naar de aard en de status van die  onge-

kwalificeerde inzichten waar Morgan mee werkt.We kunnen dit veralgemeniseren. Algemeen lijkt te gelden dat ieder denkend

mens uiteindelijk een beroep doet op dergelijke ongekwalificeerde oordelen of in-zichten. Wil hij/zij hier rekenschap van afleggen dan staat alleen nog de mogelijk-heid open om die inzichten te articuleren, bijvoorbeeld door ze in te brengen indiscussies met anderen. Dan gaat het niet om  verklaren (in boven genoemde zin),maar om (kritisch) expliciteren.

Transcendentale openheid Maar dan is de vraag te stellen: onder welke voorwaarde is dit kritisch expliciterenmogelijk? Ofwel: wat moeten we veronderstellen wil een zinnige discussie tussenmensen mogelijk zijn? Expliciteren of (zinnige) discussies zijn m.i. alleen mogelijk als we de in een eerdere subparagraaf bespoken openheid veronderstellen als ken-merk van menselijk kennen. Ik werk die openheid in deze paragraaf wat verder uitom dat zichtbaar te maken. Ook hier staat slechts de weg open van  ‘explicitering ’.

Ik zou hier willen spreken van een  transcendentale openheid als kenmerk vanhet kenvermogen. Met die openheid geef ik aan dat we op de gegeven (vaak menselijke) werkelijkheid in een onmiddellijke zin betrokken (kunnen) zijn. Diebetrokkenheid is dus  als zodanig, als  moment  van het kennen nog niet te denkenals bemiddeld door een begrip. Hiermee veronderstel ik geen gescheiden  ‘intellek-tuale Anschauung ’ of   ‘intuïtie’. Het gaat hier (‘slechts’) om een moment van on-middellijkheid van de kennis in de relatie tot die gegeven werkelijkheid, (mede)  op

 grond waarvan bijvoorbeeld de adequaatheid van bepaalde begrippen beoordeeld

Han van Diest

. Zie hiervoor o.a.: Berger, H., , Wat is metafysica?, Van Gorcum, Assen/Maastricht, en: Berger,H.,  , Vragen naar zin, Tilburg University Press. Deze transcendentale openheid is in verband te bren-gen met wat C. Taylor verstaat onder morele horizon of oriëntatie (Taylor, C.,  , Sources of the self. The

 Making of the Modern Identity , Cambridge University Press, deel I). Het begrip transcendentaal verwijstnaar twee kenmerken van die openheid. Het eerste is dat die openheid ‘ voorbij’ ieder beperkend perspectief of iedere specifieke gedachtebepaling is. Dit kenmerk is noodzakelijk te veronderstellen als we de uitspraak doen dat ons denken en handelen aan perspectieven is gebonden: we weten dat dan, en zijn er dus aan‘ voorbij’. Het tweede aspect hangt hiermee samen en betreft het gegeven dat deze openheid voorwaarde is voor ieder inzicht dat de pretentie of aanspraak bevat zich te betrekken op zaken zoals zij  ‘zijn’. Zonderdeze openheid zou iedere geldigheidsaanspraak in termen van waarheid uiteindelijk onmogelijk zijn. Ie-dere poging deze transcendentale openheid op grond van argumenten te willen betwisten loopt spaak ophaar eigen streven omdat die poging de openheid  moet  veronderstellen wil de waarheidsaanspraak vanzo’n ontkenning überhaupt zinnig kunnen zijn.

Page 143: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 143/295

kan worden. Expliciteren van een inzicht betekent dan een poging wagen om viabegrippen datgene te verwoorden waar het moment van de openheid van de ken-nis op onmiddellijke wijze is betrokken.

Hier ligt dan ook het belang van het leren van een taal, het opgenomen zijn ineen cultuur en dergelijke. Het leren kennen en begrijpen van denkpatronen, theo-rieën e.d. maakt ons   ‘ vaardig ’ meer adequaat onder woorden te brengen waar we(in die openheid) op betrokken zijn. Poëzie kan veel verhelderen en doen ervaren.Ze kan het   ‘onzegbare’   maar ons toch aansprekelijke onder woorden brengen.Hierdoor kunnen we dingen ervaren of inzien die normaliter door het raster vallen

 van het normale dagelijkse, soms versteende taalgebruik. Via de hierin gebruiktewoorden en zinnen krijgt de openheid houvast; zij concentreren de open betrok-kenheid op het bijzondere van iets waar we aandacht voor willen vragen. Er kanzoiets plaatsvinden als een ‘aha Erlebnis’.

Dit is m.i. ook de dimensie waarin we de betekenis van het denken van de latereHeidegger kunnen denken. Wanneer hij schrijft in termen van de betekenis of ‘Lichtung ’ van het   ‘Zijn’

, dan gaat het om het verwoorden van een geheel vanonuitgesproken achtergrondbegrippen waarin of waardoor heen mensen hun den-ken over de wereld tot uitdrukking brengen. Zo’n geheel kan per tijdperk of cul-tuur verschillend zijn. Vanuit de transcendentale openheid bezien betekent dit datdoor deze ‘Lichtung ’ de transcendentale openheid een eerste onuitgesproken  ‘bre-king ’ ondergaat en zich op basale wijze articuleert.

De menselijke identiteit is m.i. gedragen door deze transcendentale openheid.Het gaat dan om het voor de identiteit kenmerkende vermogen om ook voorbijspecifieke perspectieven of belangen zich te richten op de  ‘gegeven’ werkelijkheidzelf, inclusief haar mogelijkheden, kwaliteiten en eisen. Hier ligt een belangrijkelink met de intersubjectiviteit: in de intersubjectieve relatie hebben mensen metname de mogelijkheid om deze openheid op een zinvolle manier gestalte te geven.Deze openheid krijgt hier het karakter van een door de intersubjectieve relatie be-middelde   ‘openbaring ’ of onthulling waarin iets tot stand kan komen dat in hetexpliciteren die explicitering zelf kan overstijgen (zie boven).

Het begrip  ‘openheid’ is een inclusief  begrip. Dit houdt in dat het geen abstractbegrip is dat iedere bijzondere vorm van betrokkenheid (openheid) uitsluit; inte-gendeel: ze is geen ‘tabula rasa’. De transcendentale openheid sluit geen bijzondereinzichten, opvattingen of perspectieven uit. Van het tegendeel is sprake: de relatie

 van de openheid tot die veelheid is positief. Ieder ‘authentiek ’ inzicht representeert

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

143

. Zie o.a. Visser, G., . Nietzsche & Heidegger. Een confrontatie.  Sun, Nijmegen.. Een eenvoudig beeld kan hier misschien nadere opheldering geven hoewel men er mee moet oppas-

sen. Deze openheid werkt als een ongedifferentieerde lichtstraal die via een prisma een breking (in een veelheid van achtergrondbegrippen resp. perspectieven) ondergaat en aldus de dingen (of de wereld) opeen bepaalde wijze doet verschijnen waardoor men ze kan benoemen.

Page 144: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 144/295

die openheid op een eigen wijze; het is die openheid op een specifieke, individuelewijze. Als we die openheid als een eenheid denken die een veelheid van begrippenof perspectieven uitsluit dan wordt die openheid gekortwiekt. Dan kan men bij-

 voorbeeld vervallen tot een statisch dogma (dat zowel religieus als  ‘wetenschappe-lijk ’  van aard kan zijn). Wel sluit die openheid verdeeldheid uit: er bestaan (inprincipe) geen posities of perspectieven die voor haar totaal vreemd zouden zijn.Hoe moeten we dit begrijpen?

Geen enkel kennisperspectief of inzicht kunnen we op voorhand uitsluiten als‘zinloos’. Men kan in die veelheid verscheidenheid juist de werking van die trans-cendentale openheid zien. Juist die verscheidenheid kan haar rijkdom en diepteduidelijk maken. De openheid is dan niet voor te stellen als een omvattende, aanniets gebonden aanschouwing van   ‘de werkelijkheid’ inclusief alle mogelijk per-spectieven daarop. Perspectieven van kennis zijn van binnen uit met elkaar ver-bonden, precies voor zover zij perspectieven zijn  op   ‘hetzelfde’ en  van   ‘hetzelfde’

(openheid) en dit op onderscheiden manieren zichtbaar maken. Veelheid in ken-nis of perspectieven kan ontaarden in verdeeldheid (‘incommensurabiliteit’

),maar dat ligt niet in de notie van veelheid van gezichtspunten als zodanig opge-sloten.

De transcendentale openheid is de band tussen diverse perspectieven of inzich-ten en ieder van die inzichten is een specifieke representatie van die openheid.Dichterlijk gezegd: in ieder perspectief huist de eenheid van de transcendentaleopenheid. De openheid is dus tegelijk aanwezig met de perspectieven of inzichten.Beide dienen daarom tegelijk gedacht te worden.

Dat de transcendentale openheid niet volkomen is te specificeren komt voort uithaar inclusieve karakter. Voor de opheldering van de verhouding tussen specifiekeinzichten of perspectieven enerzijds en de openheid staat slechts de weg open vanexplicitering. Zij is niet te vangen in een geheel van procedures of voorschriften;ze is niet te verklaren of te bewijzen. Want dat zou veronderstellen dat de openheidge(re)construeerd zou kunnen worden door  slechts uit te gaan van de perspectie-

 ven als een soort inductie. Maar de openheid  is reeds in die perspectieven als per-spectieven aanwezig. Of, andersom, zou dat veronderstellen dat de specifieke in-zichten af te leiden zouden zijn uit   slechts   die openheid (deductie). Maar dieopenheid bestaat slechts   in  die perspectieven. Hier treedt een circulariteit naar

 voren: de openheid krijgt slechts concreet betekenis in en door die specifieke per-spectieven terwijl die perspectieven slechts als uitdrukkingsvormen van die open-heid kunnen bestaan.

Han van Diest

. Van incommensurabiliteit van perspectieven is sprake wanneer tussen hen geen gemeenschappelijk maat erkend wordt. Het punt dat ik hier naar voren breng is dat die openheid hier deze maat is. Zie: het vervolg van de tekst.

Page 145: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 145/295

‘Veelheid is eenheid op haar best’  schreef iemand eens. Hier betekent dat: veelheid aan inzichten en perspectieven is de (werking van de) transcendentaleopenheid op haar best.

De ervaring kan dan zijn dat een specifiek inzicht X   ‘intenser’ of rijker wordt,naarmate er ook andere inzichten en perspectieven zijn. Men krijgt dan een beterinzicht X  door  een ander inzicht Y beter te kennen, en andersom. Dit houdt dan indat – op dit niveau van inclusieve kennis  – een beter inzicht in zaken alleen moge-lijk is door andere inzichten niet  te  ‘consumeren’ of te deconstrueren en ze dus alsandere te ‘laten’. Want dat andere inzicht puur deconstrueren betekent dan dat hetzichzelf  als inzicht   ‘armer’   maakt. Aldus kan er krachtens dit samengaan nochsprake zijn van een kennis van monisme of totalisering (universele, uniforme we-tenschap van alles), noch van dualisme of uitsluiting (loutere uitsluiting, strijd encontroverse).

De notie van transcendentale openheid heeft dan voor ons slechts betekenis inde  reflectie op onze relatie tot de gegeven werkelijkheid inclusief de daar(op) ge-boden perspectieven en inzichten. Wat die openheid aan ‘werkelijke mogelijkheid’

(of:   ‘potentie’) in zich heeft is niet uitputtend te beschrijven, zoals we zagen. Juisthet onverwachte perspectief of argument laat dat zien: ik ervaar mijzelf dan als eenpersoon die in staat is anders en wellicht beter te zien of te begrijpen dan voorheen,wat dat verder ook moge wezen. Impliciet weet ik dan, of ga ik er van uit dat ik open sta (of: kan staan) voor zo’n argument. Precies dat ongrijpbare moment in dezelfervaring drukt de term transcendentale openheid uit.

Als mensen met elkaar in discussie gaan, dan heeft dat slechts zin als ze (impli-ciet) uitgaan van deze openheid. Dit hebben we in het bovenstaande reeds kunnenconstateren naar aanleiding van de structuur (logica) van de intersubjectiviteit. Wehebben in het eerste hoofdstuk hetzelfde punt kunnen constateren naar aanleiding 

 van mijn analyse van de benadering van Morgan. Als we bij hem niet deze open-heid veronderstellen dan is het (uiteindelijk) niet mogelijk een zin te geven aan zijnbespreking en evaluatie van organisatietheorieën. Maar ook wijsgerige betogen diede geslotenheid van ieder perspectief willen beargumenteren veronderstellen  als

betogend  eveneens deze openheid: men wil ons daarin immers iets inzichtelijk ma-ken. Zo niet, dan kan aan zo’n betoog geen enkele betekenis toekomen, zoals we

 verderop ook naar aanleiding van een tekst van Nietzsche nog zullen kunnen con-stateren.

Ik pleit dus niet voor een pure, onverschillige veelheid van inzichten en perspec-tieven. Want ieder perspectief of inzicht is een specifieke uitdrukking van deze

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

145

. Barendse, B.A.M.,  , Zich door het leven heendenken, Kok, Kampen, p.  .. Als men een aanknopingspunt zou willen aangeven om over  ‘geest’ te spreken dan is dat punt m.i.

precies hier te vinden.

Page 146: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 146/295

openheid. Tussen beide bestaat een verhouding van twee-eenheid, waarvan de één,de transcendentale openheid, een zeker primaat heeft. Waarom? Een specifiek in-zicht of perspectief is ook altijd beperkt. Confrontatie met diverse inzichten is eenmogelijkheid om mijn perspectief of inzicht te verdiepen en mogelijke beperkin-gen daarvan op te heffen. Uiteraard geldt hetzelfde voor andere perspectieven eninzichten. Maar wat is hiervan de norm? Dat lijkt mij dan de transcendentaleopenheid zelf te zijn. Die norm staat dus niet buiten een specifiek perspectief, zoalsik al stelde, maar vormt er juist het   ‘hart’ van. In en door die perspectieven en

 verwoorde inzichten verrijken we onze kennis doordat de openheid concreet ge-stalte krijgt. Slechts op grond van die openheid zijn we in staat om verstrooideperspectieven of momenten van betekenis te bundelen tot een zeker geheel.

Dit betekent overigens niet dat men ieder perspectief of inzicht kritiekloos kanaanvaarden. Integendeel: de werking van de openheid bestaat voor een deel alsbron van een mogelijke kritiek of relativering daarop. In het bovenstaande is ditbijvoorbeeld gebeurd via het onderscheid dat is gemaakt tussen formeel en materi-eel object van een wetenschap. Het beargumenteren van een specifiek formeel ob-

 ject van een wetenschap veronderstelt een openheid ten aanzien van het materiëleobject, bijvoorbeeld als men wil laten zien dat dat specifieke formele object  zin

heeft als uitgangspunt voor een bepaalde wetenschap.Deze openheid kan men m.i. dus ook niet voorstellen als een actuele  aanschou-

wing  vanuit een standpunt   ‘in het nergens’. Ik wees daar al op. Niemand van onsbevindt zich in de positie van een universeel perspectief. Ook is zij geen pure mo-gelijkheid. Men zou hier kunnen spreken van een  werkelijke mogelijkheid: dezeopenheid drukt de mogelijkheid uit van een gegeven perspectief in de kennis: iederperspectief is een mogelijkheid om op een open manier met de (gegeven, mense-lijke en niet menselijke) werkelijkheid te communiceren; het is onze toegang daar-toe. Dit heb ik in het eerste hoofdstuk al zichtbaar proberen te maken.

Het negatieve en positieve vrijheidsbegrip speelt hier een belangrijke rol. Uit hetbovenstaande volgt dat een mens niet in zijn belangenperspectieven zit opgesloten:hier is sprake van negatieve vrijheid. Hij kan vervolgens die perspectieven ‘objecti-

 veren’ en er een actieve houding tegenover aannemen positieve vrijheid). Uiteraardis daarmee niet gezegd dat dit  ‘doorgaans’ het geval is. Het blijft altijd mogelijk datmensen feitelijk niet verder kijken dan vanuit hun belangen- of interesseperspec-tief zichtbaar is. De transcendentale openheid kan ‘ondergesneeuwd’ zijn, maar datis niet hetzelfde als een definitieve afsluiting. De mogelijkheid blijft altijd bestaanom iemand aan te spreken op, bijvoorbeeld, de eenzijdigheid van een dergelijk be-

Han van Diest

. Voor dit begrip ‘werkelijke mogelijkheid’, zie: Berger, H.,  , Vragen naar zin, Tilburg University Press.

Page 147: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 147/295

langenperspectief. Die mogelijkheid kan actueel worden als we in welke situatiedan ook iets van onvolledigheid, ongepastheid, wroeging, leegte of lijden ervaren.

Uit onverwachte hoek is een beschrijving aan te treffen van de werkzaamheid van deze openheid. B. Russell bespreekt in zijn ‘The essence or Religion’ een vormof aspect van de menselijke ‘geaardheid’:

Vervlogen tijden en afgelegen gebieden zijn hiervoor [voor de menselijke aard]even reëel als wat aanwezig en nabij is. In het denken rijst het boven het zintuig-lijke uit en zoekt altijd naar wat algemeen en voor alle mensen toegankelijk is.Wat het verlangen en de wil betreft, richt het zich simpelweg op het goede,zonder dat als het mijne of het jouwe te beschouwen. Wat voelen aangaat, geefthet liefde aan allen, niet alleen aan degenen die de doelstellingen van het zelf dienen. In tegenstelling tot het beperkte zelf is het onbevangen; de onbevangen-heid ervan leidt tot waarheid in denken, rechtvaardigheid in handelen en uni-

 versele liefde in voelen.

In hoofdstuk    hebben we gezien dat Morgan zekere morele en ontologische posi-ties (de boven genoemde   ‘ongekwalificeerde oordelen) inneemt. We hebben ook geconstateerd dat deze posities niet zijn te rechtvaardigen vanuit de organisatie-theorieën die hij bespreekt. De situatie ligt eerder andersom: hij rechtvaardigt or-ganisatietheorieën juist vanuit deze posities. Ofwel: die theorieën ‘dienen’ uitdruk-king van deze posities te zijn en worden dan ook van daar uit geëvalueerd.

In het licht van het bovenstaande kunnen we nu zeggen dat het boek van Mor-gan voor een belangrijk deel te begrijpen is als een poging om via diverse organisa-tietheorieën een open relatie tot organisaties als   ‘hetzelfde’ maar telkens anders tearticuleren of te expliciteren. Het gaat m.i. niet om een poging organisatietheoreti-sche stellingen of hypotheses empirisch te  controleren (verifiëren, confirmeren of falsifiëren).

Definities van vrijheid 

In dit hoofdstuk en de vorige hoofdstukken zijn inmiddels vijf begrippen van vrij-heid aan de orde geweest. In deze paragraaf vat ik deze definities samen en werk zeop een aantal punten verder uit. Ook ga ik nader in op hun samenhang. Ook be-steed ik aandacht aan de aan deze begrippen ten grondslagliggende   ‘metafysischepatronen’  die in dit hoofdstuk naar voren zijn gebracht. Ik doel hiermee op de

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

147

. Geciteerd in: Taylor, C.,  , Sources of the self. The Making of the Modern Identity, CambridgeUniversity Press, p.  .

Page 148: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 148/295

wederkerige uitsluiting van activiteit en passiviteit (receptiviteit) enerzijds, en dewederkerige implicatie van activiteit en passiviteit anderzijds.

Het eerste vrijheidsbegrip is dat van de  negatieve vrijheid. De betekenis (‘zin’) van dat begrip bestaat er in aan te geven wat vrijheid niet  is. Een persoon is vrij innegatieve zin wanneer de handelingen van die persoon  niet  bepaald worden door(oor)zaken die gelegen zijn buiten de persoon. Het struikelen over een steen isgeen vrije daad, tenzij je als toneelspeler (bijvoorbeeld) dit doet op grond van eenbepaald script. De handelingen zijn niet  ‘extern’ veroorzaakt; zij hebben een inner-

lijke oorzaak. Maar wat die innerlijkheid inhoudt is hiermee nog niet gezegd.Het tweede vrijheidsbegrip is dat van de  positieve vrijheid. Het betreft hier het

menselijke (‘innerlijke’) vermogen ten opzichte van een bepaald gegeven, inhoudof gebeurtenis een dusdanige distantie in acht te nemen dat men er niet alleen nietdoor wordt bepaald of gedetermineerd (negatieve vrijheid), maar er ook  actief  enbewust  (in die zin dus:  positief ) een houding tegenover kan innemen. Men dit ge-geven iets actief  willen of  juist niet . Dus iets actief  niet  willen is ook een vorm van

 positieve vrijheid. Dit vrijheidsbegrip kwamen we ook tegen in verband met wathierboven de transcenderende openheid werd genoemd. Het ging hier om het ge-geven dat we in principe niet opgesloten zijn in onze perspectieven of belangen:ook daar zijn wij in staat actief een houding tegenover aan te nemen. Zo kan eenmanager zeggen dat hij/zij een instrumentele houding aanneemt ( ‘perspectief ’) tenopzichte van het personeel en beseffen dat  hij/zij dit doet om vervolgens rekening te houden met eventueel niet-instrumenteel te benaderen aspecten van dat perso-neel (hun waarden, vrijheid e.d.: ik kom daar nog uitvoerig op terug).

Dit begrip van vrijheid ligt ten grondslag aan zowel de ethiek als aan de sfeer vanhet recht. Goede handelingen kunnen alleen als goed  mogelijk zijn, als mensen instaat zijn die handelingen positief  te willen of juist niet. Zo moet men het vermogenbezitten om bepaalde handelingen ook juist niet  te willen, wil men voor die hande-lingen aansprakelijk  kunnen zijn. Het bepalen van toerekeningsvatbaarheid komtm.i. neer op het bepalen van de al of niet aanwezigheid van de  positieve vrijheid

 van personen. Bijvoorbeeld psychische ziekten kunnen mensen beletten hun (posi-tieve) vrijheid uit te oefenen.

Het derde vrijheidsbegrip is de abstract/rationele vrijheid . Het negatieve aspectof moment van de vrijheidsidee komt naar voren in het gegeven dat de abstract/rationele vrijheid niet bepaald is door kenmerken van de gegeven werkelijkheid.Anders gezegd, de vrijheid heeft het vermogen om te  ‘abstraheren’ van die gegevenkenmerken; om er van   ‘af te zien’. We zijn in veel gevallen niet gedwongen desituatie te nemen zoals zij is: we kunnen ons die anders voorstellen en daadwerke-lijk anders willen. Tot zover loopt de abstract/rationele vrijheid nog samen op metde positieve vrijheid. Het specifieke van de abstract/rationele vrijheid is haar ver-mogen tot wetenschappelijk inzicht en haar  ‘technisch vermogen’. In die zin is deabstract/rationele vrijheid een  modern begrip. De abstract rationele vrijheid is in

Han van Diest

Page 149: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 149/295

staat om op basis van haar geconstrueerde, inzichtelijke en abstracte begrippen(formele object) de gegeven werkelijkheid te objectiveren en haar verschijnselenop te vatten als realisaties van (abstracte) wetmatigheden in de vorm van een   ‘als… dan’ structuur. In de formulering van deze structuur maakt men dan gebruik 

 van de zojuist genoemde (abstracte) begrippen die het product zijn van menselijk,creatief denken. Zij zijn niet afkomstig van of ontleend aan een  vooraf  gegeven(‘kosmische’ of   ‘goddelijke’) ordening. In de technische idee gaat het om het ver-mogen van de abstract/rationele vrijheid om op basis van inzichten in boven-staande wetmatigheden  ‘in vrijheid’ een (zgn. creatief) ontwerp of procedure vastte stellen volgens welke men natuurkrachten tracht te laten verlopen. De techniek als praxis bestaat er in om deze natuurkrachten daadwerkelijk conform dit ont-werp of deze procedure te laten functioneren. De instrumentele rationaliteit heeftbetrekking op de relatie tussen doel en middel: met tracht hierin om op basis vaneen gewenst doel een adequaat middel daarvoor te vinden. Hierbij is het middel tedenken als een product van de technische idee resp. de technische praxis. Een autois als artefact een middel om het doel  ‘mobiliteit’ te realiseren.

Organisaties kan men beschouwen als producten van de abstract/rationele vrij-heid, waarin men niet (primair) gebruik maakt van natuurkrachten maar van‘menselijk materiaal’. Ook hier is sprake van een ontwerp of procedure volgenswelke   ‘organisatiekrachten’  dienen te functioneren. De technische praxis noemtmen hier:   ‘implementatie’. Het gaat dan om de poging organisatiekrachten daad-werkelijk conform een bepaald ontwerp te laten functioneren.

De hieraan ten grondslag liggende verhouding is die van de wederkerige uitslui-ting van het actieve tegenover het passieve. Het ontwerp (resp. de ingenieur) is hierhet actieve, formerende. De natuurkrachten (of:  ‘mensenmateriaal’) zijn/is hier hetpassieve: het heeft zich aan te passen resp. te voegen naar het ontwerp (resp. deingreep van de ingenieur).

Met de idee van de techniek hangt de notie van  instrumentele rationaliteit  sa-men. De technische idee betreft de relatie tussen het technisch ontwerp enerzijdsen de te gebruiken natuurkrachten anderzijds. De instrumentele rationaliteit be-treft de relatie tussen doel en (technisch) ontwerp. Men ontwikkelt een technischontwerp (bijvoorbeeld van een auto) teneinde een bepaald doel te bereiken (mobi-liteit). Meer algemeen, maar daardoor ook minder duidelijk, zegt men dat de in-strumentele rationaliteit de rationaliteit tussen middelen en doelen betreft. Hier-door vervaagt het onderscheid tussen technische idee en instrumentelerationaliteit. De instrumentele rationaliteit heeft als taak een gegeven doel te ver-talen naar een technisch ontwerp. In de technische idee gaat het om de vertaling 

 van een technisch ontwerp naar het daadwerkelijk functioneren van natuurkrach-ten.

Ook in de context van organisaties is dit onderscheid zichtbaar. Ten eerste die-nen maatschappelijke doelen (‘behoeften’) vertaald te worden in specifieke ont-

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

149

Page 150: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 150/295

werpen van producten of diensten. Vervolgens dienen deze ontwerpen (via ‘imple-mentatie’) daadwerkelijk door organisatiekrachten gerealiseerd te worden. In hetlaatste hoofdstuk kom ik uitvoerig terug op deze kwestie.

Een doel is technisch instrumenteel realiseerbaar in strikte zin wanneer met detechnische realisatie van het middel het doel zonder meer is gerealiseerd of is terealiseren. Met het produceren van een auto is mobiliteit gerealiseerd (maar, uiter-aard, nog niet alle mogelijke vormen van mobiliteit). Een doel is in  beperkte zintechnisch realiseerbaar indien de realisatie van het middel de realisatie van hetdoel niet garandeert maar wel mogelijk maakt. Met de productie van beveiligings-middelen is de realisatie van het doel (veiligheid) niet gegarandeerd maar die mid-delen kunnen daar wel toe bijdragen. Ik kom hier in het laatste hoofdstuk uitvoerig op terug (in het kader van de productie van meerwaarde (gebruikswaarde) vanorganisaties).

In de abstract/rationele vrijheid gaat het dus om het streven naar de realisatie van een door de vrije wil rationeel geconstrueerd ontwerp. Het doel van dat ont-werp valt niet zonder meer samen met dit ontwerp. Of, anders gezegd, de   ‘norm’

 van de abstract/rationele vrijheid ligt niet noodzakelijk in deze vrijheid zelf maarkan in een   ‘hoger’ doel liggen. Nog anders gezegd, deze vrijheid spreekt zich nietuit over de zin  van zijn ontwerp of constructie. Mede daarom ook is zij abstract.Op basis van deze   ‘openheid’ voor wat betreft haar doel (of   ‘zin) kunnen we hetonderscheid maken tussen de absolute vrijheid en de concrete vrijheid.

De  absolute  vrijheid, het vierde vrijheidsbegrip, staat voor de  verabsolutering van de abstract/rationele vrijheid ; als abstract/rationele vrijheid wil zij slechts zich-

zelf  in haar   ‘productieve’ vermogen. De absolute vrijheid staat in principe afwij-zend tegenover ieder   gegeven  karakter van een bepaalde werkelijkheid. Dit zoumen het  ‘destructieve’ element van de absolute vrijheid kunnen noemen: de gege-

ven werkelijkheid is niet ‘toelaatbaar’ omdat zij niet rationeel of procedureel is ge-structureerd volgens haar eigen ontwerp (procedure etc.). Voor wat betreft de the-oretische houding is Descartes’ universele twijfel ten aanzien van het gegevene als

zodanig  paradigmatisch: als eerste voorwaarde voor ‘ware’ kennis geldt bij hem detotale afbraak van bestaande,  ‘traditionele’, dus gegeven kennis. In de praktischehouding gaat het hier uiteindelijk om de constructie van de werkelijkheid op basis

 van een nul basis: de zaak moet eerst  ‘met de grond gelijk gemaakt worden’ alvo-rens te kunnen (re)construeren.

Han van Diest

. Wanneer men de technische idee en de instrumentele rationaliteit niet goed van elkaar onder-scheidt, dan kan de verwarrende situatie ontstaan dat bijvoorbeeld een aanslag  niet  is verijdeld, terwijl ertoch gezegd wordt dat  ‘alles’ goed is gegaan. Men bedoelt dan dat de veiligheidsprocedures naar behorenzijn uitgevoerd, maar dat de uitvoering van deze procedures (het  ‘ontwerp’) het beoogde doel (voorkomen van aanslagen) niet heeft gerealiseerd.

Page 151: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 151/295

Het ‘positieve’, ‘constructieve’ aspect van (het streven naar) de absolute vrijheidbestaat erin dat de ‘ware’ werkelijkheid niets anders (meer) is dan het resultaat vande verwerkelijking (‘objectivering ’) van het vrije ontwerpen van en door de (abso-lute) vrijheid. Iets heeft slechts bestaansrecht voor de absolute vrijheid zover die

 vrijheid hierin zichzelf herkent als absoluut of volkomen; die werkelijkheid verwer-kelijkt haar rationele procedures of ontwerpen. In de theoretische houding gaat hetbijvoorbeeld om het streven naar een theorie vanuit een absoluut nulpunt waarinieder axioma of iedere stelling volkomen rationeel en inzichtelijk is. In het product(resultaat) geldt niets anders dan de rationele wet van deze vrijheid (resp. haarproduct: inzichtelijke rationele samenhangen). In de praktische houding gaat hetom de (re)constructie van een/de werkelijkheid die geheel en restloos functioneert

 volgend een uitgedacht en rationeel model of ontwerp van de vrijheid. Deze hou-ding is onder andere aan te treffen in vormen van utopisch denken, in de (volledi-ge) maakbaarheid van de samenleving. Voor de absolute vrijheid zijn maatschap-pelijke doelen alleen   ‘werkelijk ’   voor zover zij vertaald kunnen worden intechnische procedures. Op deze wijze ontstaat er ruimte voor een (funeste?) omke-ring: alleen dat wat technisch/organisatorisch realiseerbaar is, is de moeite waard(of: kan slechts de moeite waarde zijn),  omdat  het een resultaat is (of: als resultaatdaarvan wordt gedacht) van de (absolute) vrijheid.

Voor wat betreft de verhouding tussen de wederzijdse uitsluiting van activiteiten passiviteit geldt dat deze (eveneens) wordt verabsoluteerd. Het actieve (de vrij-heid) sluit iedere passiviteit volkomen uit, terwijl het passieve (het  ‘gegevene’) geenenkele   ‘eigenheid’ of eigen activiteit mag hebben. Hier wordt inzichtelijk dat hetstreven naar absolute vrijheid een onmogelijk streven is: een volkomen passiviteitondergraaft de mogelijkheid van activiteit (waar kan die activiteit dan nog op  ‘in-werken’?) terwijl een volkomen activiteit de mogelijkheid van passiviteit onder-graaft (dus: waarin kan de activiteit dan nog zichtbaar worden?).   ‘Luilekkerland’

 verdwijnt op het moment dat het als volkomen gerealiseerd wordt gedacht. Andersgezegd, de passiviteit van de behoefte moet blijven bestaan wil het spreken over‘Luilekkerland’ (enige?) zin hebben.

Het spreekt voor zich dat het streven van de absolute vrijheid ook is aan tetreffen (als   ‘tendens’) in organisaties resp. de organisatietheorie. Vanuit het per-spectief van de absolute vrijheid ‘bestaat’ de organisatie slechts als verwerkelijking 

 van een rationele vrij gewilde organisatiestructuur (de zgn.   formele  organisatie).De figuur van de permanente reorganisatie (‘reconstructie’) inclusief haar meedo-genloze   ‘ondankbaarheid’ tegenover het verleden kan hier ontstaan vanwege hetfeit dat ieder gegeven organisatieverband en de hierin aanwezige kwaliteitenslechts als materiaal en te overwinnen weerstand gaan verschijnen voor het streven

 van deze (absolute) vrijheid. Ieder gegeven winstpercentage is slechts uitgangspunt voor een verhoging daarvan (ook al moeten daar goed lopende fabrieken voorworden gesloten); een gerealiseerde kostenbesparing is het beginpunt voor een

Lichamelijkheid, intersubjectiviteit en identiteit

151

Page 152: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 152/295

nieuwe ronde, terwijl altijd alles efficiënter kan. Een eeuwig   ‘moeten’ kan zo hetmanagement van organisaties doortrekken dat bij tijd en wijle de vorm kan aan-nemen van een orkaan die alles met zich meesleurt wat hij (als  ‘weerstand’) tegen-komt, vooral in zgn. crisissituaties (die men kan opvatten als precies het tegendeeldus de vijand van de absolute vrijheid). Als het streven van de absolute vrijheid alsirreëel moet worden beschouwd kan dit impliceren dat dit streven  ‘crisissituaties’

oproept als gevolg van zijn eigen irrealiteit .Instrumentele rationaliteit en idee van de techniek (technische idee) vallen hier

samen: het rationele ontwerp van de technische idee is dan het doel van de instru-mentele rationaliteit. De norm (het   ‘doel’) voor de absolute vrijheid ligt in haareigen dynamiek die er op uit is alleen dat te laten gelden wat product is van haareigen rationele wil. De organisatie blijkt  slechts  een rationeel ontworpen instru-ment te zijn.

Met deze gelijkstelling is onvermijdelijk een voluntarisme verbonden. Omdateen middel (instrument; gerealiseerd ontwerp) een doel moet  hebben, terwijl datdoel opgevat wordt als samenvallend met dat instrument of ontwerp zelf, ontstaatwillekeur  van doelen omdat een instrument slechts een betekenis kan hebben inrelatie tot een doel dat daarbuiten is gelegen. Maar precies om dat  ‘externe’ doel tebenoemen bestaat geen ‘taal’ meer; het is in deze taal van de absolute vrijheid nietmeer te verwoorden of te verantwoorden. Voldoende is dan  dat  er een doel wordtgesteld. Ieder  doel, dus ook ieder irrationeel  doel kan als springplank functioneren

 voor de oneindige beweging van de absolute vrijheid. Dit houdt in dat ieder wille-keurig doel in de taal van de absolute vrijheid  gelegitimeerd  kan worden.

Dit houdt vervolgens ook in dat, wil de absolute vrijheid uiteindelijk niet  ‘doel-loos’ ronddraaien en vastlopen in haar eigen beweging zij iedere keer een aan die

 vrijheid   ‘ vijandig ’ doel of weerstand moet veronderstellen of   ‘uitvinden’. De vol-gende redenering kan hiervan het gevolg zijn: als er geen vijand is dan moet dezeuitgevonden worden.

Het vijfde vrijheidsbegrip is dat van de   concrete vrijheid . Dit begrip bevat deabstract/rationele vrijheid als moment, maar sluit de absolute vrijheid (krachtensde aard van die laatste vrijheid) uit. Precies de beide vormen van verabsolutering die eigen zijn aan de absolute vrijheid ontbreken in dit begrip. In die zin kunnenwe de concrete vrijheid ook relatieve vrijheid noemen: hij verwijst naar iets (waar-deoriëntatie van onder andere waarheid en goedheid) dat de vrijheid transcen-deert. De concrete vrijheid staat niet op voorhand op gespannen voet met kwalitei-ten en eisen van de werkelijkheid zoals die gegeven zijn. Bovendien gaat het deze

 vrijheid niet in eerste instantie om zijn eigen rationele activiteit of ontwerp. Ten

Han van Diest

.   ‘…toen ik onbeperkte vrijheid als uitgangspunt nam, kwam ik terecht bij onbeperkte tirannie.’

Dostojevsky, F., . The Devis. Penguin Books, Harmondsworth, p. .

Page 153: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 153/295

Page 154: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 154/295

en diensten. Als referentiepunt geldt dan niet het medisch kunnen als zodanig: ditkunnen ziet men dan als dienstbaar aan de levenskwaliteit. Uiteraard heeft de termlevenskwaliteit geen vast omlijnde betekenis. Met de tijd krijgt zij een steeds an-dere, wellicht meer specifieke betekenis. Deze kwaliteit is, in termen van een begripdat ik bespreek in het volgende hoofdstuk, onderwerp van  permanente reflectie.

In de sfeer van organisaties is het onderscheid tussen absolute en concrete vrij-heid permanent aan de orde. Toegespitst op de term   ‘kwaliteitsverbetering ’ heeftmen zich voortdurend de vraag te stellen waar het dan om gaat. Gaat het hier ineerste instantie om toenemende rationaliteit, reductie van kosten en maximalise-ring van winst? Dan ligt het voor de hand te denken dat de norm uiteindelijk die

 van de absolute vrijheid is. Heeft men echter primair de aard van het product of dedienst voor ogen, – ook al is het onmogelijk die ondubbelzinnig te definiëren  – danis het aannemelijk te veronderstellen dat die kwaliteitsverbetering betrekking heeftop de aard en realisatie van de concrete vrijheid .

Han van Diest

Page 155: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 155/295

Vrijheid, markt en samenleving

In de vorige hoofdstukken hebben we gezien dat de verwerkelijking van de vrijheidaltijd eindig is. Die eindigheid is gegeven  – onder meer  – met het feit dat de vrijepersoon  ‘gebonden’ is aan zijn lichaam. We draaiden de situatie om, en gingen nawat het betekent dat de vrijheid een vrijheid is van een  lichamelijk wezen. Via degezinssituatie kwamen we vervolgens op de sferen van de intersubjectiviteit en deidentiteit. Die sferen zijn nader onderzocht met als doel de aard en diepgang vandie beide noties van intersubjectiviteit en identiteit te peilen.

De mogelijke kritiek dat zoiets niet nodig zou zijn in het doordenken van orga-nisaties is ongegrond. Want dat zou getuigen van een compartimenteringsyn-droom. Men veronderstelt dan dat de menselijke identiteit is te splitsten in een

 voor de organisatie   ‘functioneel’ deel (‘arbeidskracht’) en een deel dat dat niet is(zinervaring etc.). Iets analoogs kan gezegd worden voor wat betreft de intersub-

 jectiviteit. Mensen nemen noodzakelijk hun identiteit   ‘mee’  als medewerkers of managers, en een organisatie is als samenwerkingsverband slechts mogelijk opbasis van de intersubjectiviteit (en ook, zoals zal blijken:  ‘creativiteit’). Identiteit enintersubjectiviteit blijken   ‘wezenlijk ’   te zijn voor het productieve vermogen vanorganisaties. In het volgende hoofdstuk werk ik dit verder uit.

Een andere ingezette denklijn moeten we eerst nog verder doortrekken. Ik be-doel de denklijn die eveneens vanuit de notie van vrijheid is uitgegaan maar die viade menselijke behoeftigheid uitkwam op de noties van arbeid technische idee eninstrumentele rationaliteit. Ook hier is een basisgegeven dat de menselijke vrijheideen vrijheid van een lichamelijk wezen is. Nu zal het er om moeten gaan op wel-ke wijze mensen op een vrije manier om kunnen gaan met deze behoeftigheid. Be-langrijke ingrediënten zijn al gegeven: het zal moeten gaan via arbeid, de techni-sche idee en de ruil. Deze kunnen we begrijpen als uitdrukkingvormen of objectivering van het de moderniteit eigen vrijheidsstreven. Maar deze lijn kanniet geïsoleerd staan ten opzichte van de lijn die uitliep op de noties van intersub-

 jectiviteit en identiteit. Hoe beide lijnen samenkomen is het onderwerp van dithoofdstuk.

Het verbindende begrip tussen beide lijnen is dat van de behoefte. Immers dooralles heen blijven mensen gebonden aan hun behoeften; als die niet in voldoende

155

. Hiermee geef ik te kennen dat mijn benadering  ‘aristotelisch’ is, en ik dus niet uitga van het in hetmoderne denken gangbaar geworden onderscheid (scheiding) tussen geest/lichaam, ziel/lichaam of sub- ject/object.

Page 156: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 156/295

mate worden bevredigd dan is niet aan de noodzakelijke voorwaarde van vrijheids- verwerkelijking voldaan. Het zal er dan om moeten gaan om inzicht te krijgen inde wijze waarop de vrijheid sverwerkelijking via de lijn van arbeid, technische ideeen ruil enerzijds en die via intersubjectiviteit en identiteit anderzijds  in  de  nood-zakelijke voortbrenging van bevredigingmiddelen (ten behoeve van die behoeften)gestalte kan krijgen.

Overleven en wijze van overleven

De noodzaak van de arbeid is gegeven met het feit dat het menselijke lichaam be-hoeften kent. Wil een individu overleven, dan dienen deze behoeften bevredigd teworden. Zijn we dus in de kern in het geheel niet vrij maar onderworpen aan deeisen die onze behoeftige lichamelijke structuur stelt?

In een eerder hoofdstuk zagen we dat arbeid de/een concretisering is van detechnische idee. De technische idee drukt de wijze uit waarop de abstract/rationele

 vrijheid zich verwerkelijkt in de natuur. Hier volgt dan uit dat het inzetten van jezelf als arbeidskracht als zodanig  al vrijheidsverwerkelijking impliceert: je vormthierin de natuur om conform een ontwerp dat product is van de abstract/rationele

 vrijheid. Maar deze vrijheidsverwerkelijking is nog slechts formeel ; het doel  dat hetarbeidsproduct moet dienen is zelf niet in vrijheid bepaald; integendeel. De methet lichaam gegeven behoeften zelf schrijven immers voor welke behoeftebevredi-ging nodig is, dus welke doelen in de arbeid gesteld moeten worden.  Inhoudelijklijkt de vrijheid hier geheel om te slaan in  onvrijheid . Is deze vrijheid dus slechts alseen slimme truc van de evolutie te beschouwen omdat zij geheel in het kader blijktte staan van overleving ?

Maar ook hier blijkt de vrijheid werkzaam. Want de noodzaak te voorzien inlevensbehoeften is niet   slechts   gekenmerkt door noodzaak. Zowel de wijze vanvoortbrenging  van de middelen alsook de aard  van die  ‘levensnoodzakelijke’ mid-delen zelf zijn niet vastgelegd. Dit element ziet men over het hoofd wanneer opbasis van enkele naïeve noties uit de evolutietheorie bijvoorbeeld stelt dat mensentot in hun genen toe op niets anders uit zijn dan op hun overleving. Men onder-scheidt dan niet overleven van de (menselijke)  wijze  van overleven, en over datonderscheid gaat het hier.

Voor wat betreft de wijze van voortbrenging memoreer ik wat ik aan het slot vanhoofdstuk   naar voren heb gebracht. Via arbeid en techniek zijn we ten eerste instaat tot het produceren van kwantitatieve meerwaarde. Dit houdt in dat het ‘over-leven’ zich niet slechts hoeft bezig te houden met de voorwaarden van dit overle-

 ven zelf. Anders gezegd: een deel van dit overleven is in principe   ‘ vrijgesteld’ vandie zorg. Er ontstaat de mogelijkheid van  ‘ vrije tijd’, dus tijd die niet besteed hoeftte worden aan het verkrijgen van vereiste   ‘levensmiddelen’. Dit betekent dat de

Han van Diest

Page 157: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 157/295

zojuist genoemde omslag naar onvrijheid of noodzaak slechts ten dele waar is (enmet de voortgaande ‘automatisering ’ steeds minder waar wordt).

Ten tweede zijn we via arbeid en techniek in staat tot het produceren van eenkwalitatieve meerwaarde. We worden door arbeid en techniek steeds meer in staatgesteld om vrije, creatieve ontwerpen van producten en diensten daadwerkelijk terealiseren. Mede op grond hiervan hoeft de boven genoemde vrije tijd geen  ‘ledige’

tijd te zijn: we kunnen ons bezig houden met zaken die we (ook)  ‘plezierig ’ vindenen waarin we ‘keuzevrijheid’ hebben. Ook hier heerst dus vrijheid: we producerengoederen en diensten die we in vrijheid ontworpen hebben en wensen. We makeniPads, audioapparatuur enz., zaken die we plezierig vinden maar waar we (waar-schijnlijk) zonder kunnen.

Maar via deze lijn van redeneren lijkt nog een   ‘restant’ van onvrijheid over teblijven: in de arbeid moeten we ons toch in eerste instantie richten op productenen diensten waarvan het ontwerp toch opgelegd wordt door onze  ‘ van nature’ ge-geven behoeften?

Maar ook hier is de vrijheid werkzaam. In het vorige hoofdstuk is aan de ordegesteld op welke wijze de vrije wil zich gedurende de opvoeding in zijn lichaammanifesteert. De opvoeding bestaat er voor een deel in dat kinderen zich  ‘leren’ te

 verhouden tot hun lichaam en de hiermee gegeven behoeften. In de gezinssituatiekrijgt dit gestalte in een specifieke wijze van (gezins)leven waarin op een specifiekewijze betekenis wordt gegeven aan deze behoeften. Deze wijze is voor een belang-rijk deel bepaald door de ouders en niet  door het ‘biologisch’ leven zelf.

Wat houdt dit in? Zeker, mensen moeten overleven, behoeften moeten bevre-digd worden. Maar de  wijze waarop we dat doen is niet vastgelegd. Het lijkt ietsspecifieks menselijks te zijn dat een mens zijn wijze van (over) leven, dus de wijze

 van behoeftebevrediging (in principe en tot op zekere hoogte)   ‘in vrijheid’  kanbepalen. In de gezinssituatie is, zoals gezegd, die wijze waarop voor kinderen nog in hoge mate bepaald door de ouders. Maar op enig moment is men  ‘zelfstandig ’.Dit houdt in dat men dan ‘zelf ’ staat voor de keuze van de  ‘levensvorm’.

Eerder is het motief aan de orde geweest dat voor wat betreft (intieme) samenle- vingsvorm de partners vanwege de kwetsbaarheid ervan het motief kunnen heb-ben hun relatie ‘objectiviteit’ te geven. Dat kan samenkomen met het punt dat hieraan de orde is: men kiest dan voor een gemeenschappelijke levensvorm (samen-wonen, huwelijk, enz.). Hoe deze levensvorm  concreet  gestalte krijgt is dan ook niet van nature gegeven; dat bepalen dan de partners (tot op zekere hoogte) zelf.Maar welke vorm men ook kiest, die levensvorm zal ‘onderhouden’ moet worden.

De   gekozen   levensvorm biedt aldus het criterium op grond waarvan men de vereiste arbeids(kracht) kan inzetten. Aldus blijkt de inzet van die arbeidskrachtenook hier – in principe  – op vrijheid gebaseerd te zijn: ook de inhoud  van de arbeidis door vrijheid gekarakteriseerd.

Maar nu doet zich een probleem voor.

Vrijheid, markt en samenleving 

157

Page 158: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 158/295

Nogmaals: arbeid en ruil 

De gekozen levensvorm vereist meer en andere gebruikswaarden dan te verkrijgenis via eigen inzet van arbeid. Men dient dingen uit de natuur te kunnen  ‘beheersen’

om daaraan kwaliteiten te kunnen verlenen die noodzakelijk zijn om als bevredi-gingsmiddelen te kunnen dienen. Dit eist specifieke kennis en vaardigheden, dus‘ vorming ’. Dit maakt dat iedere vorm van arbeid specifiek is en dus niet in staat isalle middelen te produceren die nodig zijn voor het onderhoud van de (gekozen)levensvorm. Men specialiseert zich onder andere via opleiding ergens in, waar-door er weliswaar in principe meer en andere goederen geproduceerd kunnenworden dan men zelf nodig heeft, maar op deze wijze ontstaat  ‘als vanzelf ’ het pro-bleem dat andere, voor de eigen levensvorm noodzakelijke   ‘levensmiddelen’ hier-door niet beschikbaar kunnen komen.

Dit betekent (uiteindelijk) dat arbeidsproducten geruild moeten kunnen wor-den. Het begrip   ‘ vrije ruil’ is al eerder aan de orde geweest. Ruil bestaat in de (inprincipe) symmetrische overdracht van eigendomsrechten ten opzicht van be-paalde objecten. De ruil zelf was in die bespreking nog slechts formeel (inhouds-loos): hij vormde nog slechts de formele structuur van de verwerkelijking van deabstract/rationele vrijheid. Maar om de ruil concreet te laten plaats vinden moetenen er redenen zijn voor personen een bepaald iets voor iets anders te willen ruilen.Die redenen vinden we nu in de gebruikswaarde (specifieke eigenschappen) van dete ruilen voorwerpen (goederen). Deze gebruikswaarde moet zodanig zijn dat zijbijdragen tot het in stand houden van de  ‘in vrijheid’ gekozen levensvorm.

Hierdoor is het individu gedwongen  ‘de markt’ op te gaan. Voor velen betekentdit dat zij hun   ‘arbeidskracht’  moeten aanbieden als   ‘waar’  om aan de vereistemiddelen (gebruikswaarde) te komen. De productdifferentiatie is middels de veleorganisaties dusdanig groot geworden dat individuen slechts in het algemeen hun(min of meer gespecialiseerde)  arbeidskracht  kunnen aanbieden die dan vervol-gens in en door organisaties –  via coördinatie van de arbeidsverrichtingen  – con-creet gestalte krijgt. Hiervoor ontvangen zij   ‘ vrij besteedbaar’  loon. Gespeciali-seerde arbeidskracht samen met het abstracte (‘ vrij besteedbare’) loon wordenmaatschappelijke belichamingen van de abstract/rationele vrijheid van de leden

 van de samenleving, terwijl de markt het platform is voor de uitwisseling van goe-deren waarin de individuen elkaar erkennen als vrije abstracte personen en waarinzij hun zelf gekozen levensvorm (als uitdrukking van hun concrete vrijheid) instand kunnen houden. Het   ‘moeten aanbieden’ (de onvrijheid) van de eigen ar-beidskracht transformeert zich in de ruil (resp. op de  ‘markt’) naar een wijze van

Han van Diest

. Ik ga hier voorbij aan de positie van ‘zelfvoorzienende’ families die kenmerkend was voor voormo-derne samenlevingsvormen. Zie hiervoor o.a.: Achterhuis, H., , Het rijk van de schaarste, Ambo, Baarn.

Page 159: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 159/295

een wederzijdse erkenning van elkaar als vrije personen. Hier ligt dan ook precieshet verschil met een ‘slavenmaatschappij’.

Inmiddels dreigt de ‘inhoud’ weer uit de beschouwing over de markt te verdwij-nen: het gaat toch nog slechts om de uitwisseling van abstracte arbeidskracht tegenabstract  loon en om de erkenning van elkaar als  abstracte personen? Moeten wedus het marktmechanisme inderdaad slechts zien als een formele/abstracte aange-legenheid, uitdrukking van de rationeel/abstracte vrijheid van personen terwijl hetconcreet/inhoudelijke (specifieke) slechts een   ‘individuele’ aangelegenheid is? Ditwil ik bestrijden.

Inmiddels zijn we wel uitgekomen op de harde kern van het liberalisme. Hethoogste doel is de verwerkelijking van de abstracte/rationele vrijheid van ieder in-dividu. Op de markt en via de eigendomsorde vindt erkenning plaats van de vrij-heid van ieder individu dat hieraan meedoet. Dat individu heeft de volkomen vrij-heid zijn eigen doelen na te streven (zijn eigen levensvorm in te richten), en viazijn arbeid en het marktmechanisme kan het aan de middelen komen die daarvoor

 vereist zijn. De markt is voor iedereen toegankelijk, en sluit dus in principe nie-mand uit. Eigenbelang laat de markt optimaal functioneren, en de staat is ervoorom het optimaal functioneren van de markt mogelijk te maken. Dat de markt op

 voorhand geen garantie biedt voor gelijke kansen en mogelijkheden van ieder lid van de samenleving (en die er dus   ‘buiten’ kan vallen) kan men afdekken met destelling van de  ‘onzichtbare hand’ (Smith e.a.). Als men maar zijn eigen belang nastreeft dan komt het via een hierin niet beoogde samenhang  ‘ voor elkaar’ dat ditook ten goede komt aan ieder lid van de samenleving. Mocht het toch mis gaan,dan is dat te wijten aan luiheid of gebrek aan arbeidszin e.d. van degenen die dattreffen. De staat heeft slechts de functie van vangnet van degenen die   ‘echt’ nietmee kunnen, en heeft er vervolgens voor te zorgen dat degenen die (door eigenschuld) buitengesloten raken niet storend zijn voor het marktmechanisme ener-

Vrijheid, markt en samenleving 

159

. In de directe, persoonlijke afhankelijkheid die slavernij kenmerkt vindt deze erkenning niet plaats.Adam Smith heeft op dit punt veel nadruk gelegd.

. Wellicht dat deze schijn van het ‘ verdwijnen’ van inhoud mede ten grondslag ligt aan Habermas’

scheiding tussen systeemwereld en leefwereld. In zijn analyse komt immers de leefwereld   ‘naast’ de sys-teemwereld te staan.

. Smith stelt:  ‘...door de steun van binnenlandse boven die van buitenlandse industrie te verkiezen,beoogt hij enkel zijn eigen zekerheid en door die industrie zo te sturen dat de opbrengst de grootst moge-lijke waarde oplevert, beoogt hij zijn eigen profijt; en laat zich hier, alsook in vele andere gevallen, leidendoor een onzichtbare hand om een doel te bevorderen dat nooit zijn bedoeling was.’ Smith, A. The Wealthof Nations Bk.    hfst.  . Het punt van Smith is dat onder zekere institutionele voorwaarden activiteiten diegericht zijn op het eigen belang tot resultaten leiden die positief zijn voor de samenleving als geheel. Hetgaat hem niet om een mysterieuze wet van onbedoelde positieve consequenties; zijn argument is gebaseerdop de inzichtelijke aard  van het marktmechanisme. Vgl. overigens Voltaire als hij stelt: ‘it is love of self thatencourages love of others, it is through our mutual needs that we are useful to the human race. ’ (Geciteerdin: Muller, J. Z.,  . The Mind and the Market. Capitalism in western Thought.  Anchor Books, New York,p. ).

Page 160: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 160/295

zijds en de individuele levens van de   ‘werkwilligen’ anderzijds. Maatschappelijke‘rust’ is een voorwaarde. We kunnen ons indenken dat Habermas de media ‘geld’

en ‘macht’ benoemt als media (communicatiemiddel) van de ‘systeemwereld’.Toch kan men vragen stellen bij het opsluiten van de  ‘inhoud’ in de privé sfeer.

Ik wil proberen duidelijk te maken dat deze   ‘inhoud’  op twee manieren een rolspeelt in het functioneren van de markt.

De eerste manier betreft de rol van de van de  gebruikswaarde van de te produ-ceren goederen voor de markt. Hierbij maak ik (o.a.) gebruik van een aantal ana-lyses van Karl Marx. De tweede betreft het gegeven dat arbeid altijd arbeid is vanconcrete individuen  met hun   ‘identiteit’. In de concrete uitoefening van het ar-beidsvermogen (dus in de   ‘systeemwereld’) zal onontkoombaar de concrete en

 vrije identiteit van mensen tot uitdrukking (moeten) komen. In termen van Ha-bermas probeer ik zichtbaar te maken op welke wijze elementen die behoren totwat hij de  ‘leefwereld’ noemt (concrete vrijheid) een rol spelen in het functioneren

 van de ‘systeemwereld’ (markt/arbeid). Ik zal dit eerst proberen in algemeen maat-schappelijke zin na te gaan. Dit gebeurt in dit hoofdstuk. In het volgende en laatstehoofdstuk zal ik onderzoeken op welke wijze dat specifiek binnen hedendaagseorganisaties gestalte krijgt.

Vrije markt, winst als doel in zichzelf: kapitalisme

Het ontstaan van de vrije markt is te zien als een proces waarin de abstract/ratio-nele vrijheid van de mens maatschappelijke werkelijk wordt. Menselijke vrijheid inalgemene zin is niet slechts innerlijk,   ‘subjectief ’ en   ‘naast’ de   ‘ vrije’ marktecono-mie maar behoort tot de kern ervan. Ik wil hier de verhouding meer precies nagaantussen het abstract/rationele van de vrijheid zoals eerder omschreven (en geïnsti-tutionaliseerd is in het eigendomsrecht) enerzijds, en de praktijk van het concrete‘ vrije’  handelen (dat wil zeggen: concrete vrijheid) van individuen op de marktanderzijds.

Daarbij wil ik als dragende   ‘hypothese’ voor mijn verhaal naar voren brengendat de maatschappelijke legitimiteit  van de markt gelegen is in het mogelijk maken

 van de verwerkelijking en standhouding van de gekozen levensvormen van men-sen, dat wil zeggen van hun  concrete vrijheid. Deze levensvormen hebben betrek-king op het niveau van het individu, het gezin, familierelaties, vriendenrelaties,lokale gemeenschappen, verenigingen, organisaties, de samenleving als geheel,de staat en uiteindelijk de wereldgemeenschap. Wat ik hiermee wil zeggen is datde   ‘abstracte’ markt en zijn functioneren niet vanuit zich zelf  resp. vanuit het be-

Han van Diest

. Dus ook van arbeidsorganisaties zelf. Dit werk ik uit in het laatste hoofdstuk.

Page 161: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 161/295

grip abstract/rationele vrijheid is te legitimeren, maar slechts vanuit dat van deconcrete vrijheid van (alle) mensen.

Deze   ‘stelling ’ is uiteraard niet strikt te bewijzen; zij kan slechts  geëxpliciteerd 

worden, dat wil zeggen: ik kan proberen haar waarschijnlijk te maken. Die poging loopt als een rode draad door mijn hele verhaal.

Om hierin een stap verder te komen wil ik het functioneren van de vrije marktnader beschouwen.

In het bovenstaande is al gewezen op de mogelijkheid dat individuen met elkaarin onderling strijd verwikkeld kunnen raken omwille van de verwerving van‘schaarse’   overlevingsmiddelen. Met het afdwingen van respect voor de eigen-domsorde kan strijd tot op zekere hoogte worden voorkomen. Hiermee zijn deproblemen echter niet opgelost. Enerzijds streven vrije individuen een eigendoms-orde na, maar anderzijds is het mogelijk dat diezelfde eigendomsorde hen belet omhun concrete behoeften te bevredigen en dus gestalte te geven aan hun levensvorm.Immers de concrete en specifieke middelen die daarvoor nodig zijn kunnen eigen-dom van iemand anders zijn.

Het ruilen is een wezenlijk moment gebleken in de eigendomsorde. Ieder lid vaneen eigendomsorde moet ook weer afstand kunnen nemen te ruilen goederen methun specifieke eigenschappen. Het ruilproces geeft objectiviteit aan de eigendoms-orde. Maar het maakt ook mogelijk dat individuen hun subjectieve behoeften kun-nen bevredigen.

Voor het ruilproces is het eerder gemaakte onderscheid tussen de begrippen  ge-bruikswaarde en  ruilwaarde van belang .  Ik vat hier het belangrijkste samen. Degebruikswaarde heeft betrekking op de specifieke eigenschappen van zaken of goe-deren. Die eigenschappen krijgen hun betekenis vanuit het gezichtspunt van con-crete levensbehoeften op basis van gekozen levensvormen. In geval van ruilwaardegaat het alleen om de financiële (kwantitatieve) waarde van goederen. Er is dangeabstraheerd van hun specifieke eigenschappen. Het begrip  ruilwaarde is daar-mee  intern  verbonden met dat van de  abstract/rationele vrijheid ; dat van de  ge-

bruikswaarde met de gekozen levensvorm en hiermee met de concrete vrijheid  vanmensen.

Een mogelijke bron van conflicten is gelegen in het feit dat er geen garantie be-staat dat er voldoende gebruiksgoederen beschikbaar zijn (zgn.   ‘schaarste’). Met‘ voldoende’ bedoel ik meerdere zaken:

Ten eerste: heeft iedere (mogelijke) marktpartij voldoende van dergelijke goede-ren in eigendom om te  kunnen  ruilen? Ten tweede: zijn er voldoende goederenbeschikbaar die men via ruil wil verkrijgen? Ten derde: zijn er voldoende markt-partijen die dergelijke goederen willen ruilen?

Vrijheid, markt en samenleving 

161

Page 162: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 162/295

Marx en voorwaarden voor het kapitalisme

Op dit vlak (mogelijk conflict) is m.i. het denken van K. Marx gericht. Hij heefteen uitvoerige beschrijving gegeven van het kapitalisme. Centrale gedachte daarbijis dat in de kapitalistische samenleving de arbeidskracht (het vermogen dus om denatuur om te vormen in nuttige dingen (gebruiksgoederen)) op de arbeidsmarkt

 juist niet  gericht is op de bevrediging van de individuele behoeften van de indivi-duen. Die krachten staan gericht op de productie van goederen die op de marktwinst  dienen op te leveren. Marx heeft gezocht naar de voorwaarden van (het ont-staan van) het kapitalisme, dat wil zeggen een maatschappelijk geheel van produc-tiefactoren en productieverhoudingen waarin de realisatie van winst het (hoogste)doel is. Hoe kan zo’n geheel of systeem ontstaan?

Hij komt tot zeker vier voorwaarden.

 –   Er moet een grote groep mensen zijn die niet over de vereiste productiemidde-len (machines e.d.) beschikt om gebruikswaarden te kunnen produceren ten be-hoeve van de instandhouding van de (eigen) levensvorm. Zij kunnen daar alleen

 via de markt aan komen. –  Echter, om te kunnen ruilen op de markt dient men wel over goederen met ge-

bruikswaarden (‘ruilbare’ goederen) te beschikken. Het kapitalisme gaat er van-uit dat er een grote groep mensen bestaat die niet aan deze voorwaarde voldoet.Voor deze groep mensen blijft slechts over dat zij hun arbeidskracht (‘persoon’)als waar ruilen tegen loon als mogelijkheidsvoorwaarde om aan gebruikswaar-den te komen die zij nodig hebben om hun levensvorm te kunnen handhaven.

 –  Om hiertoe in staat te zijn dienen zij wel  ‘ vrije personen’ te zijn (resp. als zoda-nig worden opgevat), d.w.z. zij moeten over hun arbeidskracht vrij kunnen be-schikken. In hun opvoeding/opleiding dienen zij tot deze vrijheid   ‘gevormd’ teworden. Op grond van deze vrijheid zijn zij in staat hun arbeidskracht als waaraan te bieden op de  ‘arbeidsmarkt’.

 –    Het moet mogelijk zijn om de natuur (en halffabricaten) zodanig via arbeid tebewerken dat er sprake kan zijn van meerwaarde. Van meerwaarde spreken wewanneer er door het productieproces een (ruil)waardevermeerdering   plaats

 vindt van een waar die groter is dan de ruilwaarde van de arbeid die nodig is indit proces, waarbij de ruilwaarde van die arbeid bepaald wordt door de ruilwaar-

Han van Diest

. Voor wat betreft Marx is o.a. gebruik gemaakt van: Dupré, L.. , Marx ’ s Social Critique of Cultur.Yale University, London; Hollak, J.H.A.,   --,   ‘Marx wetenschapstheorie en zijn kritiek van hetkapitalisme,’ in: Wijsgerig Perspectief , no. .; Santen, J. van,  , Arbeid, plicht en vrijheid . SUN, Nijmegen;Avineri, S.,  ,  The Social & Political Thought of Karl Marx . Cambridge University Press, Cambridge;Giddens, A.   ,  Capitalism and Modern Social Theory. An Analysis of the writings of Marx, Durkheimand Max Weber. Cambridge: Cambridge University Press; Cohen, G. A.,  , Karl Marx ’ s Theory of His-tory. A Defence. Princeton University Press, Princeton.

Page 163: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 163/295

den van de goederen die vereist zijn voor de instandhouding van die arbeids-kracht (handhaven levensvorm).

Personen die wel over productiemiddelen beschikken kunnen dan altijd arbeids-kracht op de markt via ruil verkrijgen. Zij kunnen deze vervolgens inzetten vooreen productieproces. Het product kan dan met winst verkocht worden. En diewinst is het doel.

Het kapitalisme werkt uiteindelijk alleen als   ‘kapitaalbezitters’ winst als doel inzich zelf zien. Men kan zich afvragen: hoe kan winst tot doel in zichzelf  worden?Waarom zouden   ‘kapitalisten’  als bezitters van productiemiddelen voortdurendstreven naar rendement (meerwaarde), dus winst? Waarom gebruiken zij die pro-ductiemiddelen niet zelf  teneinde een ‘geriefelijk ’ leven te kunnen leiden? Vanwaardus die ‘obsessie’ voor winst?

Weber en kapitalisme

De socioloog Max Weber is onder andere beroemd geworden door de (een) beant-woording van deze vraag. Dat antwoord komt op grote lijnen neer op het vol-gende.

Volgens het Calvinisme/Puritanisme (ik laat het onderscheid tussen beide hierin het midden) is het de taak van christenen om God te vereren en te dienen. Inhun geloof dienen zij er toe bij te dragen dat de wereld als geheel dat ook gaatdoen. Het gaat er dan niet alleen om dit in gebed te doen. Het is de taak vanmensen de aarde te bewerken en te komen tot samenlevingsvormen waarin ordeen discipline heerst. In dit beeld ondergaat het dagelijkse leven een zekere heiliging door God. Een geheiligd leven leiden betekent tegelijk het nakomen van Gods roe-ping door de (door God geschapen) menselijke (gematigde) behoeften te vervullenen te zorgen voor het nageslacht. In vroomheid bedreven liefde kon niet tussenGod en de mens staan. De reformatie wijst het bestaan van hogere roepingen af,zoals (bijvoorbeeld) een roeping tot het celibaat of het kloosterleven. Men verzetzich hiermee af tegen zogenaamde hogere vormen van leven die men in het Katho-licisme promootte. Die hogere vormen houden in dat je afziet van gedisciplineerdearbeid en de daaruit mogelijk gemaakte vervulling van aardse behoeften. Dit soort

 van afzien gaat men in het Protestantisme zien als een soort afgoderij of godslaste-ring. Het dagelijkse leven en het huwelijk zijn door God gezegend en daarom die-nen we dit leven in nederigheid, vroomheid en dankbaarheid te leiden. God eist

Vrijheid, markt en samenleving 

163

. Zie voor een bespreking van deze these (o.a.) Hamilton, A.,  ‘Max Weber’s Protestant Ethic and theSpirit of Capitalism’  , in:  , The Cambridge Companion to Weber. ed. St. Turner, Cambridge University Press, Cambridge. Zie ook: Keohane, N.   ,  Philosophy and the State in France,  Princeton University Press: Princeton.

Page 164: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 164/295

Page 165: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 165/295

dal, maar in en door genoemde gedisciplineerde arbeid en productiviteit   ‘uit ge-loof ’ ontstaat een ‘aardse’ situatie waarin die tranen (gedeeltelijk) opdrogen. In eennoot werk ik deze gedachte iets verder uit.)

Deze theorie is door velen bekritiseerd, maar zij heeft iets fascinerends. In meeralgemene zin lijkt zeker historisch beargumenteerd te kunnen worden dat het juistreligieuze motieven zijn geweest die mensen ertoe brachten zich te richten op her-

 vormingen van seculiere (profane) zaken (maatschappelijke disciplinering).Meer in het bijzonder maakt zij duidelijk dat het hierbij in eerste instantie niet

Vrijheid, markt en samenleving 

165

. De hervorming streefde in zeker opzicht de stad van God en de aardse staat (Augustinus) met el-kaar te verzoenen. In de middeleeuwse theologie werd de kloof daartussen als onvermijdelijk of onover-

brugbaar gezien. Maar met de hervorming streefde men een kerk te stichten waarin iedereen blijkt geeft van dezelfde inzet en devotie die tot dan toe slechts de houding van een toegewijde elite hadden bepaald.Het is een kerk waarin alle  echte leden, dus niet de verdoemden, er integraal naar streven aan het evangeliegestalte te geven. Dit vereiste dat men een levenswijze afbakende die voor iedereen toegankelijk was. Ditmoest leiden tot een definitie van de eisen van het christelijke geloof die aansluit bij wat in de wereldrealiseerbaar is. De afstand tussen de uiteindelijke stad van God en de aardse stad moest worden verkleind.In religieus opzicht gaan hiermee de nodige consequenties gepaard. De betekenis van de menswording vanChristus verarmt in zeker opzicht: Jezus wordt de grote leraar die doceert wat God van ons vraagt. Degeboden van God bestaan uit een moraal die ons ruimte geeft hier op aarde in vrede en harmonie te leven.De ware zin van de religie gaat dan vooral bestaan in de uiteenzetting en realisering van deze moraal. Hethiernamaals heeft een andere functie gekregen: het gaat niet meer om een hier begonnen pad naar ‘het aangod gelijk worden’ te voltooien, maar om te voorzien in de behoefte aan, of noodzaak van, beloningen enstraffen van ons doen en laten in de wereld. Het gaat dus om de versmalling van de kloof tussen ‘hemel en

aarde’. Later werkt dit nog sterker door vanuit de idee dat de Christelijke beschaving een

  ‘superieure

beschaving zou zijn. Dit werd sterker naarmate de westerse koloniale macht toenam. Missionarissen, zen-delingen brachten het christendom naar een niet westerse wereld; zij dachten ook daar de fundamenten teleggen voor toekomstige voorspoed. De vraag waar het in het christelijke geloof eigenlijk nog om gaat kanhierdoor moeilijk te beantwoorden worden. Gaat het om de verlossing van de mensheid via de wederkomst van Christus of gaat het om de vooruitgang die we tot stand moeten brengen door kapitalisme, technologieen democratie. Aldus kan een christelijke vorm van utopisch denken ontstaan: het christendom als enigereligie van de wereld die orde op zaken stelt in een corrupte wereld vol met armoede via disciplinering,technologie, moraal en juist geleide democratische staatsvormen. Het besef van een kloof tussen de uitein-delijke orde tijdens de wederkomst van Christus (die in wording is) enerzijds en de beschavingsorde waar-in we leven anderzijds verdwijnt. Instructief in dit verband is: Walzer, M., , The Revolution of the Saints

 A Study in the Origins of Radical Politics. Harvard University Press: Cambridge/Massachusetts. Zie ook:Taylor, C.,    A Secular Time. The Belkamp Press of Harvard University Press: Cambridge/London.Maar ook vormen van eschatologisch denken geïnspireerd door onder andere Joachim van Fiore (-) hebben bijgedragen aan het verdwijnen van dit oerchristelijke besef. Voor dit laatste is instructief:Noble, D. F.,   The Religion of Technology. Penguin Books: New York. In de meeste gevallen lijkt mende oorsprong van het motief van de ‘ vooruitgang ’ in de intellectuele cultuur van de verlichting te plaatsen.Dit soort overwegingen laat zien dat van die motivatie al (veel) eerder sprake was/kon zijn geweest, maardan vanuit religieuze perspectieven.

. Wellicht kan men waarschijnlijk maken dat de hervormingsbewegingen vanaf de  e eeuw (Grego-rius VII) uitgingen van een toegenomen  ‘menselijk ’ vertrouwen in het doorvoeren van veranderingen ophet vlak van de godsdienstbeoefening bij de massa’s, vergeleken met bijvoorbeeld Augustinus (gezien dekloof die hij stelt tussen de ‘stad Gods’ en de  ‘aardse stad’). Hier, ten tijde van de reformatie, ging het omhervormingspogingen (‘disciplinering ’) van het profane leven zelf dat daarmee tegelijk een  ‘heiliging ’ on-derging.

Page 166: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 166/295

ging om een meer   ‘comfortabel’ leven. Integendeel: deze disciplinering betekendeook: onthechting van de vertrouwde (maar mogelijk corrupte) werkelijkheid. Dis-ciplinering van de (menselijke) wereld vond plaats in naam van God; ook het  ‘pro-fane’ winststreven werd opgevat als teken van vruchtbaarheid en productiviteit enhiermee als teken van godsvrucht en van zijn welbehagen. Hiermee werd ongewildeen voedingsbodem gelegd voor wat later een dominante gedachte wordt in de

 verlichting: we hebben God niet meer nodig, omdat we zelf wel weten hoe we dedingen moeten aanpakken in een benadering waarin we louter rationeel, onthechten onpartijdig met de dingen omgaan. Een ethiek van soberheid en discipline, ver-ankerd in de aloude ethiek van onthouding en ascese gaat hier samen met eenplicht om dingen rationeel te benaderen en te beheersen: een ethiek van producti-

 viteit en prestatie.Nog een stap verder kijkend lijkt hier de basis gelegd te zijn voor een gevoel van

superioriteit waarin men de wereld of het universum slechts ziet als een in zich zelf opgesloten zinloos geheel dat men  ‘manmoedig ’ heeft te accepteren om vervolgenop basis van de waarde van de abstract rationele vrijheid van het subject gestalte tegeven aan die wereld. Een in de moderniteit verankerde idee of  ‘waarde’ is die vande absolute vrijheid, zoals ik boven heb proberen aan te geven. Dan gaat het dusom die vrijheid te realiseren in de  ‘onttoverde’ wereld. In de economische dimensie

 verschijnt winst als doel in zichzelf als uitdrukking van dit streven. De contingenteinhoud van de concrete vrijheid is buiten spel gezet. Na eerst min of meer  ‘opge-slokt’ te zijn door het individuele geloof in God lijkt zij na de   ‘secularisering ’ inrook op te gaan om geheel doorgang te verlenen aan de abstracte rationaliteit vande economische, technische praxis.

 Absolute vrijheid en winst als doel in zichzelf  

De laatste opmerking van de vorige (sub)paragraaf suggereert dat er een  ‘ideaalty-pisch’ argument (of: motivatiesamenhang) voor winst als doel in zichzelf vanuit deidee van de absolute vrijheid is te ontwikkelen. Dit lijkt mij inderdaad het geval tezijn. Dat argument bestaat uit zeven stappen.. In het vorige hoofdstuk zagen we dat eigendom de volledige beschikkingsmacht

uitdrukt van de persoon over de zaak die in eigendom is. Hiermee is het hart van wat ik de absolute vrijheid heb genoemd al geïntroduceerd. Echter, dezebeschikkingsmacht is naar inhoud  genomen beperkt. Immers ieder goed is ein-dig: bepaalde eigenschappen heeft het, maar vele andere niet. Het streven van deabsolute vrijheid wordt hierdoor beperkt: het kan niet ieder door haar gewildontwerp daarin realiseren. Het moet zich daarom van deze beperktheden ziente ontdoen wil deze vrijheid zich kunnen waarmaken.

. Een eerste poging om aan deze beperking te ontkomen is over te gaan tot ruil.Via ruil kan men de beschikking krijgen over goederen met andere eigenschap-

Han van Diest

Page 167: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 167/295

pen dan waar het te ruilen goed over beschikt. Maar op twee manieren verschij-nen noodzakelijk nieuwe beperkingen. Ten eerste is men het ingeruilde goedkwijt: men kan er geen gebruik meer van maken. Ten tweede geldt ook voor hetnieuw verworven goed dat het in zijn eigenschappen beperkt is. De absolute

 vrijheid kan hier geen genoegen nemen.. Via de introductie van de  ruil waarde van goederen kan men trachten winst te

genereren. Want via deze winst heeft men in principe de mogelijkheid voor hetbeschikken over meerdere goederen. Hierdoor heeft de vrijheid meer  mogelijk-heden om zijn vrije ontwerpen (‘wensen’) te realiseren. Maar al spoedig ont-moet de vrijheid wederom een beperking. De (absolute) vrijheid realiseert zichnu dat die beperking altijd zal blijven bestaan als zij zich zal blijven fixeren ophet bezit van (zo veel mogelijk)  eindige goederen. Al heeft men nog zoveel goe-deren via ruil en winst verworven, men zal altijd weer beperkingen aantreffen.De absolute vrijheid kan daar geen genoegen mee nemen, en streeft ernaar ook deze beperkingen op te heffen.

. De vrijheid realiseert zich dat zij zich moet richten op de mogelijkheidsvoor-waarde van de vrijheid als  absolute vrijheid. Dan gaat het niet meer in eersteinstantie om het bezit (dus de gebruikswaarde) van eindige goederen als zoda-nig, hoeveel dat er ook moge wezen. Het moet er om gaan om in het bezit tekomen van het vermogen om welk goed dan ook te kunnen beschikken. Ofwelhet moet de absolute vrijheid niet meer gaan om gebruikswaarde maar om  ruil-

waarde. Die ruilwaarde verschijnt niet meer als middel  om welke gewenste ge-bruikswaarde te kunnen verwerven, maar als doel van het streven van de vrij-heid. Ofwel, het moet de vrijheid gaan om   geld,   een algemeen middel (of mogelijkheidsvoorwaarde) voor het verwerven van welk goed dan ook.

. Maar ook hier verschijnen nieuwe beperkingen. De vrijheid loopt aan tegen hetgegeven dat de hoeveelheid geld waarover hij beschikt altijd beperkt is. Hiermeeis zijn vrijheid wederom beperkt, maar nu niet vanwege de beperktheid van despecifieke eigenschappen van de goederen, maar vanwege de beperktheid van dehoeveelheid geld. De vrijheid kan slechts aan deze beperkingen ontkomen doorte streven naar meer geld.

. Het streven naar meer geld is het streven naar (financiële) winst. Maar ook ie-dere winst is een bepaalde winst, en is dus beperkt of eindig. Het streven van deabsolute vrijheid zal ook deze beperking trachten op te heffen door naar steedsmeer winst te streven. Er is geen andere weg dan het  ‘meer’ van de winst te ver-meerderen. Het moet de absolute vrijheid dus gaan om meer winst.

. Maar iedere toename van winst is nog beperkt. Vanuit zichzelf kent de absolute vrijheid echter geen enkele beperking; zijn streven zal dan moeten zijn een stre- ven naar oneindige winst, dat wil zeggen: het grenzeloos opvoeren van de winst.Hiermee is het streven van de absolute vrijheid in de sfeer van de economie hetstreven van winst omwille van zichzelf geworden. Of anders gezegd: in die sfeer

Vrijheid, markt en samenleving 

167

Page 168: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 168/295

 verschijnt het streven van de absolute vrijheid als het streven van winst  als doel in zichzelf .

Het ging er hier om het streven naar winst als doel in zichzelf te begrijpen vanuitde idee van de absolute vrijheid, het vrijheidsstreven dat mede ten grondslag ligtaan bepaalde elementen van de moderniteit. Een volgende stap is na te gaan opwelke wijze dit winststreven geïnstitutionaliseerd is/kan zijn in de samenleving.Op deze wijze tracht ik inzichtelijk te maken op welke wijze de absolute vrijheidop kan treden als de motor van de moderne  ‘westerse’ maatschappelijke kapitalis-tische dynamiek, inclusief de  ‘baten’ en de  ‘kosten’ die daarmee gepaard (kunnen/zullen) gaan. Onder deze kosten kan men ook het verlies aan betekenis rekenen

 van de contingente, concrete vrijheidsverwerkelijking van mensen.

Kapitalisme, markt en arbeid

Hoe kan men dit interpreteren; waardoor werd dat mogelijk gemaakt? Om hiereen stap verder te komen wil ik nog een aantal elementen bespreken van het den-ken van Marx.

Het rationele streven naar winst kan men realiseren door zo veel mogelijk warente verkopen tegen zo min mogelijk kosten. Er moet vraag zijn naar deze waren; eenbelangrijke voorwaarde daarvoor is dat zij zo goedkoop mogelijk worden geprodu-ceerd. Zo min mogelijk loon moet worden betaald terwijl de productie zo efficiëntmogelijk dient plaats te vinden. Tevens moet men aan permanente vernieuwing doen, zowel om het bestaande productieapparaat efficiënt te houden/te verhogenmaar ook om veranderende of nieuwe behoeften te kunnen bevredigen door nieu-we producten en diensten (concurrentie). (Vernieuwing van) technologie speelthier een sleutelrol, ten behoeve van zowel de bewerking van de natuur als de wijze

 van combineren van productieprocessen (arbeidsprocessen).Van hieruit is het ontstaan te begrijpen van   ‘kapitalistische’ ondernemingen of 

bedrijven. Zij vormen concentratiepunten waarin de boven onderscheiden manie-ren van de verwerkelijking van de abstract/rationele vrijheid samenkomen: de ei-gendomsorde en de ruil, arbeid en techniek, innovatie van producten en diensten,winst en markt. Ondernemingen zijn maatschappelijke actoren die met behulp vangeorganiseerde arbeidskrachten en technologie een maximale winst trachten te re-aliseren via ruilhandelingen op de markt. Het is een   ‘structuur’- zo men wil een‘abstract’ systeemverhaal: de contingentie inhoud van de levensvormen van con-crete mensen is in dit verhaal geheel verdwenen. Hoe kon die inhoud verdwijnen?

Dit proces kan werken zolang arbeiders bereid zijn hun arbeidskracht ter be-schikking te stellen en genoegen te nemen met een (soms uiterst) beperkt loon. Inhet verleden kon dat letterlijk een ‘hongerloon’ zijn: je gaat nog net niet dood zodat

Han van Diest

Page 169: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 169/295

de arbeidskracht in stand blijft. Als je daar geen genoegen mee nam dan gold deregel: voor jou vele anderen die wel graag willen(werkloosheid). Marx zag dezenoodzaak tot verkopen van de arbeidskracht door het   ‘proletariaat’ als een moge-lijkheidsvoorwaarde voor het kapitalisme (zie vorige paragraaf). Deze voorwaardedienen we nader te onderzoeken. Hoe kon die situatie ontstaan?

Klassieke politieke economie en ideologie

Marx wijst in dit verband op de betekenis van ‘ideologie’. Voor politieke economenzoals Smith en Ricardo waren de verhoudingen van de markt onveranderlijke,  ‘na-tuurlijke’ krachten of verhoudingen. De wetmatige samenhangen daartussen vat-ten zij op als  ‘natuurwetten’. Marx kwalificeert deze denkwijze als ideologisch dieslechts tot stand kon komen in een theoretische,‘ideologische’ reflectie. De wetten

 van de markt stelt men als eeuwig voor omdat de gegeven werkelijkheid op voor-hand door het bewustzijn is geobjectiveerd vanuit het perspectief van een  al veron-dersteld  bestaan van dit soort eeuwige wetten. Zij pasten dus ten aanzien van desociale werkelijkheid een wetenschappelijke objectivering toe die kenmerkend is

 voor de beoefening van de natuurwetenschappen. Arbeid ziet men slechts alseen onderdeel van de krachten van de   ‘sociale natuur’. Deze economen hieldengeen rekening met het gegeven dat arbeidsbewegingen e.d. de maatschappelijkewereld kunnen veranderen; deze mogelijkheden lagen buiten hun perspectief (blikveld).

Maatschappelijke (of sociale) verhoudingen zijn volgens Marx in het kapita-lisme identiek aan de marktverhoudingen. Het algemene bewustzijn (wat   ‘men’

doorgaans denkt)   ‘denkt’  dan ook de bestaande marktverhoudingen vanuit hetperspectief van de genoemde economen, dus als natuurwetmatige gegevenhe-den. In het algemene bewustzijn wordt dus buitengesloten dat de arbeid en on-derlinge relaties tussen arbeiders ook ingezet kunnen worden om de marktverhou-

Vrijheid, markt en samenleving 

169

. Zie: Beaud, M., , De Geschiedenis van het kapitalisme. Het Spectrum, Utrecht.. In termen van het eerder besproken onderscheid tussen formeel en materieel object van een weten-

schap: Marx verwijt deze economen dat zij het formele object van de economische wetenschap (het bestu-deren van het markgebeuren vanuit het perspectief van economische wetmatigheden) verwarren met hetmateriële object (dat wat zich feitelijk afspeelt op de markt, met als gevolg dat men die wetten opvatte als‘werkelijke’ wetten). Deze identificatie van perspectief met de werkelijkheid zelf is bij Marx de kern van dein de tekst genoemde ideologie. Dát die wetten in de markt  ‘werkelijk ’ bestaan kan niet door deze weten-schap bewezen worden, juist  omdat  zij er op voorhand van uit gaan als hun (formeel) object van onder-zoek. Men kan dan hooguit stellen dat er maatschappelijke fenomenen zijn die zich gedragen conform dezewetten om vervolgens de wijze of mate aan te geven waarin dat het geval is.

. Het  ‘wetenschappelijk ’ sociaal positivisme van August Comte is hiervoor symbolisch; zie: Comte,A., , La Science Sociale, Éditions Gallimard, Paris.

. Dit veronderstelt een beweging waarin het formele object van de  ‘klassieke economen’ tot zgn.  e

natuur is geworden van het algemene of publieke bewustzijn.

Page 170: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 170/295

dingen zelf te veranderen. De beleving van arbeid en de ellende daaromheen ver-dwijnen door die buitensluiting geheel in de privé sfeer en worden daarmee   ‘on-zichtbaar’ resp. als ‘onvermijdelijk ’ gezien en raken hierdoor gemarginaliseerd. Ditbewustzijn legitimeert de werkelijke marktverhoudingen (als onveranderlijke ver-houdingen) via de religie. Ook biedt de religie een   ‘oplossing ’  voor de socialeellende: via haar wordt een beeld gecreëerd van een toekomst (‘hiernamaals’)waarin alle bestaande ellende (het   ‘tranendal’) tot een einde is gekomen (‘gods-dienst als opium van het volk ’).

Marx: Verelendung en revolutie

Uiteindelijk zal het in de ogen van Marx mis gaan. De arbeid verbindt de mens alsprivé persoon (concrete persoon) met die van de persoon als eigenaar (abstractepersoon gedacht vanuit de abstract/rationele vrijheid) van zijn arbeidskracht diehij op de arbeidsmarkt aanbiedt. De arbeidkracht produceert gebruiksgoederen(voor consumptie geschikte goederen) die tegelijk ruilgoederen zijn. Voor de ar-beider is arbeid een  ruil goed, dat de kapitalist koopt omwille van zijn  gebruiks-waarde (namelijk als productiekracht). De concurrentie op de markt jagen techno-logische innovaties aan binnen bedrijven. Maar ook de arbeid ondergaatrationalisering (arbeidsdeling). Deze ontwikkelingen hebben tot gevolg dat onder-nemers/kapitalisten steeds meer arbeid afstoten. Immers, kenmerk van deze  ‘ratio-nele’ arbeidsdeling is dat arbeidstaken   ) steeds efficiënter worden uitgevoerd, en) dusdanig gestructureerd worden dat zij ook machinaal zijn uit te voeren. Dit zalertoe leiden dat er steeds minder arbeiders nodig zijn voor de productie. Zij zullenzich uiteindelijk nog slechts bezighouden met het toezicht op de machines of opstraat komen (werkloosheid). Een steeds kleiner aantal arbeiders blijkt in staat viadeze machinerie een steeds groter aantal producten te produceren. Verder vermin-

Han van Diest

. Op de achtergrond speelt hier een  ‘deïstisch’ motief. Volgens het deïsme is de wereld en haar  ‘na-tuurlijke’ orde product van de schepping van God. God is niet meer betrokken op de wereld (hij verrichtgeen wonderen meer en grijpt ook niet in); hij laat deze wereld aan zichzelf over. Op het natuurlijke vlak  vormen de Newtoniaanse natuurwetten de wijze waarop God de wereld heeft geordend. In deze zin werdkennis van de natuur tegelijk als natuurlijke kennis van God begrepen. Voor het sociale, economische enmorele vlak gold dezelfde redenering. Economische wetten werden opgevat als door God bedoeld en dusdoor hem gelegitimeerd. De betekenis van morele wetten bestond vooral in de opdracht de sociale, politie-ke en economische orde zoals door God is  ‘bedoeld’ daadwerkelijk te realiseren. In het deïsme de invloed van God sterk afgenomen, vergeleken met de reformatie. Daar werd, zoals al aangegeven, het succes vanhet aanbrengen van discipline uiteindelijk teruggevoerd naar Gods genade aan godsvruchtige mensen. Inde deïstische opvatting hebben mensen het  ‘natuurlijke’ vermogen met de scheppingdaad meegekregen omdeze orde in de natuur en sociale werkelijkheid aan te brengen. Vooral het beroep op  ‘wetenschappelijke’

inzichten dat bij werd gemaakt laat een duidelijke samenhang zien met de Verlichting. Voor literatuur, zieo.a.: Dupré, L.  ,  The Enlightment & the Intellectual Foundation of Modern Culture  Yale University Press: New Haven/London, en: Dupré, L..  , Marx ’ s Social Critique of Culture, Yale University, London.

Page 171: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 171/295

dert ook nog eens de ruilwaarde van de   ‘overgebleven’ productieve arbeidskrach-ten daar zij vervangen kunnen worden door  ‘goedkope’ machinekrachten. Gevolg is dat er steeds minder loon (‘koopkracht’) beschikbaar komt, terwijl het aanbod

 vermeerdert. Het kapitalisme zal zich daarom volgens Marx verslikken in zijn ei-gen aanbod (producten) vanwege de afwezigheid van die koopkracht. In deze situ-atie van verlammende verstikking van de kapitalistische krachten zouden de arbei-ders (het zgn. ‘proletariaat’), zelf in uiterste levensnood, in staat zijn vrijwel zondergeweld de leiding over de productiemiddelen (machines, en in het verlengde daar-

 van: bedrijven) in handen te nemen en de rol van de  ‘kapitalisten’ (ondernemers)uit te schakelen.

Wat arbeiders nog in de fabrieken te zoeken hebben (toezicht op het machine-park) zullen zij nu ook gaan doen voor de samenleving als geheel: het bewind uit-oefenen over het totale productieapparaat van en voor de samenleving als geheel.Politiek en religie zijn overbodig geworden.

De kapitalistische ineenstorting heeft echter niet plaats gevonden. De neer-waartse druk op de arbeidslonen bleef uit. Ook is de behoefte aan arbeidskrachten(door de bank genomen) van kapitalisten niet afgenomen. Integendeel: een koop-krachtige vraag op de markt kon zich ontwikkelen. De vermeende natuurwetten

 van de marktverhoudingen bleken niet zo  ‘ versteend’ als de ‘ideologische’ politiekeeconomie hen voorstelde. Maar ook de  ‘ijzeren wetten van het dialectisch materi-alisme’ (de leer van Marx en Engels) bleken niet op te gaan. Arbeiders konden zichorganiseren, onder andere via vakbonden, en kregen voldoende macht om meerloon op te eisen, de arbeidsomstandigheden te verbeteren en een ongelimiteerdeautomatisering tegen te gaan. De marktverhoudingen blijken hiermee niet (meer)te voldoen aan de voorwaarden van een kapitalistische markt (volgens Marx; zieboven) en dus van een proletarische revolutie.

Het is vanuit dit perspectief te begrijpen dat de vroegere dogmatische marxistendeze arbeidsbewegingen (‘revisionisten’) afwezen: zij zouden een streep door derekening betekenen van de noodzakelijkheid van de komende proletarische revo-lutie zoals Marx die voorspelde. Marx riep het proletariaat wel op om zich te ver-enigen (‘Proletariërs aller landen, verenigt u!’). Maar het zou dan niet moeten gaanom de bovengenoemde   ‘loononderhandelingen’  en verbetering van   ‘arbeidsom-standigheden’  maar om het in bezit nemen van het productiepotentieel.   ‘Als denood het hoogst is, is de redding nabij’: op het hoogtepunt van de voorspelde ‘Ver-elendung ’ zou ook het   ‘ideologisch’ bewustzijn van het proletariaat ook doorbro-

Vrijheid, markt en samenleving 

171

. Voor wat betreft een kritische bespreking van Marx ’s theorie van de ruil, meerwaarde en arbeids-kracht die hieraan ten grondslag ligt, zie: Hollak, J.H.A.,  -, ‘Marx wetenschapstheorie en zijn kri-tiek van het kapitalisme,’ in: Wijsgerig Perspectief , no.  . Zie ook: Beaud, M.,  , De Geschiedenis van het kapitalisme, Het Spectrum, Utrecht, en: Fukuyama, F.,   ,  Het einde van de geschiedenis en de laatstemens, Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen.

Page 172: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 172/295

ken zijn om plaats te maken voor het   ‘ware’ inzicht, dat wil zeggen: de inzichten van Marx (en Engels).

In de marxistische utopie worden vraag en aanbod op elkaar afgestemd op basis van economische planning (de zgn.   ‘planeconomie’). Voor mijn verhaal betekentdit dat de contingentie inhoud van de concrete vrijheidsverwerkelijking van men-sen hier leer niet serieus genomen werd. Want precies die contingentie ervan isniet te plannen zonder die vrijheid zelf teniet te doen. In de praktijk heeft dit geleidtot de dictatuur van de communistische partij die zich zelf op de positie stelde deware belangenvertegenwoordigster van het proletariaat, dus de samenleving als ge-heel te zijn. Slechts de partij beschikt over het   ‘ware’ inzicht als uitgangpunt voordie planning. Zij heeft inzicht in waar het mensen in hun vrijheidsverwerkelijking om gaat. Zij is op voorhand de   ‘oplossing ’ of het   ‘goede’; problemen liggen perdefinitie buiten haar. Het (totale) kwaad ligt in het aan de partij tegenovergestelde:de   ‘kapitalisten’. De partij levert de oplossing van dat probleem; zij zal het lijdenuitbannen. ‘Wie herinnert zich dit schorem over tien of twintig jaar nog? ’ (Stalin).

Deze dictatuur heeft een totalitaire inslag omdat er geen grens is gesteld aan debeoogde werking van de economische planning. Al datgene wat buiten die plan-ning valt beschouwt men voorhand als verdacht.

Hier is het punt aan de orde wat ik centraal wil stellen: De analyse van Marx mondt uit in een analyse waarin de betekenis van de contingente inhoud van de

 vrijheid geheel is   ‘weggerationaliseerd’  op politiek maatschappelijk vlak. Menmeent over een alomvattend inzicht in en macht over de geschiedenis te beschik-ken. De maatschappij zal als één grote arbeidsmachine functioneren; iedere  ‘tradi-tionele’ beperking, zoals die van de kerken, gaat men indelen onder de categorie

 van  ‘staatsgevaarlijk ’. Dit blijkt hier te gelden voor in principe iedere contingentieinhoud of waardebepaling van de concrete vrijheid. Het streven van de absolute

 vrijheid weet daar geen halt bij te houden. Zeker, het Marxisme bestrijdt winst alsdoel in zich zelf. Maar wat komt er voor in de plaats? Een volkomen rationele entransparante structurering van de gehele samenleving als doel in zichzelf. Dit uto-pisch denken getuigt aldus van een zero tolerance cultuur, waarin niet slechts hetafwijkende op voorhand in een negatief daglicht komt te staan. Al datgene watbuiten het bereik ligt van het   ‘programma’ dient uit de weg te worden geruimd.Dissidenten konden niet bestaan, en als zij bestaan werden zij mentaal ziek ver-klaard en afgevoerd naar verafgelegen   ‘niet bestaande’  oorden. Zij behoren nietmeer ‘tot ons’: ze zijn van het andere, slechte, te elimineren ‘soort’.

Tot    hebben regimes van deze signatuur in Oost Europa stand weten tehouden. Men kan ironisch zeggen dat zij onderdoor zijn gegaan aan datgene wat

Han van Diest

. Op deze gedachte is een belangrijk deel van het werk van Lukacs gebaseerd (Lukacs, G.  ,  Ge-schichte und Klassebewusstsein, Berlin).

Page 173: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 173/295

 volgens de communistisch/marxistische ideologie die regimes juist legitimeerde(zekerstelling van een hoogwaardige maatschappelijke productiviteit van en tenbehoeve voor iedereen): precies dat konden zij niet waarmaken (‘faillissement’)omdat zij niet adequaat konden   ‘inspelen’ op de, in termen van deze studie, con-tingente inhoud van de concrete vrijheid resp. de maatschappelijke behoeften diemensen in de samenleving hebben op grond van hun gekozen of gewenste levens-

 vormen.

Markt, concrete vrijheid en winst 

Marx zag in dat voor de stabiliteit van de kapitalistische markt een publiek bewust-zijn is vereist (zie boven). Dat publieke bewustzijn identificeerde hij als   ‘ideolo-gisch bewustzijn’; zijn inspanningen waren er mede op gericht dat bewustzijn tedoorbreken. Maar wat is nader bezien de betekenis van Marx ’ introductie van denotie van een ‘ideologisch bewustzijn’? Het zegt uiteindelijk niet veel meer dan datmen onvrij is als men   ‘behept’ is met een dergelijk bewustzijn. Het gaat hier nietom een vrije zelfbepaling van mensen maar om een van buiten af opgelegd ‘ideolo-gisch’ beeld van hoe de werkelijkheid in essentie in elkaar zit. Met het ontmaskeren

 van dit bewustzijn zou in principe het proletariaat  ‘mentaal’ of  ‘psychisch’ bevrijdzijn op grond waarvan de materiële bevrijding kan plaatsvinden via het collectief in bezit nemen van de productiemiddelen. Geen ander publiek bewustzijn zou erzijn dan dat van het in eigen hand (willen) hebben van de reproductie van demenselijke soort door de leden van die soort: een ideologisch bewustzijn dat sa-menvalt met de (marxistische) waarheid.

Marx ’ vrijheidsbegrip is het absolute vrijheidsbegrip dat via zijn dialectisch ma-terialisme, dus (onder andere) via de bewerking van de natuur, zich zal ontwikke-len tot de   ‘ware’ vrijheid (= verwerkelijking van de absolute vrijheid). Zijn kritiek op Hegel c.s. is dat hij (Hegel) van die vrijheid wel een juist begrip zou hebben,maar dat die maatschappelijk nog verwerkelijkt moet worden. Blijft het bij denken

 van/over die vrijheid, dan is dat denken zelf een (‘ valse’) ideologie. Zolang mensenmaar geloven dat hun vrijheid in het kapitalistische systeem verwerkelijkt wordt,zullen zij zich naar dat systeem voegen. Het opheffen (ontmaskeren) van ook deze‘ideologie’ en het   ‘ juiste’ inzicht in de ware verhoudingen zijn daarom voorwaar-den voor de revolutionaire omwenteling teneinde de (absolute) vrijheid, dit is: hetmenselijke wezen, maatschappelijk te realiseren wat bij Marx wil zeggen: zichzelf 

 via arbeid, dus de technische idee geheel te (re)produceren. Bij Marx gaan hierdoorde mens en zijn vrijheid producten worden van de technische idee dat slechts zijneigen technisch vermogen tot doel heeft. Maar omdat het ontwerp van de techni-sche idee abstract van aard is, zal dus ook de eruit resulterende mens abstract vanaard zijn. De ‘bevrijde’ mens is bij Marx een abstracte mens. Vandaar dat hij geen

Vrijheid, markt en samenleving 

173

Page 174: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 174/295

concrete beschrijving kon geven van het  ‘zinvolle’ bestaan van mensen na de revo-lutie.

Het vrijheidsstreven van de Verlichting leidde tot de Franse revolutie; dit waseen politieke revolutie, die uiteindelijk uitmondde in willekeur en terreur. De kapi-talistische (economische) revolutie leidde tot uitbuiting van belangrijke delen van(uiteindelijk) de wereldbevolking (‘proletariaat’) waarin de markt (ook) een  ‘anar-chistisch slachtveld’ bleek te zijn. We zagen dat de marxistische/communistischeleidde tot de  ‘dictatuur van het proletariaat’ die in feite is neergekomen op de dic-tatuur van de partij (de   ‘ verlichten’, met het   ‘ware’ bewustzijn en dus het   ‘ juiste’

inzicht). Die revolutie heeft echter geleidt tot politiek   en  economisch totalita-risme dat onvermijdelijk samen is gegaan met voluntarisme (heersen van dewillekeur).

In alle drie de gevallen gaat het om de  ‘rationele’ verwerkelijking van de absolute vrijheid, die, zoals gezegd een hoofdmotor is van de ‘moderniteit’. Utopie en revo-lutie zijn begrippen waarin deze tendens zich concentreert. Een revolutie in bredezin heeft als doel de gehele bestaande orde te vervangen door een nieuwe rationeleorde. Abstracte rationaliteit en willekeur blijken samen te gaan. De concrete vrij-heid van mensen dreigt telkens in rook op te gaan.

Markt en concrete vrijheid 

In het bovenstaande is dit begrip absolute vrijheid op meerdere plaatsen ter dis-cussie gesteld. Het kernpunt van deze kritiek was het gegeven dat het streven naarabsolute vrijheid geen ruimte meer laat voor de concrete vrijheid van individuen.Om hier meer zicht op te krijgen is het van belang om ons te focussen op de relatietussen de drie begrippen van abstract/rationele vrijheid, concrete vrijheid en deabsolute vrijheid. Anders gezegd, op welke kunnen de twee denklijnen van de vo-rige twee hoofdstukken met elkaar in verband gebracht worden? Hoe is de relatietussen de concrete vrijheid en de persoonlijke identiteit van mensen enerzijds en

Han van Diest

. Zie o.a.: Arendt, H.,  , The Origins of Totalitarianism, Harvest, Harcourt Brace Company, New York/London/San Diego.

. Dit voluntarisme treedt ook (naast totalitarisme) noodzakelijk op omdat de absolute vrijheidslechts zichzelf tot norm heeft. In principe is, zoals we al zagen, voor deze vrijheid iedere gegeven inhoud(waarde, cultureel goed enz.) een belemmering of verstoring. Dan kan zij zich alleen nog legitimeren in de vorm van haar verwerkelijking, dat wil zeggen: opheffing van iedere vreemde inhoud via het realiseren vandoor hem zelf geconstrueerde  ‘rationele’ ontwerpen of procedures,  welke dat verder ook moge zijn. In ditstreven gaat het er dan om dat er  niets anders dan  dat deze procedures gerealiseerd worden. Maar ditbetekent dat die te bestrijden gegevenheid tevens optreedt als   voorwaarde  voor haar realisering; die teoverwinnen gegevenheid moet dus blijven bestaan of  ‘gewoon’ gezocht worden wil dat streven  ‘iets te doenkunnen hebben’. De onmogelijkheid van het streven van de absolute vrijheid verschijnt hier in de vorm van het permanent veronderstellen en tegelijk  ongedaan (willen) maken van de gegevenheid (onder andere:de contingente inhoud van de concrete vrijheid) als zodanig.

Page 175: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 175/295

de vrijheidsverwerkelijking van mensen via markt en arbeid (abstract/rationele vrijheid) anderzijds te denken? Blijft die relatie problematisch, zoals bij Habermasals hij spreekt over de kolonisering van de leefwereld door de systeemwereld? Enals die relatie problematisch blijft, waar ‘wringt’ het dan precies en waarom?

De concrete vrijheid impliceert de abstract/rationele vrijheid, maar verabsolu-teert die niet. Het blijkt, en dat heb ik willen aangeven via de introductie van ditbegrip (zie vorige hoofdstuk), dat het mensen om  ‘iets anders’ gaat dan het slechtszichzelf herkennen in een wereld van eigen makelij en niets anders dan dat. Deconcrete vrijheid bestaat niet in een (veredeld) narcisme, waarin het individuslechts bewondering heeft voor zijn eigen ontwerp resp. voor zijn activiteit in hetrealiseren van dat ontwerp en al het andere,’ vreemde’ als in principe vijandig ziet.

In de hedendaagse   ‘ideologie’  van (‘filosofie over’) economie en samenleving kan men regelmatig het volgende ideale plaatje vernemen. Economisch handelendoor middel van ruil staat in de context van wederkerig nut en welzijn van dedeelnemers. Het bestaat in uitwisselingsrelaties. De belangrijkste kenmerken daar-

 van zijn: vreedzaam, ordelijk, wederkerig en productief. Economische activiteitenstaan met andere woorden in het kader van een   ‘morele orde’  (Charles Taylor)waarin het in eerste instantie gaat om wederzijds respect (wederzijdse erkenning)en wederzijdse dienstverlening als wijze van het waarborgen van de bestaansvoor-waarden van vrije concrete personen. In dit teken en dus binnen deze orde staatdan ook de specifiek  ‘westerse’ wijze van economisch handelen: de  ‘economie vande vrije markt’.

Eerder heb ik de hypothese naar voren gebracht dat de maatschappelijke legiti-

miteit  van deze ‘ vrije markt’ erin is gelegen dat het de verwerkelijking en standhou-ding van concrete vrijheid van mensen mogelijk maakt. De markt kan men denkenals een mogelijkheidsvoorwaarde voor vrije en gelijke personen om hun (concrete)

 vrijheid kunnen realiseren. Dit lijkt te suggereren dat mijn hypothese ook uitgaat van deze opvatting van over de moreel/economische orde. Dit lijkt mij juist, echtermet de kanttekening dat deze orde gekenmerkt is door een krachtige dualiteit. Inhet bovenstaande heb ik proberen zichtbaar te maken dat die (kapitalistische) ordeer ook één is van de abstract/rationele en absolute vrijheid. In economische termengeformuleerd: dat die orde ook is te karakteriseren is als een orde waarin de ruil-waarde het primaat heeft boven de gebruikswaarde. Dat houdt dan precies eenomkering in van de bovenstaande   ‘ideologie’. Want daar moet het gaan om hetprimaat van de gebruikswaarde (resp. de contingente inhoud van de concrete vrij-heid van mensen).

Dit houdt in dat dualiteit in feite neerkomt op een permanente  ‘neiging ’ tot eenomkering van de verhouding doel (gebruikswaarde) en middel (ruilwaarde). Ik wileen ogenblik stil staan bij de vraag hoe iets wat onmogelijk lijkt (namelijk die om-kering), toch (telkens) kan optreden. Het gaat mij hier niet om een verklaring,maar om de vraag hoe men aan die omkering een zin kan geven

Vrijheid, markt en samenleving 

175

Page 176: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 176/295

Omkering van doel en middel: wijsgerig/historische achtergrond In vat een aantal punten samen. In het zgn. kapitalisme is winst het doel van trans-acties op de markt. Dat wil zeggen: het gaat hier om een systeem dat de ruilwaardeboven de gebruikswaarde stelt. In mijn diagnose betekent dat, dat op het momentdat dit gebeurde er een omkering van doel en middel plaatsvond: wat middel is

 voor de realisering van de concrete vrijheid slaat hier om in het doel van een maat-schappelijk systeem: winst als doel in zich zelf. Mijn vraag is hier hoe we aan dieomslag een betekenis kunnen geven. Het gaat mij hier niet om een historisch/em-pirische analyse of verklaring. Ik wil, nogmaals, proberen na te gaan op welke wijzeer een zin aan is te geven.

Boven zijn twee subjectieve redenen aangegeven die mogelijkerwijs hebben ge-leid tot de idee van winst als doel in zichzelf. De reden die Weber heeft gegeven(zie boven) vindt zijn grond in de context van een religieuze opvatting of beleving.

Deze reden kan men  voormodern  noemen: het is een vorm van denken overGod en religie die daartoe zou hebben geleid. Maar er is hier sprake van een dubbelspel. Enerzijds staat de volkomen afhankelijkheid van de mens van de goddelijkemacht en beslissing centraal (genade). Anderzijds gaat men uit van de zelfstandig-heid van de mens omdat hij in principe in staat moet zijn om door middel vaneigen   arbeid aards succes (=’winst’) te boeken. Deze gedachte   ‘past’  binnen het(opkomende) moderne bewustzijn van de abstract/rationele vrijheid.

Maar ondertussen blijft de tegenspraak tussen beide opvattingen bestaan: zijkunnen niet beide waar zijn. Maar dat betekent niet dat deze beide opvattingenniet  tegelijk   ‘historisch’ hebben kunnen werken. Want het is precies de  overgang 

 van een voormodern bewustzijn naar een modern bewustzijn die hierin tot uitdruk-king komt.

Voor mijn verhaal is hierin het gegeven belangrijk dat in deze voormodernecontext het doel  van productiviteit en winst nog niet als een doel  in zichzelf  ver-schijnt. Het gaat uiteindelijk om de wil van God resp. het persoonlijk lot in hethiernamaals. Het verbeteren van het aardse mag men niet zien als norm van dezeproductiviteit omdat aan het aardse en de lichamelijkheid  als zodanig  negativiteit‘kleeft’ (uit zich zelf   ‘corrupt’ is). Maar dat kunnen we als volgt interpreteren. Indeze context verschijnt winst en productiviteit  alsof  zij doel in zichzelf zijn. Zij

 verschijnen als een  roeping. Ik bedoel daar het volgende mee. Winst als doel inzichzelf of productiviteit kunnen maatschappelijk als doel in zichzelf gaan functio-neren omdat  die productiviteit of winst  als zodanig  als teken van een  ‘goed’ leven‘kan’  worden gezien. Produceren van ruilwaarde verschijnt als doel in zich zelf omdat  de menselijke waardigheid in die productie ligt. Ofwel, in de algemene ter-men van deze studie: de abstract/rationele vrijheid kan als doel in zichzelf gaanfunctioneren  omdat  zij de   ‘hoogste’  uitdrukking zou zijn van de menselijke be-staanswijze. Hiermee is een wellicht onmogelijk gedachte omkering in een   ‘zin-

Han van Diest

Page 177: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 177/295

nige’ context voltrokken. Maar zij blijft m.i.  ‘onmogelijk ’. Hoe kun je daar beteke-nis aan geven in de moderne context?

Wat houdt die hoogste menselijke bestaanswijze in? Zij houdt onder andere in,dat iedere inhoud die niet product is van het vrijheidsvermogen van mensen alseen bedreiging of aantasting van die vrijheid kan worden opgevat. De gegevenwerkelijkheid ‘is’ immers chaotisch of  ‘corrupt’.

Eerder heb ik als kenmerk van de moderniteit naar voren gebracht dat de mensde plaats van de almachtige God gaat innemen. Dit is op zichzelf gezien een een-

 voudige gedachte. Maar de implicaties daarvan zijn niet zonder meer evident. Alsgevolg van deze omkering gaat God zelf  tot zo’n (mogelijke) bedreiging of aantas-ting behoren van de menselijke vrijheid. Of, in scherpe bewoordingen gesteld: hijgaat in deze logica zelf tot de   ‘corrupte’, slechte wereld behoren en moet om diereden dan ook bestreden worden. Van hieruit zijn dan ook de scherpe religiekritie-ken te begrijpen van denkers als Feuerbach, Marx/Engels, Nietzsche en Freud; zijallen gaan uit van een (absoluut maar tegelijk menselijk) vrijheidsbegrip dat iedere‘transcenderende’ werkelijkheid krachtens zijn eigen aard heeft te bestrijden.

Men kan nu zeggen dat er een moderne reden ontstaat voor (o.a.) het optreden van winst als doel in zich zelf. Zij is gebaseerd op het vrijheidsverlangen naar deoneindige beschikking  van oneindig  veel eindige zaken (‘ volkomen vrijheid in doenen laten met oneindig veel dingen’). Met de moderniteit is de absolute verering vande almacht van God omgeslagen in het hoogste menselijke doel: de verwerkelijking 

 van de absolute vrijheid.De filosoof Nietzsche heeft de consequentie van deze omslag tot het uiterste

trachten te doordenken. Zijn filosofie laat zien waar de omkering van doel en mid-delen toe leidt. Daarom zal ik in deze studie ook regelmatig op hem terugkomen.Zo is zijn filosofie van de   ‘wil tot macht’ in dit licht te interpreteren. Ook hij

 voltrekt een   ‘ontmaskering ’ (‘Umwertung ’) van religie (evenals Marx) en moraal.Bij hem impliceert dat tevens de ontmaskering van de menselijke waarden vanzorg voor elkaar, geweten, altruïsme, dat wil zeggen: precies de waarden die dehedendaagse   ‘ideologie’ van de sociaal/economische orde kenmerken. Deze waar-den verschijnen voor hem als instrumenten van de wil van de (feitelijk) zwakkenom toch, ondanks hun zwakte, hun streven naar macht tot uitdrukking te brengen.We kunnen dus rekening houden met een werkzame   ‘kracht’ (‘wil tot macht’ of ‘wil tot winst’) in de moderniteit die onvermijdelijk en wellicht op onverwachte(en:   ‘ongedachte’) wijze haar kop kan opsteken. In termen van de titel van dezesubparagraaf betekent dit dat we op onze hoede moeten zijn voor een telkens mo-gelijke ‘onmogelijke’ omkering van doel en middelen.

Vrijheid, markt en samenleving 

177

. Zie hiervoor bijvoorbeeld: Taylor, C.,  , Sources of the self. The Making of the Modern Identity ,Cambridge University Press, p.   e.v..

Page 178: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 178/295

Nietzsche voltrekt aldus de verabsolutering van de abstract/rationele vrijheid viahet abstracte (want losgemaakt van het  ‘inzichtelijke’ aspect van ieder ‘redelijk wil-len’) ‘ vermogen’ van de wil. Marx doet hetzelfde vanuit het abstracte vermogen totrationaliteit en rationele zelfproductie van de menselijke soort. Maar zij komensamen op een zelfde punt uit, namelijk dat de verabsolutering van de abstract/rationele vrijheid omslaat in   ‘rationele willekeur ’ . Alles wat men wil (‘de sterken’,‘de partij’) is rationeel, en alles wat rationeel is, is gewild. Nietzsche trekt deze con-clusie expliciet; Marx niet.

Dit lijkt zo bezien pathologisch. Waarom? Waarom zou het hier zinnig zijn omin termen van een ‘ziekte’ te schrijven? In algemene termen is dat zojuist al aange-geven: de mens neemt de almachtige, de zichzelf en de wereld funderende rol vanGod op zich waarvan het op voorhand inzichtelijk te maken is dat hij die niet kanhebben of waarmaken. In metafysische termen gezegd: de mens kent zichzelf eenoneindigheid toe die hij om metafysische redenen niet  kan hebben. Dit kwam alaan de orde toen ik het had over de menselijke eindigheid (hoofdstuk  ). Ik vat datkort samen. Die (metafysische) eindigheid houdt in dat mensen geen beschik-kingsmacht hebben over hun   ‘zijn’. Zij hebben geen (abstracte) vrijheid(smacht)over hun   ‘individu-zijn’  als zodanig . Deze vrijheid heeft slechts betrekking op demogelijkheid van ontwikkeling of ontplooiing  daarvan. Deze ‘reële’ mogelijkheidveronderstelt  al het bestaan van dat  wat  zich ontwikkelt. Het pathologische is uit-eindelijk (‘metafysisch’) gebaseerd op de vooronderstelling  van de absolute vrijheiddat een mens zichzelf volgens zijn eigen ontwerp in het  bestaan zou kunnen stel-

len.

De ontwikkeling van de moderne filosofie (en de hiermee verbonden vormen van denken en doen) staat dan ook in dat teken van dit zichzelf stellen (of: produ-ceren). Bij Descartes wordt dit duidelijk in de vorm van het   ‘bewijzen’  van zijnbestaan in en door het denken (twijfelen): zijn bestaan ontstaat in het rationeelgewilde denken zelf. De Duitse filosoof Fichte heeft deze zichzelf in het bestaan

Han van Diest

. Die ontwikkeling veronderstelt een moment van gegevenheid, dat blijkt samen te hangen met denotie van eindigheid. In het vorige hoofdstuk is dat moment van gegevenheid beschreven in het kader vande concrete vrijheid en de transcendentale waardeoriëntatie van de concrete persoon en zijn openheid.

. De logische fout die m.i. voortdurend gemaakt wordt is dat datgene wat in het bestaan stelt (bij- voorbeeld denkinhouden) hierdoor ook zichzelf (met het vermogen daartoe) in het bestaan zou stellen. Erwordt voorbij gegaan aan het inzicht dat het in het bestaan stellen van iets al veronderstelt dat het daartoein staat is en dus in een bepaalde ( ‘metafysische’) zin al moet  ‘zijn’ alvorens het dat kan doen. Het is in dit verband van belang op te merken dat de omgekeerde beweging, zelfmoord, in strikte zin slechts kan be-staan in de vorm van het stopzetten van levensfuncties, en niet  in het opheffen van het eigen bestaan alszodanig.

. Zie hiervoor: Hollak, J.H.A., , Van causa sui tot automatie, uitgeverij Paul Brand, Bussum.

Page 179: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 179/295

stellende act expliciet  als uitgangspunt van zijn systeem genomen. Telkens keertdeze ‘pathologische’ gedachte in het moderne denken en doen terug.

Het in het bovenstaande besproken begrip van de concrete vrijheid gaat uit vande boven aangegeven menselijke eindigheid. Vooral daar waar in het vorige hoofd-stuk gesproken werd over de transcendentale openheid of morele oriëntatie kanmen een indicatie vermoeden van de wijze waarop men de aldus opgevatte eindig-heid van de mens zinnig gedacht kan worden. Daar is ook bleken dat de concrete

 vrijheid de abstract/rationele vrijheid niet uitsluit; eerder is van het tegendeel spra-ke. Ik kom hier in de loop van dit hoofdstuk op terug.

 Markt en dienstverlening: winst als relatief goed tegenover winst als doel inzichzelf Terug naar de markt. Het streven naar winst als doel in zich zelf is te begrijpen alseen sociaal/economische uitdrukking van een (‘pathologische’) grondtendens vande moderniteit. In de mate dat de moderniteit ook  ‘pathologisch’ van aard is klinktdie   ‘ziekte’ door in die obsessie voor winst als doel in zichzelf. Er kan hier op eenzelfde wijze van een ziekte worden gesproken in het geval van het streven naarabsolute zuiverheid, hygiëne, veiligheid, doorzichtigheid (transparantie), beheer-sing. Zij drukken in verschillende sferen hetzelfde uit, namelijk het streven naarabsolute vrijheid in zijn onmogelijkheid. Zo kan men bijvoorbeeld zeggen dat hetabsolute (‘obsessieve’) zuiveren het te zuiveren iets zelf  ‘wegzuivert’.

Winststreven is geïnstitutionaliseerd in vele organisaties. Organisaties die datniet zijn overweegt men ‘onder het regime van de markt’ te plaatsen. Organisatieszijn opgericht ten behoeve van een bepaalde dienstverlening (bijvoorbeeld in desfeer van de zorg) Zij gaan die activiteiten zien als te beheersen en ontwerpen‘materiaal’ met als doel winst te genereren of kosten te besparen. Het verzorgen

 van een demente bejaarde wordt door   ‘professioneel management’  (in principe)totaal (’absoluut’) geanalyseerd waarna iedere specifieke activiteit qua structuur,tijdsbeslag en gebruikte materialen aan ‘ verzorgers’ wordt voorgeschreven. De  ‘in-

Vrijheid, markt en samenleving 

179

. Zie: Beiser, F. C.,   ,  German Idealism. The struggle against subjectivism.  Harvard University Press, Harvard, m.n. deel II, hfst.  . ‘I posit myself, or exist only in and through the activity of thinking of myself ’ (p. ). Zie ook: Taylor, C.,  , Hegel and modern society , Cambridge University Press.

. Er lijkt een structuurovereenkomst te bestaan tussen deze vormen van pathologie en die van deanorexia, het obsessief handen wassen en vergelijkbare psychische   ‘zuiverende’  ziekten. De droom vantotale transparantie, van opheffing van de verduisterende obstakels, van dematerialisatie, lijkt een quasi-mystieke hoop van de absolute vrijheid te zijn die zich op diverse wijze kan uitdrukken. In de kunst via hetgebruik van bijvoorbeeld glas en ijzerarchitectuur. Bij Rousseau is diezelfde tendens in zijn politiek filosofieaan te treffen (transparantie van de   ‘algemene wil’). Voor wat betreft Marx is het volgende citaat:   ‘Dereligieuze weerschijn van de werkelijke wereld kan in het algemeen pas verdwijnen zodra de verhoudingen van het praktische, alledaagse leven van de mens op ieder moment duidelijk waarneembare en begrijpelijkebetrekkingen voorstellen tussen mens en mens en tussen mens en natuur ’ (Marx, K,  -, Das Kapi-tal, in: Karl Marx en Friedrich Engels, Werke (dl. ), [MEW], Berlijn)).

Page 180: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 180/295

tentie’ van het zorgen slipt aldus door de mazen heen van het net van deze ratio-nalisering: het zuiveren verliest het te zuiveren iets uit het oog, en dreigt het daar-mee weg te zuiveren.

Is dit een pleidooi voor het ‘afschaffen’ van rationalisering en winst? Uiteraard isdat onrealistisch. Die afschaffing zou neerkomen op het tenietdoen van krachtige

 verworvenheden van de moderniteit. Bovendien gaat het in mij in deze radicaleuitspraken om een tendens die inherent is aan dit streven naar absoluutheid. Maardie tendens wordt door de ‘gegeven werkelijkheid’ ook telkens weersproken (denk hierbij aan vormen van   ‘ verzet’ of kritiek). Het is alsof die werkelijkheid zelf zich

 verzet tegen dit ‘irrationele’ streven. Maar wellicht is de term  ‘alsof ’ hier overbodig.Om hier verder te komen is het m.i. van belang de vraag naar de  zin van het

winstreven te stellen. In welke zin drukt winst een positieve verworvenheid uit vande moderniteit?

Ik grijp hiervoor een moment terug naar het thema van het vorige hoofdstuk.Concrete personen hebben in hun vorming/opvoeding zichzelf in hun vrije willeren ervaren. Mede in en door relaties met anderen hebben zij hun individualiteiten diepte ervaren en (tot op zekere hoogte) weten uit te drukken. Deze ervaring enuitdrukking kan niet slechts innerlijke blijven. De uniciteit dient in haar mogelijkediversiteit ook objectief/materieel gestalte te krijgen willen mensen kans makenom hun identiteit concreet gestalte te geven. Het streven naar winst blijkt hiervooreen (maatschappelijke) mogelijkheidsvoorwaarde te zijn. Wat bedoel ik daarmee?. Concrete, lijfelijke personen hebben hun behoeften en wensen. De verworven-

heid van de moderniteit bestaat in dit opzicht uit twee aspecten. Ten eerste kun-nen via de arbeid en de markt de noodzakelijke middelen voor de behoeftebe-

 vrediging  qua idee optimaal beschikbaar komen. Maar, ten tweede, verhoudenconcrete personen zich ook vrij tot hun behoeften. Dit komt hier tot uitdruk-king in het feit dat de  wijze van de behoeftebevrediging een  vrije gestalte kanaannemen. De ‘elementaire’ behoefte aan voedsel blijkt een mogelijkheid bij uit-stek voor intersubjectief verkeer en genieting van het leven. Moderne mensen‘kiezen’  hun levensvorm (wijze van   ‘overleven’), en streven naar een eigenruimte of omgeving (‘huis en haard’). Diversiteit, verandering en   ‘ verbetering ’

 van levensstijlen ervaren we als een waarde. Maar hiervoor is diversiteit en in-novatie van beschikbare gebruiksgoederen (en diensten) vereist. De dynamische‘ vrije’ markt voorziet in principe in deze eis.

. Wil deze vrije markt daadwerkelijk op deze wijze flexibel kunnen functioneren,dan moet voldaan zijn aan een aantal eisen. We zagen al dat de markt arbeids-kracht, techniek en organisaties veronderstelt. Deze moeten echter (uiteindelijk)in   en   door   hun eigen activiteiten zelf in stand gehouden worden (waarvooreveneens de markt is vereist). Maar willen zij in staat zijn tot productie van eeninnovatieve meerwaarde dan dienen zij zichzelf telkens te kunnen aanpassen of te innoveren. Om dit economisch mogelijk te maken vereisen zij permanent

Han van Diest

Page 181: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 181/295

(kwantitatieve) meerwaarde = winst. In het laatste hoofdstuk kom ik hier opterug. Nu gaat het erom te concluderen dat voor de diversiteit en verbetering 

 van de leefvormen winst een noodzakelijke voorwaarde is. Maar hier volgt niet 

uit dat winst een doel in zich zelf is.

We kunnen wellicht stellen dat het streven naar winst als doel in zich zelf er  in feitetoe heeft bijgedragen dat de boven genoemde (en  ‘ vereiste’) producten en diensten

 via arbeid, techniek en organisaties ter beschikking zijn gekomen.De dynamiek van de vrije markt komt, zo bezien, voort uit het streven van men-

sen hun (relatieve) vrijheid te verwerkelijken. Die verwerkelijking vereist produc-ten en diensten waarvan men de gebruikswaarde permanent dient aan te passenaan de veranderende en wellicht toenemende diversiteit van levensvormen vanmensen. Juist de onbepaalbaarheid daarvan op  ‘macroniveau’ maakt dat hier geen‘planning ’ op gezet kan worden (planeconomie).

Een gelijksoortige opmerking kan men maken ten aanzien van de economie vaneen natie als geheel (staatshuishouding). Ook hier geldt de voorwaarde van deproductie van (kwantitatieve) meerwaarde. Belastingen kunnen op den duur alleenbetaald worden indien een natie als geheel voldoende  ‘ vruchtbaar’ is, en dus meeraan ruilwaarde produceert dan noodzakelijk is voor het in stand houden van deproductie daarvan. Belastinggelden zijn vereist om maatschappelijke innovatiesen voorzieningen te realiseren, in geval het marktmechanisme daar niet op eenzinnige of adequate wijze in kan of wil voorzien (de vele vormen van zorg, sociale

 voorzieningen, veiligheid, infrastructuur, enz.).Het is dus van belang te onderscheiden tussen het (maatschappelijk geïnstituti-

onaliseerde en gelegitimeerde) doel van winst als een relatief goed enerzijds (inboven genoemde zin) en winst als doel in zichzelf anderzijds.

Winst, opgevat als (relatief) doel  is een noodzakelijke voorwaarde voor de doel-gerichtheid, innovatievermogen enz. van organisaties die vervolgens weer voor-waarde zijn voor adequate voorziening van producten en diensten ten behoeve

 van de realisatie van de concrete vrijheid van individuen. Dit houdt in dat winstals relatief  doel door iets anders is genormeerd dan zichzelf: de verwerkelijking vande relatieve, concrete vrijheid  van de leden van de samenleving. Op welke wijze

Vrijheid, markt en samenleving 

181

. Het streven van een natie naar economische groei is niet zonder meer de tegenhanger in de econo-mische/politieke sfeer van het streven naar winst als doel in zichzelf in de economische sfeer. De betekenis van deze economische groei hoeft dan niet gezien te worden als een doel in zichzelf maar kan liggen in de‘intentie’ om  ‘beter’ in staat te zijn te voorzien in maatschappelijke voorwaarden van de verwerkelijking  van de (concrete) vrijheid van de burgers. Waar het me nu om gaat is die redenering inzichtelijk te maken voor organisaties.

. Het onderscheid dat hier gemaakt is tussen relatief doel (goed) en doel (goed) in zich zelf is duide-lijk te maken aan de hand van de financiële crisis. Systeembanken zijn een noodzakelijke voorwaarde voorhet economisch/maatschappelijk functioneren van de samenleving. De samenleving als geheel heeft in deze

Page 182: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 182/295

leden van een samenleving daadwerkelijk deze normerende functie (kunnen) ver- vullen is onderwerp van een volgende paragraaf (maatschappelijk geïnstitutionali-seerde permanente reflectie).

Rechtvaardiging van winst als doel in zich zelf? Voor winst als doel in zich zelf  resp. als  hoogste of laatste doel ligt het anders. Zijkan niet verantwoord worden als voorwaarde van de realisering van de concrete

 vrijheid. Dit is dan ook consistent met de eerder ontwikkelde gedachte dat winstals doel in zichzelf een maatschappelijke uitdrukking is van de absolute vrijheid.Winst als doel in zichzelf brengt met zich mee dat constituerende elementen vande concrete vrijheid nog als slechts middelen optreden. De wijze waarop mensen ineen samenleven hun (over)leven gestalte willen geven gaat verschijnen als een temanipuleren   ‘kracht’ of weerstand die met het oog op het winststreven dient teworden geprepareerd teneinde als bron of materiaal te kunnen functioneren voordit streven. De concrete vrijheid heeft hierin geen intrinsieke waarde meer; er issprake van een omkering van middel en doel.

Nu zou men kunnen zeggen dat ondernemingen adequate producten en dien-sten kunnen verlenen voor de markt terwijl voor hen toch winst het hoogste doelis. Inderdaad, dit kan feitelijk het geval zijn; ik heb daar al een opmerking overgemaakt. Maar nu gaat het me om wat anders. Het gaat hier om de  zin van de vrijemarkt en om wat we zinvol  maatschappelijk kunnen institutionaliseren aan maat-schappelijke doelen. Als het juist is dat de vrije markt gelegitimeerd is via haarfunctie de verwerkelijking van de concrete vrijheid van individuen mogelijk te ma-ken, dan kan men m.i. niet tegelijk winst als doel in zichzelf, dus de absolute vrij-heid, maatschappelijk legitimeren, omdat dan de relatie van doel en middel  ‘maat-

Han van Diest

studie als intrinsiek doel de verwerkelijking van de concrete vrijheid. Winst is een noodzakelijke voor-waarde voor het functioneren van systeembanken; vanuit de maatschappelijke legitimatie gezien is winstdaarom een relatief doel, noodzakelijk voor het (beter) kunnen verrichten van financiële transacties tenbehoeve van maatschappelijke functies. Echter, als rationeel/economisch systeem kunnen zij gezien wor-den als ‘concretiseringen’ van het abstract/rationele vrijheidsstreven. De verabsolutering van deze vrijheid,dus het stellen van winst als doel in zich zelf, ligt altijd als mogelijkheid op de loer. Door een   ‘slimme’

samenhang te creëren tussen enerzijds winst als doel in zich zelf als uitgangspunt te nemen en anderzijdshet in het leven roepen van een bonusstructuur (die een hoge mate van   ‘hebzucht’  uitlokt) ging winstdaadwerkelijk functioneren als doel in zich zelf. Hierdoor werd  ‘alles’ gepermitteerd en ontstond een vol-doende voorwaarde voor wat we nu de financiële crisis noemen. De logica van het ontstaan van zgn. toe-zichthoudende instanties heeft haar grond in het gegeven dat het maatschappelijk is ‘ vrijgegeven’ om winstals doel in zich zelf te stellen, maar dat het anderzijds noodzakelijk is erop toe te zien dat dit niet ten kostegaat van de maatschappelijke functie van (systeem) banken (waarvoor winst als relatief doel noodzakelijke voorwaarde is). Het falen van dit toezicht in samenhang met het streven naar winst als doel in zich zelf (gekoppeld aan een bonusstructuur) heeft ertoe geleid dat de voorwaarden van het bestaan van systeem-banken werden ondergraven, met als gevolg dat uiteindelijk de samenleving als geheel (via de politiek enmet behulp van belastinggeld) corrigerend moest optreden. Ik kom hier later nog op terug.

Page 183: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 183/295

schappelijk ’ wordt omgekeerd. Dat zou neerkomen op de (m.i.) onzinnige ge-dachte van het legitimeren van een tegenspraak.

Sociaal-maatschappelijke beeldvorming

In de bespreking van winst als doel in zichzelf tegenover winst als relatief goed isteruggegrepen op de begrippen absolute vrijheid en concrete vrijheid. Winst alsdoel in zich zelf begreep ik als de financieel economische gestalte van het strevennaar absolute vrijheid. Ik heb geprobeerd te laten zien  – en zal dat in het onder-staande nog nadrukkelijker doen  –  dat dit streven tot (maatschappelijke) ontspo-ringen leidt (of kan leiden). Deze ontsporingen heb ik opgevat als manifestaties

 van een metafysische onmogelijkheid waar het begrip absolute vrijheid m.i. op ge-baseerd is.

Winst als relatief goed heb ik trachten te rechtvaardigen op de notie van deconcrete vrijheid. In die vrijheid geven mensen gestalte aan hun individuele ensociale levensvormen. De vraag die ik moet stellen is of dit begrip van concrete

 vrijheid, gezien haar contingente karakter en de hieruit volgende diversiteit, welals referentiepunt kán optreden en, vervolgens, op welke wijze dat sociaal gestaltekan krijgen. Kortom, op welke wijze kan de concrete identiteit van mensen eensociaal/publieke rol spelen? Is de   ‘publieke’ markt hiervoor een voldoende moge-lijkheid? Ik stel deze vraag eerst in meer algemene zin aan de orde. In het laatstehoofdstuk trek ik hieruit conclusies voor het functioneren van organisaties.

Horizon en beeldvorming 

In het vorige hoofdstuk heb ik naar voren gebracht dat het begrip identiteit geken-merkt is door een (transcendentale) openheid of oriëntatie. Die oriëntatie is altijdal gekleurd (of: ‘gestructureerd’): het blijkt dat mensen altijd (min of meer kritisch)betrokken zijn op de wereld in termen van waarheid, goedheid en schoonheid(aantrekkelijkheid). Maar de wijze waarop dat plaatsvindt kan (zeer) divers zijn.Er is echter niet alleen sprake van diversiteit; ook reflexiviteit blijkt een belangrijkerol te spelen. Ik bedoel daarmee te zeggen dat het ook tot de bezigheden van mo-

Vrijheid, markt en samenleving 

183

. Tenzij men met werkt met een notie van een  ‘onzichtbare hand’. In dat geval kan men stellen dathet streven naar winst als doel in zichzelf  ‘noodzakelijk ’ ten goede komt aan het belang van ieder. Smithwerkte met zo’n notie. Maar op de achtergrond speelde als  ‘ideologie’ het deïsme. Door God is een maat-schappelijke orde aangebracht, die gerealiseerd en gediend wordt juist door het individuele op het zelf betrokken handelen. Dit betekent dan dat middelen extern, dus via een goddelijk plan, verbonden zijn methun doelen.

Page 184: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 184/295

derne of hedendaagse mensen is gaan behoren zich te richten op de vraag waar hetin het bestaan ‘eigenlijk ’ om gaat of moet gaan.

Ik zal in een volgende paragraaf trachten zichtbaar te maken dat deze (perma-nente) zelfbetrekking sociaal/maatschappelijk (‘intersubjectief ’) gestalte heeft ge-kregen.

Eerder spraken we over het algemene of publieke bewustzijn. In dat ‘bewustzijn’

zijn oriënterende noties opgenomen die mensen gebruiken in het aangeven vanwaar het hen om gaat, wat voor hen van belang is en waar ze bereid voor zijn omhun ‘bed’ uit te komen. In de analyse van Marx speelde deze notie een belangrijkerol (ware/valse ‘ideologie’).

Het begrip   ‘publiek bewustzijn’  kunnen we met Charles Taylor ook   ‘socialebeeldvorming ’ noemen. Deze beeldvorming bestaat in een (min of meer) alge-meen gedeeld achtergrondbegrijpen van de samenleving als mogelijkheidsvoor-waarde voor haar functioneren. Men kan haar definiëren als de horizon waarbin-nen mensen hun sociale bestaan als zinnig ervaren. Zij bevat  ‘zingehelen’ die menmoet veronderstellen wil een sociale praxis of een sociale institutie betekenis enlegitimiteit hebben. Het gaat hierbij om zaken als: hoe mensen samen met anderenkunnen en willen samenzijn en hoe niet, welke processen er tussen mensen onder-ling kunnen afspelen en wat daarvan de betekenis is, welke (gronden van) ver-wachtingen men naar elkaar toe kan hebben en welke normatieve elementen hiereen rol spelen. Dit begrijpen geeft betekenis aan sociaal-maatschappelijke praktij-ken, zoals die van de vrije markt maar ook van organisaties, verenigingsleven, enz.Hier staat men nooit als een leeg blad  ‘in’: op voorhand hebben dingen en proces-sen daar een zekere betekenis. We lijken altijd onze dingen te doen vanuit een‘achtergrondbegrijpen’.

Voor wat betreft de sociaal/culturele en historische wording van dit achter-grondbegrijpen heb ik in het voorafgaande verschillende voorbeelden gegeven. Ik denk hierbij aan de middeleeuwse sociale beeldvorming, die van de reformatie, de

 verlichting enz. Kenmerk van de historische wording van deze beeldvormingen isdat zij alle ontstaan zijn op grond van een kritiek of herinterpretatie van eerdere.

In de hedendaagse samenleving voelt men regelmatig de behoefte om illusies van, en verstoringen door overheersende oriëntatiepunten van de bestaande socia-le beeldvorming te kritiseren. Cultuurkritiek, en daarmee zelfkritiek, vormt eenbelangrijk element van de  ‘moderne’ cultuur. De laatst blijkt reflexief . Deze kritiek kan zich bijvoorbeeld richten op de eenzijdigheid van atomistische, utilitaire eninstrumentele perspectieven in de hedendaagse samenleving. Maar in algemenezin ‘ verdwijnt’ hier een ‘expliciet’ (dus: bewust voor ogen staand) kenmerk van demoderniteit in de horizon ervan: het zoeken naar zin en betekenis  zelf  lijkt te gaan

Han van Diest

. Taylor, C.   Modern Social Imaginaries, Duke University Press: Durham/London

Page 185: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 185/295

functioneren als een   ‘onbewuste’  aandrijfkracht in ons denken en doen. Op voorhand denken en doen we niet meer binnen een specifieke traditie. We lijkente vergeten dat we in deze reflexiviteit zelf weer   ‘traditioneel’  worden. Of, para-doxaal geformuleerd, we lijken het als een   ‘gegeven’ te ervaren dat we niets meerals een   ‘gegeven’ kunnen beschouwen. Hoe is dat zover gekomen? En als je daar

 van bewust bent, hoe kun je daar dan mee omgaan?

Het moderne zelfbeeld 

Op de achtergrond speelt nog altijd de zelfopvatting van het moderne individu datzichzelf denkt als autonoom en geëmancipeerd. Maar wat houdt dat in? In dezeparagraaf beoog ik een aantal elementen te benoemen waaraan mensen in hunconcrete vrijheid op de één of andere manier gestalte geven. Voor een deel neemik hier een aantal elementen samen die eerder verspreid zijn voorkomen.

De hedendaagse mens wil  ‘authentiek ’ zijn door zijn leven in overeenstemming te brengen met waarden die hij zelf heeft gekozen. Zeker, ieder individu is afhanke-lijk van zijn behoeften e.d. om te overleven, maar hier gaat het om de vraag naarwat we de wijze van zijn overleven hebben genoemd. Want het is juist deze wijze of manier die niet   ‘ van nature’ is gegeven. Hier geldt het   ‘metabiologische’: het gaatons ook altijd (of in de eerste plaats) om de   betekenis  daarvan. We willen nietalleen leven, we willen betekenisvol  leven; we willen dat onze wijze van leven  waar-

devol   is. Onze primaire behoeftes zijn daarom niet (meer) biologisch van aard,maar metabiologisch. Precies hier is dan de (antropologische) basis gegeven vanzoiets als cultuur.

Maar op grond waarvan kiezen we dergelijke waarden? Waarden formuleren weop basis van betekenisgehelen die tot onze horizon behoren, maar die betekenissenkunnen, zoals boven beschreven, zelf weer onderwerp van reflectie worden. Hierlijkt niets   ‘ van nature’ vast te liggen. Dat is dan ook de cultureel/antropologischebasis of   ‘conditie’ op grond waarvan ik verderop het thema van de permanentereflectie wil introduceren. Nu wil ik die basis zelf wat nader verkennen.

Vrijheid, markt en samenleving 

185

. Ik heb hier de overgang op het oog die Max Scheler heeft beschreven als de  ‘functionalisering ’ van‘wezensinzichten’. Hij heeft daarmee het verschijnsel voor ogen dat bepaalde( inzichten in) ‘wezenssamen-hangen’ overgaan in  ‘a-priori’ manieren van ervaren. Die inzichten gaan tot de  ‘horizon’ behoren waarinen van waaruit we de wereld zien en ervaren. In populaire taal uitgedrukt betekent dit dat specifieke in-zichten tot onze  e natuur gaan behoren. Scheler zelf gebruikt in dit kader de term  ‘horizon’ niet. Maar hijhad wel oog voor het gegeven dat we ons van dat geheel van  ‘gefunctionaliseerde’ wezensinzichten (dus ze‘horizon’ zelf) niet (meer) bewust hoeven te zijn. Hij zag het als de taak van de filosofie ( ‘fenomenologie’)ons deze inzichten weer bewust te maken. (Zie hiervoor: Scheler, M.  ,  Vom ewigen im Menschen, A.Francke AG. Verlag, Bern, hfst.  . ) Foucault zou hier spreken van  ‘genealogie’ van het weten, terwijl Taylorspreekt van ‘retrieval’ (‘Understanding modernity aright is an excercise in retrieval.’ (  : xi)).

. Als deze ‘wijze van (over)leven’ niet open (vrij) zou zijn, dan zou de transcendentale openheid geenzin hebben.

Page 186: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 186/295

Kunnen we die waarden op eigen kracht uitvaardigen? Immanuel Kant zag indat een louter materialistische of utilitaire opvatting geen betekenis kan geven aanonze morele ervaring. In onze cultuur is een diep verankerd besef dat de bron vanwaarden gelegen is in iets dat aan het   ‘gewone menselijke’ voorbij is. Maar wat isdaar nog van over? Staan we niet voor een normatieve afgrond, bijvoorbeeld van-wege het inzicht dat het zwijgende universum ons geen enkele aanknopingspuntbiedt als basis van deze waarden? Het is ons immers niets verschuldigd; zijn werk-ing staat geheel onverschillig tegenover welke waarde dan ook. Is dat niet het mo-ment waarop we de absurditeit van het bestaan kunnen ervaren (Camus)?

Bestaat onze wijze van overleven ondertussen niet slechts in het zo comfortabelmogelijk maken van dit leven? Taylor heeft in zijn  Sources of the self  aandacht ge-

 vraagd voor een ontwikkeling waarin het belang van al datgene wat verband houdmet het dagelijks leven van werk en gezin, dus het voor ons ‘gewone’ ontstond. Debetekenis van dat leven werd in vroegere tijden op de eerste plaats gezien als die-nend of   ‘infrastructureel’ ten opzichte van hogere  ‘transcendente’ doelen of waar-den, door de hiërarchie in kosmos, kerk of staat bepaald. Van de vreugde van hetgewone, sensuele, lichamelijke bestaan mocht men genieten. Zij hoefde niet (meer)opgeofferd te worden aan de levensidealen van onthouding en verzaking. Hier ligteen gemeenschappelijke kern die via het vroege humanisme, de reformatie en de

 verlichting is ontwikkeld. Men kan dit de verworvenheid van de   ‘moderniteit’ inbrede zin noemen. De waarde van de gewone menselijke voldoening en zorg kreeg een eigen zwaarte. Dit gegeven hangt nauw samen met wat we nu de  ‘samenleving ’noemen: zonder dat gewicht bestaat er geen reden om die samenleving als eenapart sociaal domein te benoemen. Maar wat kan dat inhouden? Ligt hier niet

 juist een punt van mogelijke kritiek? Dit ‘gewone’ maatschappelijke leven lijkt ge-heel gecentreerd te zijn rondom de categorieën van productie en consumptie? Gaathet daar niet slechts om gemak, comfort, dat wil zeggen afwezigheid van  ‘pijn’ en‘moeite’?   De moraal van David Hume kwam daarop neer: moraal berust op ‘ge-wone’, natuurlijke menselijke gevoelens en neigingen om bepaalde handelingen aldan niet goed te keuren, afhankelijk van het feit of zij tot het  ‘welzijn’ van mensenleiden. Maar wat houdt die moraal in als deze op geen enkele manier meer ver-wijst naar een transcendente grond of bron? Zullen mensen inderdaad op enig moment tevreden zijn zodat het rusteloze zoeken naar verandering en verbetering 

Han van Diest

. Vanuit Hegels denken gezien gaat het hier om de betekenis van de ‘burgerlijke samenleving ’.. Deze kritiek is indringend naar voren gebracht door : Arendt, H., , The Human Condition, The

University of Chicago Press, Chicago & London; Ned. Vert.:  De mens, Boom, Amsterdam,  . Zie ook:Diest, J. van,  , () Zinnig Ondernemen. Het reflexieve handelen als grondslag voor de continuïteit van ondernemingen, Van Gorcum, Assen, hfst.  .

. Zie: Hume, D.  ,  Enquiry concerning the Principles of Morals. Clarendon Press, Oxford, sectieIX, par. -.

Page 187: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 187/295

in een stabiele vorm van  ‘dagelijks leven’ zal uitmonden? Raken we niet verstikt inde ‘immanentie’ van deze dagelijkse zorg? De vraag kan je op ieder moment over-

 vallen: wat is de zin van als die routinehandelingen en tamelijk los van elkaarstaande doelstellingen? De zin van de zin, de uiteindelijke betekenis van al die on-derscheiden betekenissen is of lijkt problematisch. Of nog radicaler gesteld kanmen zich afvragen of er niet van een   ‘uiteindelijk niets’ sprake is als  kwalitatieve

levensbasis. Dat niets kan zich dan existentieel vertalen naar een beleefde leegtewaarin er uiteindelijk daadwerkelijk niets meer toe doet. Het gaat dan om een ge-leefde visie op het leven waarin niets meer kan inspireren en die niets kan biedenwat werkelijk de moeite waarde is. Is dan nog de enige uitweg het tonen van  ‘moed’

en durf de menselijke conditie van uiteindelijke zinloosheid te accepteren om er vervolgens wat van zien te maken? Moeten we gewoon onze dagelijkse goed geor-ganiseerde activiteiten voort zetten, afgewisseld met een zoektocht naar een bij-zondere   ‘kick ’? Moeten we ons dus gewoon trainen om deze vragen niet meer testellen en ons levensmotief zoeken in een universele menslievendheid, bijvoor-beeld omdat we tot het inzicht zijn gekomen dat deze vragen slechts zin hebbentegen de achtergrond van een ‘transcendente’ bron van zin die er niet is?

In Hegels tijd werd deze  ‘existentiële’ zorg verwoord in de Romantiek. Het mo-derne leven dat gericht is op nut en comfort mist  ‘diepte’. Er is met deze  ‘ vooruit-gang ’ iets fundamenteels verloren gegaan. Zijn er geen diepere doelstellingen waar-aan we ons willen wijden dan aan onze   ‘dagelijkse’  doelstellingen? Het gevoelopgenomen te zijn in een expressieve eenheid zoals die van een natie, een cultuurof de natuur was een belangrijk oriëntatiepunt in de beantwoording van deze exis-tentiële   ‘zorgvraag ’. Onder andere Hegel doorzag dat dit gevoel misleidend kanzijn: het leidt mogelijk tot krachteloze nostalgie of  ‘irrationele’ overgave. We kun-nen niet simpel de prioriteit omkeren en de rede opofferen aan gevoelens. Het zouook het verlies betekenen van dat de moderne tijd heeft opgeleverd: differentie enrationaliteit. Hegel heeft geprobeerd de notie van een expressieve eenheid met‘diepte’ te verbinden met de moderne rationaliteit. In de manier waarop wij  ‘ratio-neel’ trachten te (over)leven dient zo’n   ‘diepe’ eenheid tot uitdrukking te komen.Hegels filosofie is m.i. op dit punt enerzijds ongeloofwaardig maar anderzijds bij-zonder actueel. Hegel spreekt van een  ‘Geist’

als een expressieve eenheid die het

Vrijheid, markt en samenleving 

187

. Zie: Ferry, L.  L’ Homme-Dieu ou Le Sens de la vie. Grasset, Parijs.. In het begrip ‘Geist’ klinkt de klassieke idee van de kosmos door. De kosmos is een (ons) omvattend

en geordend geheel. De orde van de dingen zelf heeft een betekenis op menselijk niveau; zij geeft daar denorm voor af. Het principe of de orde van de kosmos staat in nauw verband met datgene wat vorm en ‘zin’

geeft aan ons leven; beide vielen min of meer samen. Het is een (hiërarchische) orde die we, passend in deAristotelische traditie, in ons leven hebben na te volgen. Dit laatste wordt bij Hegel vooral:  ‘te realiseren’,waarin ook (en vooral) het moment van het  ‘rationeel’ tot stand brengen een rol speelt. Hegel integreert opdeze wijze de aristotelische teleologie met een  ‘constructivistische’ opvatting van denken en handelen. Zie voor dit kosmos begrip o.a.: Wildiers, M. , Kosmologie in de Westerse Cultuur , Kok Agora, Kampen.

Page 188: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 188/295

individu enerzijds omvat (Romantiek) en anderzijds in en door zijn rationele den-ken en handelen van individuen tot stand wordt gebracht (Verlichting). VoorMarx geldt iets analoogs: zijn beoogde revolutie, dus het   ‘einde van de geschiede-nis’, zal uitmonden in een wereld waarin deze zijn  ‘ volle’ en  ‘ware’ betekenis heeftgekregen in en door de strijd die hieraan voorafgaand is geleverd.

Voor ons,   ‘modernen’ gelden vooral   ‘atomistische, individualistische vooroor-delen. Een zekere allergie voor noties als gemeenschap, gedeelde verantwoordelijk-heid enz. is frequent te bespeuren. Individuen zien we doorgaans in eerste instantie‘los’ van de staat of welke sociale eenheid dan ook. Wij allen zijn godjes. Het zgn.neoliberalisme viert hoogtij, ofwel neoliberale begrippen lijken overheersend tezijn in de hedendaagse sociale beeldvorming. Omwille van ons nut (eigenbelang)gaan we relaties aan met anderen met als doel er alle(e)n individueel beter van teworden, terwijl we in onze   ‘kerst’-dagen kunnen omslaan naar een   ‘irrationeel’altruïsme. Maar ook dan bestaat er binnen deze horizon de neiging die omslag alseen uiting te zien van eigenbelang en   ‘ je lekker voelen’. Als het kapitalisme eenberooide sociale onderlaag doet ontstaan dan is dat het gevolg van de luiheid enhet ongedisciplineerde gedrag van de mensen die dat betreffen en dus in principehun ‘ verdiende loon’ krijgen. Belastingen zijn principe een onrecht. Mocht het dantoch ergens mis gaan dan is dat wellicht aanleiding de goede, menselijke gezind-heid van de eigen (neoliberale) cultuur ten toon te spreiden. Aldus weet zich dezecultuur in warmte te immuniseren.

Maar hier blijkt het nodige inconsistent te zijn. Een mens   is  niet slechts eengeïsoleerd individu; hij denkt, voelt, reageert op, en treedt in relatie met anderen.Alleen op deze wijze, dus in gemeenschap met anderen, kan hij bestaan, zijn din-gen doen enz. Alleen op basis van een gemeenschapsidee zijn we in staat contrac-tuele relaties aan te gaan. Deze relaties veronderstellen vertrouwen, terwijl vertrou-wen de context van een gemeenschap veronderstelt. Het is alsof ver doorgevoerdeliberale manieren van doen enerzijds teren op een voedingsbodem die zij zelf nietkunnen zien maar die zij door hun praktijken telkens ook ondergraven. Hoe zitdat?

De situatie lijkt zo de zijn dat deze (gemeenschappelijke), individualistische zelf-opvattingen enerzijds slechts mogelijk zijn in de context van een gemeenschap.Want alleen hierin kan er sprake zijn van  ‘gemeenschappelijke’ of sociaal gedeeldeopvattingen. Maar naar inhoud brengen deze opvattingen anderzijds met zich meedat hierin de idee van gemeenschap niet adequaat tot uitdrukking kan komen: inde opvattingen zelf bestaat geen ruimte of mogelijkheid de gemeenschap  als ge-

Han van Diest

. Misschien is het (neo)liberalisme hier wellicht  ‘christelijker’ dan men doorgaans aanneemt. Werdin het christendom de gebrekkigheid, ziekelijkheid en armoede wel gezien als straf voor onze zonden, zobestaat er in dit liberalisme de neiging diezelfde ellende te zien als  ‘ verdiend loon’.

Page 189: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 189/295

meenschap (resp. delen als delen) te denken. Deze opvattingen veronderstellen dusqua vorm (hun   gedeelde  karakter) datgene wat zij qua inhoud (individualisme)uitsluiten of niet onder woorden kunnen brengen.

Hetzelfde kunnen we zeggen vanuit het perspectief van de taal. Taal is nietslechts te interpreteren als een technisch of functioneel communicatiemiddel tus-sen atomaire individuen. Taal kan slechts bestaan in een context van een gemeen-schap van mensen waarin zij hun ervaringen van/met de wereld met elkaar  delen.Zij situeren zichzelf binnen deze gemeenschap die dan ook deel uitmaakt van hunidentiteit. We hebben niet eerst onze privé ervaringen om vervolgens tot een  ‘com-municatiegemeenschap’  te   ‘besluiten’. Het ligt omgekeerd: taal   ‘leer’   ik in eengemeenschap, waardoor het mogelijk wordt om in taal individualistische (dus in-adequate) opvattingen over taal te formuleren.

In een menselijke gemeenschap zijn gedeelde ervaringen belichaamd en gesym-boliseerd in sociale handelingen, verbanden en dingen. Onze individuele handelin-gen hebben geen betekenis buiten de context van deze symboliseringen van ge-deelde ervaringen. Men kan daarbij denken aan de sferen van politiek, kerkleven,

 verenigingsleven, organisatieleven,   ‘on line communities’, enz. Alle handelingendie we in die sferen verrichten ontlenen hun betekenis (en dus hun mogelijkheid)mede aan het sociaal/cultureel karakter van die sferen.

Sociale objecten, handelingen of gebeurtenissen (rite, festival, verkiezing, positiein organisaties, rol in een leefgemeenschap (gezin), etc.) zijn geen natuurfeiten; zijworden   ‘geconstitueerd’   door gedeelde ideeën, betekenissen en interpretaties.Maar wat is de oorsprong van die gedeelde ervaringen, ideeën enz.? Zij kunnen,nogmaals, niet zinnig opgevat worden als resultante van individuele, rationele be-slissingen van atomaire individuen. Maar we kunnen hun gegevenheid ook nietzonder meer accepteren  – reflexiviteit is tot onze  e natuur geworden -. Deze ophet oog onmogelijke situatie lijkt tot de moderne conditie te behoren.

De verlichting werkt nog steeds door in de moderne tijd. Maar dat geldt ook  voor de romantiek. Óf we zijn autonome rationele utilitaire subjecten, óf we heb-ben ons over te geven resp. deel te nemen aan het omvattende, hogere of (eventu-eel) verhevene. Het is het ene, óf het andere. We bepalen zelf en zijn actief, of weworden bepaald en zijn passief.

In dit ‘of ’-‘of ’ denken, denken we duaal. Het gaat dan om de verhouding van dewederzijdse uitsluiting van activiteit en passiviteit. Maar is die verhouding onont-koombaar? Ik denk het niet en heb daar in een eerder hoofdstuk argumenten voorgegeven. Men kan immers ook zeggen dat mensen op een  ‘eigen’ wijze gestalte ge-

 ven aan hun ‘achtergrondbegrijpen’ of hun ‘ verstaanshorizon’. Dat brengt de con-

Vrijheid, markt en samenleving 

189

. De wijze waarop Wittgenstein de mogelijkheid heeft bestreden van een zgn. privé taal lijkt mij hierparadigmatisch (Wittgenstein, L.,  , Philosophische Untersuchungen. Suhrkamp, Frankfurt).

Page 190: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 190/295

ditie van de reflexiviteit met zich mee waar ik het eerder over had. Daarmee heb ik niet de poging voor ogen om   ‘achter’ deze horizon te komen om vandaar uit eenaanval in te zetten of een rationele reconstructie ervan door te voeren. Dan denkenwe wederom vanuit de structuur van wederzijdse uitsluiting van activiteit en passi-

 viteit.We kunnen ook zeggen dat de gegeven verstaanshorizon van ons denken en

doen ons permanent een ‘aanbod’ van zin of betekenissamenhangen doet. Op basisdaarvan zijn we in staat betekenis te geven aan dat denken en doen en alles wat wedaarin tegenkomen. We kunnen wat we zo tegenkomen en ons aan betekenisver-banden   ‘aangeboden’ wordt ter discussie stellen en ervan   ‘leren’. We kunnen onsreflexief  verhouden tot het achtergrondbegrijpen dat ons handelen enerzijds oriën-teert en betekenis geeft en anderzijds daarin tot uitdrukking komt. Precies dit laat-ste maakt deze horizon tot mogelijk onderwerp van reflectie. Nog anders gezegd,we kunnen ons tot die horizon  intersubjectief  verhouden, waarin we dus uitgaan

 van een wederkerige implicatie van activiteit en passiviteit ofwel van betekenis ge-ving  en betekenisverneming . De eerder besproken structuur van de intersubjectivi-teit is hier aan de orde. Want waarom moeten we hier eenzijdig uitgaan van detegenstelling dat  ofwel   zin en betekenis ons als een kant-en-klaar pakketje zichaanbiedt ofwel  dat zij slechts menselijke projecties zijn op een in zich zelf zinloosgedacht onverschillig universum? Waarom moeten we uitgaan van een ontvangen

 van zin en betekenis dat iedere actieve menselijke bijdrage op voorhand uitsluit of  van een projectie of productie ervan die iedere vorm van receptie uitsluit? Het valtmij op dat in veel discussies deze (of een vergelijkbare) dualiteit telkens tot degrondtoon ervan behoort.

Wat mensen in hun conditie kenmerkt is echter wel dat er betekenis moet  zijn,hoe ‘reflexief ’ we ook zijn. Ons leven als overleven willen we op een bepaalde wijze,namelijk   ‘zinvol’ (of:   ‘zinnig ’). Men kan hiermee de uitspraak van Heidegger (uitSein und Zeit ) in verband brengen, namelijk dat het  ‘zijn’ van de mens dusdanig isdat het (ook) altijd om zijn zijn (wijze van bestaan) gaat.

Deze onvoorwaardelijkheid van de menselijke conditie werkt door tot in hethart van de filosofie van Nietzsche. Hij lijkt te strijden tegen die onvoorwaardelijk-heid, maar ervaart in die strijd tegelijk een vreugde of   ‘zin’. Die vreugde ontstaat

 voor een deel op grond van het (‘ vreugdevolle’) inzicht dat alle betekenisgeving aan de mens is overgelaten en dat we hiermee bevrijd zijn van iedere  gegeven of opgelegde vorm van betekenis. Maar zijn vreugde bestaat er ook in dat anderen toete ‘schreeuwen’ en hen in te palmen in zijn gelijk.

Han van Diest

. Heidegger, M. , Sein und Zeit . Max Niemeyer Verlag, Tübingen , p.  .

Page 191: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 191/295

En weet u wat ‘de wereld’ voor mij is? … Deze wereld: een monster van energie,zonder begin, zonder einde, een sterke, genadeloze grootheid van kracht die nietgroter of kleiner wordt, die zich niet uitput, maar zich slechts transformeert,  ….Een zee van krachten die vol energie samenstromen, eeuwig veranderend; van-uit de eenvoudigste vormen streeft ze naar de meest complexe, vanuit de stilste,hardste, koudste vormen naar de heetste, de turbulentste, de meest tegenstrijdi-ge [vormen]…: dit is mijn  Dionysische wereld van het eeuwige scheppen vanzichzelf, van het eeuwige vernietigen van zichzelf,…. zonder wil,   – wilt u eennaam voor deze wereld? Een  oplossing  voor al haar raadsels? Een licht voor u,diepst verborgen, meest onversaagde, meest middernachtelijke mannen?  Deze

wereld is de wil tot macht  – en niets anders! En u bent eveneens deze wil totmacht – en niets anders.

Het gaat om een nieuwe volwassenheid: we moeten het verlies van betekenis vande wereld erkennen, we moeten dat trots op ons nemen om vervolgens op diewereld   ‘onze’ betekenis te projecteren. Er lijkt sprake te zijn van een oproep tot

 volkomen autonomie. Maar ook dan blijken we weer onze eigen conditie als ‘ vraag naar zin’ te ontmoeten die Nietzsche wil ontkennen. Om in termen van CharlesTaylor te spreken: ook bij Nietzsche lijkt het  ook te gaan om   ‘authenticiteit’. BijNietzsche is die  ‘ vraag ’ al aanwezig op het moment dat de wereld als een ‘monster

 van energie’ beschrijft. Want die bewering is betekenisvol  voor hem. Die betekenisbestaat er bijvoorbeeld in dat die   ‘wereld’ voor anderen en wellicht ook voor hemzelf een andere betekenis heeft, om vervolgens op die betekenis te parasiteren doordie te negeren en daar zijn boodschap van te maken. En verder blijkt het hem eromte gaan een ‘authentieke’ houding tegenover deze zinloze wereld aan te nemen.

Waarom heeft het denken van Nietzsche zoveel betekenis voor velen? De zin-ervaring waar tegen Nietzsche zich afzet moet deel uitmaken van zijn verhaal wilhet enige zin hebben; zij moet ook in de lezer ‘resoneren’ wil zijn eigen verhaal zinkunnen hebben. Zijn verhaal veronderstelt noodzakelijk een gegeven noodzaak of behoefte aan zinervaring die hij juist daarom  ‘zinvol’ kan proberen uit te bannen.Vervolgens, als we bij Nietzsche (maar ook bij onszelf) geen authentieke oriëntatieen openheid veronderstellen ten opzichte van het ware, goede en het  ‘fascinerende’

(‘schone’ of   ‘echte’), dan zou zijn hele onderneming geen betekenis kunnen heb-ben. Pas vanwege deze veronderstelde openheid heeft het zin om zijn verhaal telezen en zijn verkondiging tot ons door te laten dringen. Gaat het Nietzsche nietom het heroïsche, om een waardetoekenning aan of fascinatie voor macht, strijd,wil en de dood, een oriëntatie die eveneens deel uitmaakt van de (in ieder geval)westerse cultuur of horizon? Veronderstelt tenslotte Nietzsche niet voortdurend

Vrijheid, markt en samenleving 

191

. Nietzsche F. Der Wille zur Macht, par. 

Page 192: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 192/295

een relatie tot de ander (intersubjectiviteit) zoals zichtbaar is in bovenstaand citaatwaarin hij ons uitdaagt mee te gaan in een soort zelfoverwinning of  ‘bekering ’. Dankrijgen we de vraag terug naar onszelf: zetten we ons in voor deze transformatie of staan we daar anders in?

In bepaalde opzichten blijkt het moderne zelfbeeld diep verscheurd. Enerzijdsgaat het erom ieder leven zo lang en zo geriefelijk mogelijk in stand te houden, omeen oneindige zorg voor de pasgeborene, om het uiterste uit de medische kast tehalen om ieder ongemak, ongewenstheid te voorkomen of te verhelpen, om iederrisico in de arbeidsomstandigheden uit te sluiten (arbo wetgeving), om telkensweer beschermende regelingen op het vlak van brandveiligheid, milieu enz. op testellen, kortom om zo volkomen mogelijk menselijke kwaliteit en solidariteit terealiseren met een zo groot mogelijke precisie. Anderzijds lezen we massaal litera-tuur, spelen we spellen of kijken we naar films waarin mensenhaat, bloederig ge-weld, pessimisme, zinloosheid en de waardeloosheid van het leven centraal staan.Genieting, heroïsme, fascinatie voor het afgrijselijke en schuldgevoel verenigen wein onze identiteit met verheven menselijke idealen, een grote gevoeligheid daar-

 voor. Ik heb geen (afdoende) verklaring  voor hoe dat is ontstaan maar ook niethoe dat kan samengaan; hooguit ten dele. Mij rest in het kader van deze studieslechts een perspectief aan te geven van waaruit het in principe mogelijk is daarzinnig mee om te gaan en er uitdrukking aan te geven. Dit is dan ook het onder-werp van de volgende paragraaf. Ook déze kwestie doortrekt m.i. de dynamiek vanhedendaagse organisaties, zoals we zullen zien.

Han van Diest

. Voor een deel lijkt dit verklaard te kunnen worden via de (inmiddels tot   e natuur geworden)moderne thema’s van onttovering, rationalisering en disciplinering. We nemen ten opzicht van alles omons heen op voorhand een distantie in acht om vervolgens ‘zelf ’ te ‘kiezen’ welke inhouden we tot ons doorlaten dringen en in welke mate: zo kunnen we ervaren mensenhaat, gruweldaden enz. op afstand houdenen in zekere zin van genieten. Maar waarom genieten we ervan? Hoe kunnen we daar van genieten – ook alis dat op afstand – als we tot in de kern en  ‘werkelijk ’ betrokken zouden zijn op menselijke (levens)kwaliteiten solidariteit? Of zijn we dat dan soms niet? Misschien moet hier een beroep worden gedaan op theorieëndie inzichtelijk trachten te maken dat de weg van objectivering en verwetenschappelijking de dimensie vanduistere krachten in mensen in ons voor onszelf doet verduisteren. Alsof niet afgrijzen van geweld betekentdan nog slechts het al of niet optreden van bepaalde hersenprocessen. Alles is controleerbaar en beheers-baar, zo lijkt het. Maar onderhuids blijven ons die krachten fascineren, willen we ze  ‘ voelen’, maar wel  ‘opafstand’. Maar soms werken de rationele beschermingsmethoden niet of roepen zij juist op wat er meebeoogd werd te voorkomen of te onderdrukken: er ontstaat ruimte voor de Holocaust of, modernere vor-men: de slachtingen in Bosnië e.d.. Om met Péguy af te sluiten: ‘Wat schrikwekkend is aan de werkelijkheid van het leven is niet het naast elkaar bestaan van goed en kwaad: het is veeleer hun wederzijdse doordrin-ging, hun wederzijdse inlijving, hun wederzijds elkaar voeden, en soms hun vreemde en mysterieuze ver-wantschap.’ (Citaat in: Taylor (:  )).

Page 193: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 193/295

Permanente reflectie en cultuurgemeenschap

De sociale en culturele horizon omvat betekenissamenhangen waarin en van waar-uit we ons denken en handelen, of algemeen: onze levensvorm, betekenis geven. Indeze horizon staat het vrijheidsbegrip centraal, inclusief zijn verschillende modali-teiten (negatieve vrijheid, positieve vrijheid, abstract/rationele vrijheid, absolute

 vrijheid en concrete vrijheid). Dus ook de aan de vrijheid inherente reflexiviteit.In de concrete praktijk van een samenleving is de   ‘geest’ (horizon) van die sa-

menleving geobjectiveerd of   ‘gearticuleerd’. Zonder deze   ‘geest’  is het   ‘publieke’,het economische en het persoonlijke leven niet mogelijk terwijl andersom dezegeest niet werkelijk is zonder deze sociale praktijk. Anders gezegd: normen enwaarden dragen ons denken en doen, en andersom. Er is hier sprake van een   ‘in-tersubjectieve’ circulariteit. Publieke, sociale, culturele en economische praktijkenen instituties blijven in stand slechts door een   ‘ongoing ’ (permanente) menselijkeactiviteit en reflectie waarin de horizon ( waarin en waardoor deze praktijken be-tekenis verkrijgen), wordt geëxpliciteerd en eventueel gekritiseerd.

Van het   ‘gelukkig ’,   ‘onvervreemde’   leven van mensen lijkt daar sprake te zijnwaar de normen en waarden van deze praktijken ook tegelijk díe zijn waarin enwaarmee zij hun identiteit (kunnen) ervaren en articuleren. Het institutionele le-

 ven is aan hen dan niet vreemd, integendeel: dat leven is intern met hun identiteit(‘substantie’ of  ‘wezen’) verbonden.

Een samenleving waarvan in de verstaanshorizon de notie van absolute vrijheidoverheerst maakt m.i. een dergelijk  ‘onvervreemd’ of  ‘authentiek ’ leven van binnenuit onmogelijk. In de vorige hoofdstukken heb ik dat proberen duidelijk te maken.In termen van de romantiek zouden we kunnen zeggen: de met deze vrijheid ge-paard gaande overdreven vormen van rationalisering, formalisering en instrumen-tele manieren van benaderen onderdrukken gevoelens, spontaniteit, lichamelijk-heid en lichamelijke verlangens, authentieke intersubjectiviteit en creativiteit.

Wat vermag hier de notie van de  concrete vrijheid ? Door haar (transcendentale)openheid zal die vrijheid oog (willen) hebben voor waarden die haar oriëntatiebetreffen. Het gaat niet alleen om nut, productiviteit en beheersing. Er zijn zoveelanderen, zojuist noemde ik er een aantal maar er zijn er meer, waaronder: gelijk-waardigheid, rechtvaardigheid, genade, wederzijds respect, uniciteit van de per-soon, ecologische waarden, solidariteit. Dilemma’s zijn van die veelheid het nood-zakelijke gevolg: in bepaalde situaties kunnen zij onverenigbaar met elkaar blijken.Bovendien kunnen/zullen er telkens andere oplossingen de  ‘betere’ zijn, onder an-dere vanwege de telkens veranderende sociale, economische en technologischeomstandigheden. Zij bepalen immers de context waarin de betekenis van en rela-ties tussen die waarden concreet gestalte (kunnen) krijgen.

Om hier mee om te gaan hebben we, in Aristotelische termen:  ‘phronesis’, wijs-heid nodig. Maar die dacht Aristoteles nog individueel. Het gaat er nu om te on-

Vrijheid, markt en samenleving 

193

Page 194: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 194/295

derzoeken hoe men op sociaal of collectief niveau hiermee kan omgaan om ver- volgens diezelfde vraag aan de orde te stellen voor wat betreft het functioneren vanorganisaties.

Publieke ruimte en permanente reflectie

De socioloog H. Schelsky kan ons hier verder helpen. Hij heeft gewezen op eenaantal ontwikkelingen in de moderne samenleving die door hedendaagse sociolo-gen zoals Giddens en Beck verder zijn onderzocht.

Tot de moderniteit behoort de verwetenschappelijking en rationalisering vannatuur, mens en samenleving. Voor Schelsky wil dat zeggen: er is sprake van een‘wetenschappelijke civilisatie’. De mens tracht met wetenschappelijk/technischemiddelen vorm te geven aan de innerlijke psyche van mensen, sociale verbandenen de natuur.

Er is geen alomvattend, ‘ van buiten af ’ gegeven geheel van normen en waarden:dat is systematisch afgebouwd (‘secularisering ’, rationalisering, modernisering,

 verwetenschappelijking, enz.). Precies het tegendeel komt er voor in de plaats: eenwereldorde gedacht als een vrij gewild product van de mens zelf. Of, anders ge-zegd, er ontstaat met de afbouw van de traditionele cultuur ruimte voor de (mo-derne, constructivistische) opvatting waarin we de samenleving reconstrueren inovereenstemming met een door het vrije rationele denken bedacht ontwerp. Hetgaat om een rechtlijnig gedachte vooruitgang. Alles wat daar niet aan voldoet dientte worden afgebroken; vroegere tijdperken hebben ons niets te leren. Het vrijheids-karakter krijgt een – in mijn termen – absoluut karakter.

Maar deze vrijheid blijkt onvoldoende houvast te bieden. De   ‘zin’ van de pro-ducten van die vrijheid kan niet slechts bestaan in het gegeven dat zij het resultaatzijn van het vrije handelen dat zijn eigen ontwerp daarin realiseert. Ook kan de zinervan niet bestaan in het gegeven dat dit product weer als  ‘materiaal’ of middel zaldienen voor een steeds verdergaande   ‘ vrije’  productiviteit. De ervaring kan menopdoen van: ‘is dit nu alles?, een leven in productiviteit, discipline, wat levensgenoten voortplanting. De horizon van zinloosheid of leegte verschijnt onvermijdelijk zoals boven is aangegeven. Of, anders gezegd, de basis, de legitimiteit van dit pro-ces wordt in het proces zelf ondergraven: wat men als hoogst zinvol zag (vrije

Han van Diest

. Zie: Schelsky;  : Auf der Suche nach Wirklichkeit . Diedrichs, Düsseldorf & Köln p.   e.v. p. e.v..; zie ook: Coolen, M., , ‘Reflexieve zedelijkheid in de hoogmoderne samenleving, in: Hegel Actueel,Over de betekenis van het Hegeliaanse denken voor wetenschap, religie en politiek in de XXIe Eeuw, Univer-sitaire Pers, Deventer.

. Giddens,  , ‘Living in a Post-Traditional Society.’ in: Beck, U., Giddens, A., Lash, S.,  , Refle-xive Modernization,  Polity Press, Cambridge; Giddens, A.,   -,   Beyond Left and Right , Polity Press,Cambridge; Beck, U., , Risk Society: Towards a New Modernity , Sage Publications, London.

Page 195: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 195/295

rationele productiviteit) slaat om in zinloosheid. In de vorige paragraaf is dezeomstandigheid aan de orde geweest.

Op vele manieren (literatuur, filosofie, kunst, politiek, maatschappelijke bewe-gingen, universiteiten) is in de  e eeuw naar voren gebracht dat de rationalisering niet (eenzinnig) datgene heeft voortgebracht wat het moderne vrijheidsbegrip enhet hieraan inherente vooruitgangsgeloof ons voorhield: vrijheid, ontplooiing, ze-kerheid en een betere toekomst. Het is voldoende te verwijzen naar de twee we-reldoorlogen. Het vraagstuk naar levensdoelen krijgt een scherpe stem, mede om-dat omvattende verhalen van zin en betekenis (die van religies, maar ook die vande   ‘ vooruitgang ’) voor velen leeg of achterhaald zijn gaan klinken. Veel van deboven genoemde waarden werden als vervlakt, uitgehold verminkt en leeg ervaren.

In meer filosofische zin kan men stellen dat de moderne overheersing van ken-nis en wetenschappelijke deskundigheid verduistert dat er geheel andere dimensies

 van het menselijke bestaan zijn, die met die overheersing nauwelijks kans krijgen.Het is alsof een veelheid van chaotische informatiestromen, consumentengoede-ren, amusementvormen, reclame-uitingen, gefragmenteerde stedelijke gebieden,reductionistische, maar onderling inconsistente wetenschappelijke visies   ‘beteke-nis’ als zodanig lijken te vervangen, en de ‘onttovering ’ het verdwijnen van beteke-nis überhaupt gaat betekenen. Het lot van ieder integrerend perspectief lijkt slechtste zijn: een bijdrage leveren aan die veelheid, en draagt zo bij aan een verdere door-zettende betekenisloosheid. Maar onze menselijke conditie brengt   ‘betekenis’

noodzakelijk met zich mee; wat we ook doen en hoezeer we zelf bijdragen aandeze onttovering telkens blijkt het (ook te gaan om  ‘zinervaring ’. Historische vor-men van het christendom hebben dat laten zien, maar ook achter hedendaagse

 vormen van   ‘ verzakelijking ’ staan waarden, zoals die van rationaliteit, superieuren objectief inzicht/overzicht en menselijke waardigheid.

In de -er jaren, de periode waarin Schelsky zijn teksten schreef, kwamen anti-kapitalistische bewegingen sterk op. Krachtig verzet ontstond er tegen het ‘militair/industrieel complex ’. Men verzette zich tegen het conformistische gedrag van de

 jaren   van de wederopbouw dat geen ruimte liet voor individualiteit, creativiteiten spontane gevoelens. Tillich verkondigde in    tegen een groep afstuderendestudenten:   ‘We hopen dat er onder jullie meer non-conformisten zullen zijn, tenbehoeve van jullie zelf, ten behoeve van het land, ten behoeve van de mensheid. ’

Het ‘mechanisch’ systeem werd verafschuwd daar het alles instrumenteel maakt engeen intrinsieke waarden en organische menselijke verbanden toeliet. Men ver-

Vrijheid, markt en samenleving 

195

. Geciteerd in: Taylor, Ch.,    Een seculiere tijd,   vert. M. Stoltenkamp Lemniscaat Rotterdam,p. .

. De gebeurtenissen in   (waaronder de studentenbeweging) vonden een grote weerklank in dehele wereld. Taylor vat de kern van het leerstuk van de ‘revolutionairen’ uit die jaren als volgt samen: zij ‘…

gingen ervan uit dat innerlijke splitsingen, bijvoorbeeld tussen rede en gevoelens, en maatschappelijke

Page 196: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 196/295

zette zich tegen ecologische vernietiging, de massasamenleving, industriële woes-tijnen en onbeteugeld kapitalisme. Het ging om een verzet tegen het pact dat tech-nologie en kapitalisme met elkaar hadden gesloten. Hierbij valt te denken aan fi-guren als Adorno, Marcuse, Habermas. Maar kan eveneens denken aan demassieve en totale kritiek van Heidegger op de moderne vrijheid ( ‘humanisme’)en techniek (zie: hoofdstuk  ).

Op de achtergrond gaat het hier om een discussie die ten tijde van romantiek (eind  

e, begin   e eeuw) was ontstaan en die ik al eerder ter sprake bracht. Een

rationeel humanisme met zijn aandacht voor een permanente verbetering van pro-ductie en consumptiesystemen riep afwijzende reacties op waarin dit humanismewerd beschuldigd van vervlakking en verraad aan   ‘werkelijke’ en hogere levens-doelen (o.a. de  Jugendbewegung  met haar verering voor gemeenschappelijkheid,natuur en een ‘levensfilosofie’).

Er heerste echter geen overeenstemming over die levensdoelen; deze kondendivers zijn: men had de   ‘keuze’, vandaar ook de vele opties die al vanaf de  e helft

 van de e eeuw werden geformuleerd.In eerste instantie speelde deze kwestie vrijwel alleen op het niveau van elite-

groepen (‘intellectuelen’, kunstenaars e.d.). In de loop van de  e helft van de   e

eeuw werd deze situatie (min of meer) maatschappelijk universeel, onder andere vanwege de opkomende media en de welvaartsgroei. In de populaire muziek kwamhet protestlied op. Het universele Christelijke kader verloor meer en meer zijn be-tekenis, terwijl het rationele productieve humanisme onvoldoende in staat bleek zin en betekenis te geven aan het ‘welvarende’ leven van mensen. De droom en hetperspectief van het vooruitgangsgeloof als vrucht van de verlichting werd hevig terdiscussie gesteld. En daar waren redenen voor. Een vernietigende maar eindelozeoorlog in Vietnam met hoogmoderne middelen, een oplopende wapenwedloopwaarin Oost en West elkaar beconcurreerden met wederkerige dreigingen, waarinde inzet het aantal keren was dat men in staat is de wereld met atoomwapens te

 vernietigen, en de dramatische voorspellingen van de Club van Rome op het ge-bied van het milieu zijn daarvan de belangrijkste.

Han van Diest

splitsingen, bijvoorbeeld tussen arbeiders en studenten, evenals splitsingen tussen levensdomeinen, bij- voorbeeld tussen werk en spel, én intrinsiek met elkaar in verband stonden én niet los konden wordengezien van overheersing en onderdrukking (de onderdrukking van gevoelens door de rede en van de hand-arbeiders door hoofdarbeiders, de marginalisering van spel ten gunste van  ‘serieus werk ’)’. O.c.:    Eenalomvattende revolutie diende deze splitsingen en vormen van onderdrukking ongedaan te maken.

. Zie o.a.: Adorno, T. W., Horkheimer, M.   () Dialectic of Enlightenment . Transl.: EdmundJephcott. Stanford UP: Stanford; Horkheimer, M,   ,  Eclipse of Reason  Oxford University Press: New York; Marcuse, H.,   ,  Eros en Cultuur.  Bijleveld, Amsterdam; Marcuse, H.,  ,  De eendimensionalemens, Paul Brand, Bussum; Habermas, J.   /,  Technik und Wissenschaft als Ideologie,  Suhrkamp,Frankfurt am Main; Habermas, J.  , Erkenntnis und Interesse, Suhrkamp, Frankfurt am Main. Voor eenoverzicht, zie: Rush. F. (ed.),  , The Cambridge Companion to Critical Theory.  Cambridge University Press, Cambridge/New York.

Page 197: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 197/295

Maar ook binnen het wetenschappelijk/technisch bedrijf zelf, dat wil zeggen: de‘motor’ van de maatschappelijke vooruitgang, bleek geen sprake te zijn van conti-nue vooruitgang. Ik kan in dit verband wijzen op het   ‘niet-rationele’ karakter vande zogenaamde paradigmawisselingen binnen de natuurwetenschappen die Kuhnheeft beschreven. Binnen wetenschappen of de wetenschapstheorie staan voort-durend methoden en technieken van onderzoek ter discussie. Feiten bleken  ‘ valueladen’ te zijn. Felle discussies over de mogelijkheid en wenselijkheid van de  ‘waar-devrijheid’  van wetenschappen werden gevoerd. We hebben al gezien op welkewijze het werk van Morgan eveneens uitdrukking geeft aan een veelheid inconsis-tentie organisatietheoretische perspectieven op organisaties. Ook daar kunnen weniet spreken van een vooruitgang: er lijkt eerder sprake te zijn van een   ‘ vooruit-gang ’ in verstrooidheid.

Schelsky doorzag als socioloog deze problematiek al in een vroeg stadium. Hijstelde vervolgens de vraag op welke wijze de samenleving hiermee om kan gaan.

Door de veelheid van beïnvloedingen, (keuze)mogelijkheden, aanbod enz. stelthij zich permanent de vraag naar zin en betekenis: wat betekent het voor de menspermanent zowel subject als object te zijn van wetenschappelijke of technischeconstructies? Door de verdergaande verwetenschappelijking en permanente tech-nologische innovaties binnen de samenleving zijn structuren, idealen en opvattin-gen geen vast gegeven meer. Geen enkele inhoud ligt meer vast; geen enkele cultu-rele traditie of identiteit kan men als een vaste thuisbasis zien. Anders gezegd, er isgeen sprake meer van een omlijnde horizon van zin en betekenis van waaruit menin staat is tot het geven van definitieve antwoorden op de vele levensvragen. Deconcrete vrijheid is sociaal/cultureel gedwongen om reflectie te worden. In dezesituatie is het onvermijdelijk dat de vraag opkomt naar de wijze waarop men con-creet gestalte kan geven aan de in termen van het vorige hoofdstuk  ‘transcendenta-le openheid’, dus de vraag naar de oriëntatie of betrokkenheid van deze vrijheid.Hoe kan nog gestalte gegeven worden aan zoiets als het   ‘goede’? Kan het   ‘goede’

alleen werkzaam zijn in samenhang met het esthetische (‘schone’) of aantrekke-lijke, een weg die bijvoorbeeld Adorno koos? Is de   ‘waarheid’ niet versnipperd ineen geheel van opvattingen, beelden enz. die elkaar telkens weer afwisselen? Maarimpliciet blijven we georiënteerd op waarheid. Wat kunnen we daar nog mee?

Men zou hier kunnen spreken van een   ‘hoog ’ moderne conditie van menselijk leven. Deze conditie bestaat erin dat tot de horizon van de transcendentale open-heid de vraag naar zin zelf behoort of gaat behoren. Ik gaf dat eerder al aan. De‘boventijdelijkheid’   van de transcendentale oriëntaties, het gegeven dus dat die

Vrijheid, markt en samenleving 

197

. Kuhn, T. S.,   The Structure of Scientific Revolutions. Second edition, The University of Chica-go, Chicago. Zie ook: Bernstein, R. J.,  , Beyond Objectivism and Relativism. Science, Hermeneutics andPraxis. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, deel II.

Page 198: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 198/295

 vragen telkens weer en overal opduiken in de context van het ‘ware’, het ‘goede’ enhet ‘schone/aantrekkelijke/fascinerende’ laat zich vertalen in wat Schelsky  ‘Dauer-reflexion’ heeft genoemd. Het betreft hier een verschijnsel dat reeds in de  e eeuw is ontstaan en dat Habermas heeft gethematiseerd als  ‘publieke ruimte’.

Verspreide publicaties en plaatselijke discussiegroepen kunnen we zien als bij-dragen aan een eindeloos ‘debat’ of  ‘gesprek ’ dat door de gehele samenleving heengevoerd wordt. Ver van elkaar wonende mensen verbinden zich door middel vanmedia als boeken, kranten, pamfletten e.d. met elkaar door onderling van gedach-ten te wisselen, echter zonder elkaar te kennen of ontmoet te hebben. Vervolgensbespreekt men die gedachten in zitkamers, koffiepauzes in bedrijven, koffiehuizen,salons, cafés enz. Zoiets als een reflexieve publieke opinie of reflexief/kritisch alge-meen bewustzijn ontstaat waarin ook  ‘zinvragen’ op de agenda staan. Gebeurtenis-sen, nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen maar ook zaken uit de persoonlijkesfeer (via romans e.d.) komen ‘overal’ in de samenleving aan de orde. Deze ruimteis onafhankelijk van het politieke domein; politieke zaken kunnen daar ter sprakekomen zonder in het teken te staan van een politieke besluitvorming (zoals dat

 voorheen doorgaans het geval was in bijvoorbeeld elitaire kringen rond het hof).Potentieel kan iedereen deelnemen aan deze discussie. Burke, een auteur uit de

e eeuw schreef over het toenmalige Engeland:

In een vrij land zijn alle mensen van mening dat ze bij alle publieke zaken be-trokken zijn, dat ze het recht hebben zich daarover een mening te vormen endaarvoor uit te komen. Ze wegen, onderzoeken en bespreken deze zaken. Ze zijnnieuwsgierig, geestdriftig, aandachtig en waakzaam, en door dagelijks over dezezaken na te denken en daaraan nieuwe dingen te ontdekken, verwerven zeer

 velen onder hen daarover kennis   …   . Terwijl in andere landen, waar slechtsmannen wier ambt hen daartoe noopt veel kennis van of aandacht voor publie-ke zaken te hebben en hun meningen niet tegenover elkaar durven te stellen, een

 vermogen van deze aard slechts zelden voorkomt, in welke levensfase dan ook.In vrije landen treft men vaker meer echte wijsheid en scherpzinnigheid tenaanzien van publieke zaken aan in werkplaatsen en fabrieken dan in ministerra-den van vorsten in landen waarin niemand zich een mening durft te vormentotdat die mening hem wordt voorgelegd.

Han van Diest

. Habermas, J.,   (), The structural Transformation of the Public Sphere, MIT Press, Cam-bridge, Massachusetts. Zie ook: Taylor, C.  . Modern Social Imaginaries, Duke University Press: Dur-ham/London, hfst. .

. Burke, geciteerd in: Taylor, Ch.,   Een seculiere tijd, vert. M. Stoltenkamp, Lemniscaat Rotter-dam, p. /.

Page 199: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 199/295

Institutionalisering van permanente reflectie

Schelsky stelt zich de vraag op welke wijze deze permanente reflectie sociaal ge-stalte krijgt of kan krijgen. Hij spreekt dan over de institutionalisering van de‘Dauerreflexion’. Het gaat er hier om dat er sociale verbanden gaan ontstaan metals doel of functie die  ‘Dauerreflexion’ te ‘beoefenen’.

De Dauerreflexion institutionaliseert zich in feite op twee manieren. De eerstemanier is functioneel. Voortdurende technologische en maatschappelijke innova-ties roepen het probleem op hoe mensen zich daaraan kunnen aanpassen en eradequaat mee om kunnen gaan. In dit licht is het verschijnsel van de  ‘permanenteeducatie’ en het bestaan van georganiseerde beroepsgroepen van belang. Binnenorganisaties is iets vergelijkbaars aan te treffen. Vanuit functioneel perspectief gaathet erom dat mensen (medewerkers) in staat zijn om met deze telkens verande-rende factoren, invloeden en innovaties ‘zelfstandig ’ en adequaat om te gaan. Men-sen worden   ‘gedwongen’ tot het voortdurend losweken van   ‘ vaste’ voorstellingenen opvattingen opdat zij zich kunnen aanpassen aan een ‘turbulent’ geworden om-geving.

Deze vorm van reflectie is in veel organisaties geïnstitutionaliseerd in de vorm van H(uman) R(escource) M(anagement). Zij is functioneel omdat zij in het tekenstaat van het vermogen van medewerkers om met de dynamische werkomgeving efficiënt en effectief om te gaan. Men moet immers  ‘flexibel’ en soms ‘onorthodox ’kunnen zijn en niet schrikken voor een reorganisatie of verandering van arbeids-taak of werkplek. Maar men kan ook denken aan zaken als overleggroepen binnenorganisaties waarin het gaat om de kwaliteitsverbetering van van alles en nog wat,aan projectorganisaties gericht op nieuwe   ‘zinnige’ producten en diensten binnenbedrijven, enz. Ik kom hier in het laatste hoofdstuk op terug. Maar er is hier nog sprake van een gekortwiekte vorm van reflectie: de context van functionaliteit, ef-fectiviteit e.d. is hier nog verondersteld en staat zelf nog niet ter discussie.

Dat gebeurt wel in een meer   ‘existentiële’ benadering of   ‘invulling ’ van de per-manente reflectie: deze reflectie vervult dan een zinarticulerende en kritische func-tie. Via de institutionalisering van deze dimensie van permanente reflectie wordt

 voldaan aan de maatschappelijke behoefte aan zelfbezinning en kritiek. Door voortdurend versteende opvattingen, meningen en vooronderstellingen aan deorde te stellen, te bekritiseren en eventueel te verwerpen ontstaat volgens Schelsky ruimte voor een  ‘hogere spiritualiteit’. Doel hierbij is nieuwe  ‘krachten’ vanuit het

Vrijheid, markt en samenleving 

199

. Schelsky, o.c. ,  . Een Franse minister aan het eind van de  e eeuw (Necker) omschreef  ‘pu-blieke opinie’ als een  ‘invisible power without money, without police, and without an army ’ die echter eengrote invloed heeft op de politiek van de regering. Het eerste   ‘opinieblad’   (), The Spectator, wilde‘philosophy out of closets and libraries’ krijgen, ‘to dwell in clubs and assemblies.’ (Muller, J. Z.,  . TheMind and the Market. Capitalism in western Thought. Anchor Books, New York, p.  ,  ).

Page 200: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 200/295

innerlijke van de mens aan te boren, waardoor de mens zich kan vernieuwen of  verrijken.

…  De mens stoot deze geobjectiveerde, versteende en eenduidig gewordenwaarheden resp. vormen van de reflectie [dogma’s versteende opinies e.d.] vanzich af om zich met steeds nieuwe krachten van de reflectie in zijn onuitputte-lijke en bodemloze innerlijkheid te keren.  

Deze gedachte kan men interpreteren als een poging om de horizon van denken endoen en het hierin geïmpliceerde zelfbeeld (mede) tot onderwerp van reflectie temaken. Zoals aangegeven, het kan niet meer gaan om een dogmatisch patroon vaninvullen van ‘levensvragen’, zoals in meer traditionele samenlevingen. Ook kan hetniet meer gaan om een permanent aan de orde stellen van de vraag naar een hoge-re effectiviteit, productiviteit enz. Ten slotte kan het hier ook niet slechts gaan omeen subjectivering (en daarmee marginalisering) van dergelijke levensvragen. Eer-der geldt het tegendeel. Het gaat hier om een interactief en aanhoudend zoekennaar wat   ‘waar’,   ‘echt’ en   ‘ juist’ is van in principe alle zaken waar mensen mee temaken hebben. Op de achtergrond hiervan kan een besef of gevoel ontstaan datons denken zich blokkeert door krachtige vooronderstellingen die tegelijk in hogemate verborgen zijn. Het kan ook gaan om een diep gevoeld persoonlijk inzicht ineen hogere of meer omvattende werkelijkheid waar de innerlijke persoonskernmee verbonden is of kan zijn.

Een kenmerk daarbij is dat het om een zoektocht gaat waarvan het perspectief open kan blijven. Want ook ieder  ‘grand narrative’ kan ter discussie staan. Vanuitde (de concrete persoon in bepaald opzicht omvattende) transcendentale oriënta-ties van waarheid, goedheid en schoonheid betekent dit dat zij in die zoektocht de‘kans’ krijgen om in een unieke diversiteit aan gestalten tot uitdrukking te komenmaar ook om die diversiteit met elkaar te verbinden. Wellicht dat men kan zeggendat de institutionalisering van de permanente reflectie te interpreteren is als eensociale weerstand tegen een tendens om het creatieve en unieke van mens en we-reld in de kiem te smoren door steeds verder onttovering en rationalisering. Demenselijke conditie vereist ‘zin’, en die eis krijgt hier sociaal gestalte. Die instituti-onalisering is het ontstaan van een sociaal kader waarin de contingentie van deconcrete vrijheid reflexief tot uitdrukking kan komen. Aldus wordt zichtbaar opwelke wijze op sociaal niveau een mogelijkheid ontstaat om weerstand te biedentegen mogelijke (individuele en maatschappelijke) ontsporingen die het gevolg kunnen zijn van het streven naar absolute vrijheid in haar diverse gestalten.

Han van Diest

. O.c. ; zie ook:  .

Page 201: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 201/295

De relatieve scheidingen tussen de contexten van het religieuze, kunstzinnige,politieke en het alledaagse volstaan niet meer. Ofwel, het  ‘absolute’, het ‘transcen-dente’ maar ook het  ‘innerlijke’ staan niet meer tegenover het ‘aardse’ of het  ‘nut-tige’. De   ‘New Age’ is hiervan wellicht prototype. Om het tamelijk extreem in dewoorden te zeggen van een industrieel ontwerper: het opentrekken van een keu-kenlade mag/moet gepaard gaan met een esthetische ervaring of fascinatie vansoepel lopende kogellagers. Kwaliteit van ‘kleine dingen’ hebben diepte. In mijn‘gewone’ huiskamer ‘mag ’ een (fraaie reproductie van een) uniek schilderij hangen.Goede geluidsapparatuur maakt het mogelijk om unieke muziekevenementen tebeleven terwijl groepjes van muziekliefhebbers zich kunnen organiseren om nieu-we optredens te beluisteren en te bespreken.

In een onoverzichtelijke veelheid van sociale vormen krijgt dit soort van reflec-ties gestalte. Men kan denken aan de gezinssituatie zelf, de praatprogramma ’s diedaar gezien en besproken worden, vriendenkringen, de vrijwel geheel informeleclubjes van mensen die geregeld bij elkaar komen gebaseerd op al of niet telkenswisselende thema’s, sociale werkgroepen in bepaalde stedelijke wijken, actiegroe-pen, commissies en werkgroepen in sociale instellingen of ziekenhuizen, politiekedenktanks, discussiefora op internet, enz. enz. De vraag naar concrete zin of oriën-taties waarnaar concrete personen zich (kunnen) richten en waaraan zij op indivi-duele wijze gestalte (kunnen) geven wordt in vele sociale verbanden gesteld, maarook  ‘geleefd’. Met dit laatste bedoel ik het gegeven dat het thema van betekenis enwaarde een centrale zorg is van de hedendaagse situatie. In algemene zin kan menzeggen dat aspecten van de cultuur hier bij voortduring aan de orde komen, metals   ‘emergent’  gevolg dat diezelfde cultuur sociaal-reflexief van aard wordt. Eencultuurgemeenschap krijgt hiermee een   ‘transcendentaal reflexief ’  zelfconstitue-rend karakter: via de permanente reflectie komen (ook) die waarden normen enpraktijken aan de orde die tot de voorwaarden behoren van de specifieke sociaal-culturele praxis die die gemeenschap kenmerkt of constitueert. Tot de activiteiten

 van hedendaagse cultuurgemeenschappen behoort met andere woorden de op re-flexieve en intersubjectieve wijze te   ‘stichten’ grondlegging, legitimering of basis

 van die gemeenschap. Dit gebeurt vanuit een besef dat het niet van te voren vast-staat wat het resultaat zal zijn omdat de deelnemers hierin actief en scheppendactief zijn. Dit brengt overigens met zich mee dat dergelijke gemeenschappenkwetsbaar zijn, mede vanwege de telkens voor de handliggende ‘oplossing ’ om op-

Vrijheid, markt en samenleving 

201

. In dit verband is lezenswaardig: Pirsig, R.  (), Zen en de kunst van het motoronderhoud.Ooievaar, Amsterdam. Uiteraard is hier de kritiek mogelijk dat dit triviaal en neerkomt op een  ‘zich goed voelende’ oppervlakkigheid. Maar het is van belang te onderscheiden tussen de aard van het fenomeen datik tracht te beschrijven enerzijds en wellicht afgevlakte vormen daarvan anderzijds. Zo kan men m.i. ditfenomenen niet afdoen door ze als wollige, soms tegenstrijdige vormen van egocentrisme te karakteriseren:het betreft hier in eerste instantie existentiële kwesties.

Page 202: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 202/295

 vattingen die ter discussie staan te   ‘subjectiveren’  (transformeren) naar louteremeningen van mensen. In dat geval komen die meningen (in principe) onverschil-lig tegenover elkaar te staan. De dooddoener ‘dat iedereen zijn/haar eigen mening heeft’ heeft dan mogelijk het laatste woord en men gaat over tot de   ‘orde van dedag ’: het sociaal verband dreigt uiteen te vallen.

Dit houdt dus ook niet in dat men de notie van permanente reflectie slechts alsindividualiserend of  ‘cerebraal’ heeft op te vatten. Zeker, ieder individu heeft hierin‘zijn eigen weg ’ te gaan. Maar zowel het proces als de inhoud van deze reflectiemaakt dat we geen eenlingen hoeven te worden. Al communicerend richt iedermens zich op zijn of haar wijze op een culturele inhoud (of waarde) waar zij allenzich op kunnen betrekken en zich betrokken op weten. Het prototype daarvan iswellicht een festival of een landelijke inzamelingsactie (bijvoorbeeld n.a.v. de aard-beving in Haïti). In sommige situaties is de horizon van het zoeken zelf al gemeen-schapsvormend. Voor boven genoemde   ‘subjectivering ’  ontstaat ruimte op hetmoment wanneer dit niet lukt, wanneer we niet in staat zijn een gemeenschappe-lijk referentiepunt te ervaren of onder woorden te brengen.

Samensmelting van het intieme en het publieke?

Elementen van zowel openbaarheid als intimiteit komen samen in geïnstitutionali-seerde vormen van permanente reflectie. Zij zijn niet adequaat te interpreteren

 vanuit het perspectief van het gangbare onderscheid tussen de publieke of maat-schappelijke sfeer enerzijds en de intieme of privé sfeer anderzijds. Het gaat hierom verbanden die zowel kenmerken vertonen van de politiek-maatschappelijkesfeer (doelbewust georganiseerd, een min of meer open toegankelijkheid en derge-lijke) als ook van de intieme of privé sfeer (de uniciteit en diversiteit van de parti-ciperenden komen erin tot uitdrukking). Dit sociale kader doorbreekt om zo tezeggen voortdurend dit onderscheid. Geen enkel aspect van het menselijk bestaanis hiervan per definitie uitgesloten: intimiteit, seksualiteit, vriendschap, lichame-lijkheid, werk, maar ook politiek en religie zijn hierin voortdurend onderwerp of krijgen aandacht. Op   ‘publieke wijze’ zoeken mensen voortdurend intimiteit ter-wijl intimiteit mogelijk dieper wordt ervaren als zij publiek wordt. Telkens lijkt hette gaan om een streven naar een onmiddellijkheid, intensiteit en intiem contact datniet (meer) opgesloten kan/wil worden in een private sfeer. Het wereldwijd popu-laire programma ‘Big Brother’ is hiervan een sprekend maar eenzijdig voorbeeld.

Grote kaderverhalen hebben, zo zeiden we boven, voor een deel hun krachten verloren evenals voor een deel hierop gebaseerde sociale verbanden en verwach-tingspatronen. Er is een ruimte ontstaan waarin mensen publieke maar ook per-soonlijke zaken vrij van oneigenlijke beweegredenen naar voren kunnen (en  ‘moe-ten’) brengen. De kansen lijken kleiner geworden te zijn dat een mogelijkespanning tussen wat mensen daadwerkelijk doen en hun ideologische,  ‘grote’ ver-

Han van Diest

Page 203: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 203/295

halen verborgen blijft. Het publiek worden van declaratiegedrag van mensen inpublieke functies is daarvan de getuige. Integriteit van mensen en organisatieswordt een publiek onderwerp.

Vervreemding van   ‘ voorgebakken’, bijvoorbeeld representatief/democratischepolitieke structuren of partijen lijkt daardoor voor de hand te liggen. Met het ver-dwijnen van een op basis van die   ‘ verhalen’ doorleefde legitimering van een poli-tieke orde hangen deze politieke structuren in zekere zin in de lucht. Het   ‘werke-lijke’   leven ervaart men   ‘buiten de politiek ’, terwijl de politieke sfeer er(noodzakelijk?) een lijkt te worden waarin men   ‘maar wat doet’. Die sfeer raaktdan vervreemd van het   ‘werkelijke leven’. In dit perspectief kan men de opkomstzien van de vele lokale politieke partijen. Landelijke verkiezingen worden vooralbeslist door sprekende persoonlijke kenmerken van kandidaten, die, als ze eenmaalaan de macht komen, gedwongen zijn eveneens (in de ogen van velen) ‘maar wat tedoen’, om tenslotte, in geval van een herverkiezing weer een beroep te doen op hunpersoonlijke kwaliteiten. Weet een politicus echter een onderwerp klip en klaaraan te snijden dat als relevant wordt ervaren voor het  ‘werkelijke leven’, dan is zijnkans op succes groot, ook al blijken achterliggende motieven of gevolgen van de

 voorgestane politiek negatief uit te pakken voor dit  ‘werkelijke leven’.In het laatste hoofdstuk zal ik proberen te laten zien dat organisaties als cultuur-

gemeenschappen eveneens deze vermenging van het publieke en het private latenzien. Die vermenging heeft daar een functionele reden: zij kan (tot op zekere hoog-te) als voorwaarde gaan verschijnen voor hun   ‘productiviteit’, dus voor hun kan-sen op voortbestaan. Hier mee hangt samen dat zij als  ‘private’ organisaties in eenbelangrijke mate gestalte geven aan het algemene ‘goede leven’, dat vanouds gezienwordt als behorend tot de zorg van het politieke/publieke leven. Andersom is het

 vanuit dit perspectief begrijpelijk dat de politieke sfeer frequent een beroep doet opdeze ‘private’ organisaties. Ik kom hier nog op terug.

Deze institutionalisering van de permanente doorbreking van het publieke/openbare en het intieme/ individuele, maar ook de betekenis van de permanentereflectie in economische organisaties is bij Schelsky om begrijpelijke redenen nietof onvoldoende naar voren gebracht. Hij denkt deze institutionalisering van de‘Dauerreflexion’ in hoofdzaak nog los staat van de maatschappij met haar organi-satie van de arbeid. Dat de zgn. universalisering van de permanente reflectie ook arbeidsorganisaties betreft heeft hij niet in zijn analyses weten te betrekken. Hetbelang van Schelsky is dat hij het fenomeen van de institutionalisering heeft door-zien.

Universalisering van permanente reflectie: Giddens

De socioloog Giddens heeft in zijn werk laten zien op welke wijze de permanentereflectie (inmiddels) het hele (‘westerse’) maatschappelijke leven doortrekt. Hij be-

Vrijheid, markt en samenleving 

203

Page 204: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 204/295

schrijft dit proces in termen van een universalisering van de sociale reflectie. Men-sen zijn gedwongen een actieve houding aan te nemen ten aanzien van alle aspec-ten van hun leven. Wat we eten, hoe we ons kleden, wie we willen zijn, wat wegaan doen, welk werk we gaan doen, carrièreplanning, hoe we ons intiem- en pri-

 véleven wensen vorm te geven, tot welke maatschappelijke groepen we willen be-horen, hoe we met het ouder worden willen omgaan enz. enz., ligt niet meer vast, isniet meer door een traditie of sociale klasse bepaald. Iedereen is gedwongen hierpermanent keuzes te maken. In deze keuzes spelen onvermijdelijk allerlei globale(en lokale) ontwikkelingen een rol, die via de media tot de concrete leefwereld vanmensen gaan behoren. En andersom is deze keuze (in meer of mindere mate) weer

 van invloed op deze globale ontwikkelingen. Vandaar dat Giddens schrijft over deindividuele mens als ‘reflexief project’

, als ‘ verhaal’, in een globale context, waar-in traditionele, vanzelfsprekende antwoorden op leef- en levensvragen zijn ver-dwenen. Het betreft hier individuele zoektochten die mensen met elkaar, of (on-

 verschillig) tegenover elkaar ondernemen en zijn daarom ook altijd sociaal. Dekeuze voor een afgezonderde levensvorm kan gepaard gaan met een verbinding met de gehele wereld (internet). Alleen al het ondernemen van die tochten geeftkracht, eventueel ‘spiritualiteit’.

Dit moet mede gezien worden in de context van de teleurstellende ervaringen van/na de jaren   ’ en   ’, waarin binnen het   ‘rijke westen’ een utopische geestheerste van solidariteit, bevrijding en heelheid. Ik schreef er meerdere malen over.Daarbij is de volledige ineenstorting van het marxistische communisme gekomen.Voor Fukuyama is dat reden om te spreken van   ‘het einde van de geschiedenis’

waarin het liberalisme als overwinnaar uit de bus komt. De grote verhalen en uto-pische verwachtingen zijn stil gevallen. Er is sprake van fragmentering op ieder

 vlak; het zgn.   ‘postmodernisme’ is daar een verwoording van. De morele en poli-tieke oriëntaties lijken in vooral procedureel van aard te zijn waarbij het er om gaateen totaal onoverzichtelijke diversiteit aan individuele levensvormen mogelijk temaken. Hoe kan men hier betekenis aan geven?

Han van Diest

. Giddens, A.,   , Living in a Post-Traditional Society, in: Beck, U., Giddens, A., Lash, S.,   ,Reflexive Modernization, Polity Press, Cambridge, en: Giddens, A.,  -, Beyond Left and Right, Polity Press, Cambridge.

. Reflexief betekent hier dat in de keuze de eigen verhouding tot het gekozene centraal staat, en nieteen voorgegeven keuze vanuit een traditie, die bij Giddens zowel traditioneel (geloof, stand) als modern(instrumentele rationaliteit en klasse) kan zijn. Dit betekent dus, dat in alle levensvormen de onmiddellijk-heid (= afwezigheid van een reflectie op de eigen verhouding tot hun inhoud) is doorbroken.

. Fukuyama, F., , Het einde van de geschiedenis en de laatste mens, Uitgeverij Contact, Amster-dam/Antwerpen. Met dit einde betreurt hij een hiermee gepaard gaand verlies van een verheven levensvisie(heroïek, solidariteit e.d.) wat men overigens zou kunnen opvatten als een argument voor het gegeven datde laatste mens niet is opgestaan.

Page 205: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 205/295

Charles Taylor schrijft in dit kader over de cultuur van de   ‘authenticiteit’.

Ieder van ons heeft zijn/haar eigen wijze om de onze menselijkheid te realiseren.Het is van belang de eigen wijze te expliciteren en te realiseren, en niet een leven teleiden dat aangepast is aan een model dat ons van buiten af is opgelegd door desamenleving, politiek, religieus gezag of een vorige generatie. Het gaat er om   ‘ jeeigen gang te gaan’, en als je het zinnig lijkt kun je ‘in therapie’ gaan. Thema’s dieeerder moreel van aard waren krijgen hierdoor een   ‘onschuldige’  inslag. Schuld-gevoel lijkt in eerste instantie op een ziekte te duiden. Lijden aan iets kan duidenop een te verhelpen psychische zwakte. Brooks beschrijft deze cultuur min of meerironisch als de cultuur van de   ‘zelfcultivering ’.   ‘Zelfcultivering is het hoogste ge-bod’… Daarom is dit geen botte en vulgaire zelfzucht, gericht op bekrompen ei-genbelang of domme opeenstapeling van bezit. Dit is een hogere zelfzucht. Hetgaat erom dat je ervoor zorgt zoveel mogelijk uit jezelf te halen, en dat betekenteen baan vinden die spirituele vervulling biedt, die maatschappelijk opbouwend,afwisselend en emotioneel verrijkend is, die het gevoel van eigenwaarde opkrikt en

 je voortdurend uitdaagt, en waarvan tot in eeuwigheid iets te leren valt.’

Deze universalisering van de permanente reflectie betekent dat culturele, per-soonlijke technologische, economische en sociale tegenspraken, kwetsingen en deaantasting van de menselijke eigenheid voortdurend aan de orde kunnen komenen kunnen worden bekritiseerd. Men kan deze ontwikkeling zien als een moge-lijkheid tot kritiek op een levensvorm die alleen gericht is op discipline, instrumen-tele controle en een vlak consumentisme. De reflectie krijgt dan de vorm van eenweigering de menselijke   ‘aard’ te beknotten en haar diepte te laten verstikken; zijhoudt een voortdurende reflectie in op de wijze waarop we met deze dingen om(kunnen) gaan.

Giddens laat ook zien dat de hedendaagse westerse productiemaatschappij voortdurend met zichzelf in tegenspraak komt waardoor zij van binnen uit open-breekt. De tegenspraken liggen verankerd in de condities van de productiesamen-leving zelf waardoor zij haar eigen bestaansvoorwaarden ondermijnt. De natuurwordt toenemend bedreigd en te gronde gericht door haar slechts eenzijdig in tezetten voor de productie. Uiteindelijk lijkt het mij in deze universalisering van depermanente reflectie ook altijd te moeten gaan om dit soort van tegenspraken enhiermee om grondmotieven van de moderniteit zoals dat van het streven naar deabsolute vrijheid. Dat motief krijgt in vele vormen gestalte en kan op mogelijk onverwachte en in eerste instantie ondoorzichtige manieren bepalend zijn voor de

Vrijheid, markt en samenleving 

205

. Taylor, Ch.,  . The malaise of modernity. Ansani, Toronto.. Brooks, R.  , Bobos in Paradise. Simon & Schluchter, New York, p. .. Giddens schrijft in dit verband over “life-“- resp. “generative politics”, Zie Giddens, : , ,  e.

 v.,  e.v.,   e.v... Zie Beck:  : .

Page 206: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 206/295

 vele concrete praktijken die onze maatschappij kenmerkt. In het bovenstaande hebik hiervan meerdere voorbeelden gegeven. Uiteraard wil ik nagaan op welke wijzedeze permanente reflectie werkzaam is (of kan zijn) in de context van organisaties.

Permanente reflectie en organisaties

In het volgende hoofdstuk wil ik een nog steeds vigerend beeld van organisatiebespreken dat niet meer adequaat is. Een organisatie is niet (slechts) te beschou-wen als een geproduceerde (‘gemaakte’) productiemachine waarin aan de top dekennis aanwezig is voor de productie van goederen of diensten aan de basis. Eencompetitieve omgeving enerzijds en toegenomen intersubjectieve reflexiviteit,mede op basis van een hogere graad van opleiding van mensen in organisatiesanderzijds maken traditionele productiebureaucratieën tot  ‘dinosaurussen’ van dehedendaagse samenleving. Het is onmogelijk deze reflectie buiten de deur van or-ganisaties te houden: mensen zijn nu eenmaal niet te reduceren tot slechts functio-nele instanties, ook niet in organisaties en leden van de organisaties hebben per-manent rekening te houden met wat er in de omgeving van organisaties zichafspeelt. Succesvolle productie kan afhankelijk blijken van kleine  ‘autonoom’ ge-stuurde productie-eenheden, waarin niet kapitaal, maar het vermogen tot reflectiegekoppeld aan technologische vaardigheden beslissend kunnen zijn. Hierinkrijgt de concrete vrijheid van mensen productiekracht. In organisatietheoretischetermen: de van de formele organisatie afgesplitste informele organisatie gaat on-

 vermijdelijk en expliciet (’formeel’) behoren tot de productiefactoren van een or-ganisatie. Anders gezegd: reflectie op de contingente inhoud van de concrete vrij-heid gaat zelf tot de productiefactoren behoren.

Hiermee krijgen functioneel bedoelde organisaties het kenmerk van zgn. re-flexieve cultuurgemeenschappen. De (vereiste, want   ‘productieve’) concrete vrij-heid is als reflexieve levensvorm van mensen ook altijd betrokken op normen enwaarden in het perspectief waarvan men die (productieve) activiteiten verricht.Deze normen en waarden vallen daarom (min of meer) samen met die van deorganisatiehandelingen (die ook altijd handelingen van mensen zijn).

Dit betekent dat de verhouding tussen het streven naar winst of rationaliteitomwille van zichzelf enerzijds en de zinnigheid van organisatieactiviteiten (en re-sultaten daarvan) vanuit het perspectief van waardeoriëntaties anderzijds perma-nent ter discussie kan en zal komen te staan. Deze verhouding over het hoofd zienimpliceert een verwaarlozing van de menselijke en organisatorische conditie.

Han van Diest

. Zie ook: Giddens,  :    e.v.,    e.v.,   ; Vgl. ook: Diest, J. van,  , () Zinnig Onderne-men. Het reflexieve handelen als grondslag voor de continuïteit van ondernemingen, Van Gorcum, Assenhfst.  en .

Page 207: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 207/295

Giddens geeft een omvattend kader aan waarbinnen deze discussie plaats kan vinden. Dat bestaat in de:

… recognition of sancticy of human life and the universal right to happinessand self actualization – coupled to the obligation to promote cosmopolitan soli-darity and an attitude of respect towards non-human agencies and beings, pre-sent and future.

In deze omschrijving formuleert Giddens de in zijn ogen relevante dimensies vanwat ik de   ‘transcendentale’ oriëntatie van de concrete persoon heb genoemd. Hetgoede als  ‘dragende’ betrekking tussen mens en wereld brengt hij hier naar vorenin termen van   ‘sancticy ’,  ‘universal right’,   ‘obligation’ en  ‘respect’. Al deze termenimpliceren momenten van een gegeven en te respecteren natuurlijke en menselijkewerkelijkheid, en staan daarmee op gespannen voet met het streven van de abso-lute vrijheid (in haar vele gedaanten). We kunnen onze samenleving in hoge matebeschrijven in termen van economie, efficiency en effectiviteit. Wat Giddens hierechter naar voren brengt is het inzicht dat de betekenis van de samenleving alsgeheel niet via dit beschrijvingsmodel is te formuleren. Er is meer over die samen-leving te zeggen dan dat zij een geconstrueerd raderwerk is van aaneengeslotenproductie, ruil en consumptie met eigen wetten en een eigen dynamiek. En dat‘meer’ moet hierin gerespecteerd en misschien wel benadrukt worden.

Dit kader is een voorstel voor een   ‘basishouding ’ die afzonderlijke en verande-rende inzichten te boven gaat. Giddens lijkt mij hier een algemeen besef van din-gen te willen op roepen of uit lokken dat de vorm dient te krijgen van een   ‘anti-ciperend vertrouwen’ dat altijd persoonlijk moet zijn.

Niet-economische dimensies zijn constitutieve elementen in het functioneren van organisaties, en dienen daarom ook deel uit te maken van de organisatietheo-rie. Dit is m.i. alleen goed mogelijke als we organisaties opvatten als cultuurge-meenschappen. Op welke wijze we dat kunnen is het onderwerp van het volgendehoofdstuk.

Vrijheid, markt en samenleving 

207

. Giddens, , p.  .

Page 208: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 208/295

Page 209: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 209/295

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking

In het eerste hoofdstuk zijn drie organisatieconcepten besproken, namelijk, hetmechanisch, organisch organisatieconcept en dat van de cultuurgemeenschap. Wekunnen deze concepten beschouwen als ankerpunten van de conceptuele ruimte of horizon waarbinnen we organisaties kunnen denken.

In de daarop volgende hoofdstukken heb ik geprobeerd om vanuit de idee vande vrijheid en vrijheidsontwikkeling de kernen van deze begrippen te doordenken.

In dit hoofdstuk wil ik twee vragen onderzoeken. Ten eerste wil ik nagaan onderwelke voorwaarden we deze begrippen (‘mechanisme’,   ‘organismen’ en   ‘cultuur’)zinvol kunnen hanteren in onze beschrijvingen van organisaties. Ten tweede wil ik consequenties daarvan nagaan voor het daadwerkelijk functioneren en besturen

 van organisaties.Maar als eerste sta ik stil bij het begrip organisatie zelf en de rol en betekenis van

organisaties in de samenleving als geheel.

Organisaties en samenleving

Iedere moderne levensvorm heeft als context de   ‘moderne’  samenleving. Diesamenleving onderscheiden we van zgn.   ‘traditionele’   samenlevingen. Zij is hetresultaat van een lang  ‘emancipatieproces’ waarin individuen en sociale verbandenzich hebben losgemaakt van een alles doordringende maar niet zonder meer expli-ciet ervaren ‘transcendent’ ordeningsprincipe.

In deze emancipatie heeft de kerk (als instituut opgevat) een belangrijke rol ge-speeld. Haar begin is gesitueerd in de klassieke oudheid; zij was een nieuwe vorm

 van religieuze groepsvorming die nieuwe  ‘dienstverlenende instellingen’ in het le- ven riep. Het ging bijvoorbeeld om verzorging van zieken en armen. Centraalstond het christelijke motief van naastenliefde. In de opkomende moderne tijdwerd deze ‘zorgfunctie’ overgenomen door zgn. ‘seculiere’ instanties. Onze ‘ verzor-gingsstaat’ is te zien als het resultaat van deze ‘emancipatie’.

De notie van zo’n ‘transcendent’ ordeningsprincipe staat in de moderne samen-leving niet meer voorop. De samenleving denken we eerder als het geheel van con-

209

. Voor een overzicht van de rol van organisaties in hedendaagse samenlevingen, zie: Scott, W.R. ,Organizations Rational, Natural, and Open Systems, Prentice Hall International, London, hoofdstuk  , en:Lammers, C.J., , Organisaties vergelijkenderwijs, Spectrum, Utrecht.

Page 210: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 210/295

crete individuen en organisaties die onderling allerlei   ‘gekozen’  relaties aangaan.De bijzonderheid van mensen kan hier tot haar recht komen; mensen kunnen hungekozen levensvorm gestalte geven. De betekenis van de samenleving als geheellijkt erin te bestaan het welzijn van haar leden mogelijk te maken. Individuen enorganisaties kunnen hun zelf gekozen individuele doelen en aspiraties daarin reali-seren of waarmaken. Zij maken hierbij noodzakelijk  gebruik van elkaar. Met alsgevolg dat de verhoudingen binnen iedere moderne samenleving permanent kun-nen gespannen zijn. Enerzijds is het individu (of het   ‘gezin’)   ‘klant’ of   ‘cliënt’, engaat het er om dat zij hun levensvorm gestalte kunnen geven. Anderzijds wordt hijals klant weer   ‘gebruikt’  (of   ‘gemanipuleerd’), bijvoorbeeld ten behoeve van het‘succes’ of voortbestaan van organisaties (die weer noodzakelijk zijn om dat  ‘wel-zijn’ mogelijk te maken). Enerzijds verwerkelijkt het individu zijn vrijheid in de

 vorm van arbeid en wordt die vrijheid als zodanig erkend. Anderzijds wordt hetarbeidende individu slechts beschouwd voor zover het als productiekracht nuttig is

 voor het   ‘succes’  van organisaties. Enerzijds beschikt het individu vrij over zijnarbeidskracht terwijl het anderzijds weer gedwongen wordt om die te   ‘ verkopen’

(aan organisaties) om brood op de plank te krijgen. Enerzijds zijn mensen onder-geschikt aan zgn. functionele doelen van organisaties of de samenleving als geheel,anderzijds maken deze doelen de verwerkelijking van hun identiteit (binnen enbuiten organisaties) op diverse manieren mogelijk.

Dit cluster van spanningsverhoudingen leidt tot dynamische verhoudingen bin-nen en buiten organisaties waarvan de interne logica in dit hoofdstuk aan de ordezal komen. Maar als eerste wil ik stil staan bij de vraag wat organisaties zijn.

Wat is een organisatie?

Organisatiedefinities

In de organisatietheorie doen veel definities van organisaties de ronde. De vol-gende tamelijk willekeurige lijst van definities geeft hiervan een indicatie. –   Organisaties zijn sociale eenheden (of groepen mensen) die bewust geconstru-

eerd en gereconstrueerd zijn teneinde specifieke doeleinden te realiseren.;

 –  organisatie is een menselijke groep, doelbewust samengesteld uit specialisten,die samenwerken ten behoeve van een bepaald doel;

 –   een sociale eenheid met enkele specifieke doelen (purposes);

Han van Diest

. Etzioni, Etzioni, A.,, Modern Organizations, Englewood Ciffs, N.J. Prentice Hall p. .. Drucker, P.F., , Post-Capitalist Society, Harper Business, New York Drucker, p.  .. Shafritz & Ott, , o.c. p. .

Page 211: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 211/295

 –   de organisatie is altijd een system van middelen met het oog op zekere doelen ende rationaliteit van de organisatie laat zich beoordelen vanuit haar aanpassing aan haar doelen;

 –  een organisatie is een sociale eenheid waarin voorzieningen worden getroffen voor activiteiten die gericht zijn op gestelde doelen;

 –  ieder sociaal arrangement waarin de activiteiten van een aantal mensen syste-matisch zijn gepland door andere mensen (die daarom autoriteit over hen heb-ben) teneinde een specifiek doel te realiseren wordt een organisatie genoemd ;

 –  organisaties dienen begrepen te worden als verzamelingen van individuen diespecifieke dingen doen en zeggen te doen;

 –  organisaties zijn samenlevingsverbanden, met een min of meer hiërarchisch ka-rakter, die functioneren op basis van een formeel-rationeel ontwerp met betrek-king tot functionalisatie-, coördinatie en finalisatieprocessen;

 –  een organisatie is een doelrealiserend samenwerkingsverband waarin belang-hebbende partijen in een coalitie samenwerken om een gemeenschappelijk doelte bereiken, maar ook om (ieder voor zich) een eigen doelstelling te realiseren

Er blijkt sprake te zijn van telkens terugkerende karakteristieken in de definities.Deze karakteristieken zijn: –  een organisatie bestaat uit mensen; –  mensen werken hierin samen; –   zij zijn betrokken op een doel of doelen.

Organisatie en omgeving 

Organisaties kan men zien als gevolg van de sociale differentiatie binnen de mo-derne samenleving. Het huishouden was ooit de plek waarin zowel werd geleefdals geproduceerd; beide (‘productie’ en   ‘leven’) maken de levensvorm uit van hetgezin. Maar de productieve functie is voor een belangrijk deel uit de levensvorm

 van het huishouden verdwenen. Zij vindt nu in  ‘aparte’ arbeidsorganisaties plaats.Zij verkrijgen daarmee een eigen ‘rationaliteit’.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

211

. Touraine, A. , Sociologie de l’action, Editions du Seuil, Paris p.  .. Pugh D.S. & Hickson D.J.,  , Writers on organzations, Penguin Books, p... Stinchcombe, A.L.  , ‘Formal Organizations’, in: Sociology: an Introduction, red.: Smelser, Wi-

ley, New York, p.  .. Eccles e.a., o.c. p... Lammers, C.J.,  , Organisaties vergelijkenderwijs, Spectrum, Utrecht., p... Keuning D. & Eppink, D.J.,   , Management en organisatie, theorie en toepassing, Stenfert

Kroese, Leiden., p.  .. Onder differentiatie versta ik het proces waarin functies die oorspronkelijk gezamenlijk werden

uitgevoerd uitkristalliseren en een eigen domein gaan innemen met eigen normen, regels en instellingen.

Page 212: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 212/295

We zijn hierbij geneigd organisaties tegenover hun omgevingen te denken diesamen de samenleving als geheel uitmaken. De omgeving is wat de organisatie zelf niet is. En de omgeving is niet dat wat de organisatie is. Beide staan zo oppositio-neel tegenover elkaar. Dit is uit de bovengenoemde definities af te leiden: alle be-ogen de organisatie zelf, maar niet  haar omgeving te definiëren.

Maar deze positie blijkt in de praktijk niet houdbaar: een organisatie blijkt (ook in de organisatietheorie) intern samen te hangen met haar omgeving. Dit maaktdat de verhouding tussen organisaties en hun omgeving telkens weer terugkomt inde organisatietheorie. Het is alsof de definitie van een organisatie telkens zowelwordt bevestigd als wordt ontkend; de organisatie is een zelfstandige entiteit en zijis dat tegelijk  niet .

De innerlijke band tussen organisaties en hun omgeving blijkt wanneer we or-ganisaties op een andere manier definiëren. Een organisatie kunnen we opvattenals de samenleving als  ‘geheel’, echter op een specifieke (‘unieke’) en beperkte wij-ze. In eerste instantie klinkt dat vreemd. Maar die vreemdheid verdwijnt wanneerwe ons bedenken dat bijvoorbeeld de belangen, waarden en richtinggevende oriën-taties van organisaties de samenleving als geheel betreffen. Organisaties zijn im-mers collectiviteiten van  de samenleving die ernaar streven gezamenlijk op te tre-den   in  de samenleving. Zeker, een organisatie heeft een eigen   ‘identiteit’, maarhierin komt tot uitdrukking waar zij in de samenleving staat en wat zij daartoe wilbijdragen. Kortom die  ‘identiteit’ is intern betrokken op de samenleving als geheel(en daarbuiten).

Als verheldering kan hier wellicht de relatie tussen een Europees land (bijvoor-beeld Nederland) en Europa dienen. Zo is Nederland zowel onderscheiden vanEuropa maar tegelijk een deel daarvan. Al het specifiek   ‘Nederlandse’   is tevensEuropees, terwijl al het ‘Europese’ (bijvoorbeeld: regelgeving) ook betrekking heeftop Nederland. In die zin kan men zeggen dat Nederland Europa is op een specifie-ke, unieke maar tegelijk beperkte wijze.

Formeel en materieel object van de organisatietheorie

De beperkte, specifieke wijze waarop een organisatie de samenleving als geheel  ‘is’

 vormt de basis van het formele object van de organisatietheorie. Bovenstaandedefinities van organisaties kan men zien als pogingen die specifieke wijze te bepa-len. Het verwarrende is wellicht dat het  materiële object van de organisatie  nietszoals ik dat in de vorige paragraaf heb proberen te doen. In het beste geval volstaatmen met een beschrijving van de wijze waarop organisaties in de samenleving  ‘inwerkelijkheid’ functioneren. Het lijkt mij een tekortkoming te zijn dat men niet of onvoldoende stilstaat bij de betekenis van die beschrijving. Zou men dat wel doen,dan kan men oog hebben voor het  abstracte karakter van het formele object, enzou men niet of minder voorturend de neiging hebben (die m.i. binnen de organi-

Han van Diest

Page 213: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 213/295

satietheorie is aan te treffen) om dit formele object te verzelfstandigen, dat wil zeg-gen te doen alsof het formele object zelf in de samenleving  ‘ vrij rondloopt’ om ver-

 volgens de zelfstandigheid ervan weer te betwisten (zie boven). Zo  ‘blijkt’ bijvoor-beeld de organisatiecultuur telkens weer   ‘ingebed’   te zijn in de cultuur van desamenleving als geheel. Die  ‘inbedding ’ kan men dan als  ‘ vondst’ introduceren.De interne betrokkenheid van een organisatie op de samenleving als geheel (haar‘omgeving ’) is dus   ‘onmiddellijk ’: haar doelen zijn maatschappelijke doelen, dewijze van samenwerking tussen mensen binnen organisatie gaat niet alleen de or-ganisatie zelf aan, en een organisatie staat (in principe) open voor ieder lid van desamenleving.

Kenmerken van het materiële object van de organisatietheorie impliceren voor-waarden voor de toepasbaarheid van het formele object van de organisatietheorie.In algemene zin kan men stellen dat een organisatie opgevat als een specifiek enbewust aangebracht sociaal verband niet mogelijk is zonder uit te gaan van speci-fieke kenmerken van het sociale als zodanig. We kunnen hierbij denken aan ken-merken als ordening en disciplinering van menselijk sociaal gedrag, kenmerkendie ‘pas’ als gevolg van maatschappelijk brede, veelal religieus ingestoken bewegin-gen (vanaf de   e eeuw) zijn ontstaan met als doel sociale   ‘chaos’ de wereld uit tehelpen om plaats te maken voor  ‘beschaving ’.

Het gaat in organisaties om een gestructureerde wijze van samenwerken. Daar- voor zijn mensen nodig die ijverig, betrouwbaar en voorspelbaar zijn en die bereiden in staat zijn zich aan overeenkomsten te houden. Een sociale hiërarchie in orga-nisaties zou niet mogelijk zijn als niet maatschappij breed het hieraan ten grond-slagliggende denken in hiërarchische structuren verbreid zou zijn. Medewerkerskunnen alleen dan als productiekrachten beschouwd worden als het maatschap-pelijk geaccepteerd is instrumenteel over mensen te denken en ernaar te handelen.Ook hier blijkt dat organisaties de samenleving als geheel ‘zijn’ (op een specifieke,beperkte wijze). En natuurlijk heeft het zin die  ‘wijze’ te onderzoeken.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

213

. In de mate dat hiervan sprake is kan men stellen dat de organisatietheorie bezig is met het oplossen van problemen die zij zelf eerst heeft ‘gecreëerd’. Dat kan het gevoel opleveren dat men bezig is met zakendie men allang  ‘weet’. Zo kan men zich afvragen of het punt van Granovetter, namelijk dat economischerelaties tussen individuen ingebed zijn in sociale netwerken en niet in een geabstraheerde, geïdealiseerdemarkt bestaan, hiervan niet een voorbeeld is. Zie: Granovetter, M. (). "The Strength of Weak Ties",

 American Journal of Sociology . Vol. , Issue , May  , pp.  -.. Zie hiervoor o.a.: Hale, J.  , The civilization of Europe in the Renaissance  Atheneum, New York,

en: Walzer, M.,  , The Revolution of the Saints A Study in the Origins of Radical Politics  Harvard Uni- versity Press, Cambridge Massachusetts. ‘Hij die geen fatsoenlijk bedrijf heeft waarin hij gewoon zijn werkdoet en geen vaste weg [heeft] waarop hij zich begeeft, kan God niet welgevallig zijn’  en: ‘De hersenen van eenman die niets uitvoert, worden als snel de werkplaats van de duivel ’ . (Cit in: in: Waltzer, o.c.:  / en ).

Page 214: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 214/295

Organisatiehandelingen in het teken van de vrijheid?

Wanneer we nader ingaan op de boven gegeven definities dan blijken zij een speci-fieke (conceptuele) verzelfstandiging of objectivering uit te drukken van het indi-

 viduele handelen van een (beperkte) groep mensen uit de samenleving. Deze ver-zelfstandiging wordt in de organisatietheorie doorgaans aan de orde gesteld via hetbegrip  organisatiestructuur . In die structuur komt die verzelfstandiging tot uit-drukking in de vorm van een gestructureerde opsplitsing en samenvoeging (‘coör-dinatie’) van uiteindelijk individuele (arbeids)handelingen. De organisatiestruc-tuur gaat op deze wijze optreden als het formele object van de organisatietheorie.

Hierbij is (impliciet) verondersteld waar het in arbeidshandelingen om te doenis. Die veronderstelling werkt door als we de vraag stellen naar de zin van organi-saties. Door het vermogen van de arbeid om meerwaarde resp. gebruikswaarde tescheppen draagt de arbeid bij aan de verwerkelijking van de concrete vrijheid. Zijdoet dit in hoge mate door natuurlijke processen en toestanden dusdanig opnieuw te ordenen dat de natuur (materieel) zelf in staat is gewenste gebruikswaarde teproduceren (denk aan instrumenten, vervoersmiddelen, enz.; zie vorige hoofd-stukken). Hierin speelt het gegeven een beslissende rol dat arbeid (en via haar: denatuur) in staat is meer gebruikswaarde te produceren dan noodzakelijk is voorhet in stand houden van de arbeider. Dit vormt de basis van het economische be-staansrecht van organisaties: winst. Voor organisaties in de publieke sector staatdit gegeven aan de basis van het streven naar meer ‘efficiency ’ resp. ‘kostenbespa-ring ’.

In (arbeids)organisaties wordt dit arbeidsvermogen van meerdere individuen(medewerkers) gestructureerd omwille van productiedoelen die anders niet of veelminder efficiënt zijn te produceren. Aldus verschijnen organisaties als vliegwielen

 voor de verwerkelijking van de concrete vrijheid. Op deze wijze komt tot uitdruk-king wat de zin is van arbeidsorganisaties; zij bestaan niet slechts omwille van zich-zelf maar staan zo bezien onder de norm van vrijheidsverwerkelijking. In de vorigehoofdstukken heb ik geprobeerd dit plausibel te maken. Als we hieraan vasthou-den dan staan arbeidsorganisaties onder een  dubbele norm. Ten eerste dienen or-ganisaties dusdanig te zijn dat hierdoor de verwerkelijking van de concrete vrijheid

 van medewerkers in ieder geval gedeeltelijk mogelijk wordt. Ten tweede dienenorganisaties dusdanig te zijn dat hun resultaten leiden tot producten en dienstendie men op maatschappelijk niveau kan zien als middelen (voorwaarden) voor de

 verwerkelijking van de concrete vrijheid van de leden van de samenleving. Hierkeert het eerder gemaakte onderscheid tussen rationaliteit resp. winst als doel inzich zelf enerzijds en winst en rationaliteit als (noodzakelijke) voorwaarde ander-zijds op het niveau van de inrichting (structuur) van arbeidsorganisaties terug.Deze structuur kan niet adequaat in termen van efficiency en (technische) effecti-

 viteit beoordeeld worden.

Han van Diest

Page 215: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 215/295

De basisconcepten van organisaties; de betekenis daarvan

Er blijken drie mogelijkheden te bestaan om de   ‘organisatiestructuur’ te kunnenbeschrijven, namelijk als mechanisch, organisch of cultureel  (cultuurgemeenschap).

Die organisatieconcepten zelf mogen niet opgevat worden als categorieën metbehulp waarvan diverse bestaande organisaties in soorten kunnen worden inge-deeld. Ieder  organisatieconcept is (mogelijk) relevant voor het beschrijven van  ie-dere organisatie. De vraag die echter telkens wel gesteld kan (en m.i. moet) wordenis: in welke zin en in welke mate een specifiek organisatieconcept van toepassing is.Slechts wanneer de sociale wereld kenmerken heeft die zich  laten beschrijven doormiddel van deze begrippen, heeft hun toepassing zin. Dit betekent andersom datwe hebben na te gaan wat een specifiek organisatieconcept aan kenmerken van desociale werkelijkheid veronderstelt, willen we in staat zijn om de adequaatheid vandat organisatieconcept (dus de specifieke invulling van het formele object van deorganisatietheorie) te kunnen bepalen. Dit wil ik in rest van dit hoofdstuk gaanonderzoeken.

Economische en technische gezichtspunten: over efficiency en effectiviteit

In het vorige hoofdstuk zagen we dat organisaties (ondernemingen) actoren zijn van economisch/maatschappelijk handelen. Onder organisatieactiviteiten versta ik activiteiten die erop gericht zijn een toegevoegde waarde te leveren aan klanten(een markt) en wel op een zodanige wijze dat hierdoor de (economische) continuï-teit van de organisatie zelf mogelijk wordt of gegarandeerd is. Welke rol winsthierbij speelt zal ik in het onderstaande onderzoeken.

Twee gezichtspunten blijken van belang. Een organisatie (onderneming) is eeneconomische entiteit. Zij is de belangrijkste actor op  ‘ vrije’ markt. Aan haar moge-lijke (voort)bestaan is een duidelijke voorwaarde verbonden: zij moet omzet reali-seren resp. winst genereren. Dit kan zij alleen als zij  effectief  (doeltreffend) is, datwil zeggen als zij de juiste kwalitatieve meerwaarde in termen van  gebruikswaardeweet te produceren (mensen moeten de producten om hun eigenschappen ‘willen’,nog los van de kosten). Om die meerwaarde te kunnen produceren moet zij zich-zelf (op georganiseerde wijze)  tot instrument  maken. Dit duidt op de organisatieals technische actor: de organisatie moet op zodanige wijze georganiseerd zijn datzij als instrument het juiste doel resp. de juiste meerwaarde realiseert (de techni-sche doeltreffendheid of effectiviteit). Het (financieel)economisch gezichtspuntresp. het winststreven eist evenwel (en in samenhang met onder andere de   ‘con-currentie’) dat de organisatie zowel economisch effectief  maar ook organisatorisch

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

215

. Zie: Diest, , hfst   en .

Page 216: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 216/295

efficiënt  (doelmatig) is.  Economische effectiviteit betekent dat zij meerwaarde alsgebruikswaarde weet te produceren waarvan de ruilwaarde hoger is dan de ruil-waarde van de in te zetten productiemiddelen. De technische  efficiency  is hier vanaf te leiden: het (effectieve) productieapparaat moet dusdanig ingericht zijn dat heteconomisch effectief is. Technische of organisatorische efficiency zijn dus  econo-

misch begrippen; economische efficiency is daarentegen een tautologie.Een organisatie als   ‘technische’ actor impliceert een interne verhouding tussen

doel en middel. Een organisatie veronderstelt  enerzijds een doel op grond waarvanhet zichzelf tot instrument (‘middel’) kan maken. Ze is immers een bewust geko-zen samenwerking (middel) omwille van zo’n   ‘doel’. Maar anderzijds  bepaalt  zijals economische/sociale actor tevens haar eigen doel: een organisatie stelt haardoel zelf vast. Als  doelstellende actor veronderstelt zij zichzelf als middel om datdoel te realiseren; als  realiserende   actor veronderstelt zij haar doel. Aldus is deorganisatie zowel voorwaarde voor zichzelf (als  doelstellende actor) als haar eigenmiddel (als instrument). Daar de voorwaarde van iets niet kan samenvallen metdat iets zelf, is er sprake van een interne tegenspraak. Het hangt af van de inrich-ting van de organisatie op welke wijze deze tegenspraak tot uitdrukking of tot een‘oplossing ’ komt.

In het  mechanisch organisatieconcept wordt deze tegenspraak   ‘opgelost’  doorhet doel (de doelbepaling) geheel buiten de organisatie te stellen. Dit doel be-schouwt zij als   ‘ van buiten af ’ gegeven. De organisatie wordt  enkel  als middel ge-dacht en verwijst als specifiek middel (dus als het ware ingebouwd in de specifiekestructuur van het middel) naar een gegeven, aan de organisatie uitwendig doel.

In het organisch organisatieconcept komt de  ‘oplossing ’ tot stand door het doelin het instrument zelf  te leggen: de organisatie als geheel is doel van de organisatieten behoeve waarvan het zichzelf (tevens) als instrument of middel stelt. Organisa-tieprocessen (‘delen’ van het geheel) zijn er omwille van het voorbestaan van hetgeheel, maar niet andersom. Wel is het geheel voorwaarde voor de delen (organi-satieprocessen): het maakt hun functioneren mogelijk. Bovengenoemde   externe

(‘maatschappelijke’) doelen worden hier opgevat als   slechts materiaal of middel  voor de overleving en groei van de organisatie.

In de organisatie als cultuurgemeenschap wordt de tegenspraak  ‘opgelost’ door-dat doel en middel telkens in elkaar overgaan. Ieder middel wordt juist  als middeldoel, en ieder doel wordt juist als doel weer middel. Concreter gezegd: organisatie-processen of -handelingen worden zowel als intrinsiek waardevol beschouwd maarzijn daarin tegelijk middel, instrumenteel. Zo kan bijvoorbeeld persoonlijke dienst-

 verlening  tegelijk middel en doel zijn, evenals kennisintensief of  ‘creatief ’ werk. Hetzelfde geldt voor de organisatie als geheel; de organisatie kan (als cultuurgemeen-schap) zowel een doel in zich zelf zijn als een middel. De organisatie is een goedomdat zij goede dingen doet en het daar goed vertoeven is.

Han van Diest

Page 217: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 217/295

In het onderstaande ga ik in op de vraag naar de toepasbaarheid van deze drieorganisatieconcepten.

Het mechanische organisatieconcept 

Zoals gezegd veronderstelt het mechanisch organisatieconcept (de organisatie als‘machine’) een specifiek doel dat van buiten af, dus uitwendig , is gegeven. Voor watbetreft economische organisaties is het meestal de ondernemer die een dergelijk doel stelt. Hij/zij besluit om auto’s, lakens of schoenen te produceren. Bezien van-uit de optiek van de organisatie is hier sprake van  onvrijheid. De organisatie be-paalt immers niet vanuit zichzelf dit doel; zij is geheel afhankelijk van een  gegevenmaatschappelijke behoefte waarnaar zij zich heeft te richten. Slechts de   ‘onderne-mer’ kent die vrijheid.

De vrijheid in of van de organisatie zelf manifesteert zich slechts in de  wijzewaarop dit doel wordt gerealiseerd. In het bovenstaande werd dit al zichtbaar inhet rationeel (‘inzichtelijk ’) ontwerpen van zichzelf in de vorm van een gedifferen-tieerd productieproces. Anders gezegd, de vrijheid concretiseert zich hier in hetrationeel vormgeven van de organisatie als vrij te ontwerpen, rationeel   middel .Het mogelijk   ‘ vreemde’  en ongeregelde karakter van de concrete samenwerking tussen medewerkers (‘arbeiders’) tracht men om te vormen tot een geheel van on-derling op elkaar afgestemde samenwerkingsverhoudingen via een uitgedachtestructuur (organisatiestructuur; structuur van de arbeidsprocessen). De samen-werking wordt hierin kunstmatig opgesplitst volgens een rationeel bepaald ont-werp van individuele arbeidstaken. Met andere woorden, het individuele gedrag 

 van ‘elementen’ en hun onderlinge relaties (‘combinaties’) binnen het systeem zijngepland via heldere en duidelijke instructies en procedures. Samenvoeging (en co-ordinatie) van de individuele gedragingen binnen het systeem vindt eveneensplaats via een rationele en bewust aangebrachte structurering. Een bestaande orga-nisatie is dus pas ‘werkelijk ’ naarmate er sprake is van een realisatie van deze struc-tuur of dit ontwerp als geheel. Het voortbestaan van de organisatie valt hier samenmet doorvoeren en handhaven van haar rationele ordening van haar bestanddelenteneinde het externe doel  ‘rationeel’ te realiseren.

Hobbes

Organisaties zijn echter ook economische organisaties. Het kan verhelderendzijn om in dit perspectief terug te grijpen op de filosofie van Thomas Hob-

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

217

Page 218: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 218/295

bes. Bij hem komen op een bepaalde manier het technische en economischeperspectief op een   ‘moderne’ wijze samen. Zijn denken is in dit opzicht prototy-pisch te noemen voor wat betreft het mechanische organisatieconcept.

In zijn tijd was er nog geen sprake van (economische) organisaties zoals wij diekennen. Maar in zijn politieke filosofie zijn de  ‘technische’ begrippen rondom hetontwerpen van een organisatie al aanwezig   in een omgeving van schaarste. Zijnpolitieke filosofie is te begrijpen als een filosofie van de vrijheid in de context vaneen schaarste-economie. De dynamiek van de staatsvorming zoals Hobbes diedenkt vertoont daarom structureel overeenkomsten met de dynamiek van organi-saties volgens het mechanisch concept.

De politieke filosofie van Hobbes is een van de eerste en tegelijk duidelijkstereflecties op de abstract/rationele vrijheid en de technische idee als basis voor destaatsvorming (of:   ‘gemeenschapsvorming ’). Hij gaat hierbij uit van een zgn. na-tuurtoestand die men kan beschrijven als een chaotisch geheel van individuele  ‘na-tuurkrachten’. In die toestand is volgens hem schaarste een intrinsiek element.Echter, schaarste is een aan de vrijheid vreemd of vijandig element. In de natuur-toestand treedt zij op als oorzaak van de mogelijke vernietiging van de vrijheid:mensen trachten in de natuurtoestand   ‘elkaar te vernietigen of te onderwerpen’

(Leviathan, hfst.  ). Het absolute vrijheidsbegrip komt bij hem tot uitdrukking inde   ‘plicht’  van de vrijheid die als uitgangspunt heeft: het   ‘natuurlijke recht vaniedereen op alles’ (hfst.   ). Deze (absolute) vrijheid moet verwerkelijkt worden.Om dat de doen identificeert Hobbes de natuurwet met een wet van de rede. Viadeze rede krijgt de vrijheid concreet gestalte in en door het opstellen van een poli-tieke rationele ordening. Hobbes vat de rede op als een  ‘rekenend’ vermogen (hfst.). Aan het begin van hoofdstuk vijf stelt hij:

De mens beheerst de kunst om de natuur (de kunst waarmee God de wereldheeft gemaakt en haar bestuurt) zodanig na te bootsen dat hij, naast allerleiandere dingen, ook een kunstmatig levend wezen kan maken.

Het gaat hier om de politieke organisatie. Die organisatie denkt hij dus als resultaat(‘kunstmatig wezen’) van een ‘rekenend’ vermogen.

Hij kiest hierbij als uitgangspunt het natuurlijke streven (als   ‘natuurkracht’)naar zelfbehoud van mensen, een probleem dat ontstaat op grond van het aan de

 vrijheid vijandige element van schaarste. In dit streven stoten mensen op anderen,die eveneens hun zelfbehoud nastreven. Deze schaarste maakt een oorlog van allen

Han van Diest

. Hobbes, Th., Leviathan, Boom/Meppel,  ; gedeeltelijke vertaling van: Leviathan, Andrew Croo-ke, London,  . Zie ook: Macpherson, C.B., , The Political Theory of Possessive Individualism. OxfordUniversity Press, London, en: Geus, M. de,  , Organisatietheorie in de politieke filosofie, Eburon, Delft,hfst. .

Page 219: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 219/295

tegen allen onvermijdelijk (hfst.   ). Deze omstandigheid vormt de basis voor de volgende denkbeweging van Hobbes: iedereen staat zijn beperkte, aangetaste indi- viduele vrijheid af (omwille van zijn zelfbehoud) teneinde de  ‘Leviathan’ (politiekeorganisatie) te realiseren die zowel de voorwaarde als de verwerkelijking zelf is vande vrijheid van de individuen die daartoe behoren. Die vrijheid bestaat in een   ‘in

 vrijheid’ door burgers bepaalde en gewilde rationele ordening van maatschappe-lijke processen (‘Leviathan’ ) teneinde hun zelfbehoud op rationele wijze zeker testellen (of te produceren; hfst.  , ).

In de organisatietheorie keert dit idee terug in de vorm van een rationele inrich-ting van een organisatie waarin zij haar eigen voorbestaan (re)produceert. Uiter-aard is het probleem van andere aard dan dat wat Hobbes wilde oplossen (wellicht:legitimering van de opkomende kapitalistische staat als   ‘oplossing ’  van het pro-bleem van godsdienstoorlogen e.d.). Maar het gaat nu om de door Hobbes gehan-teerde denkwijze: dat is die van de technische idee als uitdrukking van het strevennaar absolute vrijheid in een sfeer van schaarste waarin zij haar eigen overleving moet zien veilig te stellen.

Maar we kunnen nog een stap verder gaan. De weerbarstige tegenvoeter van hetstreven naar absolute vrijheid is de dwang of noodzaak om te overleven. Er is geensprake van een   ‘Luilekkerland’, waarin ieder gewenst (rationeel) ontwerp gereali-seerd is op het moment dat het is bedacht; integendeel. De ‘nood’ aan middelen tenbehoeve van het pure overleven blijkt uiteindelijk de Soeverein (Leviathan), alsultieme realisatie van de absolute vrijheid, te bedreigen. Want op het moment datde Soeverein niet meer in staat is veiligheid en dus overleving van de burgers tegaranderen, valt zij uiteen en treedt de (‘chaotische’) natuurtoestand weer in. Dezebedreiging blijkt  principieel  niet uit de wereld te verhelpen. Het vrijheidsstrevenstreeft zijn tegendeel, deze gegevenheid (hier: schaarste en bedreiging van de over-leving) teniet te doen maar juist in deze poging roept het die bedreiging weer op.Ofwel de eindigheid blijft aan de vrijheid  ‘kleven’ om haar vervolgens (telkens) tekunnen bedreigen.

Beide elementen, het streven van de absolute vrijheid enerzijds en de onont-koombare eindigheid (bedreiging) kunnen in het perspectief van de drie organisa-tieconcepten op specifieke wijze terugkeren. Deze   ‘dialectiek ’   tussen het strevennaar absolute vrijheid (in de vorm van rationaliteit of winst) en haar abstractetegendeel (de totale onvrijheid van de ondergang of irrationaliteit) kan ten grond-slag kan liggen aan de hedendaagse dynamiek van organisaties. Ik zal in het onder-staande die omslag meer precies zichtbaar proberen te maken. Deze dynamiek blijkt samen te hangen met het gegeven dat iedere vorm van overleven noodzake-

lijk samenhangt met een ‘ vrije’ of contingente keuze op het gebied van de wijze van(over)leven. Die contingentie vermag de absolute vrijheid niet ongedaan te maken

 vanwege de aard van de concrete vrijheid. Het is dan ook vanuit dit gezichtspuntdat ik wil betogen dat we het moeten hebben over  ‘cultuurgemeenschappen’.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

219

Page 220: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 220/295

Mechanisch organisatieconcept van Burns en Stalker 

De volgende beschrijving van de ‘mechanische organisatie’ van Burns en Stalker  

kan men lezen als de concretisering van de technische idee (abstract/rationele vrij-heid) in de context van organisaties.

Zij [een organisatie] is geschikt in stabiele situaties.

Er is sprake van differentiatie van functionele taken, waarin de taken van deorganisatie als geheel zijn opgesplitst.

Iedere individuele taak is abstract en wordt nagestreefd met technieken en doe-len die min of meer los komen te staan van die van de organisatie als geheel. Defunctionaris neigt tot perfectioneren van de middelen in plaats van het realise-ren van de organisatiedoelen.

Individuele taken op ieder niveau van de hiërarchie moeten worden samenge- voegd door de  ‘naast hogere’. Tevens moet door deze laatste er op worden toe-gezien, dat de individuele taken passen binnen zijn speciale (abstracte) taak vande totale taak van de organisatie.

Rechten en plichten verbonden aan iedere functionele rol zijn exact gedefini-eerd.

De rechten, plichten en methoden worden vertaald in de verantwoordelijkheid van een functionele positie.

Er bestaat een hiërarchische structuur van controle, autoriteit en communicatie.

Relevante, actuele kennis is exclusief geconcentreerd aan de top van de hiërar-chie. De hiërarchieke structuur wordt hierdoor versterkt.

Er bestaat een neiging tot verticale communicatie, d.w.z. tot communicatie tus-sen superieur en ondergeschikte.

Werkgedrag wordt vooral bepaald door instructies en beslissingen van superi-euren.

Han van Diest

. Burns T. & Stalker G.M.,  , The Management of Innovation, Tavistock Publications, London,p. . e.v..

Page 221: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 221/295

Loyaliteit aan de organisatie zelf en gehoorzaamheid aan superieuren zijn voor-waarde voor het organisatie-lidmaatschap.

Er wordt een groter belang gehecht aan interne/lokale dan aan externe/cosmo-poliete kennis, ervaring en vaardigheden.

Opvallend is het veelvuldig gebruik van  rationele/formele termen. Bovendien stel-len zij dat iedere individuele taak   ‘abstract’ is. Opvallend is ook de genoemde pri-maire neiging tot perfectioneren van de middelen. Uiteraard behoren tot die mid-delen ook de individuele medewerkers en hun samenwerking: ook dezesamenwerking moet   ‘geperfectioneerd’  worden, dat wil zeggen: zij moet geheel

 verlopen volgens een beoogd organisatieontwerp. Het   ‘denken’ van medewerkersis niet vereist; het is eerder verstorend: alleen de top hoeft het gedetailleerde ont-werp van de organisatie te kennen; de medewerkers dienen slechts hun deeltaak precies en gedisciplineerd ‘uit te voeren’.

Morgan beschrijft het mechanisch organisatieconcept in zijn machinemetafoor.Er kan hier volstaan worden met een verwijzing naar hoofdstuk  , inclusief de daargegeven analyse. Als eerste sta ik stil bij de technische idee die in deze beschrijving doorklinkt.

Dit idee krijgt in de organisatietheorie gestalte via de volgende kernbegrippen:organisatiestructuur, formele structuur, arbeidsdeling, rolverdeling, sociale hiërar-chie, routinehandelingen, functiebeschrijvingen en formele autoriteit. Deze be-grippen drukken uit op welke wijze de abstract/rationele vrijheid werkzaam is: zijwil haar ontwerp zo zuiver mogelijk realiseren. Transparantie een organisatiedoel.

De ondernemer (‘doelstellende actor’) kan men in principe loskoppelen van hetdaadwerkelijk functioneren van de organisatie zelf. Hij/zij kan  ‘op vakantie’ gaan.De inrichting of de besturing van de organisatie als instrument of middel kan menoverlaten aan een interne instantie of functie: het  management . De hoofdtaak ma-nagement bestaat in het plannen, programmeren, budgetteren, coördineren, moti-

 veren en contoleren (Fayol). Het is van belang op te merken dat deze manage-mentfunctie in eerste instantie werd ingevuld door ingenieurs.

Vele organisatietheoretici hebben organisaties opgevat vanuit de technischeidee. Men kan hier bij denken aan auteurs als Blau, Harrison, Gouldner, Pugh,Hage & Aiken, Hall, Stinchcombe, Udy, Etzioni, Litwak, Perrow, Crozier, Tour-aine. Ook is bij deze auteurs kritiek aan treffen op dit organisatieconcept. Maarwaar het mij hier om gaat is dat zij organisaties in eerste instantie hebben opgevat

 vanuit dit concept.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

221

. Voor een uitvoeriger opsomming van bronnen, zie: van Diest,  (), o.c., hfst  . Zie ook hetbibliografisch overzicht van Morgan (: p.   e.v.).

Page 222: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 222/295

Organisatie als   ‘bureaucratie’: Weber 

Hassard heeft het mechanisch concept van organisaties al in algemene termen als volgt onder woorden gebracht:

The organization is considered as sufficiently independent that its problems canbe analyzed in terms of internal structure, tasks and formal relationships.

Deze benadering van de organisatie als machine blijkt  intern gericht. Dat dit hetgeval is komt voort uit het gegeven dat het mechanisch organisatieconcept eenvoorgegeven, uitwendig doel veronderstelt. Over dat doel hoeft de organisatie zich‘geen zorgen’ te maken. Het gaat er slechts om het interne functioneren   ‘ volgensplan’, dat wil zeggen: volgens ‘rationele’ modellen te laten verlopen.

Het is vooral Weber waar de eerder genoemde organisatietheoretici zich op be-roepen. Webers denken heeft echter niet of nauwelijks invloed gehad op het daad-werkelijk ontstaan van de eerste grote organisaties in Amerika en Engeland. Maarin de reflectie op deze sociale verbanden (in de vorm van de organisatietheorie) isWeber’s bureaucratiegedachte van groot belang geweest. Veel organisatietheoreticiherkenden in het  ‘Idealtype’ van de  ‘bureaucratie’ bestaande en opkomende orga-nisaties en de hierin aanwezige tendensen.

Weber omschrijft een ideaaltype in het algemeen als volgt:

Sie [ideaaltypen] stellen dar, wie ein bestimmt geartetes, menschliches Hande-len Ablaufen würde, wenn es streng zweckrational [instrumenteel-rationeel],durch Irrtum und Affekte ungestört, und wenn es ferner ganz eindeutig nur aneinem Zweck (Wirtschaft) orientiert wäre. Das reale Handeln verläuft nur inseltenen Fällen ... und auch nur Annährungsweise so wie im Idealtypus kon-struiert .

Hier klinkt duidelijk de idee van zuiverheid en volkomenheid in door. Voor Weberbetrof die zuiverheid het ideaaltype zelf, dus als denkconstructie. In de organisatie-theorie is dat ideaal ook opgevat als doel om naar te streven: het handelen dientdaadwerkelijk zuiver en ‘ongestoord’ volgens plan plaats te vinden.

Iets vergelijkbaars treffen we aan voor wat betreft zijn beschrijving van het ide-aaltype van bureaucratie. Merk hierbij op dat het doel van de bureaucratie geheelbuiten de bureaucratie zelf is gelegen.

Han van Diest

. Hassard, J., , Sociology and Organization Theory, University Press, Cambridge, p.  .. Zie hiervoor: Mouzelis, N. P., .  Organisation and Bureaucracy. An Analysis of Modern Theo-

ries. Routledge & Kegan Paul, London, Melbourne and Henley.

Page 223: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 223/295

... die  Bürokratie [ist] ....rein an sich, ein Präzisionsinstrument..., welches sehr verschiedenen, sowohl rein politischen wie rein ökonomischen, wie irgendwel-chen anderen Herrschafts-interessen sich zur Verfügung stellen kann.

Het machinekarakter van de bureaucratie, evenals de aard van het   ‘materiaal’waarvan de bureaucratie is geproduceerd (lebendige Machine) beschrijft Weber inde volgende tekstfragmenten:

…geronnener Geist ist auch jede lebendige Maschine welche die bürokratischeOrganisation mit ihrer Spezialisierung der geschulten Facharbeit, ihrer Abgren-zung der Kompetenzen, ihren Reglements und hierarchisch abgestuften Gehor-samkeitsverhältnissen darstellt… Ein einmal voll durchgeführte Bürokratie ge-hört zu den am schwersten zu zertrümmernden sozialen Gebilden.

Voorwaarde (1): beheersbaarheid van het   ‘organisatiemateriaal ’

De bureaucratische organisatie(structuur) is de verwerkelijking of de realisatie vande technische idee in de context van sociaal/economische verhoudingen. Als zoda-nig is zij dus te zien als een verwezenlijking van de abstract/rationele vrijheid. Dithoudt dan ook in dat men de materiële organisatie (dus het ‘materiële object’, hetconcrete geheel van mensen en middelen) slechts beschouwt als  materiaal  vooreen te realiseren rationeel ontwerp. Voor wat betreft fysisch materiaal is dit inhoge mate het geval vanwege zijn herhaalbaarheidsstructuur (zie hoofdstuk  ). Na-tuurelementen en natuurkrachten zijn dusdanig in wetmatigheden te objectiverendat zij op ondubbelzinnige en voorspelbare wijze het bedachte ontwerp kunnen enzullen realiseren.

Maar tot het   ‘organisatiemateriaal’  behoren ook mensen. Mensen dienen on- voorwaardelijk de uitgedachte organisatiestructuur te realiseren via exact omlijndearbeidstaken. Echter, ook deze mensen hebben hun vrijheid en trachten deze terealiseren. En omdat dit streven als zodanig niet (d.w.z. niet zonder meer inzichte-lijk) samenvalt met het voltrekken van geprogrammeerde arbeidsprocessen ont-staan er problemen. Het is niet op voorhand inzichtelijk dat  ‘organisatiemateriaal’zich (zonder meer) laat voegen naar de ontworpen organisatiestructuur met haartot in detail voorgeschreven arbeidsverrichtingen. Om dit probleem inclusief de inde organisatietheorie gegeven oplossingen daarvan helder te krijgen is het van be-lang de analogie een technisch ingenieur en een  ‘organisatie’ ingenieur na te gaan.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

223

. De citaten zijn aan te treffen in: Weber, M., , Wirtschaft und Gesellschaft, Studienausgabe, J.C.B. Mohr, Tübingen op resp. pp.:  ,  ,  ; Weber, M.,   , Gesammelte Politische Geschriften, J.C.B.Mohr, Tübingen, p.  .

Page 224: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 224/295

 Analogie technisch en ‘ organisatie’  ingenieur De constructie en het onderhoud van machines veronderstelt natuurwetenschap-pelijke kennis van het materiaal waaruit zij zijn gemaakt. Kennis van de eigen-schappen van het materiaal maakt het de ingenieur mogelijk (de werking van) eenontwerp op te stellen waarin rekening is gehouden met die kenmerken. In het ont-werpproces maakt de ingenieur gebruik van die natuurkrachten door de (gecondi-tioneerde) werking van die krachten op te nemen in dat ontwerp. Tandraderenzijn te slijpen, hout is te zagen, staal te lassen, elektriciteit is te verdelen etc. Inorganisaties zijn de delen onder andere mensen. Mensen kunnen echter niet alsmechanisch functionerende delen ‘geproduceerd’ worden door ze te slijpen, zagenof hun hoofd eraf te halen. Het is nodig (tot op zekere hoogte) de  ‘menselijke aard’

te respecteren willen zij überhaupt kunnen functioneren. Psychologische en socio-logische kennis kan men proberen te gebruiken om de   ‘mensdelen’ conform ge-wenste voorschriften te laten functioneren. Zo kan men technieken bedenken dietot ‘disciplinering ’ leiden.

Hierbij gaat het ten eerste om het zo precies mogelijk vast te leggen van te ver-richten handelingen (het zgn.  ‘scientific management’). Ten tweede gaat het eromhet mensenmateriaal er toe te brengen dat het effectief en betrouwbaar gaat functi-oneren (via belonen en straffen). Kenmerk van ‘mensenmateriaal’ is echter dat het‘bewustzijn’ heeft (ofwel: gekenmerkt is door het   ‘ vrijheidsvermogen’). Gedrag of handelingen van mensen is door dat  ‘bewustzijn’ bemiddeld.

Hiermee ontstaat het belang van de  ‘motivatiepsychologie’: hoe krijgt men men-sen zover dat ze  zelf  gaan willen en doen wat voor de organisatie gewenst is? Intijden van (relatieve) armoede en werkloosheid kan geldelijke beloning een sterke‘prikkel’ zijn.

Grens van de analogieHet mechanisch concept van organisaties houdt onder andere in dat bij een ge-geven oorzaak (‘prikkel’) een bepaald effect altijd optreedt. In een technische om-geving is hiervoor de zogenaamde herhaalbaarheidsstructuur van materiaal ver-antwoordelijk. Bij mensen kan men daar niet van uitgaan. Een zelfde  ‘oorzaak ’ of ‘prikkel’   kan bij verschillende mensen verschillend gedrag opleveren, ofschoon‘routinegedrag ’ altijd mogelijk is. Dit komt omdat, zoals gezegd, menselijk hande-len door ‘bewustzijn’ is gekenmerkt.

Men kan dat ook anders zeggen. Menselijk gedrag of handelen is door   ‘zin’ of betekenis bemiddeld. Een prikkel bestaat voor mensen alleen in de vorm vaneen ‘zinervaring ’ die niet zonder meer door die prikkel wordt bepaald. Vervolgens

Han van Diest

. Dit punt is aan de orde gesteld in: Diest, J. van & Dankbaar, B.,  ,   ‘Managing Freely Acting People: Hannah Arendt’s Theory of Action and Modern Management and Organisational Theory,  Philo-sophy of Management , Vol , no.  pp.  -. Zie ook: Diest,  , hfst.  .

Page 225: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 225/295

kunnen/zullen mensen op basis van zo’n prikkel verschillend handelen, ook wan-neer zij (min of meer) dezelfde zinervaring hebben. Het vermogen tot vrijheid be-hoort intrinsiek tot de aard van mensen. Op grond van dit vermogen kunnenmensen bij iedere omstandigheid een distantie daartoe in acht nemen. Daarom ishet gedrag van mensen er niet alleen  niet  door bepaald (negatieve  vrijheid); zijkunnen er ook  actief  en  bewust  (in die zin dus: positief) een houding tegenoveraannemen. Men kan bijvoorbeeld een bepaald gedrag  actief  willen, of   juist niet ( positieve vrijheid). Dit geldt dus ook voor iedere aangeboden  ‘prikkel’.

Het mechanisch concept van organisaties sluit op voorhand dit vermogen van vrijheid uit. Met andere woorden: als de organisatietheorie het mechanisch organi-satieconcept inzet ter karakterisering van haar formele object, dan is zij niet in staatdit vermogen in het  ‘organisatiemateriaal’ te denken, en kan zij, als zij trouw blijftaan haar formele object, daar geen rekening mee houden. Theoretisch gezien ishiervan het gevolg dat  niet  aan de voorwaarden van toepasbaarheid van het me-chanisch concept (dus ook: de technische idee) is voldaan.

Praktische gevolgen? Het punt kan hier niet zijn dat het vrijheidsvermogen geen eigenschap zou zijn vanhet   ‘organisatiemateriaal’, of dat het daaruit zou zijn te   ‘slopen’. Die gedachte isonzinnig. Het punt is wel dat het mechanisch concept van organisaties, zoals ge-zegd, geen mogelijkheid biedt dit vrijheidsvermogen positief te denken. Men kanhier tegenwerpen dat dit in de praktijk allemaal wel meevalt of dat daar altijd weleen mouw aan is te passen. Maar theoretisch gezien houdt dit in dat men het me-chanisch concept praktisch (of: feitelijk) verlaat. Dit betekent dan ook dat de orga-nisatiekunde, als   ‘techniek ’ van het organiseren in feite op dat punt geen   ‘weten-schappelijke onderbouwing ’   meer heeft. Men is dan genoodzaakt om op eenandere manier over organisaties (en haar leden) te denken zonder daarvan   – inprincipe  – de gevolgen te (kunnen) overzien. Vanuit het mechanische begrip vanorganisatie gezien blijft er een   ‘rest’ over in organisaties die men strikt genomenniet kan begrijpen (en dienovereenkomstig  ‘beheersen’), en daarmee praktisch on-

beheerst  achter blijft.In de loop van dit hoofdstuk zal duidelijk worden wat hiervan de consequenties

zijn.In Morgan’s bespreking van de machinemetafoor zien we dit punt naar voren

komen als hij op p.    stelt dat medewerkers   ‘subgoals’  kunnen hebben, dat zijprocessen kunnen   ‘saboteren’  en dat onderlinge competitie kan uitlopen op eenonvoorspelbaar resultaat. Bij een productiestoring kunnen mensen onverwachte

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

225

. Hier is de basis aan te treffen van de ‘twee theorieën’ van de menselijke natuur (theorie X en theorieY) van McGregor (McGregor, D.,  ,  ‘The Human Side of Enterprise’,  Management Review ,   , no.  ,november  )

Page 226: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 226/295

dingen doen (van in paniek raken tot effectief, maar niet gepland ingrijpen). In hetalgemeen drukt Morgan dit punt als volgt uit:

… humans are human, and the best-laid plans have a habit of turning in waysnever intended by their creators.

Drie mogelijkheden om met een onbeheerste ‘ rest ’  om te gaanEr blijken nader beschouwd drie  ‘praktische’ maar uiteindelijk inconsequentie mo-gelijkheden om met dit probleem om te gaan. In de vierde mogelijkheid, die van dezgn. informele organisatie is dat probleem binnen de organisatietheorie zelf  als minof meer onoplosbaar naar voren gebracht. Die mogelijkheid behandel ik apart.. Men kan ten eerste door middel van dwang medewerkers er toe brengen voor-

geschreven arbeid te verrichten. Dit veronderstelt geweldsmacht van het mana-gement over het   ‘organisatiemateriaal’. Concreet heeft zich dat ook en veelvul-dig voorgedaan in organisaties in de periode van eind  

e en begin   e eeuw 

(opkomende   ‘industrialisering ’). De arbeider krijgt   slechts  zijn loon als hijzich gedraagt conform gegeven opdrachten; zo niet dan werd hij op straat ge-gooid, letterlijk, en moest verder maar zien. Al gehoorzamend kan de arbeider

 voorzien in zijn levensbehoeften (zgn. reproductie van zijn arbeidskracht). Menmoet  (a-priorisch) hierbij veronderstellen dat mensen over hun arbeidsvermo-gen kunnen beschikken, dus dat zij het vermogen tot vrijheid hebben. De men-selijke  ‘spierkracht’ moet immers onder controle gebracht zijn wil iemand kun-nen werken. Zo kan men over deze disciplinering evengoed zeggen, dat(afgedwongen) arbeid arbeiders ook daadwerkelijk   ‘ vrij’ maakt. (F. W. Taylorzou dat argument hebben gebruikt: het zou de taak van het wetenschappelijkemanagement zijn geweest de arbeiders te verheffen tot het hoogste niveau waar-toe zij in staat zouden zijn.). Maar het theoretisch relevante punt is dat men hierdit vrijheidsvermogen enerzijds moet veronderstellen (in de vorm van: op een

 vrije manier in staat zijn het eigen lichaam als middel te gebruiken), terwijl dat vermogen in de context van de technische idee of het mechanisch organisatie-concept geen betekenis kan hebben. Daardoor is dan ook  ‘het onverwachte altijdte verwachten’.

. Dat kan tot een omkering leiden in de organisatietheorie. Men kan dan de vrij-heid die aan de organisatie-ingenieur toekomt – in principe – ook aan de arbei-der toekennen. Het subject van de technische idee of de abstract/rationele

Han van Diest

. Morgan, , o.c. p. .. Beaud, M.,  , De Geschiedenis van het kapitalisme, Het Spectrum, Utrecht.. Zie: Diest, J. van, , ‘Possibilities of Democratisation in Organisations’, in: Social Epistemology,

Vol. , no. p.  -.. Men kan hierbij denken aan theorie Y van McGregor (zie eerdere verwijzing).

Page 227: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 227/295

 vrijheid wordt dan de arbeider zelf. Tot dat wezen behoort dus het zelfstandig  verrichten van arbeidshandelingen. In de specifieke beroepsopleidingen kanhieraan inhoud worden gegeven door arbeiders te leren hoe zij (tot op zekerehoogte) zelfstandig om kunnen gaan met hun werk en de problemen die zichdaarbij voordoen. Op deze wijze gaat men arbeiders opvatten als   ‘autonome’

probleemoplossers. Deze omkering is het thema van de zgn. Nederlandse Socio-techniek. Hierin wordt op voorhand ervan uitgegaan dat mensen  ‘ van nature’

gemotiveerd zijn in een gegeven (geconditioneerde) omgeving hun eigen werk te organiseren en problemen op te lossen. De lopende band samen met de orga-nisatie daar omheen dient dan ook vervangen te worden door   ‘autonome pro-ductieteams’. Meerdere productieorganisaties (zoals Volvo) zouden volgens ditconcept zijn georganiseerd.

. Een derde mogelijkheid ontstaat op het moment dat men  ‘ verrast’ lijkt te wor-den door het gegeven dat de arbeidskracht niet los gezien kan worden van ar-beiders als concrete mensen met gevoelens en die relaties met elkaar aangaan.Ook al gaat het in het mechanisch concept slechts om de fysieke gediscipli-neerde arbeidskracht, concrete mensen nemen nu eenmaal hun persoon mee inhet verrichten van arbeid en daarmee moet rekening worden gehouden. Wildeze fysieke kracht efficiënt en effectief benut worden, dat kan het dus nood-zakelijk of wenselijk blijken rekening te houden met niet (direct) functionele,dus ‘onproductieve’ menselijke aspecten. Binnen de context van de organisatie-theorie is deze mogelijkheid tot uitdrukking gekomen in de zgn. Human Rela-

tions beweging. Persoonlijke aandacht, erkenning, vrijheidsbeleving enz. blijkenrechtstreeks invloed te hebben op de productiviteit van de arbeidskracht (vgl.De zgn. Hawthorne onderzoekingen van Mayo en Roethlishbergeren). Hier isde bron te vinden van de gedachte dat het van belang is mensen (arbeiders)  het 

 gevoel  te geven dat zij aandacht, erkenning krijgen en verantwoordelijkheid heb-ben. Het gaat er dan niet om dat zij  werkelijk aandacht enz. krijgen (dus dat dieaandacht   ‘ authentiek’  is), maar om het geven van het gevoel daarvan. Weet eenmanager dat gevoel van aandacht te geven, dan is de kans groot dat er efficiënter(sneller, consciëntieuzer) wordt gewerkt. Bovendien brengt dat niet of nauwe-lijks kosten met zich mee (bijvoorbeeld loonsverhoging). Zoals duidelijk zal zijnis deze benadering geheel functioneel en staat daarmee geheel in de context van

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

227

. Diest, J. van,   ,  Engagement en de vormende waarden van de Sociotechniek,   ifwg W&S, KUNijmegen, no. .

. Sitter, L. U. de,  , Op weg naar nieuwe fabrieken en kantoren, Productie-organisatie en arbeids-organisatie op de tweesprong. Kluwer, ; Sitter, L. U. de,  , Synergetisch produceren, Human Resources

 Mobilisation in de productie: een inleiding in structuurbouw. Van Gorcum, Assen.. Diest, , o.c., hfst. 

Page 228: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 228/295

het mechanische organisatieconcept: het gaat erom de organisatiedelen van denodige ‘smeerolie’ te voorzien.

. Deze mogelijkheid is m.i. in eerste instantie doorslaggevend geweest in de ver-dere ontwikkeling van de organisatietheorie. De achterliggende redenen zijnevident. Achter de idee van de organisatie als machine gedacht schuilt de tech-nische idee. De idee van de techniek veronderstelt kennis van de causale wetma-tigheden van de fysieke natuur. Die kennis wordt vervolgens gebruikt in hetconcrete ontwerp van een machine. In geval van een organisatie verondersteltdit idee van de techniek kennis van de   ‘causale’ wetmatigheden van de  mense-lijke natuur . Pas wanneer men over die kennis beschikt kan men   ‘effectieve enefficiënte’ organisaties ontwerpen en in stand houden. Op grond hiervan kanmen begrijpen dat er nieuwe deelgebieden gaan ontstaan van de organisatiethe-orie zoals de bedrijfs- of organisatie psychologie. Persoonlijke factoren gaat menzien als aspecten van het menselijk   ‘wetmatige’, gedisciplineerde functioneren.Kennis daarvan kan men toepassen in het organisatieontwerp. De motivatiepsy-chologie is hiervan een voorbeeld. In de volgende paragraaf ga ik daar verderop in.

De informele organisatieDe vierde mogelijkheid bestaat in de erkenning door de organisatietheorie dat ditprobleem onoplosbaar is. Ik doel op het thema van de informele organisatie binnende organisatietheorie. Keuning  bijvoorbeeld maakt onderscheid tussen de forme-le en informele organisatie. De formele organisatie heeft betrekking op het ratione-le ontwerp van de organisatiestructuur. Hier wordt de organisatie beschouwd van-uit het perspectief van wat ik de technische idee noem. Het blijkt echter dat dewerkelijke organisatie (waar het Keuning uiteindelijk om te doen is, dus het  mate-

riële object van de organisatietheorie) maar zeer ten dele te begrijpen is vanuit hetperspectief van de formele organisatie. Keuning schrijft over een   ‘breed’ en   ‘be-langrijk ’ gebied van menselijk handelen dat niet valt te plooien via het organisatie-ontwerp. Het betreft hier een gebied van spontaniteit, menselijke relaties, persoon-lijke (wellicht ongrijpbare) persoonlijke doelstellingen en belangenconfiguraties.Volgens Keuning kan men daar niet slechts  ‘negatief ’ naar kijken: in bepaalde cri-sissituaties blijkt juist de informele kant van menselijk handelen (de informele or-ganisatie) belangrijker te zijn dan formeel, rationeel gestructureerde handelingspa-tronen. Toch heeft deze constatering niet of nauwelijks gevolgen voor zijn boek.Na een aantal pagina’s komt de auteur er niet of nauwelijks meer op terug. Dit isdes te opvallender omdat dat boek juist   ‘interdisciplinair’ van opzet wenst te zijn

Han van Diest

. Latham G. P. () Work Motivation, History, Theory, Research, and Practice. Sage PublicationsLondon/New Delhi.

. Keuning, D. . Management. A contemporary approach. London: Pitman Publishing, p.   e.v..

Page 229: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 229/295

en dus gebruik wil maken van de diverse inzichten afkomstig uit de sociologie,psychologie enz.

Maar ook auteurs als Selznick en March & Simon kwamen tot een vergelijk-baar inzicht. Organisaties blijken te bestaan uit mensen die aspiraties en doelenkunnen hebben die niet noodzakelijk samenvallen met die van de organisatie. Zijstellen eveneens dat pogingen om rationele arbeidspatronen door te voeren resul-teren in onvoorzien en disfunctioneel gedrag.

Voorwaarde (2): éénmalig, voorgegeven organisatiedoel 

Eerder zagen we dat een organisatie opgevat volgens het machinemodel een ge-geven doel veronderstelt. Dit doel hebben we geïdentificeerd als het doel dat (bij-

 voorbeeld) de ondernemer zich stelt bij (bijvoorbeeld) het oprichten van een orga-nisatie. Aan dit doel is evenwel een voorwaarde gesteld: het moet gaan om een (tebevredigen) maatschappelijke behoefte. Naar aanleiding van deze behoefte ont-wikkelt men een ontwerp van een productiemiddel dat geacht wordt die behoeftete bevredigen, en dat aldus zelf weer (productie)doel wordt van een organisatie. Opbasis van dit ontwerp ‘bouwt’ men een productieorganisatie dat dit ontwerp daad-werkelijk omzet in een concreet middel voor de behoeftebevrediging. Door datmiddel op de markt te brengen kan de organisatie zich  economisch handhaven.

In de organisatietheorie spreekt men doorgaans over een stabiele omgeving als voorwaarde voor het succesvol functioneren van een organisatie volgens het ma-chinemodel. Deze stabiliteit is vooral noodzakelijk vanwege het feit dat het pro-ductiedoel constant resp. eenmalig  moet zijn. Slechts dan is er een   ‘machineorga-nisatie’   omheen te bouwen, dat wil zeggen: een organisatie volgens hetmechanische organisatieconcept.

Echter, dat doel kan alleen constant blijven als de ruilwaarde van het producteveneens stabiel blijft. Een productieorganisatie met als productiedoel: het fabrice-ren van de klassieke T Fords kan als prototype functioneren.  “The customer canhave a car in any color as long as it’s black ”. De organisatie kan ‘tot in lengte vandagen’ haar uniforme producten produceren mits de ruilwaarde hiervan (min of meer) constant blijft. Bij Ford is de eerste lopende band ingevoerd als onderdeel

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

229

. Selznick, P. . TVA and the grass roots. Berkeley: University of California Press; March, J. G. andH. Simon . Organizations. New York: John Wiley & Sons.

. Zie hiervoor: Diest, J. van,  ,  ‘Possibilities of Democratisation in Organisations’, in: Social Epi-stemology, Vol. , no. p.  -.

. Ford, citaat in: Drucker, P.F., , Management, Tasks, Responsibilities, Practices, Harper & Row,New York, p.  

Page 230: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 230/295

 van de productiemachine. Het streven naar winstmaximalisatie resulteert hier inhet eventueel efficiënter laten functioneren van die productiemachine (o.a. opbasis van technologische vernieuwingen e.d.) of het goedkoper inkopen vangrondstoffen of arbeidskrachten.

Echter, de ruilwaarde blijkt afhankelijk van de gebruikswaarde. In diezelfde om-geving kunnen concurrerende organisaties ontstaan op grond waarvan de ge-bruikswaarde van een gegeven en vastgesteld productiedoel verandert (vermin-dert). Keuzemogelijkheid uit modellen, kleuren enz. kunnen beslissend zijn voorklanten om al of niet tot aanschaf over te gaan. Op grond van deze ontwikkeling zal de ruilwaarde van de eenmalig ontworpen ‘eeuwige’ auto verminderen en uit-eindelijk tot nul zakken. Voor   ‘hetzelfde geld’ kan men een auto kopen die (veel)meer tegemoet komt aan de eigen smaak en voorkeur.

Het resultaat is dat de   ‘machineorganisatie’  niet of onvoldoende kan voldoenaan de (economische) bestaansvoorwaarde ervan. Buiten haar grip om neemt deruilwaarde van het product af, terwijl zij, krachtens haar ontwerp, niet in staat istot het produceren van een nieuw product. Want een organisatie volgens het me-chanisch concept is er juist op gebaseerd dat het productiedoel vaststaat en dus‘eeuwig ’ is. Op vele manieren is deze kritiek in haar kern terug te vinden de veran-deringsgezinde organisatietheorie vanaf de er jaren van de vorige eeuw.

Tot op zekere hoogte heeft deze situatie zich herhaald gedurende de financiëlecrisis in /. Min of meer tot aan het einde toe produceerde Amerikaanse auto-fabrieken relatief grote wagens met een hoog brandstofgebruik, die echter onver-koopbaar bleken. Weilanden werden afgehuurd om deze auto’s als voorraad te‘stallen’. Onder andere door het inkopen van productieontwerpen van kleinere au-to’s van Europese en Japanse autofabrieken én het verkrijgen van een forse staats-steun werden deze fabrieken in staat gesteld het machinematige productieapparaatom te bouwen tot een meer flexibel apparaat dat in staat is om kleinere auto’s teproduceren.

Het organisch organisatieconcept.

In de jaren   ’  van de vorige eeuw is het organisch organisatieconcept (min of meer) ontstaan en populair geworden. Een belangrijke reden daarvoor is eenmaatschappelijk proces dat vanaf die jaren plaats vindt, namelijk dat van de zgn.maatschappelijke individualisering . Alvorens het organisch model van organisaties

Han van Diest

. Zie: Dankbaar, B.,   ,  Economic crisis and Institutional Change. The crisis of Fordism from the perspective of the automobile industry . UPM Universitaire Pers, Maastricht, p.    e.v.,   ; Drucker, o.c.p. , .

Page 231: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 231/295

aan de orde te stellen zal ik daarom eerst ingaan op dit maatschappelijke proces.Hierbij sluit ik aan bij de eerder gegeven diagnose van Schelsky van dat proces dat

 voor hem aanleiding was het begrip   ‘Dauerreflexion’ te introduceren (zie vorigehoofdstuk). Hoe dat begrip samenhangt met het organisch begrip van organisatieszal eveneens aan de orde komen.

In deze paragraaf ga ik op dezelfde wijze te werk als de vorige paragraaf. Nadatde maatschappelijke individualisering is besproken zal het organische model vanorganisaties ter sprake komen. Hier zal blijken dat er sprake is van een dualiteit inbenadering. Enerzijds blijkt de technische idee de achtergrond te zijn van het orga-nische begrip van organisaties. Anderzijds wordt dit begrip ook gebruikt om speci-fiek menselijke factoren, factoren die in het mechanische organisatieconcept geenrol konden spelen, integraal in het organisatieconcept op te nemen. Mijn stelling zal zijn dat dit niet zal/kan lukken tenzij men het belang van de technische idee inrelatie tot het organisch organisatieconcept relativeert.

Ook hier zal mijn benadering erin bestaan te onderzoeken onder welke voor-waarden men het organisch organisatieconcept kan toepassen op sociale verban-den.

‘Maatschappelijke individualisering ’

Maatschappelijke individualisering kan men met Giddens als volgt karakteriseren:

The capitalistic market, with its   ‘imperatives’ of continuous expansion, attackstradition. The spread of capitalism places large sectors ..of social reproductionin the hands of markets for products and labour. Markets operate without re-gard to pre-established forms of behaviour.... In the period of high modernity (de hedendaagse geïndustrialiseerde wereld), capitalistic enterprise increasingly seeks to shape consumption as well as monopolise the condition of production.From the beginning, markets promote individualism in the sense that they stress individual rights and responsibilities, but at first this phenomenon mainly concerns the freedom of contract and mobility intrinsic to capitalistic employ-ment. Later, however, individualism becomes extended to the sphere of con-sumption, the designation of individual wants becoming basic to the continuity of the system. Market governed freedom of individual choice becomes an enve-loping framework of individual self-expression”.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

231

. Giddens, A.   , Modernity and Self Identity, Self and Society in the Late Modern Age, Polity Press, Cambridge, p. .

Page 232: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 232/295

Page 233: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 233/295

ductiewijze, dus ook het ontwerp van de organisatie zelf, niet meer vast kan liggen.In Hegelaanse zin zou men kunnen zeggen: de mechanische organisatie ‘heft zich-zelf op’ en gaat over in wat anders,  ‘hogers’.

Organisch organisatieconcept van Burns en Stalker 

Deze maatschappelijke ontwikkeling en de hierdoor afgedwongen ‘nieuwe’ manie-ren van organiseren weerspiegelen zich in de organisatietheorieën vanaf rondom. Het eerder genoemde werk van Burns & Stalker is hier een (invloedrijk)

 voorbeeld van. Zij trachten de ‘nieuwe’, opkomende organisaties te begrijpen van-uit een nieuw,   ‘organisch’  organisatieconcept. Zij omschrijven dit organisatiecon-cept als volgt (waarbij het overigens opvallend is dat hun omschrijving overeen-stemt met die van veel hedendaagse organisatietheoretici):

Zij is geschikt in veranderende situaties, waarin telkens nieuwe problemen eneisen ontstaan. De speciale kennis en ervaring van mensen dragen bij aan degemeenschappelijke taak van de organisatie.

Iedere individuele taak is realistisch, d.w.z. wordt gesteld door de totale situatie van de organisatie.

Voortdurende aanpassing en herdefinitie van individuele taken vindt plaatsdoor interactie met elkaar.

Verantwoordelijkheid wordt niet gedefinieerd in termen van een beperkt veld van rechten, plichten en methoden.

Er bestaat commitment en betrokkenheid bij iedereen, welke uitgaat boven ie-dere technische definitie.

Er bestaat een netwerk-structuur van controle, autoriteit en communicatie.Sancties komen meer voort uit het gemeenschappelijke, organisatie-brede be-lang van overleving en groei van de organisatie. De contractuele relatie met eenonpersoonlijke organisatie is hier minder van belang.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

233

. Voor een overzicht daarvan, zie o.a. Morgan (o.c.); Hatch, M. J. Cunliffe,  , Organization theo-ry. Modern symbolic and postmodern perspectives; Oxford: Oxford University Press.

Page 234: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 234/295

Alwetendheid is niet geconcentreerd aan de top. Relevante technische en com-merciële kennis kan overal in het netwerk gelokaliseerd zijn. Zo’n plaats in hetnetwerk is dan het ad hoc centrum van controle, autoriteit en communicatie.

Communicatie is vooral horizontaal, en bestaat tussen mensen met verschil-lende functies. Er is meer sprake van een adviserende dan van een commande-rende communicatie.

Er is sprake van een hogere mate van zelfstandigheid. Communicatie bestaatmeer uit informatie en advisering dan uit instructies en doorgeven van beslissin-gen.

Commitment aan de taak van de organisatie en haar continuïteit wordt hogergewaardeerd dan loyaliteit en gehoorzaamheid.

Er wordt groter belang gehecht aan kennis, ervaring en vaardigheden die gerichtis naar buiten.

Burns en Stalker spreken van een   ‘organische organisatie’ vanwege de structureleovereenkomst met het functioneren van organismen. Er blijken zeker drie overeen-komsten die reeds eerder ter sprake kwamen. Ik van deze hier kort samen.  ) Zoalseen organisme in verschillende omgevingen adequaat kan reageren, kan een orga-nische organisatie in telkens veranderende situaties haar gedrag hierop afstemmen;zij is in staat voor deze telkens veranderende situaties aangepaste producten endiensten te leveren. ) Zoals in een organisme de organen functioneel zijn ingericht

 voor het produceren van adequate reacties, worden leden van een organische or-ganisatie gedacht als functioneel afgestemd op elkaar en het geheel ten einde deze

 voortdurende afstemming van de organisatie op de veranderende omgeving totstand te brengen.   ) Zoals in een organisme de organen spontaan en natuurlijk hun vereiste activiteiten verrichten, worden de activiteiten van leden van de orga-nische organisatie gedacht als spontaan en natuurlijk uit hen voortkomend.

Dubbele interpretatiemogelijkheid van de   ‘organische organisatie

Echter, in de karakterisering van Burns en Stalker wordt niet duidelijk dat men hetnoodzakelijk geworden   ‘organisch’ moment van organisaties verschillend kan in-terpreteren. In bovenstaande tekst hebben Burns en Stalker vooral oog voor hetgegeven dat de afstemming en de interne coördinatie op specifiek  menselijke wijze

Han van Diest

. Burns en Stalker, ,  e.v..

Page 235: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 235/295

gestalte krijgt. De auteurs hanteren hier een  ‘binnenperspectief ’. Zij wijzen immersop zaken als commitment, betrokkenheid, gedeelde ervaring en horizontale com-municatie. De interne en externe aanpassing is communicatief  resp. intersubjectief 

 van aard en is dus niet te begrijpen vanuit de technische idee (zie hoofdstuk  ) die vooral een buitenperspectief impliceert.

Wat de auteurs hier overigens niet laten zien is dat die aanpassing ook vanuitdat buitenperspectief, dus vanuit de idee van de techniek is te begrijpen. In datgeval denkt men niet vanuit het model van de machine, maar vanuit dat van decomputer  (zie : hoofdstuk  ). Of nog anders gezegd, die aanpassing kan men ook begrijpen als het resultaat van de verdere ontwikkeling van de  abstract/rationele

vrijheid . Maar het lijkt erop dat de auteurs zich daar tegen willen verzetten.Vanuit het perspectief van Habermas’ onderscheid tussen   ‘leefwereld’ en   ‘sys-

teemwereld’ kan men zich hierover verbazen. Want hij rekent arbeidsorganisaties juist tot de systeemwereld. Hoe kan men dan nog zinnig spreken over ‘communi-catief handelen’ binnen deze organisaties? Behoort dat handelen niet tot de   ‘leef-wereld’ en dus juist niet tot de  ‘systeemwereld’ van organisaties?

Het is niet mijn bedoeling hier om Habermas’   sociale theorie aan de orde testellen. Ik volsta hier met de opmerking dat zijn denken sterk polair van aard is.

Dan lijkt   ‘per definitie’ in de context van organisaties (‘systemen’) geen ruimte tebestaan voor de  ‘leefwereld’ (resp. het soort handelingen dat daarvoor karakteris-tiek is). Ik zal in het onderstaande proberen te laten zien dat beslissende elementen

 van de leefwereld (zoals de structuur van de intersubjectiviteit) tot de mogelijk-heidsvoorwaarden behoren van organisaties, omdat zij noodzakelijk óók cultuur-gemeenschappen zijn. M.a.w. het polaire karakter van zijn denken zou hem dan in

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

235

. Zie hiervoor: Keulartz, J.,  , De verkeerde wereld van Jürgen Habermas,  Boom, Meppel, Amster-dam, met name hfst. ix, xi en xii. Keulartz toont hier aan dat het gehele werk van Habermas doortrokken is van zo’n polariteit. Habermas kent bijvoorbeeld de esoterische en mystieke traditie via de geschriften vanSchelling. Kenmerkend van deze traditie is dat we in een wereld leven waarin haat over liefde, het kwadeover het goede, duister over licht, het uiterlijk over het innerlijke heerst. Deze polariteit in voorstellingenlijken blijvend te behoren tot de kern van Habermas ’ overtuigingen. Telkens blijkt een tweetal zelfstandig gedachte principes te bestaan waarvan de oorspronkelijke (‘goede’) hiërarchie in de loop van de geschiede-nis is omgekeerd. Met als gevolg dat we in een verkeerde (omgekeerde) wereld leven. Tot de taken van dekritische maatschappijtheorie behoort het deze noodlottige toedracht zichtbaar te maken ten einde bij tedragen aan een omkering (herstel). Wel wisselen deze principes telkens bij hem. Habermas heeft zich lateninspireren door Hannah Arendt voor wat betreft het onderscheid tussen communicatief en instrumenteelhandelen. Inderdaad staan bij Arendt deze twee begrippen polair tegenover elkaar. (Zie: Diest   (),hfst.   .) Ik vermoed dat het in het bovenstaande omschreven begrip van  absolute vrijheid in verband ge-bracht kan worden met zijn stelling van de kolonisering van de leefwereld door de systeemwereld. Ik hebdan vooral het ontembare en ongebreidelde aspect daarvan voor ogen als wijze waarop iedere wijze van‘gegevenheid’  wordt genegeerd (‘gekoloniseerd’). Maar men kan evengoed het begrip abstract/rationele vrijheid in verband brengen met deze wereld. Dan  hoeft  de systeemwereld niet de tendens te vertonen totdeze kolonisering (van de leefwereld),  maar het kan wel.  Deze kolonisering zou dan optreden op het mo-ment dat de abstract/rationele vrijheid   wordt verabsoluteerd,  en geen ruimte meer laat voor de  concretevrijheid .

Page 236: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 236/295

de weg staan voor een adequaat begrip van organisaties. Ik formuleer deze laatstegedachte hier als hypothese, en werk die hier verder niet.

Maar er is m.i. wel iets anders aan de hand.

Dominante interpretatie van het organisch organisatieconcept

In deze paragraaf gaat het mij vooral om de wijze waarop de organisatie als orga-nisch verband vanuit de technische idee kan worden begrepen. Dit komt neer opeen poging de   ‘organische organisatie’ vanuit een   ‘buitenperspectief ’ te begrijpen.Deze interpretatie is m.i. overheersend binnen de organisatietheorie hoezeer menook termen kan gebruiken die afkomstig zijn uit de leefwereld. Organische in-terpretaties van organisaties kan men opvatten als hernieuwde pogingen om orga-nisaties van uit de abstract/rationele vrijheid van de technische idee te interprete-ren. Het komt het er dan op neer dat organisaties áls organisaties in staat (moeten)zijn om op een autonome (‘ vrije’) manier haar organisatiedoel(en) vast te stellenom vervolgens op rationele wijze haar eigen organisatiestructuur (dus de ordening 

 van de arbeidskrachten) daarop af te stemmen. Hiermee wordt een (‘onvrije’) af-hankelijkheid (het vooraf gegeven doel van een   ‘mechanische’ organisatie) omge-zet in een door de organisatie zelf te bepalen, dus  ‘ vrij’ doel.

In de zgn.   ‘contingentietheorie’  van organisaties binnen de organisatietheoriekan men deze ontwikkeling weerspiegeld zien. De basisredenering van deze theorieformuleert Bolman & Deal als volgt:

There is a   ‘best’ structure for any organization  –  or at least a most appropriatestructure   –  in light of its given objectives, the environmental conditions sur-rounding it (for example, its markets, the competition, and the extend of gover-nment regulation), the nature of its products and/or services (the  ‘best’ structurefor a management consulting firm probably is substantially different from thatof a certified public accounting firm), and the technology of the productionprocesses (a coal mining company has a different  ‘best structure’ than the ‘hightech’ manufacturer of computer micro components).

De idee van techniek krijgt binnen   ‘organische organisaties’  de gestalte via een(ontworpen) flexibiliteit van de interne structuur van de organisatie. Door die

Han van Diest

. Zie Diest,  , hfst.  en .. Bolman & Deal, geciteerd in: Shafritz, J.M. & Ott, J.S., , Classics of Organization Theory , Grove,

California, p.     ,    .  Hierbij moet wel opgemerkt worden dat het standpunt van Bolman & Deal hierbuiten  de organisatie zelf is gelegen. Zij constateren om zo te zeggen de voortdurende aanpassing vanorganisatie aan hun omgeving  ‘ van buiten af ’. Mij gaat het er hier om dat het begrip  ‘organische’ organisa-tie bedoeld is om aan te geven dat organisaties zelf  in staat (dienen te) zijn tot dergelijke aanpassingen.

Page 237: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 237/295

flexibiliteit zijn zij in staat om hun meest gunstige positie te bepalen ten opzichte van   ‘contingentie’   omstandigheden. De organisatie kan krachtens haar internestructuur telkens op zoek gaan naar de   ‘beste structuur’ die vervolgens weer kanworden aangepast bij veranderende omstandigheden. Met deze ingebouwde flexi-biliteit is de organisatie in staat om zichzelf te handhaven in (in principe) iedereomgeving door telkens haar eigen doelen aan te passen.

In het citaat wordt gesproken over contingente factoren waarvan organisatiesafhankelijk blijken te zijn. De ‘technische idee’ staat nu voor de taak die afhankelijk ‘in te kapselen’ in haar ontwerpactiviteit. Toegepast op organisaties gaat het er nuom in te zien dat de interne structuur (dus: het ontwerp van de organisatie) eropgericht is die afhankelijkheid op te heffen door zich  ‘zelfstandig ’  (dus: ‘ vrij’) tot diecontingente factoren te gaan verhouden. In managementtaal: er is telkens sprake

 van nieuwe   ‘uitdagingen’, en   ‘we’  (als organisatie) moeten erop voorbereid zijndaar op een adequate manier mee om te gaan.

In de volgende paragraaf ga ik na hoe die zelfstandigheid vanuit de technischeidee als computer model begrepen kan worden.

Organisaties als computers

Organisaties gaan met de boven omschreven   ‘hogere’  vorm van zelfstandigheidkarakteristieken vertonen van een computer. Een computer kan men niet zondermeer beschrijven als een machine. Voor een computer is er geen een vast omlijnd

 voorgegeven doel of ontwerp: hij kan voor   ‘alles’ (resp. meerdere zaken) wordeningezet. Een computer is ontworpen om een veelheid van doelen te realiseren; hijstaat qua aard daar  principieel  voor open. Het ontwerp van een computer bestaat

 voor het belangrijkste gedeelte uit een procedure (‘operating system’) om metcomputerprogramma's om te gaan. Dat OS kan die programma’s starten voor hetuitvoeren van een op dat moment gevraagde of gewenste opdracht. (Vgl. Coolen,). Op dezelfde wijze gaat het in het ontwerp van een   ‘organische’ organisatieom de  mogelijkheid  daarin tot stand te brengen (‘te implementeren’) onderschei-den goederen of diensten te (kunnen) produceren, afhankelijk van  ‘waar de marktom vraagt’.  Het ontwerp van een   ‘ organische’  organisatie bestaat in een rationele

 procedure om tot concrete (rationele) ontwerpen van te produceren goederen te ko-men om vervolgens haar interne (productie)structuur op dat doel (die productie)

aan te passen.Ten aanzien van een computer gaat het voor wat betreft de  ‘implementatie’ om

een ontwerp van elektrische en elektronische krachtsverhoudingen (‘schakelingen’:de   ‘hardware’) op basis waarvan rationeel ontwerp (‘programma’ resp.   ‘doel’) via

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

237

Page 238: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 238/295

codering gerealiseerd kan worden. In de  ‘organische’ organisatie gaat het echterniet om elektronische schakelingen (als te ordenen natuurkrachten) maar ommenselijke denkkracht en menselijke handelingen.

Belangrijke domeinen uit de management- en organisatietheorie kan men van-uit dit licht interpreteren. Omgevingsverkenning, strategieformulering, marketing,‘Human Recource Management’   en   ‘Organizational Development’   zijn hiervan

 voorbeelden; zij zijn beslissende bestanddelen van het ontwerp van een   ‘organi-sche’ organisatie naar analogie van een computer. Zij zijn   ‘zelfstandige’ of   ‘ vrije’

manieren binnen zo’n organisatie om organisatiedoelen vast te stellen. De resulta-ten van deze activiteiten monden uit in telkens nieuwe doelen (concrete ontwer-pen van te produceren middelen) en programma's (ontwerpen) voor de uitvoering daarvan (‘organisatieontwikkeling ’).

In het ontwerp van een   ‘organische’ organisatie is aldus een voorziening opge-nomen waarin de organisatie zichzelf expliciet reguleert en in stand houdt. Diezelfregulering heeft dus niet slechts betrekking op de structurering van arbeids-krachten bij gegeven productiedoelen (zoals in een  ‘machine’ organisatie) maar opde voortdurende  aanpassing  van deze structurering van arbeidskrachten aan tel-kens nieuwe door de organisatie zelf te formuleren productiedoelen. Aldus bouwtde organisatie het vermogen in zich op om  – in principe – welk productie doel danook te kunnen produceren.

Nader bezien   ‘heft’   (vgl Hegel) de   ‘organische’  organisatie de afhankelijkheid van de organisatie (als middel) van een vooraf gegeven maatschappelijk doel opdoor dat doel op te nemen in een  conditionele  zelfregulerende structuur van deorganisatie: als dit en dat gewenste maatschappelijke doelen zijn,  dan dient de (in-terne) organisatie zich zo te reorganiseren dat ze daarvoor het geschikte productie-middel wordt.

Maar dat betekent dat het   ‘productieapparaat’ van een   ‘organische’ organisatiein staat moet zijn deze conditionele overgang te voltrekken. Anders gezegd: hetpotentieel aan arbeidskrachten moet in staat zijn om bij telkens veranderende  ‘in-put’ de gewenste ‘output’ te leveren. Mensen als ‘recources’ dienen daarom voort-durend opnieuw geschoold, geïnstrueerd, kortom aangepast te worden aan nieuwetaken. Of beter: zij dienen geschoold te worden om (binnen zekere kaders) hunactiviteiten aan te (kunnen) passen aan de telkens veranderende input en eveneensaan de telkens veranderende output. Vandaar het belang van H(uman) R(esource)M(anagement), waarin het organisatieontwerp van de   ‘organische’   organisatietracht te voorzien aan haar behoefte dat mensen zich voortdurend aanpassen aan

Han van Diest

. Men kan daarom de informatietechnologie   ‘a-priorisch’  (dat wil zeggen los van haar specifieke,historische gestalten) definiëren als die vorm van technologie waarin men tracht het menselijke (logische)denken (ook in zijn reflexieve structuur) te representeren in het ontwerp van natuurkrachten.

Page 239: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 239/295

nieuwe omstandigheden. Het gaat hier dus niet slechts of primair om het scholenof disciplineren van de arbeidskrachten ten behoeve van een specifieke arbeidstaak in een organisatie. Het gaat er vooral om dat die arbeidskrachten in staat zijn zichaan te passen aan de  telkens wisselende arbeidstaken. Vanuit dit licht kan men debetekenis van de ‘lerende organisatie’ begrijpen. Niet de starheid van een specifiekeen efficiënte taakuitoefening is dan hoofddoel, maar het verkrijgen van een (flexi-bel) arbeidsvermogen binnen de organisatie.

In de organisatie ontstaat aldus een  metaniveau: een niveau van functionerendat niet gericht is op de productie  zelf , maar op de  voorwaarden  waaronder de(zelf)productie van de organisatie en haar afscheidingen mogelijk zijn. Aldusschept de organisatie haar eigen voorwaarden voor overleving. De organische or-ganisatie heeft op dit niveau een   ‘functionele’ Dauerreflexion geïnstitutionaliseerd(zie vorige hoofdstuk). Deze permanente reflectie krijgt hier dus de gestalte in de

 vorm van permanent marktonderzoek, permanente strategieontwikkeling, voort-durend verkennen van   ‘trends’  in de markt, en de permanente bezinning op deaanpak van het  ‘Human Resource’ probleem binnen organisaties. De  ‘cultuur’, alswijze  van (over)leven,   is  hier de permanente vorm van reflectie op de mogelij-kheidsvoorwaarden van het overleven (resp. de groei, succes) van organisaties.

Voorwaarden van toepasbaarheid van het organische organisatieconcept

Ook een ‘organische’ organisatie dient als actor economisch actor  ‘relevant’ te zijn.Zij moet m.a.w. economisch effectief te zijn. Deze relevantie beschouwen we hierin haar  ‘technische’ vertaling. Zaken als effectiviteit en efficiency moeten in orga-nisaties ook   ‘technisch’ adequaat gestalte krijgen. Maar ook daar zijn weer voor-waarden aan verbonden. Bij het   ‘mechanisch’  concept van organisaties bleek inbovenstaande analyse de voorwaarde van de eenmaligheid van het productiedoelnaar voren te springen. Er blijken evenwel andere en meer specifieke voorwaardeneen rol te spelen, die (wellicht pas goed) zichtbaar worden wanneer we stuiten op(economische) grenzen van het functioneren van  ‘organische’ organisaties.

We kunnen zeggen dat een   ‘organische organisatie’  op zelfstandige wijze  een voorwaarde van het overleven van een  ‘machineorganisatie’ opheft: de voorwaardedat het productiedoel een stabiel en aan de organisatie vooraf gegeven doel moetzijn. De vorige paragraaf heeft zichtbaar gemaakt dat door de  metastructuur  deorganische organisatie niet meer afhankelijk is van een dergelijk vastgesteld doel.Zij is hierdoor in staat  zelf  haar productiedoelen te bepalen (‘af te stemmen op deomgeving ’).

Zoals we hebben gezien bestaat de kern van de technische idee erin dat er sprakeis van een ontwerp op basis waarvan natuurkrachten dusdanig op elkaar wordenafgestemd dat zij als geheel een met het ontwerp beoogd doel realiseren. Een wer-kende stoommachine is aldus een door geordende natuurkrachten bewerkstelligde

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

239

Page 240: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 240/295

overgang van stoom naar een specifieke (draai)beweging. De technische idee isniets anders dan de in de natuur concreet wordende (abstracte) vrijheid. Men steltzich een doel   ‘in vrijheid’ (dat wil zeggen: niet door de natuur zelf opgelegd), en

 vervolgens gaat men op basis van wetenschappelijk inzicht in de natuurwetmatig-heden een ontwerp opstellen waarin natuurkrachten gestructureerd samenwerkenteneinde dat doel te realiseren.

Er blijken nader beschouwd vier voorwaarden te moeten gelden wil een   ‘orga-nisch organisatie’, opgevat vanuit het computermodel, dus vanuit de technischeidee  kunnen functioneren. Er zal blijken dat die voorwaarden problemen blijkenop te leveren in de poging  ‘succesvol’ te willen functioneren.

Ten eerste dienen   ‘organisatiekrachten’ (arbeidskracht) beheersbaar te zijn. Inprincipe bestaat hier geen verschil met de ‘machineorganisatie’. De daar besprokenproblemen verschijnen ook hier weer. Ik zal hier wat langer bij stilstaan.

Ten tweede geldt ook hier dat organisatiedoelen van te voren gegeven moetenzijn. Zij hoeven niet meer eenmalig te zijn, maar zij moeten wel   ‘aangetroffen’

worden. Dat blijkt tot problemen te leiden. Dat lijkt vreemd, maar het gaat er hierom dat er maatschappelijke behoeften kunnen  ontstaan   –  die dus nog niet zijngegeven – maar die uit economisch/maatschappelijk oogpunt wel relevant kunnenzijn (of worden).

Ten derde blijkt het domein van mogelijke productiedoelen beperkt te zijn. Al-leen die behoeften kunnen omgezet worden voor organisatie   ‘handzame’ doelendie geheel ‘analyseerbaar’ zijn en dus tot in detail kunnen worden omschreven (en

 voorgeschreven). Maar dit blijkt niet voor alle relevante behoeften te gelden. Debehoefte aan veiligheid is hiervan een voorbeeld.

Ten vierde, en verband houdend met de vorige voorwaarde, dienen organisatie-doelen überhaupt  als productiedoelen kunnen verschijnen. Hiermee bedoel ik datzij technisch/instrumenteel realiseerbaar  moeten zijn. Ook deze beperking geldtniet voor alle mogelijke maatschappelijke behoeften.

Het organische organisatieconcept kan men opvatten als antwoord op de te-kortkoming van het mechanisch organisatieconcept. Op het moment echter dat‘organische’ organisaties (volgens het   ‘computermodel’) gestalte hebben gekregenblijken er wederom tekortkomingen op te treden. Zoals we gezien hebben vormtde techniek van de terugkoppeling (informatietechnologie) de volkomen realise-ring van de technische idee. Dit betekent dan ook dat deze laatste tekortkomingentevens wijzen op begrenzingen van de technische idee  als zodanig . Met anderewoorden, aan die tekortkomingen kunnen we slecht tegemoet gekomen door detechnische idee   ‘te boven te gaan’. Dat is dan ook de reden waarom ik hier deorganisatie als cultuurgemeenschap introduceer. Ik beschouw de organisatie alscultuurgemeenschap organisatietheoretisch als een antwoord op of   ‘oplossing ’

 voor dit ‘probleem’.

Han van Diest

Page 241: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 241/295

Alvorens daar op in te gaan zal ik eerst meer precies nagaan op welke wijze dezetekortkomingen organisatietheoretisch zijn te karakteriseren. Ik doe dat door dezojuist genoemde vier voorwaarden verder uit te werken.

Beheersbaarheid van het  ‘ organisatiemateriaal ’ Ten eerste geldt dus als vereiste dat het  ‘organisatiemateriaal’ (mensen en ‘dingen’,maar ik richt mij hier op mensen ofwel:  ‘arbeidskrachten’) beheersbaar moet zijn.

De denkwijze is analoog aan die van de technische idee. Dit idee veronderstelteveneens dat het materiaal (natuurkrachten) beheersbaar moet zijn en zich dus‘ voor de kar laten spannen’ van het bedachte ontwerp door de technicus. In detechniek zien we vervolgens de manier waarop aan deze voorwaarde kan worden

 voldaan, namelijk door gebruik te maken van natuurwetenschappelijke kennis.In deze wetenschappen formuleert men wetmatigheden die het  ‘gedrag ’ van de

natuur beschrijven. Deze wetten hebben de vorm van  als…(x), dan…(y). In hettechnisch ontwerp van een constructie (machine) maakt men gebruik van dit soort

 van wetmatigheden. Men doet dat in het algemeen door de precieze voorwaarden vast te leggen waaronder een x zich voordoet teneinde een beoogd y te realiseren of te produceren. De onvoorwaardelijke geldigheid van deze wetten, gebaseerd op deherhaalbaarheidsstructuur van de materie, garandeert dat het technisch zich reali-seert in en door de geconditioneerde natuurkrachten.

De vraag is of we over dit soort wetten beschikken wanneer het gaat om  ‘organi-satiemateriaal’. Eerder is het problematisch karakter hiervan al aangeduid. Net alsde techniek tracht de organisatietheorie gebruik te maken van de inzichten van‘menselijke wetmatigheden’. Op deze wijze zou dan een   ‘sociale technologie’  of ‘human engineering ’ mogelijk zijn. Inderdaad, veel organisatietheorieën en  –kun-den willen   ‘interdisciplinair’  van karakter zijn: men wil dan gebruik maken vanbijvoorbeeld sociologische, psychologische en economische kennis. Maar zijn daarwel (altijd) van die wetten te vinden?

Vanaf het begin van het ontstaan van de zgn. menswetenschappen (in de   e

eeuw) is het opstellen van dergelijke wetten als eerste op de wetenschapsagendagezet (o.a. door Comte). Inderdaad, met als doel de samenleving opnieuw te ont-werpen op basis van een ‘positief ’ (dat wil zeggen empirisch geverifieerd) inzicht indeze wetmatigheden.

Een essentiële voorwaarde voor de mogelijkheid van natuurwetenschappen enhun toepassingen blijkt niet geldig of realiseerbaar te zijn in de context van organi-saties. Het is niet mogelijk om met mensen en hun samenlevingsverhoudingenexperimenten uit te voeren die voldoen aan de strikte eisen van (natuurweten-schappelijk) experimenteren. Het daarvoor noodzakelijke isoleren van variabelenblijkt in de praktijk niet mogelijk of is ethisch gezien onaanvaardbaar. Het hoogsthaalbare blijkt veelal het formuleren van  correlaties  te zijn. Deze vormen echtergeen wetmatige doch statistisch samenhangen en worden uitgedrukt in waarschijn-

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

241

Page 242: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 242/295

lijkheidsoordelen. Dit soort samenhangen tussen zaken, die bovendien niet  voorindividuele gevallen gelden, zijn principieel te onderscheiden van fysische wetma-tigheden. Zij zijn op grond daarvan niet geschikt om met ‘zekerheid’ verschijnselen

 van sociale verbanden – en iedere organisatie is een dergelijk verband  – te kunnenbeheersen. Waarom dat zo is hangt mede samen met een tweede kwestie.

Het gedrag van mensen kan men als   ‘zingestuurd’ omschrijven. Hier is het be-grip (of: vermogen) vermogen tot positieve vrijheid van belang. Wat mensen doenhangt af van hoe zij hun situatie interpreteren. En hoe zij hun situatie interpre-teren is nooit met zekerheid te voorspellen. Bij natuurlijk gedrag (natuurkrachten)interpreteert de natuur niets; de natuur voltrekt slechts haar eigen wetmatig be-paalde gedrag bij gegeven omstandigheden. Een mens kan echter  – in principe  –

‘ vrij’ beslissen of hij wil voldoen aan een bepaalde wetmatigheid (opdracht, wet, verzoek of procedure), en op welke wijze. Dat vermogen tot vrij beslissen is preciesniet  iets wat zich op natuurlijke, wetmatige wijze voltrekt.

In het formele object van iedere menswetenschap als  menswetenschap dient dusdit vermogen tot vrijheid opgenomen te zijn wil zij als wetenschap zin hebben. Alsmen omwille van bijvoorbeeld de   ‘wetenschappelijkheid’  van die vrijheid afziet,dan komt deze ‘wetenschappelijkheid’ neer op het systematisch niet  begrijpen vanmenselijk  gedrag. Of anders gezegd, men tracht dat gedrag te begrijpen als een

 vorm van  niet menselijk gedrag, een gedrag dat bijvoorbeeld  ‘gestuurd’ of bepaaldwordt door sociale of psychologische krachten, naar analogie van natuurlijkekrachten. In een volgende paragraaf kom ik op dit punt nog terug.

Tenslotte wil ik in dit verband nog wijzen op wat in het bovenstaande is ge-schreven over de zgn. informele organisatie. We zagen dat de informele organisatietegenover de formele organisatie staat. De formele organisatie is de organisatiezoals die bedacht is in regels procedures en structuren. Dat geheel van regels enz.is bedacht om van de organisatie een betrouwbare en beheersbaar instrument temaken. Maar nu kunnen we zeggen dat deze verwachting op drijfzand is geba-seerd, voor zover men in de rechtvaardiging van die regels enz. een beroep doet opde notie van wetmatig functioneren van menselijk gedrag. Dat in een   ‘formele’

organisatie de   ‘informele’ organisatie noodzakelijk optreedt (zoals bij Keuning) isdan te begrijpen vanuit het gegeven dat het gedrag van mensen mede  ‘gedragen’ isdoor hun vrijheid.

Het vooraf gegeven zijn van organisatiedoelenDe tweede voorwaarde heeft betrekking op het feit dat de organisatie is aangewe-zen op gegeven maatschappelijke behoeften waarvan zij de middelen tracht te ver-

Han van Diest

. Zie: Taylor, C., , Philosophy and the human sciences, Cambridge University Press. Dit gegevenspeelt een centrale rol in: Bishop, R. C.,  , The Philosophy of the Social Sciences, Continuum, London/New York. Bishop baseert zijn werk op een aantal inzichten van CH. Taylor.

Page 243: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 243/295

schaffen ten behoefte van hun bevrediging. Op basis van die gegeven behoeftenkan de organisatie haar doel(en) in de vorm van een ‘toegevoegde’ gebruikswaarde(meerwaarde) definiëren, als een ‘extra’ gebruikswaarde die ontstaat door toedoen

 van de betreffende organisatie. Een deel van het metaniveau is er immers vooringericht om deze   ‘nieuwe’ of   ‘extra’ gebruikswaarde telkens opnieuw te definië-ren, onder andere via marktonderzoek en strategieontwikkeling.

Dat onderzoek moet echter plaatsvinden op ‘empirisch/wetenschappelijke’ wijze– men gaat immers niet   ‘zomaar’ iets nieuws op de markt zetten. Maar dat bete-kent dan ook dat onderzoeksresultaten gebaseerd  zijn op empirische, dus voorhan-den gegevens (maatschappelijke behoeftes). Daarmee zou   ‘gegarandeerd’ zijn datde nieuwe productiedoelen inspelen op ‘daadwerkelijke’ maatschappelijke behoef-tes.

Door deze   ‘eis’ van vooraf gegeven behoeften sluit de   ‘organische’  organisatie(gedacht naar analogie van de computer) zich apriori af voor mogelijk maatschap-pelijke behoeften die nog niet gegeven (kunnen) zijn resp. niet via empirisch on-derzoek zijn te achterhalen, maar die wel  ‘marktpotentieel’ kunnen hebben. Dat er

 van dit soort behoefte sprake moet zijn kan men afleiden uit het de zgn. maat-schappelijke individualisering (zie boven). Ook kan men verwijzen naar de maat-schappij brede  ‘Dauerreflexion’ waarin mensen in relatie tot anderen en hun om-geving geconfronteerd kunnen worden met behoeften of wensen die zij nog niethadden (overwogen) maar   ‘eigenlijk ’ of   ‘bij nader inzien’ wel hebben. Deze vraag kan men daarom (nog) niet empirisch via marktonderzoek registreren omdat dienog niet of onvoldoende gearticuleerd is.

Dit gegeven maakt het bestaan van   ‘trend watching ’ inzichtelijk. Het gaat danom pogingen om maatschappelijke ontwikkelingen op het spoor te komen, die nog niet of onvoldoende empirisch kunnen worden vastgesteld, maar die van belang kunnen zijn voor de toekomst van een organisatie. Het kan dan bijvoorbeeld gaanom de behoefteontwikkelingen op langere termijn binnen een bepaald gebied.

Juist dit type van mogelijk  ‘wordende’ behoeften kunnen voor organisaties vanbelang zijn in het kader van hun streven naar overleving en   ‘succes’. Bestaande,empirisch registreerbare maatschappelijke behoeften zijn in principe door iedermarktonderzoek, dus door iedere organisatie te achterhalen. In dat opzicht biedenzij juist geen mogelijkheid voor organisaties om zich te kunnen  ‘onderscheiden vande concurrentie’. Zij kunnen dat juist wel doen door zich te richten op deze  ‘wor-dende’, in   ‘ontwikkeling ’  zijnde maatschappelijke behoeften. De conclusie moetdus zijn dat er mogelijke ‘aankomende’ maatschappelijke behoeften zijn die ener-zijds van belang zijn voor de (economische) overleving van de organisatie maar diezij krachtens haar werkwijze niet kan achterhalen. Zij zijn en blijven voor haar nog ‘non existent’.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

243

Page 244: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 244/295

Page 245: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 245/295

Waar het mij hier om gaat is dat niet zonder meer aan de voorwaarde van ana-lyseerbaarheid van maatschappelijke behoeften kan worden voldaan. Het is reëelmogelijk dat er ‘an sich’ economisch relevante marktbehoeften zijn die niet of on-

 voldoende ‘trefzeker’ te vertalen zijn naar concrete producten. Hier is van een grijsgebied sprake waar veel ondernemingen in hun streven naar overleving en succesmee te maken hebben.

Instrumentele realiseerbaarheid van organisatiedoelenIn de vorige subparagraaf ging het om niet analyseerbare maatschappelijke behoef-ten en dus om (nog) niet concreet te ontwerpen middelen (gebruikswaarden) dieechter in principe wel instrumenteel/ technisch realiseerbaar zijn (of lijken). Maarer zijn ook economisch relevante behoeften die  principieel niet  op deze wijze zijn tebevredigen. Hierdoor voltrekt zich een selectie. Alleen díe feitelijke maatschappe-lijke behoeften en wensen hebben voor   ‘organische organisaties’ (op basis van detechnische idee) betekenis, waarvan de bevrediging via de technische productie

 van middelen is te realiseren. Dit gegeven impliceert een begrenzing van de rol van (organische) organisaties in het domein van mogelijke maatschappelijke be-hoeften.

‘Organische organisaties’ op basis van de technische idee laten een wellicht om- vangrijk gebied van maatschappelijke behoeften in principe braak liggen. Reclame-bureaus, ontwerpbureaus, kenniscentra, adviesorganisaties en zorginstellingen zijn

 voorbeelden waar deze voorwaarde (dus begrenzing) als gevolg van beperkte reik-wijdte van de instrumenteel/technische rationaliteit zichtbaar wordt.

Iets specifiek menselijks (vindingrijkheid, kennis, aandacht, verbeelding, ver-trouwen, en een goede   ‘klantrelatie’) is dan nodig om tot een adequate   ‘gebruiks-waarde’ te komen. Als een adviesbureau niet vindingrijk is (dus  ‘machineachtig ’

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

245

. In veel  ‘mensintensieve’ organisaties pleit men voor het invoeren van  ‘professioneel management’

ten behoeve van een   ‘betere bedrijfsvoering ’. Dat management hoeft dan geen ervaring of   ‘affiniteit’   tehebben met het werkveld. Hiermee kan men bedoelen dat het er om gaat om  ‘productieprocessen’ (bijvoor-beeld de zorg of het onderwijs ) te standaardiseren.  ‘Gedachteloze’ en gevoelloze zorg (of onderwijs) vol-gens exacte,  ‘betrouwbare’ procedures en tijdsschema’s met een hogere meetbare output zouden dan  ‘be-drijfsmatiger’, dus   ‘beter’  zijn, en bovendien goed zijn   ‘aan te sturen’. Met   ‘professionaliseert’  dan hetwerkveld waar het management anders onvoldoende  ‘greep’ op zou hebben. Een hoger ziekteverzuim vanmedewerkers, toegenomen klachten of andere sociale ‘schade’ die buiten het domein van ‘meetbare’ criteria voor productiviteit vallen, vallen hiermee tegelijk buiten de kwaliteitsbeoordeling van dit managementresp. de organisatie. In het uiterste geval leidt dit tot marginalisering van de eigenlijke (intentionele) taak (adequate verzorging, relevant onderwijs e.d.) ten gunste van  ‘rationele’, meetbare, efficiënte handelings-procedures. Effectiviteit ten aanzien van de gebruikswaarde (bijvoorbeeld daadwerkelijke zorgverlening)slaat hier om in economische effectiviteit (lagere kosten) en technische efficiency. Toezichthoudende in-stanties worden meer nodig. Maar ook zij dienen door  ‘professioneel management’ geleid te worden. Depolitiek verliest grip hierop; zij zit slechts aan de geldkraan en laat die stromen bij  ‘goed management’ ensluit die (wat) af als dat niet het geval is. Mocht het toch uit de hand lopen, dan kan een  ‘parlementaireenquête’ gepast zijn.

Page 246: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 246/295

werkt) dan zijn klanten niet bereid daarvoor te betalen. Een adviesorganisatie dientmaatwerk te leveren door beschikbare kennis en vaardigheden in te zetten voor hetoplossen van unieke, niet eerder voorgedane organisatieproblemen of -mogelijk-heden. Mét het concept of concrete  ‘ontwerp’ van bijvoorbeeld een organisatiead-

 vies heeft het ‘eigenlijke productieproces’ daarvan al plaatsgevonden. De kern vande productieve functie is hier gelegen in het vermogen tot bijvoorbeeld creativiteiten interactie, en niet in het uitvoeren van een van te voren opgestelde procedure.In de volgende paragraaf ga ik na wat hiervan de gevolgen verder kunnen zijn.

Hier gaat het om het gegeven dat er maatschappelijke behoeften bestaan waar- van de bevrediging (‘klantsatisfactie’) kennelijk niet is te realiseren door het uit- voeren van technisch/instrumentele handelingen. Dit houdt dus een beperking in van de economische effectiviteit van (organische) organisaties voor zover zij ge-dacht worden volgens het computermodel.

Deze vier voorwaarden voor het kunnen functioneren van de  ‘organische’ organi-saties gelden ook als beperkingen van de technische  ‘effectiviteit’ van organisaties.Organisaties die opereren naar analogie van het computermodel blijken niet (zon-der meer) in staat om op een gecontroleerde wijze producten en diensten voort tebrengen die tegemoet komen aan relevante maatschappelijke behoeften.

Aldus vormgegeven (economische) organisatie staan in principe onder de be-dreiging van concurrerende organisaties. Zij trachten die bedreigingen op een rati-onele wijze te verminderen of op te heffen, maar die wijze zelf maakt dat die be-dreiging kan/zal blijven bestaan of zelfs groter wordt. Het blijft altijd (enprincipieel) mogelijk dat de concurrentie   ‘beter’   tegemoet kan komen aan dezemaatschappelijke behoeften.

Ook om economische redenen lijken organisaties hier gedwongen  ‘om over hunschaduwen heen te springen’.

Organisatie als cultuurgemeenschap

Er lijkt het nodige verloren te gaan wanneer we samenlevingsverbanden van men-sen, dus organisaties, opvatten als stelsels van regels en voorschriften die dwingendworden opgelegd resp. die we als een geautomatiseerd systeem hun   ‘werk ’ willenlaten doen. Ik heb dit in de vorige paragraaf proberen na te gaan. Ik vat een aantalpunten samen.

Han van Diest

. In het licht van de bovenstaande noot is hier het ontstaan van de zgn. moderne privéklinieken tebegrijpen. Zij zijn, tegen betaling, wel bereid/in staat om ‘persoonlijke aandacht’ te bieden.

Page 247: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 247/295

We zijn op het spoor gekomen van een viertal voorwaarden waaronder hetfunctioneren van een organisatie volgens het mechanische en het organische con-cept mogelijk is. Uiteindelijk blijken dit alle voorwaarden te zijn voor de verwerke-lijking van de technische idee (instrumentele rationaliteit) in de context van (eco-nomische) organisaties. Voor een deel blijken die voorwaarden niet (meer) tegelden, waardoor zowel het mechanisch als het organisch organisatieconcept terdiscussie komt te staan. Tegelijk moet men constateren dat deze beide organisatie-concepten voor een belangrijk deel het denken over management en organisatiesdraagt. Dit stelt ons voor meerdere problemen, waarvan de drie belangrijkste m.i.de volgende zijn:. Op welke wijze komt in de organisatietheorie naar voren dat niet voldaan kan

worden aan deze voorwaarden? Deze vraagstelling veronderstelt dát dit pro-bleem daar aan de orde komt. Dat zal ik dus moeten laten zien.

. Het moge zo zijn dat niet aan deze voorwaarden voldaan kan worden, maar datis nog geen ‘garantie’ dat deze kwestie ook  adequaat  aan de orde wordt gesteld,laat staan   ‘opgelost’. Als men deze kwestie doorziet, trekt men dan de juisteconclusies? Of zien we telkens weer pogingen om aan de begrenzingen (diedeze voorwaarden stellen) te ontkomen door er telkens weer nog een tandje bijte doen, dus door de werking van de technische idee resp. rationaliteit steeds

 verder op te voeren? Dit blijkt inderdaad het geval te zijn, maar niet altijd. Ik zaleen poging wagen dit te laten zien.

. Tenslotte stelt zich de vraag naar een meer adequaat beeld van de wijze waarop‘mechanische’ en ‘organische’ organisaties van organisaties over hun eigen scha-duw heen (kunnen of moeten) springen. Deze vraag komt m.i. neer op de vraag op welke wijze (economische) organisaties zijn te begrijpen als  cultuurgemeen-schappen. Organisatiepraktijken zijn m.i. altijd concretiseringen van belangen,waarden en richtinggevende oriëntaties van mensen die de samenleving als ge-heel aangaan. Vandaar dat we organisaties als  cultuurgemeenschappen kunnenbegrijpen. Mensen ervaren hierin een  ‘missie’. Al doende (werkende)   ‘leven’ zijbelangen en waarden van henzelf, maar ook van de waarden en belangen vanorganisaties waarin zij actief zijn. Organisaties zijn maatschappelijke actorenvan de samenleving die ernaar streven in de samenleving een specifieke rol te

 vervullen. Zij vereisen daarom een   ‘identiteit’ voor wat betreft de beantwoor-ding van de vraag  waar  zij in de samenleving staan en  wat  zij daar aan willenbijdragen.

Deze drie onderwerpen vormen het kader van de volgende (sub)paragrafen.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

247

Page 248: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 248/295

Organisatietheorie vanaf de 80-er jaren

De organisatietheorie vanaf de  -er jaren heeft de problematische status van me-chanische en tot op zekere hoogte organische organisatieconcepten aan het lichtgebracht. In een aantal gevallen heeft dat er zelfs toe geleid dat men pleit voororganisatieconcepten die juist niet  zijn gebaseerd op deze concepten. Men blijkt te‘gaan voor’ organisatieconcepten waarvoor juist niet de voorwaarden gelden die,algemeen gesteld, moeten gelden voor de toepassing van de technische idee.

Een draaipunt in de redenering die men doorgaans aantreft is dat menselijkefactoren (of concepten) die door de instrumentele rationaliteit (technische idee)worden uitgesloten beslissend blijken te zijn voor de economische effectiviteit, dus

 voor de overleving van organisaties. Deze factoren zal ik in het onderstaande sa-menvatten onder de termen van creativiteit (vermogen tot   ‘unieke’ zinarticulatie)en intersubjectiviteit. Het zijn dus precies die concepten die behoren tot het begripconcrete vrijheid .

In zeker opzicht, en in lijn met het betoog van de vorige hoofdstukken is daarniets opmerkelijks aan. Organisaties zijn als producten van de moderniteit vormen

 van verwerkelijking van de technische idee. Op wijsgerige gronden is de verabso-lutering van dat idee (als abstract/rationele vrijheid) bekritiseerd. Wat nu blijkt isdat deze kritiek zich in zekere zin ‘herhaalt’, maar dan op praktisch niveau: in hetdaadwerkelijk functioneren van organisaties zelf (resp. In de organisatietheorie diedit functioneren analyseert).

Organisaties blijken in deze kritiek als economische actoren in eerste instantiecultuurgemeenschappen te zijn. Maar tegelijk blijken deze cultuurgemeenschappenzichzelf als middel of   ‘instrument’ te moeten maken teneinde economische effec-tief te zijn. Dit kunnen we ook anders zeggen: intersubjectiviteit en creativiteit alshoofdkenmerken van cultuurgemeenschappen blijken als zodanig  arbeidskrachtenof productiefactoren te worden. En tenslotte: precies datgene wat  niet  binnen deeigendomsverhouding kan vallen (wegens de onaantastbare en onvervreemdbarekernen van intersubjectiviteit en creativiteit), vormt een sterk motief om organisa-ties als eigendom te (willen) bezitten (wegens hun productief vermogen).

Deze formuleringen zijn paradoxaal of ambigu. Deze situatie is overigens nietnieuw. Maar zij kon lange tijd min of meer verborgen blijven, vooral zolang orga-

Han van Diest

. Men kan zeggen dat bij het afsluiten van het arbeidscontract slecht het resultaat van geleverde ar-beid aan de organisatie toekomt. Dat resultaat moet aan eisen voldoen die bepaald worden door de organi-satie (resp. haar klanten/afnemers). Dit houdt in dat die arbeidskracht   ‘beheerst’, gedisciplineerd of   ‘ge- vormd’ moet worden, ook al is die creatief. De organisatiestructuur inclusief haar functiebeschrijvingentrachten daarin te voorzien. Maar dat heeft slechts zin als de organisatie over die arbeidskracht kan be-schikken. In die zin wordt arbeidskracht noodzakelijk   ‘technisch’ eigendom van de organisatie. Het gaatmij hier om de ambiguïteit die dat met zich meebrengt.

Page 249: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 249/295

nisaties economisch en maatschappelijk min of meer   ‘ voldeden’. Maar vanaf hetmoment van het ontstaan van deze organisaties (breder: vanaf het ontstaan van de‘commerciële of industriële samenleving) is door verschillende auteurs al gewezenop deze (of vergelijkbare) ambiguïteit. Men kan hierbij denken aan Rousseau, au-teurs van de Romantiek, Marx (vervreemding) en de kritische theorie (Horkhei-mer, Adorno, Marcuse). Ook op Habermas kan men in dit verband verwijzen. Ziehiervoor de vorige hoofdstukken.

Met name vanaf de jaren ’ van de vorige eeuw en daarna  ‘presteerden’ organi-saties in de ogen van velen niet meer of onvoldoende. In de jaren   ’ kwam dieonvrede tot een climax, onder invloed van de opkomst van Japanse bedrijven. Zijwerd onderwerp van de organisatietheorie.

Als eerste ga ik in het kort na op welke wijze de ( ‘praktische’) vraag naar demogelijkheidsvoorwaarden van economische organisaties vanaf de   -er jarenzich heeft voorgedaan. Vervolgens beschrijf ik een in mijn ogen inadequate manier

 van analyseren van de organisatie als cultuurgemeenschap, zoals die in de organi-satietheorie vanaf die tijd regelmatig is aan te treffen. Tenslotte volgt een nadereanalyse van de paradoxale verhoudingen tussen de economische en technische ef-fectiviteit (rationaliteit) enerzijds en de organisatie als cultuurgemeenschap ander-zijds.

Kritiek op de technische ideeIn die periode verschijnen er kritische boeken over het feitelijk functioneren vanorganisaties. Het boek van Peters en Waterman:   Excellente Ondernemingen ishier representatief. Het is wellicht het eerste bedrijfskundige boek dat door miljoe-nen mensen is gelezen. Zij zetten hun betoog in met wat men een kritiek op detechnische idee in populaire vorm kan noemen.

De getalmatige, rationele benadering van het management overheerst onze be-drijfskundige faculteiten. Ze leert dat goed opgeleide professionele managersieder managementprobleem aankunnen. Ze streeft naar een afstandelijke, ana-lytische rechtvaardiging voor ongeacht welke beslissing. Juist deze schijnlogicamaakt haar zo gevaarlijk, met als gevolg dat we kennelijk een geheel verkeerdeweg zijn ingeslagen. (p.)

Het allermeest haten wij misbruik van het woord  ‘rationeel’. Rationeel betekent verstandig, logisch, redelijk. Maar in het zakelijke analytische woordgebruik heeft het woord langzamerhand een veel engere betekenis gekregen. Rationeel

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

249

. Peters, T.J. & Waterman R.H., , Excellente ondernemingen Veen Utrecht/ Antwerpen.

Page 250: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 250/295

betekent het   ‘ juiste’  antwoord, minus allerlei lastige menselijke complicaties.(p./)

De reden waarom zo veel Amerikaanse ondernemingen zich zo weinig aan pro-ducten en diensten laten liggen, is vermoedelijk dat ze zich ergens anders opconcentreren. Dit ‘ergens anders’ is een overmatig vertrouwen op analyses van-uit de ivoren toren en op een overmatig vertrouwen in financiële kunstgrepen,hulpmiddelen die zo op het oog helpen risico’s te vermijden, maar die helaasook alle actie in de kiem smoren” (p. ).

Men maakt gewag van een   ‘beheersingsobsessie’, waarbij het in de beheersing omde beheersing zelf gaat. Deze houding noemen bepaalde organisatietheoretici ook wel ‘pathologisch’. Op de achtergrond speelt een diagnose van het  ‘slechte’ functi-oneren van Amerikaanse bedrijven in de jaren  ’ en ’ van de vorige eeuw. Zoalsgezegd, met name de opkomst van de Japanse bedrijven maakte dat Amerikaansebedrijven het moeilijk kregen. Economische waarden als overleving, succes enwinst blijven in deze analyses onveranderlijk gelden. Het is de wijze waarop mendie tracht te realiseren waarop men kritiek heeft.

De markt van bedrijven voor massaproductie kenmerkt zich door uniformiteit, voorspelbaarheid, stabiliteit, grootschaligheid. Dat wil zeggen, producten endienstverlening zijn gestandaardiseerd; men produceert hen in grote hoeveelhe-den. Klanten beschouwt men vanuit een min of meer uniform perspectief. Voorzover veranderingen zich voordoen in de markt zijn deze via marktonderzoek teachterhalen op basis waarvan nieuwe producten en diensten zijn te produceren. Eris sprake van grote feedbacklussen tussen markt en bedrijf (zie ook de vorige para-graaf: het computermodel van organisaties). Maatschappelijke individualisering brengt met zich mee dat maatschappelijke behoeften niet zonder meer passen inhet vangnet van marktonderzoek. Individualisering van productie en dienstverle-ning wordt een must; een algemeen ontwerp van producten of diensten volstaat in

 veel gevallen niet meer. Met deze maatschappelijke individualisering laten klantenof cliënten zich niet zonder meer manipuleren, terwijl gewenste producten endiensten zich niet slechts via instrumenteel/technische methoden zijn te vervaardi-gen. Oprechte intermenselijke verhoudingen resp. creativiteit, kennis, verbeel-dingskracht en intuïtie zijn hiertoe vereist en worden noodzakelijke productiefac-toren.

Han van Diest

. Zie naast het boven besproken boek van Mogan (m.n. hfst.    en  ) o.a.: Mintzberg, H.,  , Over management , Uitgeverij Veen, Amsterdam-Antwerpen, p.   -;   ; Mintzberg, H.   ,  Structure inFives, Prentice-Hall, Inc, Englewood Cliffs, New Jersey p.-; Hammer & Champy Hammer, M.;Champy, J.,   ,  Reengineering the Corporation, A Manifesto for Business Revolution, Nicholas Brealey Publishing/ London, p.  ; Peters, T.J.,  , Het einde van de hiërarchie, Uitgeverij Contact Amsterdam/

Page 251: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 251/295

Deze kritiek blijkt een kritiek op de (verabsolutering van) de technische idee resp.de instrumentele rationaliteit als zodanig te zijn. Men bekritiseert zaken als ab-stractie, formele analyse, opsplitsing en maakbaarheid van organisatieprocessen.Door deze rationaliteit zet men aspecten van de organisatie buiten spel die voorhet voortbestaan en succes van de onderneming van beslissend belang zijn. Ditidee zou een spontane dimensie van organisaties wegdrukken die noodzakelijk is

 voor het voortbestaan van hen. Met andere woorden: de mogelijkheidsvoorwaar-den voor de toepassing van de technische idee maken het  juist  onmogelijk voororganisaties om als economische actoren te kunnen overleven.

Hiermee komt veel op het spel te staan. Want juist de mechanisch en organischegedachte organisatie wilde voorkomen dat het idiosyncratische (creativiteit, spon-taniteit en individualiteit) een beslissende rol zou spelen in organisaties. Zeker, de

 vervreemding die daarvan het gevolg is geweest is al in een vroegtijdig stadiumgeconstateerd (zie boven: Marx). Maar het leek telkens mogelijk te zijn die ver-

 vreemding als een soort opoffering (vgl. disciplinering!) op te vatten om een anderen groter goed te realiseren: economisch en technologisch succes. De betekenis vande organisatietheorie vanaf de  -er jaren lijkt mij onder andere te bestaan in deconstatering dat deze laatste gedachte onjuist is (of onjuist is geworden).

Een organisatie blijkt (dus) meer te zijn dan een instrument. Hiermee sluipt eentegenspraak de organisatietheorie binnen. Vanuit maatschappelijk/economisch ge-zichtspunt zijn organisaties noodzakelijk instrumenten die we tot stand brengenomwille van het realiseren van economische/maatschappelijke doelen. Anderzijdsblijken zij niet slechts als instrumenten te kunnen functioneren, willen zij juist  als

instrumenten effectief kunnen zijn. Wellicht is deze tegenspraak een basisreden voor het feit dat er vanaf de  -er jaren een stortvloed ontstond van boeken overmanagement en organisaties, die tot op heden aanhoudt. Deze tegenspraak blijkteen onuitputtelijke bron te zijn voor telkens weer   ‘nieuwe’  ideeën, diagnoses enoplossingen. Het boek van Morgan geeft hiervan een overzicht, maar ook diverseoverzichtswerken en monografieën.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

251

Antwerpen, p.  ; Handy C.,  , Chaotische tijden, Uitgeverij Contact, Amsterdam/ Antwerpen, p.  ;Eccles, R.G.; Nohria, N.; Berkley J.D.,  , Beyond The Hype, Harvard Business School Press, Boston, p. e.v., Senge, P. M.   .   The fifth discipline: the art and practice of the learning organization.  Currency Dubbleday, New York; Quinn, J.B.,     Intelligente ondernemingen, Contact, Amsterdam, Antwerpen,p.    e.v.; Hamel, G. & Prahalad, C.K.,   ,  De Strijd om de toekomst , Scriptum, Schiedam, p.    e.v.Morgan G.,, De Nieuwe Manager , Scriptum, Schiedam, p.  .

. Hatch, M. J. & Cunliffe, A. L. , Organization Theory, Modern, Symbolic and Postmodern Per-spectives; Scott, W.R.  , organizations Rational, Natural, and Open Systems,  Prentice Hall International,London; Bolman, L.G. & Deal, T.E. (). Reframing Organizations. Artistry, Choice, and Leadership, SanFrancisco: Jossey-Bass Clegg, S., Kornberger, N., Pitsis,  ,  Management and organizations. An Intro-duction to theory and practice.  Sage, Thousand Oaks/London. Voor originele,   ‘klassieke’  teksten, zie de verschillende edities van/na: Shafritz, J.M. & Ott, J.S., , Classics of Organization Theory , Grove, Califor-

Page 252: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 252/295

 Adhocracy van Mintzberg Min of meer representatief of symbolisch voor deze ‘revolutie’ is het tamelijk breed

 verspreide organisatieconcept van de  adhocracy   (Mintzberg). Men zou kunnenzeggen dat Minzberg hier (als één van de eersten) een poging onderneemt eenorganisatie niet  als een verwerkelijking van de technisch idee te denken.

De   ‘adhocracy ’ omschrijft men negatief wel als   ‘gebrek aan structuur’; zij ver-schijnt vanuit het buitenperspectief als chaotisch. De adhocracy is voor Mintzberg echter wel favoriet. De structuur van de adhocracy noemt hij   ‘zeer organisch’; zijkent weinig formalisering van gedrag. Coördinatie gebeurt niet via standaardisatie,formalisering en maximaal mogelijke beheersing, maar via onderlinge interactiewaarin denken en doen met elkaar verbonden zijn.

Elk proces waarin denken en handelen worden gescheiden .... zou belemmerendwerken op de flexibiliteit van de organisatie om creatief op haar dynamischeomgeving te reageren.

Strikte, geformaliseerde arbeidsdeling is niet mogelijk. Informatievoorziening is inhoge mate informeel en de structuur is flexibel; het gaat niet meer om standaardi-sering van procedures en bekwaamheden. Het management besteedt in de adho-cracy volgens Mintzberg weinig tijd aan het formuleren van expliciete strategieën.

Adhocratieën treffen we volgens Mintzberg aan in dynamische en complexeomgevingen.

Tijdelijke adhocratieën worden in onze moderne samenleving steeds meer ge-meengoed: de productgroep die een enkel toneelstuk opvoert, de commissie

 voor de verkiezingscampagne die een enkele kandidaat steunt, de guerrillagroe-pering die een bepaalde regering omverwerpt...  

Flexibel inspelen op vragen en behoeften uit de markt is dan de enige overlevings-kans. Daarom is het in een adhocracy moeilijk een structuur lang vol te houden.Anderzijds is de neiging tot het formaliseren van gedrag altijd aanwezig: een adho-cracy dreigt zichzelf te formaliseren met als redenering:   ‘wat nu succesvol is, zalook in de toekomst succesvol zijn.’ Succes is in deze zin tevens motief tot onder-gang.

Werken met en in een adhocratie betekent omgaan met onduidelijkheid en on-zekerheid. Criteria als instrumentele rationaliteit, formalisering, controle, beheer-

Han van Diest

nia; en: Pugh D.S. & Hickson D.J.,  , Writers on organizations, Thousand Oaks, CD: Sage.. Zie ook deliteratuur, vermeld in de vorige noot.

. Mintzberg, H.,  , Over management, Uitgeverij Veen, Amsterdam-Antwerpen; zie voor de cita-ten:  , , -.

Page 253: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 253/295

sing om de beheersing, procedures, die   ‘helder en duidelijk ’ zijn, kortom de ele-menten van de technische idee werken hier niet. Efficiency gaat hier ten kostegaan van effectiviteit. Veelvuldige communicatie ten behoeve van probleemdefini-tie, allocatie van specifieke deskundigheden voor de uitvoering staan voorop. VoorMintzberg blijkt de adhocracy 

… het enige type [organisatie te zijn], dat passend wordt geacht door hen, dieervan overtuigd zijn dat organisaties democratischer en tegelijkertijd minderbureaucratisch moeten worden.

Zoals al is gebleken staat dit organisatieconcept in oppositie met de technischeidee. Vanuit het perspectief van dit idee wordt een organisatie gedacht als eenrealisatie in de sociale werkelijkheid van een van te voren bedacht ontwerp waarinrekening is gehouden met de wetmatige eigenschappen van  ‘natuurkrachten’, hier:arbeidskrachten. De adhocracy van Mintzberg is een organisatieconcept dat juist niet  gestoeld is op dat idee. Die tegenstelling maakt dat bij hem de verhoudingenworden omgedraaid. Ordeningen van activiteiten (‘natuurkrachten’) ontstaanspontaan uit de activiteiten zelf en niet andersom. In het algemeen: de organisatie-strategie kan niet   ‘top down’ worden geformuleerd, maar ontstaat in het concretehandelen van mensen die werkzaam zijn in organisaties.

Mintzberg tracht hier de organisatie te begrijpen als een concrete vorm van sa-menwerking van mensen in plaats van een geconstrueerd geheel van arbeidskrach-ten (dus naar analogie van een technisch artefact). De organisatietheorie staat nu

 voor het probleem op welke wijze men dit organisatieconcept kan onderzoeken.Welke factoren geven richting aan activiteiten van leden van een adhocracy, wan-neer een rationeel uitgedacht organisatieontwerp hiervoor niet geschikt?

In deze discussie blijkt telkens het technisch perspectief in nauwe samenhang testaan met het economisch perspectief. Want organisaties als economische actorenkunnen niet zonder winst, succes, e.d. Het management (de leiding) heeft als taak die winst enz. veilig te stellen, en heeft dus een  economisch belang bij controle enbeheersing van de organisatie op basis van organisatieontwerpen. Maar aan deandere kant bestaat er een economisch belang om  juist niet  naar deze beheersing te streven omdat daardoor economisch relevante arbeidsprestaties (via creativiteiten interactie) niet tot stand kunnen komen.

Met al het enthousiasme rondom   ‘uitdagingen’,   ‘creativiteit’,   ‘ vertrouwen’, en‘samenwerking ’ (de  ‘ vijand in de armen sluiten’) waarmee deze literatuur gepaardkan gaan loopt men dus toch ook weer aan tegen de eisen van economische effec-

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

253

. Mintzberg, H.,   ,  The Rise and Fall of Strategic Planning , Prentice Hall, New York. Dit boek staat geheel in het kader van deze omkering.

Page 254: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 254/295

tiviteit en organisatietechnische beheersbaarheid. Per saldo lijkt het in deze orga-nisatietheorieën erom te gaan  ‘nieuwe manieren’ te vinden van controle, beheer-sing of: ‘management’.

Cultuur en organisatie

In deze paragraaf geef ik een in mijn ogen paradigmatische (en problematische)beschrijving van de wijze waarop dit in de organisatietheorie gebeurt of kan ge-beuren. De in de vorige paragraaf opgemerkte spanning blijkt hier duidelijk naar

 voren te komen.De organisatie is niet slechts als instrument denkbaar. Er zijn andere waarden

dan de instrumentele in het geding. Echter, de maatschappelijke legitimering vanorganisaties blijft echter in eerste instantie gelegen in hun instrumentele functie: zijzijn immers instrumenten ten behoeve van het realiseren van maatschappelijkedoelen, en geen praatgroepen of feestelijke happenings.

De vraag wordt daarom op welke wijze men organisaties zinvol als instrumentkan denken, nu de technische idee (instrumentele rationaliteit) als referentiekadertekort schiet. Het buitenperspectief van de technische idee biedt onvoldoende mo-gelijkheden om de organisatie te kunnen beschrijven en te begrijpen. Zoals al be-toogd is, vanaf de jaren tachtig komen begrippen als ‘zin’ en  ‘samenwerking ’ cen-traal te staan in de organisatietheorie. Onderwerpen als   organisatiecultuur ,organisatievisie, persoonlijke betrokkenheid en groei, beleving, creativiteit  enz. gaanhet   ‘discourse’ van de organisatietheorie overheersen. Menselijk gedrag blijkt in-trinsiek betrokken op waarden en  ‘ visies’; zij geven aan wat mensen in hun werk of gedrag belangrijk vinden, waar zij  ‘ van binnen uit’ op zijn georiënteerd, dus waar-door zij zijn gemotiveerd. Of, anders gezegd, (ook) hier is het thema van zingeving aan de orde. In termen van Habermas: categorieën waarmee hij de   ‘leefwereld’ –

dat wil zeggen de communicatief gestructureerde interactie   –   beschrijft, blijkenook centrale categorieën te zijn van de  ‘systeemwereld’. De vraag is natuurlijk watdaarvan de gevolgen zijn voor organisaties als economische actoren.

In de concurrentiestrijd gaat het om  ‘het onderscheidend vermogen’ ten aanzien van voor de markt betekenisvolle producten en diensten. De productie van de ge-bruikswaarde kan men niet meer los maken van de   ‘arbeidskracht’ als vermogentot articulatie van betekenis in intersubjectief verband: die gebruikswaarde   ‘moeter toe doen’ en daarvoor is creativiteit e.d. voor nodig. Juist als economisch/maat-schappelijke instrumenten moet men organisaties ook als   ‘cultuurgemeenschap-pen’ opvatten; het   ‘zin gestuurde’ gedrag van mensen telt niet meer als een   ‘lastig bijproduct’, dat we kunnen   ‘wegstoppen’   in de min of meer irrelevant gedachteinformele organisatie. Er geldt niet meer dat je denken ‘in je eigen tijd’ moet doen.Integendeel, juist als cultuurgemeenschappen, blijken organisaties productief te zijn.

Han van Diest

Page 255: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 255/295

In de organisatietheorie gaat men spreken over onder andere:  netwerk, virtueleof  project  organisaties. Veelal is er dan sprake van zgn. kennisintensieve organisa-ties of gemeenschappen, dat wil zeggen organisaties waarin de factoren kennis,leervermogen, betrokkenheid en zelfstandigheid beslissend zijn voor het bereiken

 van de organisatiedoelstellingen.Het begrip cultuurgemeenschap betekent hier niet primair dat het niet alleen

gaat om een zekere  traditie van waarden, normen, manieren van denken en vandoen. Het gaat ook om wat ik de permanente reflectie heb genoemd als kenmerk 

 van een cultuurgemeenschap: men is hier genoodzaakt normatieve oriëntaties inhet geding te brengen. Dit houdt uiteindelijk dan ook in dat de grondslag van zo ’ncultuurgemeenschap (haar   ‘waarden’, normen, vormen van gedrag enz.) telkensonderwerp van reflectie is of kan zijn, onder andere in de gedaante van de vraag waar het in concrete situaties   ‘eigenlijk ’  om gaat en wat er gedaan kan of moetworden. Dat dit het geval is komt m.i. voort uit de (economische) noodzaak totpermanente innovatie terwijl die innovatie niets slechts in economische of techni-sche termen is te beschrijven.

Dit betekent ook dat vooraf bedachte structuren en handelingspatronen geen vooraf gegeven en constituerende functie meer kunnen hebben voor het   ‘produc-tieproces’; integendeel: zij kunnen daarvoor belemmerend werken. Tot het ontwik-kelen of realiseren van   ‘innovatieve’ goederen of diensten (zoals het ontwikkelen

 van een spelprogramma, een organisatieadvies, reclamecampagne en het opstellen van een beleidsplan) behoort ook de structurering  zelf  van deze activiteiten. Ook deze structurering zelf vergt  ‘creativiteit’. Dit betekent dan ook dat een organisatieals cultuurgemeenschap een tijdelijk karakter kan hebben: zij (bijvoorbeeld in de

 vorm van een  ‘project’) kan zich opheffen na de beëindiging van de activiteiten.Overkoepelend kan er sprake zijn van een  ‘moederorganisatie’ die dan een faci-

literende, financiële en bewakende rol vervult (voor dit laatste: zie onder). Waar-over men wil   ‘waken’, is bijvoorbeeld de   ‘organisatiecultuur ’ . Die cultuur zietmen dan als   bepalend  voor het individuele gedrag van medewerkers. Wanneermen het in de organisatietheorie op deze wijze heeft over   ‘cultuur’ dan kan mende beschrijving van E. Schein als uitgangspunt nemen.

Culture will be most useful as a concept if it helps us better understand thehidden and complex aspects of organizational life. … Culture somehow impliesrituals, climate, values, and behaviors that bind together a coherent whole. ... If 

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

255

. Zoals nog bij Cobben het geval lijkt te zijn; zie: Cobben, P.  , Das Gesetz der MultikulturellenGesellschaft, Königshausen & Neumann, Würzburg, en: Cobben, P.  , De multiculturele staat. Damon,Budel.

. Voor een overzicht, zie: Martin, J., , Organizational Culture, mapping the terrain, Sage Publi-cations, Thousand Oaks.

Page 256: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 256/295

the culture is to have any utility [!!!]  … it should draw our attention to thosethings that are the product of our human need for stability, consistency andmeaning.

Cultuur als managementinstrument Het probleem dat nu rijst is dat het succes of de overleving van organisaties afhan-kelijk blijkt van hun ‘cultuur’. Men zou kunnen zeggen dat men in de  ‘mechanisch’

of  ‘organische’ (volgens het model van de computer gedachte) organisatie, de cul-tuur er ‘gratis’ bij wordt gekregen en soms feitelijk het functioneren van de organi-satie zowel kan verstoren als bevorderen (als bijvoorbeeld   ‘zand’ of   ‘smeerolie’).Hier echter blijkt de cultuur tot de voorwaarde te zijn van het economisch effectief functioneren van organisaties. De tegenspraak die nu ontstaat, is dat het verschijn-sel van de organisatiecultuur enerzijds op de agenda van de organisatietheorie isgekomen te staan vanwege de inadequaatheid van de technische idee (ontwerpenplannen, enz. van beheersbaar materiaal) voor de beschrijving van organisaties,terwijl anderzijds, juist omdat het succes van de organisatie afhankelijk blijkt vancultuur, die cultuur vervolgens weer beschouwd wordt vanuit de technische idee:een   ‘gewenste’ (‘productieve’) cultuur moet ontworpen, geïmplementeerd en be-heerst worden. De tussenstap die men daarbij maakt is dat men (bijvoorbeeld) steltdat menselijke gedragingen  ‘are  controlled  by cultural norms, values, beliefs andassumptions’

. Hier gaat de organisatiecultuur  de functie overnemen van de or-ganisatiestructuur  van een organisatie die om die vervolgens vanuit de technischeidee te beschouwen. Het is dan niet  de organisatiestructuur maar de organisatie-cultuur  die het gedrag van de leden van de organisatie bepaalt. De organisatiecul-tuur beschouwt men dan als een hefboom ten behoeve van het (aan)sturen van hetgedrag van de medewerkers. In de mate dat dit het geval is betekent dit, dat het

Han van Diest

. Schein, E.  , Organizational Culture and Leadership, Jossey Bass, San Francisco., p.  ,  . Merk op de probleemloze vanzelfsprekendheid om te vragen naar het  ‘nut’ van een cultuur. Dit duidt op een‘cultuur van het nut’, die kennelijk als probleemloos wordt verondersteld en van waaruit men denkt enhandelt. Uiteindelijk komt de   ‘cultuur van het nut’ neer op de verabsolutering van de abstract/rationele vrijheid, dus de  ‘absolute vrijheid’ zoals dit begrip in deze studie is ontwikkeld. In het vervolg kom ik hiernog op terug.

. Shaftitz & Ott,   :   . Het gaat hier om het misschien subtiel   lijkende  onderscheid tussen deopvatting dat  ) mensen in organisaties handelingen verrichten omdat zij deze belangrijk en dus als zinvolervaren, en de opvatting dat  ) mensen in hun handelingen beheerst of bepaald worden door een structuur,in dit geval een  ‘structuur’ van een geheel van waarden en normen. Het verschil tussen beide komt uitein-delijk neer op het onderscheid tussen (concrete) vrijheid en (‘natuur’)noodzakelijkheid.

. Het begrip ’cultuur‘ omvat de begrippen  ‚‘zin‘ en  ‘betekenis’, terwijl deze laatste begrippen betrek-king hebben op dat wat mensen motiveert en drijft in hun doen en laten. Krijgt men dus vanuit manage-mentoptiek  ‘grip’ op deze betekenis, dan heeft men ook grip op het gedrag van mensen. In die zin kan deorganisatiecultuur de rol over gaan nemen van de organisatiestructuur , en kan men denken in termen vande cultuur als managementinstrument.

Page 257: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 257/295

concrete vrije gedrag van mensen in de organisatietheorie  zowel wordt bevestigd alsook wordt ontkend.

Het volgende citaat van Quinn is in dit opzicht representatief. Merk op hoezeerhier de technische idee (‘inprenten’) hier het denken over cultuur bepaalt.

Hoewel de meeste strategische analyses zich voornamelijk op meetbare econo-mische factoren richten, heeft ons onderzoek aangetoond, dat het management

 van waarden en attituden ... een van de vruchtbaarste, goedkoopste en effec-tiefste taken was die managers op zich konden nemen. Als managers het perso-neel op alle niveaus zinvolle bedrijfswaarden inprenten, werd het moreel tast-baar beter, verbeterde het niveau van dienstverlening, namen creativiteit enproductiviteit toe, werden tijdshorizonnen langer, werd delegeren op groteschaal mogelijk, namen de persoonlijke conflicten in aantal af en daalden dekosten van de controlesystemen drastisch, waardoor de winst over het geheelgenomen sterk toenam. Dit alles klinkt tamelijk moederlijk  – of is het vader-lijk?.

Zoals een technicus een ontwerp van een apparaat heeft te realiseren door dat ont-werp   ‘op te drukken’ op natuurkrachten dient de manager   ‘zinvolle bedrijfswaar-den’ in te prenten in het mensenmateriaal (‘personeel op alle niveaus’). Het vrij-heidsvermogen van mensen wordt ‘erkend’ in zoverre zij in hun handelingen hunwaarden en normen (‘mogen’) volgen. De concrete vrijheid wordt echter tegelijk ontkend op het moment dat  ‘hun managers’ menen die waarden te moeten bepa-len.

De laatste zin van boven genoemd citaat is illustratief. Dit suggereert dat menhet gedrag van mensen in organisaties dient te begrijpen naar analogie van hetgedrag van opgroeiende kinderen in een gezinssituatie.

Ook deze figuur is in de hedendaagse organisatie en managementliteratuur aante treffen. In het bovenstaande is echter een aantal elementen nagegaan van delogica van de ontwikkeling van de concrete vrijheid (van volwassen wordendemensen). Daartoe behoort nu juist dat de vrijheid zich ontwikkelt naar een niveauwaarop de concrete persoon op grond van eigen inzicht tot erkenning van waardenen normen komt, en op basis daarvan zijn/haar gedrag bepaalt (als  wilsdaad en alsgewilde  daad ). Quinn, en zeker hij niet alleen, brengt hier de concrete vrijheid

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

257

. Quinn,  ,   . Men zou dit een ‘platte’ versie van de  ‘geseculariseerde’ (=  ‘ont-ontologiseerde’)Hegel kunnen noemen. De manager is als de Geest die er voor zorg dat in en door het handelen van de‘ vrije’ individuen (organisatieleden) zijn vrijheid wordt gerealiseerd via het aanbrengen van instituties (cul-tuurpatronen), dus gedragspatronen.

. Heel duidelijk is dit het geval bij: Senge, P. M. . The fifth discipline: the art and practice of thelearning organization. Currency Dubbleday, New York.

Page 258: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 258/295

terug naar een onvolwassen niveau ervan en lijkt hiermee tekort te doen aan hetzelf-zijn van mensen; zij worden hier niet aangesproken op hun concrete vrijheid(zie hoofdstuk   en de volgende paragraaf).

Hetzelfde probleem kan men ook nog op een iets andere manier formuleren.Organisaties zijn producten van de moderniteit, zoals in het voorafgaande is be-toogd. Dat wil zeggen, zij zijn maatschappelijke vormen waarin de abstract/ratio-nele en/of concrete vrijheid van mensen zich realiseert. Maar bij nader toezienblijkt dat in het geval van Quinn gepaard te gaan met een terugval  van de vrijheids-

 verwerkelijking  binnen organisaties, dus op het niveau van haar leden. Men trachtbewust  een situatie te scheppen waarin die vrijheid zich onvolledig  of  gemankeerd 

kan verwerkelijken. Er wordt immers getracht met opzet  een samenlevingsverband(organisatieverband) na te bootsen die karakteristieken vertoont van die van eenvoormoderne, ‘traditionele’ samenleving. In politieke zin betekent dit, dat er sprakekan zijn van  totalitaire  trekken in organisaties. Deze consequentie wordt inder-daad bevestigd in het werk van Collins en Porras. Zij stellen dat organisatiesmet een sterke, wellicht totaliserende ‘ visie’ de grootste kansen hebben om te over-leven en succes te hebben. Een  ‘hoogstaande visie’ blijkt  ‘indoctrinatie’ en  ‘opvoe-ding ’   in het leven te roepen met als doel het weerbarstige mensenmateriaal te‘plooien’ naar gewenste waarden.

Maar de analyse kan men nog een stap verder doorvoeren. Organisaties zijnproducten van de moderniteit. In het citaat komt dit ook naar voren: het blijktdaar uiteindelijk te gaan om winst. Met andere woorden winst verschijnt hier alsdoel in zichzelf . In het bovenstaande is beargumenteerd dat het streven naar winstomwille van zichzelf het gevolg is van het naar  absolute vrijheid  in de context in decontext van de   ‘ vrije markt economie’. Omwille van dat (‘pathologische’) strevenontstaat een tendens de leden van de organisatie te onderwerpen aan een door hetmanagement kunstmatig en met opzet aangebracht patoon van zinervaring alsbasis van de uitoefening van de   concrete vrijheid  van de medewerkers. Datgenewat behoort tot de innerlijkheid van de concrete menselijke identiteit komt in hetperspectief te staan van mogelijk   ‘materiaal’ dat het management   ‘geschikt’ tracht

Han van Diest

. Hier ligt een samenhang met de aantrekkelijkheid van model of beeld van een organisatie als orga-nisme. Hierin zijn de activiteiten van de delen (organismen)  van nature gericht op het (belang van het)functioneren van het geheel. Door nu het cultuurbegrip op te vatten naar analogie van het begrip instinct,en door deze laatste als een soort programma van het gedrag op te vatten, kan de idee postvatten het‘programma’ van de organisatiecultuur te optimaliseren. Een volgende stap bestaat er in om de cultuur alseen zichzelf regulerend systeem op te vatten zoals dat in de vorige paragraaf is beschreven. Aldus kan men vanuit de organisatie gedacht als cultuurgemeenschap terugvallen op het computermodel van organisaties.Dit heeft ondertussen niets meer te maken met de categorieën van concrete vrijheid en identiteit vanmensen die werkzaam zijn in organisaties.

. Collins, J.C. & Porras, J. I.,  , Built to Last, Successful Habits of Visionary Companies, HarperBu-siness, New York, p.  -. Kernbegrippen zijn hier o.a.: cult, indoctrinatie, ideologie, opvoeding, traditie.

Page 259: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 259/295

te maken via een door dit management bepaald cultuurontwerp. Het is daarom verbazingwekkend  – maar tegelijk weer niet  – om een aantal pagina’s verder het volgende bij Quinn te lezen:

Als topfunctionarissen ... hun organisaties louter zien als instrumenten om geldmee te verdienen, die, net als vee elk moment kunnen worden verkocht, onder-mijnen ze volledig het zo doorslaggevende gevoel van eigenwaarde en organisa-torische doelgerichtheid die bepalend is voor de kwaliteit van de dienstverlening – en dus ook, op niet al te lange termijn, voor het financiële profijt, dat ze wel-licht persoonlijk nastreven.

Concrete vrijheid en ethische onaantastbaarheid 

Wat is hier de betekenis van de concrete vrijheid? De vrijheid bestaat hier nietprimair in het hebben van keuzevrijheid. Eerder zagen we dat het hier gaat om demenselijke inzet om inzichten te expliciteren en vorm te geven die innerlijk ver-bonden zijn met de eigen identiteit. Bij Quinn zien we dit terug in de term  ‘zinvol’en   ‘eigenwaarde’. Iemand die zichzelf op dit punt serieus neemt zal aan deze vrij-heid dan ook uitdrukking geven, onder andere in zijn werk. Gevolg is dan ook datwerk ook altijd een roep om erkenning inhoudt van de eigen identiteit die in datwerk tot uitdrukking komt. Hiervoor geldt echter dat daar geen aan de concrete

 vrijheid extern criterium voor is te geven. Precies op dit punt is de  ‘moderne con-ditie’ of moderne verworvenheid relevant ten opzichte van eerdere periodes waarinwel sprake was van een dergelijk extern criterium (de zgn.   ‘traditionele’ cultuur).Het zich laten gezeggen hoe dingen behoren en welke normen daarvoor geldenmaakte onderdeel uit van die cultuur. Dit houdt dan ook in principe in dat geenenkele organisatiestructuur of   ‘opgelegde’  cultuur kan voldoen aan de beoogdefunctie. In deze zin is de concrete vrijheid onverwoestbaar resp. met de menselijkeconditie gegeven op het moment dat die vrijheid zich als ‘onaantastbaar’ heeft ont-wikkeld. Men komt hier dan ook in de context van organisaties onvermijdelijk opde vraag uit of en hoeverre het management het  recht , maar ook de  mogelijkheid heeft om over iemands morele oriëntaties te  ‘beslissen’.

Dit vraagstuk ontstaat onvermijdelijk op het moment wanneer economische or-ganisaties ook cultuurgemeenschappen blijken. De kwestie van onaantastbaarheid

 van de menselijke persoon (concrete vrijheid) is hier aan de orde: dat wat ethischonaantastbaar is blijkt hier als productiefactor te verschijnen. Mede in dit kaderkan men de opkomst van de bedrijfsethiek begrijpen. Het gaat dan niet meer om

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

259

. Quinn, J.B.,  , Intelligente ondernemingen, Contact, Amsterdam, Antwerpen p.   , vgl. ook:p.  e.v. en  e.v..

Page 260: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 260/295

een afgezonderd gebied van de ethiek als een soort  ‘randverschijnsel’ naast  ‘effec-tief management’ e.d.: deze ethiek betreft dan de kern van bedrijven, namelijk hun‘productiefactoren’.

Heeft men de concrete vrijheid van mensen onvoldoende voor ogen (samen metwat dat impliceert), dan is de weg open voor wat Habermas de kolonisering van deleefwereld door de systeemwereld heeft genoemd. De vraag die ik mij wil stellen isof en in hoeverre deze   ‘kolonisering ’ mogelijk is. In hoeverre stoot deze kolonise-ring op een ‘ontologische’ grens of onaantastbaarheid van de concrete vrijheid vanmensen? Dat is het onderwerp van de volgende paragraaf.

Beheersbaarheid van de concrete vrijheid 

Hannah Arendt heeft de gedachte naar voren gebracht dat zolang mensen bestaaner ook vrijheid bestaat.

Dit houdt in dat het volgens haar nooit zeker zal zijn dat menselijk gedrag zal verlopen volgens van te voren opgestelde procedures, regels enz. De grond daarvanis wat we in hoofdstuk   de  ‘positieve vrijheid’ hebben genoemd. Mensen beschik-ken over het vermogen ten opzicht van ieder gegeven iets (een procedure, e.d.) eendistantie in acht te nemen om dan vervolgens hun eigen positie daar tegenover tebepalen. Dit gegeven ligt onder andere ten grondslag aan de onmogelijkheid ombijvoorbeeld via veiligheidsvoorschriften de veiligheid van iets daadwerkelijk tegaranderen. Keer op keer laten de media hiervan voorbeelden zien.

Dit duidt op de   ‘ontologische’ dimensie van de (positieve) vrijheid. Die bestaathier, negatief geformuleerd, in de vorm van een aspect van principiële onbeheers-baarheid ‘ van buiten af ’.

Dit wil echter niet zeggen dat het streven naar beheersing daarvan ophoudt tebestaan. Eerder van het tegendeel is sprake: telkens keert het thema terug dat men-sen over mensen macht (willen) uitoefenen. Het kan daarom ook niet verbazen datmen via de   ‘instrumenten’ van de moderniteit, de wetenschappen en de hierdoormogelijk gemaakte technieken, op vele manieren de  ‘werkingskracht’ van de men-selijke vrijheid (identiteit en intersubjectiviteit) in de greep tracht te krijgen. Zois en blijft het de taak van het management ervoor te  ‘zorgen’ dat de inzet van hetindividuele vrijheidsvermogen van medewerkers daadwerkelijk bijdraagt aan dedoor de organisatie (het management) gewenste productiviteit. De vraag die hier

Han van Diest

. Zie Diest (), hfst.   .; Arendt, H.    ()  De mens. Boom, Amsterdam,   . p.   . Iedermens is met zijn geboorte een nieuw begin.

. Omdat deze instrumenten gebaseerd zijn op kennis, lijkt het aspect van macht te verdwijnen. Maardan kan men ook andersom stellen dat het toepassen van kennis overgaat in machtsuitoefening. Er lijkthier een ambiguïteit te gaan ontstaan voor wat betreft de begrippen macht en kennis, die wellicht bijFoucault is aan te treffen. M.i. kan men via het begrip positieve vrijheid aan die ambiguïteit ontsnappen.

Page 261: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 261/295

gesteld moet worden is die naar de mogelijkheidsvoorwaarden van een dergelijke‘beheersing ’. Onvoorwaardelijke beheersing, eigen aan het streven van/naar de ab-

solute vrijheid lijkt, afhankelijk van die voorwaarden, tegen een grens aan te lopen.

In hoofdstuk drie heb ik proberen te laten zien dat de idee van de absolute vrijheid‘pathologisch’ van aard is omdat zij op een metafysische verwarring berust. In de

 volgende paragrafen gaat het me erom meer precies te bepalen waar het strevennaar absolute vrijheid tegen zichzelf aanloopt binnen de context van organisatiesen organisatiewetenschappen. Dit doe ik op twee manieren.

De eerste manier bestaat erin door te laten zien dat het streven naar absolute vrijheid in de context van organisaties krachtens de aard van dat streven zelf  nietin staat is zijn doel te bereiken. Korter gezegd: ik tracht te beargumenteren dat deaard zelf  van dit streven in tegenspraak met het beoogde doel.

De tweede manier bestaat erin te laten zien dat het streven naar absolute vrijheidstuit op de onontkoombare aard van de gegeven menselijke werkelijkheid zelf (po-sitieve vrijheid) precies in pogingen die werkelijkheid (dus: vrijheid) te beheersen.

Alvorens dit te doen vat ik een aantal relevante punten samen van het eerderebetoog om daar vervolgens enige consequenties aan te verbinden.

Een organisatie is een economisch instrument omwille van het genereren van‘welvaart’. Als instrument krijgt zij dan ook gestalte via de methoden en technie-ken van de moderniteit. De technische idee is hierin de belangrijkste werkende‘kracht’; via het technisch beheersen van de productiekrachten (als  ‘natuurkrach-ten’) probeert men doelstellingen (‘ontwerpen’) te realiseren. Managers en organi-satiedeskundigen verschillen in dit opzicht niet van technici of ingenieurs: mentracht relevante ‘krachten’ dusdanig te ordenen dat zij via hun werking in een be-paalde configuratie het gewenste doel realiseren.

Technici en ingenieurs kunnen dit slechts doen door in eerste instantie de eigenaard van de natuurkrachten te erkennen of respecteren. Hoezeer in de reflectie ophet natuurwetenschappelijk bedrijf de rol van de menselijke constructie van be-grippen, wetmatigheden en procedures ook centraal staat, uiteindelijk is ieder na-tuurwetenschappelijk resultaat afhankelijk van de eigen aard en werkzaamheid vande natuur. Dat dit zo is kan men zichtbaar maken door na te gaan wat de betekenisis van experimenten in het wetenschappelijke bedrijf. Zeker, ieder zinnig experi-ment is ingebed in een geheel van wetenschappelijke procedures en sociale con-structies. Echter, het experiment heeft uiteindelijk slechts zin wanneer het de na-tuur  zelf  is die zich manifesteert in een bepaalde uitkomst van een proefneming.Het gaat er dan om dat een voor ogen staande reactie  juist niet  wordt geconstru-

eerd; de natuur dient hier  – zij het   ‘geprepareerd’- zelf  aan het   ‘woord’ te komen.Hier blijkt de natuurwetenschap  afhankelijk te zijn van de werking van de natuur

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

261

Page 262: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 262/295

zelf. Precies deze afhankelijkheid willen opheffen zou neerkomen op het opheffen van de objectieve intentie van wetenschapsbeoefening  als zodanig .

Door het aldus ‘respecteren’ van de natuur en haar wetmatigheden zijn technicien ingenieurs in staat de voorgegeven natuur om te zetten in gewenste configura-ties (machines, computers e.d.). Boven is betoogd dat op dezelfde wijze het  ‘profes-sioneel’ management en organisatiedeskundigen het   ‘mensenmateriaal’ tracht omte zetten in gewenste configuraties (organisaties). Dit veronderstelt echter even-eens dat dit ‘materiaal’ zowel wordt beheerst  als in zijn eigen werkzaamheid wordt

 gerespecteerd . Precies hier gaat het voor ons prangende probleem ontstaan, name-lijk dat dit respecteren het beheersen problematisch of zelfs onmogelijk maakt. Hetis daarom de vraag in welke mate het überhaupt zinnig is in deze termen van con-trole en beheersing te blijven denken in de context van de  ‘aansturing ’ van mensen.

Het gaat hier om de twee eerder genoemde vragen. De eerste betrof de vraag of men überhaupt via dergelijke concepten het beoogde doel kan realiseren. Beslis-sende deelvragen daarbij zijn: onder welke voorwaarden kan men een gewenste(vermeerdering) van de gebruikswaarde produceren? En vervolgens, hoe verhou-den die voorwaarden zich tot de pogingen tot beïnvloeding of controle daarvandoor bijvoorbeeld het management? Zijn die voorwaarden als zodanig niet strijdig met de idee van beheersing?

De tweede vraag betreft de wijze waarop de  onbeheersbaarheid  van de concrete vrijheid zichtbaar wordt in pogingen om die vrijheid waar mogelijk te willen con-troleren (beheersen) door gebruik te maken van wetenschappelijke resultaten.

Onbereikbaarheid van gewenst doel via instrumentele beheersing Ik begin met de eerste vraag. Als voorwaarden (dus: aard van de vereiste arbeids-krachten) noemt men in de hedendaagse organisatietheorie:   ‘innovatie’,   ‘creativi-teit’,   ‘ vernieuwend’,   ‘betrokkenheid’;   ‘ontwikkeling ’,   ‘samenwerking,   ‘ vertrouwen’,‘ visie’,  ‘maatwerk ’,  ‘probleemgericht’

enz. enz. Deze factoren acht men noodza-

Han van Diest

. Zie: Koningsveld, (, Het verschijnsel wetenschap, Boom, Amsterdam), waarin deze   ‘basale’

stand van zaken telkens wordt verondersteld. Dat in feite vrijwel alleen gesproken wordt over het metho-dologisch denken en doen van wetenschappers mag o.i. niet tot de drogreden voeren dat wetenschapsbe-oefening uitsluitend een in termen van menselijke activiteiten te beschrijven verschijnsel is. Bijvoorbeelddoor het resultaat van een experiment uitsluitend in termen van menselijke interpretaties te zien. In termen van het bovenstaande: dan zou het geheel in de immanentie van menselijke constructies blijven. Dezeopvatting treft men onder andere aan in het zgn. wetenschappelijke constructivisme (zie o.a.: Hagendijk,R., , Wetenschap, Constructivisme en Cultuur, Luna Negra, Amsterdam). Uiteraard gaat het me er ook niet om een empirisch-positivistisch standpunt te verdedigen. Mij gaat het er hier alleen om dat weten-schapsbeoefening een dialogische structuur heeft. In die beoefening gaat een wetenschapper via het formeleobject van zijn wetenschap een door regels en procedures gestructureerde (dus beperkte) ‘dialoog ’ aan methet materiële object ervan.

. Zie: Diest, J. van,   ()  Zinnig Ondernemen. Het reflexieve handelen als grondslag voor decontinuïteit van ondernemingen, Van Gorcum, Assen., hfst.  , , .

Page 263: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 263/295

Page 264: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 264/295

In het vorige hoofdstuk is de zgn.   ‘Dauerreflexion’ aan de orde gesteld. Dit feno-meen is, zo hebben we betoogd, kenmerkend voor moderne cultuurgemeenschap-pen. In economische organisaties is deze Dauerreflexion a-posteriori eveneens aante treffen. Deze Dauerreflexion staat dan niet  naast  de   ‘zgn. echte’  productieveactiviteit (bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken bij de koffieautomaat of in hetbedrijfsrestaurant), maar vormt er juist de kern van. Immers geen creativiteit,maatwerk of innovatie is mogelijk zonder reflexiviteit die onder andere de gestaltekrijgt via overleg, uitproberen, ontwikkelen, terugkoppelen,   ‘in de groep gooien’,enz. enz.

Die permanente reflectie is niet onder controle te brengen via instrumenten die voortkomen uit de technische idee; zij is hooguit daarmee uit te lokken, bijvoor-beeld door het scheppen van ruimtes, overlegmodellen en ontwerppatronen. Maartelkens is hierdoor het resultaat  juist niet  vastgelegd; dat resultaat is niet te   ‘plan-nen’.

Maar dat betekent weer niet dat de categorieën van de technische idee geheel losstaan van deze reflectie en de hierdoor bemiddelde creativiteit en intersubjectiviteit(dus de bovengenoemde productiefactoren). Techniek en cultuur, natuur en geestenz. zijn geen gescheiden werelden; het gaat er vooral om hoe hun onderlinge ver-houding gedacht moet worden. In dit verband speelt de techniek een belangrijkerol in het bepalen van  ) de  voorwaarden waaronder die reflectie (en dus de  ‘crea-tieve’ productie) plaats kan vinden en  ) de  vorm waarin het resultaat ervan moetuitmonden. Zo kan men aangeven dat het om een objectief onderzoek, een nieuw ontwerp van een product, een bedrijfsadvies, een muziekproductie of een reclame-campagne gaat, met een concrete ruilwaarde. Het moet tenslotte als   ‘product’ of ‘waar’ verkocht kunnen worden. De categorieën van de technische idee zijn onmis-baar om aan de producten van creativiteit en/of intersubjectiviteit concreet en ma-terieel gestalte te geven. Zonder de creatieve inbreng heeft het product geen in-houd, zonder een mate van beheersing van onder andere natuurlijke factorenontbreekt het product aan het noodzakelijke   ‘houvast’  (men kan hierbij denkenaan de mediaindustrie).

Ook heeft men in veel gevallen een informatietechnologisch bemiddelde kennis-infrastructuur nodig om tot de prestatie of het product te komen. Maar het is vanbelang voor ogen te houden dat deze technische voorwaarden niet  constitutief  zijn

 voor de specifieke (‘unieke’) inhoud  (het ‘inhoudelijk resultaat’) van het product of de dienst. Met deze voorwaarden is, anders gezegd, de inhoud van dat product of die dienst nog  niet  bepaald. In het geval dat dat wel zo zou zijn zou, zoals gezegd,

Han van Diest

. In dit geval gaat het dan niet om een specifieke ordening van natuurkrachten maar om een orde-ning van ‘denkkrachten’ die bijvoorbeeld uit moeten monden in een bepaalde vorm (adviesrapport, draai-boek, presentaties, enz.). Al deze vormen zijn materieel en dus vrijwel altijd technisch ‘bemiddeld’.

Page 265: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 265/295

de betreffende productiefactor precies niet  datgene (hoeven te) doen waarvoor die juist werd ‘gealloceerd’.

Andersom houdt dit ook in dat de   ‘technische’ voorwaarden van de productieeen onderdeel kunnen gaan uitmaken van het productieproces zelf . De  ‘uitvoeren-den’ zelf blijken de eerst aangewezenen te zijn om de voorwaarden van hun  ‘unie-ke’ werk te bepalen, en niet een op afstand functionerend  ‘management’ (met uit-zondering van het aangeven en bewaken van algemene en abstracte kaders (zieonder)). Het bepalen van de structurering van het werk, de benodigde kennis enkennisinfrastructuur, de onderlinge samenwerking en de financieel/economischecondities waaronder het werk kan plaatsvinden gaan in belangrijke mate tot hetwerk  zelf  behoren. Typerend voor de omstandigheid is het optreden van  project-

organisaties binnen organisaties waarvan men de eerder besproken adhocracy  alsprototype kan zien.

Onbeheersbaarheid van de productiefactor  ‘ mens’ De tweede vraag betreft de wijze waarop de  onbeheersbaarheid  van de concrete

 vrijheid  – als  ontologische eigenschap of bepaling  – zichtbaar wordt in controles-trategieën van het management. Het gaat hier in de eerste plaats om de voorwaar-den van toepasbaarheid van de instrumentele rationaliteit (technische idee). In detweede plaats gaat het om de vraag op welke wijze het  niet toepasbaar zijn van dezerationaliteit zichtbaar wordt in pogingen dat idee wel  toe te passen.

Ik werk dze twee punten uit aan de hand van enige gegevens uit de   ‘motivatie-psychologie’, als onderdeel van de organisatietheorie. Resultaten van empirischwetenschappelijk onderzoek naar de  ‘werkmotivatie’ van medewerkers tracht menhier in te zetten om de motivatie van medewerkers in organisaties te  ‘ verbeteren’.Hierbij is het van belang stil te staan bij het formele object van deze wetenschap.

Als eerste valt dan op dat het vermogen tot (positieve) vrijheid  niet  tot het formeel

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

265

. Het ontwikkelen van een computerspel kan kennelijk niet overgelaten worden aan de computerwaarmee dit spel wordt ontwikkeld.

. Voor een geschiedenis van de theorievorming hieromtrend, zie: Latham G. P. () Work Motiva-tion, History, Theory, Research, and Practice  Sage Publications London/New Delhi, en: Leavitt H. J., Pondy,L. R. en Boje, D. M.,  , Readings in Managerial Psychology, The University of Chicago Press, Chicago/London.

. Opvallend is het dat in deze literatuur (maar niet alleen daar) geen expliciete reflectie op het for-mele object van de betreffende wetenschap plaatsvindt. Doordat men het onderscheid tussen het formeleen het materiële object (de  ‘werkelijkheid’ die men wil verklaren) niet maakt, geeft men een mogelijkheiduit handen om de relevantie en de adequaatheid van het formele object te bepalen (zie hiervoor ook wat ik in eerdere hoofdstukken hierover naar voren heb gebracht). Men kan misschien ook zeggen dat daaraangeen behoefte (meer) bestaat. Kennelijk identificeert men  ‘ van nature’ de begripsinhouden en begripssa-menhangen van het formele object van een wetenschap met de ontologische structuur van het materiëleobject, dus  ‘de werkelijkheid’ zelf. In het vurig bestrijden van   ‘metafysica’ blijkt men hier m.i. een  naïef fysicus te zijn. ‘Moderne metafysica’ is dan als een  ‘krachtenmetafysica’ te karakteriseren waarin  ‘begrips-leer’ (ontologie) samenvalt met  ‘zijnsleer’ (metafysica). Ik vermoed dat vanuit het streven van de absolute

Page 266: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 266/295

gezichtspunt behoort van waaruit de motivatiepsychologie vertrekt. Op deze wijzeis zij vanaf het begin (dus: a priori) niet in staat die vrijheid en alles wat daarmeesamenhangt adequaat in het vizier te krijgen. Zo kunnen morele strevingen nietaan de orde komen omdat de gehele sfeer van zin en betekenis niet in de onder-zoeksbenadering is opgenomen. Zij verschijnen nog slechts als (‘natuurlijke’)krachten die hun ‘gang ’ gaan en eventueel geconditioneerd kunnen worden.

Het gevolg is dat het begrip  ‘motivatie’ van betekenis verandert. Het moet moti- vatie   ‘zonder vrijheid’  zijn. Men volgt daar in hoge mate het voorbeeld van denatuurwetenschappen, wellicht omdat alleen via haar methodologie   ‘wetenschap-pelijke kennis’ mogelijk zou zijn. Zoals de natuurwetenschap de natuur opvat alseen geheel van natuurkrachten kan en zal de motivatiepsychologie dat ook voor‘haar’ onderwerp van onderzoek moeten doen. Zij vertoont daardoor behavioristi-sche kenmerken omdat zij slechts observeerbaar, respectievelijk registreerbaar ge-drag (als resultante van een aantal krachten) als uitgangspunt neemt en op zoek gaat naar wetmatigheden daarin (o.a. Skinner).   ‘Introspectie’ e.d. is geen   ‘objec-tieve’ methode, evenmin als ‘interpretatie, laat staan een ‘diepte-interpretatie’ (her-meneutische psychoanalyse). De psychologische wetenschap objectiveert aldusmenselijk gedrag door dit te zien als manifestaties van (psychische) krachten waar-

 van de wetmatigheden ‘af te lezen zijn’ worden uit observeerbaar gedrag.Het formeel object bestaat dus uit de mens als een samenspel van (psychische)

krachten. Het begrip   ‘motief ’ krijgt de betekenis van   ‘impuls’ of   ‘aandrijfkracht’.De motivatiepsychologen Nadler en Lawer kunnen hier als voorbeeld dienen.Zij stellen dat de  ‘motivatie’ (M) van een persoon het product is een drietal (deel)krachten. Deze zijn:. de kracht van zijn ‘belief ’ dat zijn gedrag resultaten zal opleveren (R);. de kracht van het ‘belief ’ dat hij die resultaten positief waardeert (W) en. de kracht van het   ‘belief ’ dat hij in staat is op het gewenste niveau te presteren

(P).

De winst van deze benadering zou zijn dat het probleem van de motivatie is terug-gebracht tot de vraag naar een min of meer transparante verhouding tussen driegesepareerde krachten, waarvan vervolgens wetmatige samenhangen (zouden) zijnte bepalen. Nadler en Lawer kennen vervolgens aan deze (deel)krachten mogelijkewaardes tussen   en    toe, en komen tot de formule: M = R x W x P. De motivatieof inzet van medewerkers is aldus het resultaat van de vermenigvuldiging van driegekwantificeerde krachten. Inzicht in zo’n wetmatigheid biedt bijvoorbeeld het

Han van Diest

 vrijheid een argument is te geven waarom dit is ontstaan. Verhelderend in dit opzicht is: Taylor, C.,  ,Sources of the self. The Making of the Modern Identity , Cambridge University Press, m.n. hfst.  ,   en .

. Nadler, D. A., en Lawler, E. E.,  , Motivation: a Diagnostic Approach, in: Perspectives on Behavi-or in Organizations, sec. ed. McGraw-Hill, New York.

Page 267: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 267/295

management een instrument in handen om de motivatie van werkers te beïnvloe-den.

Schiet men met deze benadering (of vergelijkbare benaderingen) iets op? Menkan te rade gaan bij bestaande discussies voor wat betreft de wetenschapsmetho-dologie. Wat daarbij opvalt is dat discussie uitsluitend betrekking heeft op zakenals geldigheid (validatie) van correlaties, kwesties van statistische significantie, de

 vraag naar adequate operationaliseringen van begrippen, de juistheid van toets-ingsmethoden e.d.. Wat systematisch buiten beeld blijft is de beginstap van dezebenadering: de met het formele object gegeven ‘ verdinglijking ’ van concrete perso-nen in een samenstel van krachten. Men lijkt zich meer zorgen te maken over het‘wetenschappelijke’ karakter van de werkwijze dan over de vraag of men daarmeewel iets relevants over mensen te weten kan komen.

Dat moet dan ook gevolgen hebben voor de praktische toepasbaarheid van dezetheoretische benadering. Dan heeft men met het materiële object, dus met de ge-geven menselijke werkelijkheid zelf te maken. Het is dan principieel (dat wil zeg-gen: geredeneerd vanuit het onderscheid tussen formeel en materieel object) nietuit te sluiten dat er ten aanzien van concrete (‘werkelijke’) mensen in een concretesituatie meerdere of andere zaken een rol spelen dan die geobjectiveerd zijn in degeanalyseerde ‘wetmatige’ krachtsverhoudingen resp. correlaties.

Zal zo’n   ‘krachtenexpert’ iets   ‘wetenschappelijks’ kunnen zeggen en doen in desetting van concrete organisaties? Men constateert frequent het verschil of zelfs detegenstelling tussen ‘wat in de boeken staat’ en  ‘de praktijk ’. Zo is een stroom aanliteratuur verschenen rondom het door van D. Schön geïntroduceerde thema vande   ‘reflective practitioner’. De rol van de  ‘expert’ (handelend vanuit kennis vaneen bepaalde wetenschap, bijvoorbeeld bovengenoemde expert die  ‘wetenschappe-lijk ’  inzicht zou hebben in de werkzaamheid van krachten) onderscheidt hij na-drukkelijk van die van de  ‘practitioner’. De laatste gaat interactief en situatiegevoe-lig om met situaties waarbij   ‘wetenschappelijke’  kennis van zaken hooguit eenbeperkte heuristische betekenis heeft. De  ‘practitioner’ is in de woorden van Schönin een   ‘reflexieve conversatie met de situatie’ (hfst.   ) De   ‘technische’ of   ‘weten-schappelijke’ rationaliteit ‘ vergeet’ de uniciteit van de situatie.

Men kan deze   ‘tegenstroom’ van literatuur beschouwen als een poging de pre-tentie van (bijvoorbeeld) de zoeven aangeduide motivatiepsychologie (en de daar-op gebaseerde motivatietechnieken) te relativeren.

Motivatiepsychologen als Deci e.a. stellen zich kritisch op ten aanzien van dezebenadering van de persoonlijke motivatie. Zij spreken over  ‘extrinsieke’ motivatie(‘beloning ’ en   ‘straf ’ als uitwendige krachten) en stellen daar de zgn.   ‘intrinsieke’

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

267

. Schön, D. A.  , The Reflective Practitioner. How professionals think in action. Basic Books. Voorhet onderstaande, die p.   e.v.

Page 268: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 268/295

motivatie tegenover. In geval van   ‘intrinsieke’ motivatie gaat het om het innerlijk streven naar ‘autonomie’, die in organisaties tot haar recht moet komen. Zij trach-ten onder andere aan te tonen dat pogingen tot motivatieverbetering van mede-werkers door ‘causale beïnvloeding ’ van buiten af niet of onvoldoende het ‘werke-lijke’   motivatieprobleem binnen organisaties oplost. Mensen zijn primairgeïnteresseerd in de verwerkelijking van hun vrije autonomie (vrijheid).   Ver-

 volgens blijkt (beter: stellen de auteurs ) dat alleen via deze weg motivatieverbete-ring mogelijk is.

De organisatietheoretici Eccles e.a. beargumenteren dat motivatie geen te be-rekenen en te manipuleren krachtengeheel of   ‘ding ’ is. Die motivatie houdt ver-band met de vraag wie iemand is, welke betekenis hij/zij aan zichzelf en de wereldgeeft en wat hij/zij ‘in de wereld’ (organisatie) wil betekenen, kortom met zijn/haaridentiteit. Deze laatste is niet oplosbaar in een hoeveelheid te objectiveren en tebeheersen krachten, maar gaat hieraan vooraf als een 'slippery thing', als iets dat,in de terminologie van zoeven, niet is opgenomen in het formele object (perspec-tief) van de motivatiepsychologie. Dus kan de motivatiepsychologie daarop geen

 vat krijgen. Hij beroept zich hier op de politieke filosofe H. Arendt wanneer zij inhaar werk aangeeft dat het  ‘wie’ van de persoon niet is de definiëren, te omlijnen,laat staan als een krachtenverhouding is te begrijpen. Het heeft volgens Eccles e.a.daarom in het geheel geen zin om de identiteit en de hieruit  ‘emanerende’ motiva-tie te willen beheersen of controleren. De enige weg die (volgens hen) nog openstaat is die van de communicatieve beïnvloeding waarin men als uitgangspuntmoet nemen dat iedereen   ‘altijd al’ gemotiveerd is, dat wil zeggen, een identiteitheeft

… the management task might best be seen as simply recognizing who somebo-dy wants to be. For better or worse (and it always includes both), people need to beaccepted.... and should be managed accordingly. This does not mean that a mana-ger cannot try to influence the identity being sought by the person. In doing so,

Han van Diest

. Deci, E. L., Flaste, R.,  , Why we do what we do. Understanding Self-Motivation.  Penguin Group,London/New York. Hierbij zijn twee kanttekeningen te maken. Ten eerste gaan zij er vanuit dat effectiviteiten productiviteit van organisaties zonder meer samengaan met de  ‘intrinsieke’ motivatie van vrijheid of autonomie. Onvoldoende zichtbaar wordt dan dat de intrinsieke waarde van de vrijheidsverwerkelijking een andere waarde is dan de functionele, relatieve waarde van productiviteit. Mijn punt daarbij is niet  datzij zonder meer onverenigbaar zijn met elkaar, maar dat zij  onderscheiden zijn en in specifieke contextenonverenigbaar met elkaar kunnen zijn. Ten tweede moet men er op bedacht zijn dat hun begrip van ‘auto-nomie’ een mengsel lijkt in te houden van de in deze studie onderscheiden begrippen van  ‘concrete vrij-heid’ en ‘absolute vrijheid’. Het is hier niet de plaats dit na te gaan.

. Op de achtergrond spelt hier het onderscheid tussen ‘theorie X ’ en ‘theorie Y’ van McGregor (,‘The Human Side of Enterprise’, Management Review ,  , no. ).

. Eccles, R.G.; Nohria, N.; Berkley J.D.,  , Beyond The Hype, Harvard Business School Press, Bos-ton.

Page 269: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 269/295

however, she must take into account what this identity already is and where it isgoing.  

Het basispunt dat ten grondslag ligt aan al dit soort van overwegingen is dat deconcrete persoon of de persoonlijke identiteit  reflexief en (positief) vrij is. Het ver-mogen om ten aanzien van een zaak (een prikkel, stimulans, aanbod, order, op-dracht of verbod) een verhouding aan te nemen waarin men die zaak daadwerke-lijk wil (er op inga) of zich er actief tegen verzet (het niet  wil of er niet  op ingaat) isa-priorisch, dus gegeven met dit vermogen zelf, niet (van buiten af) te   ‘plannen’.Anders gezegd, dit vermogen zelf  is geen kwestie van (min of meer  ‘blinde’) krach-ten; het is een vermogen  op grond waarvan   ‘krachten’  (initiatieven e.d.) kunnenontstaan. Maar deze krachten zijn krachtens het reflexieve karakter van de identi-teit   juist niet   ‘ blind ’  ,  op grond waarvan het zin heeft (kan hebben) om iemand

 verantwoordelijk voor zijn/haar daden te stellen.Dit zou voor organisatietheoretici dan ook moeten inhouden dat een   ‘human

engineering ’ om a-priorische (of: ontologische) redenen niet  in staat is de mense-lijke vrijheid te controleren zoals dat wel het geval is met (‘blinde’) natuurkrachten.In onze terminologie: de technische idee is op dit punt principieel inadequaat.

Slechts voor zover een concrete persoon een lichamelijke en een psychische di-mensie kent, kan de technische idee relevantie hebben. Zo kan men de vrijheidtrachten te   ‘breken’ door lichamelijke en psychische druk, omkoping, verleiding,

 verdoving, isolement, uitputting, ontering of martelingen. Hiervoor kan men danook technische artefacten voor gebruiken. Maar dan ) is ofwel de vrije wilskrachtbeslissend (bijvoorbeeld: niet toegeven aan verleiding enz., er juist aan toegeven of er ‘slim’ gebruik van maken), ofwel  ) is er sprake van het verhinderen van de uit-oefening van de vrijheid via bijvoorbeeld   ‘uitdoving ’ (drogeren, flauwvallen e.d.),ofwel   ) is er sprake van het beëindigen van de  bestaansvoorwaarde van de vrijewilskracht als vermogen: de dood. Maar ook in het laatste geval is de vrijheid vande persoon zelf niet ‘gebroken’. Die is ‘ontglipt’

Leiderschap, management en beheersing van organisatiesDe organisatietheoretische literatuur vanaf de   -er jaren weerspiegelt in hogemate de problematiek van de verhouding tussen het begrippenkader dat behoortbij de technische idee (abstract/rationele vrijheid) enerzijds en dat van de concrete

 vrijheid anderzijds. Of, anders gezegd, begrippen als: controle beheersing, rationeelontwerp, routine, afstandelijkheid, technische rationaliteit, blijken soms moeizaamsamen te gaan met die van waarde, betrokkenheid, richting, vertrouwen, creatieve

 verbeelding, uitdaging, enz. Vervolgens valt op dat die verschillende kaders evenzogemakkelijk weer met elkaar vermengd worden. Voor wat betreft bijvoorbeeld

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

269

. Eccles, o.c. , .

Page 270: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 270/295

Quinn (zie boven) kan men zich afvragen: wat is uiteindelijk nog het verschil tus-sen het   ‘implementeren’ van een organisatiestructuur  enerzijds en het   ‘inprenten’

 van een organisatiecultuur  anderzijds? ‘Anything goes’, zo lijkt.

Verhouding absolute vrijheid, abstract rationele vrijheid en concrete vrijheid 

OverwegingenVoor wat betreft de onderlinge verhouding tussen beide begrippenkaders lijkenmij  uiteindelijk  de volgende overwegingen van belang. Het is  niet  mogelijk omvanuit  het perspectief van de absolute vrijheid (zie: hoofdstuk  ) een positieve in-houd te geven aan het begrip concrete vrijheid. Dit komt vanwege het uitsluitendimmanente criterium dat voor het streven van deze vrijheid geldt: deze vrijheid wilalleen zichzelf en moet daarom het ‘andere’ als vreemd, vijandig of als te beheersenmateriaal opvatten. Het sluit zich van binnen uit af voor het  ‘andere’ of  ‘gegevene’

als mogelijk normgevend   ‘zinaanbiedend’. Aldus ontstaan fenomenen als winstomwille van de winst, macht omwille van de macht, snelheid omwille van de snel-heid, besparing omwille van de besparing, beheersing omwille van de beheersing,perfectie omwille van de perfectie en, wellicht, kennis omwille van de kennis. Degrenzeloosheid van dit streven in ieder van deze domeinen kent, per definitie, geenhalt voor iets dat het kan of moet respecteren (behalve op het moment dat  ‘iets’ datstreven zelf bedreigt). Goed kan nooit goed zijn, maar is (hooguit) het begin voor‘beter’.

De concrete vrijheid daarentegen kan  wel  een positieve inhoud geven aan deabstract/rationele vrijheid. In feite gaat het hier om de relatie tussen wat Weber desubstantiële rationaliteit en de theoretische /praktische rationaliteit, (=instrumen-tele rationaliteit resp. de technische idee als haar ideaaltype) heeft genoemd. Waar-den of waardeoriëntaties geven dan betekenis aan doelen die men tracht te opera-tionaliseren via ontwerpen, procedures enz., dat wil zeggen via de abstract/rationele vrijheid en de hiermee verbonden technische idee. Op deze wijze krijgtde abstract rationele vrijheid een   ‘zinvolle’ inhoud. Immers zonder zo’n inhoudblijft deze vrijheid nog  ‘leeg ’ en is dan makkelijk  ‘prooi’ voor de absolute vrijheid.

Toegepast op de in dit hoofdstuk besproken organisatieconcepten houdt dit indat het perspectief van de organisatie als cultuurgemeenschap normerend en zinge-

 vend is voor/aan organisaties volgens het machine- en het computermodel, dusaan de werkzaamheid van de abstract/rationele vrijheid of instrumentele rationali-teit. Deze  ‘hypothese’ wil ik in het volgende plausibel maken. Deze overwegingen,die consequenties zijn uit het verhaal dat ik met deze studie heb willen vertellen,

Han van Diest

. Ik doel met dit laatste ook op de mogelijkheid dat men omwille van criteria van ‘wetenschappelijke’

kennis de vraag uit het oog verliest of en in welke mate de resulterende kennis adequaat of zinnig is.

Page 271: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 271/295

kunnen als uitgangspunten dienen de benadering van het managementvraagstuk binnen organisaties.

De vier oorzaken van Aristoteles en organisatierationaliteitOm dit laatste duidelijk te maken maak ik gebruik van de  ‘oorzakenleer’ van Aris-toteles. Hij onderscheidt vier oorzaken, te weten: de materiële oorzaak, de for-mele oorzaak, de efficiënte oorzaak en de finale oorzaak.

In geval van een organisatie vormt het ‘organisatiemateriaal’ (met name de me-dewerkers) de materiële oorzaak; het bestaat uit  datgene waaruit  een organisatiebestaat. De formele oorzaak bestaat uit de  vorm, blauwdruk of het ontwerp (orga-nisatiestructuur, taakbeschrijvingen, procedures enz.). De efficiënte oorzaak is de‘ veroorzaker’ van het  aanbrengen (en in stand houden) van een organisatiestruc-

tuur  in het   ‘organisatiemateriaal ’. De finale oorzaak vormt het doel of de redenwaarom dit wordt gedaan, dus in dit geval: de reden, waarde en die zin het doel

 van het aanbrengen van de (een specifieke) organisatiestructuur.

In het mechanisch concept van organisaties vormt het eenmalig vastgestelde doel(bijvoorbeeld: productie van een auto) de   finale  oorzaak van de organisatie (als‘technisch’ artefact). Het management houdt zich als efficiënte oorzaak bezig methet aanbrengen van de vorm, dus van de formele oorzaak in het  ‘organisatiemate-riaal’. Op grond van deze formele oordzaak functioneert een organisatie volgens‘plan’

Voor het management binnen zo’n organisatie ontstaat er een mogelijke duali-teit voor wat betreft de vraag wat de finale oorzaak is van een organisatie: gaat hetom op zo rationeel mogelijke wijze toegevoegde waarde te produceren? Dan wordtde rationaliteit van de organisatie (de aanwezigheid van een rationele en efficiënteordening van het   ‘organisatiemateriaal’) zelf  finaal  doel. Rationaliteit streeft menna omwille van de rationaliteit; het   ‘instrument’ moet   ‘ vlekkeloos’  functioneren.Houdt men echter vast aan de norm van het maatschappelijke  ‘nut’ van de (ratio-neel) te produceren gebruikswaarde, en handelt men ook consistent vanuit datperspectief, dan is de beoogde gebruikswaarde (‘maatschappelijk nut’, mobiliteit e.d.) het finale doel.

Dit geldt ook voor het organisch concept (volgens het computermodel) van or-ganisaties; het gegeven dat er dan sprake is van variabele doelen en wisselendeorganisatiestructuren is op dit niveau van analyse niet relevant.

Voor commerciële organisaties geldt als voorwaarde dat winst als doel gereali-seerd moet worden wordt via de productie en verkoop van adequate (=met winst

 verkoopbare) gebruikswaarde. In dat geval bestaat er eveneens een dualiteit in de

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

271

. Zie hiervoor o.a. Kenny, A., , Ancient Philosophy, Clarendon Press, Oxford, p.   e.v..

Page 272: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 272/295

bepaling van het finale doel. In geval men winst als finaal doel beschouwt (winstals doel in zichzelf), dan geldt de te produceren gebruikswaarde slechts als middel(dus als formeel  doel). In de volgende paragraaf werk ik ideaaltypisch uit waartoedit kan leiden. In geval het primaat van de maatschappelijke gebruikswaarde geldt,wanneer dus die gebruikswaarde als  finaal  doel geldt, dan geldt winst als nood-zakelijke voorwaarde, dat wil zeggen, dan is zij formeel  doel.

Rationaliteit omwille van de rationaliteit en winst omwille van de winst kan mendus opvatten als verwerkelijkingsvormen van de absolute vrijheid in onderschei-den sferen van menselijk handelen (namelijk: de technische en de economischesfeer).

De absolute vrijheid kent alleen een intern criterium. In de zojuist geanalyseerdegevallen werd dat in de betreffende sferen duidelijk: het gaat dan om winst omwille

 van winst ofwel om (technische) rationaliteit omwille van die rationaliteit. De we-relden zijn   ‘in zichzelf gesloten’; zij zijn afgesloten van de oriëntatie op de maat-schappelijke zin of betekenis van de te produceren gebruikswaarde.

In een organisatie wordt dit afsluiten voor (of  ‘abstractie van’) een ‘extern’ doel(zinvolle  gebruikswaarde) concreet zichtbaar of   ‘merkbaar’  wanneer rationalise-ring met het oog op rationalisering juist economische effectiviteit of maatschap-pelijk nut in de weg blijkt te staan. Men   ‘ vergeet’ zich te oriënteren op de (zin enrelevantie van) de gebruikswaarde. Ik kan weer wijzen op de mogelijkheid dat au-tofabrieken massaal en efficiënt auto’s kunnen produceren die vanwege onvol-doende gebruikswaarde onverkoopbaar blijken. Of wanneer rationalisering vanorganisatieprocessen   ‘daadwerkelijke’   dienstverlening in de weg gaat staan. Hetbesef van het mogelijke afsluiten voor deze zindimensie van de gebruikswaardelijkt in de organisatietheorie onder andere gestalte te krijgen in de roep om  ‘leider-schap’ binnen organisaties. Dat leiderschap stelt men dan tegenover (‘technisch’)management. Het dient zich te bekommeren om de waarden, visie, relevantieenz. van de organisatie. Het gaat dan om een zorg op te roepen voor de maatschap-pelijke betekenis van de organisatie voor de samenleving als geheel en de uniekeen ‘prachtige’ rol die de organisatie daarbij kan spelen. Het valt dan op dat er danthema’s aan de orde komen die eveneens in relatie staan met de realisering van deconcrete vrijheid (zoals aan de orde gesteld in dit en het vorige hoofdstuk).

Han van Diest

. Zie o.a. Hickman, R. G.,   ,  Leading Organizations. Perspectives for a new Area, Sage Publica-tions, Thousand Oaks/London. Hierin zijn teksten van    organisatietheoretici en opgenomen waarin hetthema leiderschap aan de orde wordt gesteld. Zo schreven Bolman en Deal:  Leiding geven met bezieling.Een zoektocht naar inspiratie (; Servire Uitgevers, Utrecht). De titel is veelzeggend.

. Ook dit blijkt weer om ‘louter economische’ redenen te (kunnen) gebeuren, door bijvoorbeeld eendoor de markt gewenst imago op te bouwen. Het kan dan gaan om louter woorden, maar de kans op duur-zaamheid van een beter imago lijkt dan niet groot. Een opgepoetst image kan evenzogoed omslaan naareen imago van schijnheiligheid en onbetrouwbaarheid.

Page 273: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 273/295

Deze roep om leiderschap is dus eveneens functioneel van aard. Er dient omeconomische redenen (ruilwaardeoverwegingen) een nieuwe gebruikswaarde, dusproductieontwerp te komen. Maar om dat te kunnen is een (eventueel her-nieuwde) waardeoriëntatie vereist van waaruit men tracht te komen tot een (her-nieuwde) gebruikswaardebepaling. Daarvoor lijkt ‘leiderschap’ vereist.

Ondanks een dergelijke functionele motivatie kan er toch sprake zijn van eenconceptuele (ethische?) sprong. Die sprong houdt in dat men rationaliteit resp.winst niet meer opgevat als finaal doel maar als formeel doel, dus als middel of 

 voorwaarde. Het finale doel wordt dan (de oriëntatie op) de gebruikswaarde(maatschappelijke betekenis of maatschappelijk nut) en daarmee (op) de realisatie

 van de concrete vrijheid in maatschappelijk verband.Het organisch organisatieconcept kan men beschouwen als een poging deze

conceptuele sprong in te bouwen in de organisatiestructuur zelf. Naar analogie van het computermodel is immers de   bepaling   van de telkens veranderende‘marktvraag ’ (gewenste gebruikswaarde) in het technisch ontwerp van de organi-satie zelf opgenomen. Dit ontwerp heeft men dan dusdanig vorm gegeven dat hetorganisatiemechanismen kan laten starten die als doel hebben het telkens opnieuw bepalen van te produceren gebruikswaarde en de daarbij behorende organisatie-

 veranderingen. Voor het overige is de bovenstaande analyse ook hier van toepas-sing.

In de bespreking van de voorwaarden van het functioneren van de organischeorganisatie (volgens het computermodel) heb ik geprobeerd begrenzingen aan tegeven van de hierin werkzame technische idee (instrumentele rationaliteit). Dezebegrenzingen hebben betrekking op de instrumenteel/technische wijze van voort-brenging van adequate gebruikswaarde. De sfeer van de gebruikswaarde (maat-schappelijk nut) blijkt niet samen te vallen met datgene wat produceerbaar is viade technische idee; de sfeer van die gebruikswaarde (middelen voor de realisering 

 van de concrete vrijheid) overstijgt met andere woorden die van de techniek enrationele planning. Want voor de productie van adequate gebruikswaarden, zoals‘maatwerk ’,   ‘creatief ’  organisatieadvies, klantbetrokkenheid en vertrouwen enz.,bleek, zo zagen we, een beroep noodzakelijk op de concrete vrijheid van de leden

 van de organisatie zelf , precies voor zover  die vrijheid de sfeer van de abstract/rati-onele vrijheid, het ‘technisch denken’ overschrijdt. Vandaar ook het belang van deorganisatie opgevat als cultuur gemeenschap voor de organisatietheorie.

Maar ambiguïteit blijft bestaan. Boven schreef ik van een dualiteit. In de vorigehoofdstukken heb ik beargumenteerd dat twee gestalten van het vrijheidsstrevenhet moderne landschap bepalen. De eerste gestalte was die van de verabsolutering 

 van de abstract/rationele (absolute) vrijheid. Kern daarvan is dat het in de vrije wilom de vrijheid gaat om welk gekozen ontwerp of rationele ordening te kunnenrealiseren of gerealiseerd te zien: het is het streven van de volkomen herkenning 

 van de abstract/rationele vrijheid in zijn producten. Vervolgens heb ik proberen

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

273

Page 274: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 274/295

inzichtelijk te maken dat in de sociaaleconomische context dit streven zich voor-doet als streven naar winst als finaal doel, dus als doel in zich zelf .

De tweede gestalte was die van het streven naar de verwerkelijking van de con-crete vrijheid. Hier gaat het om het vrij gestalte geven aan interne waardeoriënta-ties waarin de persoonlijke identiteit zich verwerkelijkt in relatie tot anderen (in-tersubjectiviteit). Deze vrijheid erkent het moment of aspect van gegevenheid enzinaanbod die noch slechts als product noch slechts als materiaal van de abstract/rationele vrijheid te interpreteren zijn. Dit karakter van gegevenheid is constitue-rend voor haar waardeoriëntatie, en kan juist  niet  als te overwinnen weerstand of 

 vreemdheid beschouwd worden. In de sociaaleconomische sfeer doet dit strevenzich voor in de vorm van de zorg voor productie van adequate,  ‘zinvolle’ gebruiks-waarden. We hebben beargumenteerd dat dit streven gestalte kan krijgen via debemiddeling van (o.a.) economische organisaties. Maar dan verschijnt winst alsnoodzakelijke voorwaarde, als een formele oorzaak resp. als een relatief goed .

Beide gestalten verdragen elkaar niet; zij kunnen niet beide tegelijk bevestigdworden zonder op tegenspraken te stuiten. Streven naar winst als doel in zichzelf laat geen ruimte voor een beslissend kenmerk van de concrete vrijheid, namelijk haar openheid en waardeoriëntatie. Het streven naar de concrete vrijheid stelt vanbinnen uit grenzen aan de werking van de abstract/rationele vrijheid en dus aanhet streven naar rationalisering resp. naar winst.

Beide gestalten werken daarom tegengesteld uit in organisaties. In de volgende(sub)paragrafen maak ik dat meer specifiek. Doel daarvan is zichtbaar te maken opwelke wijze het management, maar ook de medewerkers permanent voor een keu-ze staan. Gaat het om winst of rationaliteit als doel in zichzelf, of om gaat het hierom een relatief goed? In de Dauerreflexion zal dan ook deze dualiteit permanentonderwerp van reflectie (kunnen) zijn.

Winst als doel in zichzelf Winst als doel in zichzelf lijkt mij de uitdrukking te zijn van het finale doel van hetstreven naar absolute vrijheid in de economische sfeer. Hier wil ik een moment stilstaan bij de vraag op welke wijze dit streven in het gedrag van organisaties tot uit-drukking kan komen. Ik zet daarom een aantal zaken bij elkaar die reeds eerder(maar verspreid) aan de orde kwamen.

Hiermee bedoel ik overigens niet te zeggen dat dit  ‘interpretatiekader’ of scena-rio juist (of de enig juiste) is voor de betreffende situaties die aan de orde komen.Het gaat me om de logica van het functioneren van organisatiesamenhangen diewinst als doel in zich zelf of het ongeclausuleerd rationaliseren als uitgangspuntnemen, zichtbaar te maken.

In termen van Weber gaat het hier om een ideaaltype van   ‘ontsporing ’. Ik geef Webers kernachtige beschrijving van ideaaltypen nog een keer weer:

Han van Diest

Page 275: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 275/295

Page 276: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 276/295

duct niet of te weinig verkocht wordt moet in eerste instantie de promotieafdeling aan de slag om het ongevraagde en willicht ongewilde product  ‘onder de aandachtte krijgen’. Men verricht psychologisch onderzoek om na te gaan op welke wijzemen mensen het meest gevoelig kan maken voor (vanuit het perspectief van de

 vrijheidsverwerkelijking) mogelijk overbodige (of zelfs schadelijke) producten of diensten. Organisaties gaan ertoe over op de grens van het juridisch toelaatbare teopereren en trachten voortdurend die grens te verleggen. Bedrijfsjuristen hebbenhier een duidelijke taak.

Iedere   ‘in het verleden gestelde’  of   ‘morele’ sociaal/economische grens aan de vrije markteconomie beschouwt men als een irrationele belemmering en dient ge-slecht te worden resp. zelf als   ‘uitdaging ’  onderdeel uit te gaan maken van heteconomisch verkeer (zgn.   ‘deregulering ’,   ‘privatisering ’, enz.), waardoor die over-treding een middel wordt voor weer nieuwe vormen van winststreven. Men kanhier spreken over wat Habermas   ‘de kolonisering van de leefwereld’   heeft ge-noemd.

Vertalingen naar economisch rendement brengen intrinsiek met zich mee datbijvoorbeeld het onderwijs wordt gezien als middel ten behoeve van economischecategorieën (aantal geslaagde studenten als criterium voor de hoogte van de in-komsten van een faculteit). Directeuren en rectoren gaan onevenredig veel verdie-nen vanwege hun ‘productieve’ bijdrage. Alleen die projectvoorstellen voor onder-zoek hebben kans van slagen, indien zij voldoen aan rendementscriteria en eendusdanige structurering dat het vrijwel alleen nog mogelijk is om zo’n voorstel teschrijven als het onderzoek in essentie al verricht is. Kwaliteit in de verzorgings-sector ziet men niet meer vanuit de aard van de zorg zelf, maar wordt bepaald viarationele Tayloriaanse ontwerpen van zorghandelingen door ‘professioneel mana-gement’ waarin betrokkenheid op het intrinsieke doel van deze handelingen  ‘lastig is’ en gemarginaliseerd raakt.

De werking van de absolute vrijheid kan men als vervreemdend beschouwen.De praktijk van instituties is geen belichaming meer van de  ‘eigenlijke’ waarde vandie instituties (van onderwijs, onderzoek, ondersteuning in hulpbehoevendheid of 

Han van Diest

min of meer verborgen permanente sociale wanorde, ellende, uitputting en onderdrukking (vooral alsrationele ‘disciplinering ’) die men zelf veroorzaakt. Belastingen zijn in dit opzicht een zeker goed: zij die-nen ervoor te zorgen dat deze ‘ellende’ niet dusdanig groot wordt dat de gevolgen ervan op de elite terug-slaat. Een dergelijk verhaal zou men kunnen verbinden met het thema van winst als doel in zich zelf (alsuitdrukking van de absolute vrijheid in het economisch/maatschappelijk domein) dat zijn abstracte karak-ter hier laat invullen door chaotische, krachtige en diepe menselijke energieën waar Nietzsche en anderenover spraken. De onttovering en objectivering van de kapitalistische beschaving zou dan een mogelijkheidbieden om die ongecontroleerde energieën een doorgang te verlenen, echter op een zodanige wijze dat inhaar beschrijving daarvan, krachtens haar objectiverende en reducerende taal, de specifiek menselijke,soms ingrijpende en dramatische gevolgen van die ‘gewelddadige’ doorgang onzichtbaar maken of zelfs als‘gelegitimeerd’ verschijnen.

Page 277: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 277/295

Page 278: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 278/295

Het mateloze karakter van het marktmechanisme dat gedreven wordt doorwinst als doel in zichzelf kan als gevolg hebben:. de hongerdood (de vele wereldgebieden die dit streven links laten liggen omdat

daar ‘niets uit te halen valt’) ofwel:. de uitholling en uitputting van de individuele vrijheid in een permanente, maar

inhoudsloze beweging van het ene winstgevende of te rationaliseren  ‘doel’ naarhet andere, ofwel:

. een diepe ervaring van leegte en zinloosheid die kan leiden tot zelfmoord alsgevolg van mislukking en de genoemde zinloosheid, ofwel:

. (uiteindelijk) de ecologische dood.

Op deze wijze kan men het marktmechanisme ten behoeve van het realiseren vanwinst als hoogste doel niet zien als de verwerkelijking van de relatieve concrete

 vrijheid; integendeel. Het zelfde geldt voor het doel van ongeclausuleerde rationa-lisering binnen/van organisatieverbanden en hun doelen.

CasusAan de hand van de casus van een Nederlandse bank tracht ik deze ontsporing specifieker toe te lichten.

De casus, de  ‘ideaaltypische’ beschrijving, betreft, zoals gezegd een bank in Ne-derland. De empirisch registreerbare feiten hebben zich voorgedaan in de periode

Han van Diest

. In het bovenstaande heb ik regelmatig de verbinding gelegd tussen (verabsolutering van) de ab-stract/rationele vrijheid en het optreden van willekeur. In het notenapparaat heb ik (in het vorige hoofd-stuk) gewezen op de mogelijkheid/waarschijnlijkheid van het bestaan van menselijke ‘duistere’ krachten enop welke wijze die vorm kunnen krijgen in moderne samenlevingen wanneer we ons perspectief daarop verbreden, en bijvoorbeeld zaken als de Holocaust niet zien als iets die   ‘eigenlijk ’ (en in alle opzichten) vreemd zijn daaraan. Op de achtergrond hanteer ik (dan) de hypothese dat de bovengenoemde willekeurzich in de moderne conditie onder specifieke voorwaarden kan verbinden met deze ‘duistere krachten’.Nu lijkt het me geen onredelijke gedachte te overwegen dat doorgaans de politiek/maatschappelijke orga-nisatie inderdaad in veel gevallen die  ‘duistere krachten’ daadwerkelijk intoomt, maar niet in staat is dat‘echt’ of definitief te kunnen. Met name daar waar de regelstructuur (wetgeving e.d.) van de hedendaagsesamenleving ruimte laat  –  en die ruimte is er per definitie, omdat een geheel van regels altijd algemeen isdat slechts via een verbinding met een voor hem (uiteindelijk) willekeurige  ‘inhoud’ (bijvoorbeeld subjec-tieve keuzes van mensen) werkzaam (Hegel) kan zijn  –  voor een verbinding met (aspecten van) die duis-tere krachten, dan lijkt de weg open voor een ‘beschaafde’ vorm van ongetemd, mogelijk vernietend proces.Het streven naar winst als doel in zichzelf gecombineerd met de structuur van ‘perverse’ bonussen lijkt eenmogelijke speelruimte te zijn voor zo’n  ‘beschaafde’ verlopend proces met ongewenste, soms desastreuzegevolgen. Zie vorige noten.

. Bron: de diverse gesprekken hierover in de mediaprogramma’s Nova, Pauw en Witteman en Radar, vooral in het jaar . Deze programma’s laten concreet zien wat boven is omschreven in termen van eeninstitutionalisering van de permanente reflectie. Inderdaad, de reflectie zet zich door in de tijd. Maar tege-lijk wordt hier de mogelijke maatschappelijke kracht zichtbaar van dit soort van instituties. In politieke zinzijn zij in hun voortdurende reflecties meningsvormend ten aan zien van kwesties van het  ‘goede leven’,zowel in de engere zin van politiek alsook inzake vraagstukken van zingeving in het algemeen.

Page 279: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 279/295

medio september – medio oktober  , dat wil zeggen: vlak voor dat het faillisse-ment van deze bank werd uitgesproken. Uiteraard ligt de werkelijke situatie aan-zienlijk complexer dan hier ‘ideaaltypisch’ aan de orde wordt gesteld.

Ik doe geen uitspraak over de empirische juistheid van de onderstaande be-schrijving. In hoeverre dit het geval is, is een zaak van  empirisch   ‘ideaaltypisch’

onderzoek. Het gaat mij erom een bepaalde dynamiek  als zodanig  scherper op hetnetvlies te krijgen, en niet meer dan dat. Om duidelijk te maken wat ik hier op hetoog heb kan ik wijzen op de mogelijkheid de structuur van onderstaande beschrij-

 ving om te draaien. Ik kan dan niet de bank als uitgangspunt nemen maar (be-paalde) cliënten ervan. Hun gedrag kan (wellicht) men eveneens interpreteren van-uit dit ideaaltype. Ik denk daarbij aan het motief van mensen om op zogemakkelijk mogelijke wijze aan geld te komen, onder andere via leningen of hy-potheken waarvan men van te voren kan inzien dat die (op de langere termijn) totproblemen moeten leiden. Wel blijft dan het punt dat,  –  in deze casus  – de kennisof het inzicht in de ‘onmogelijke’, dus uiteindelijk verkeerd aflopende ontwikkeling in eerste instantie bij de bank en niet bij de cliënten ligt.

Veel van het doen en laten van deze bank kan men interpreteren in het kader van het streven naar winst als doel in zichzelf. Men ontwerpt vanuit deze optiek financiële producten (o.a. de zgn. koopsompolissen in combinatie met hypotheken)waarmee men een zo hoog mogelijke winst via provisie en rente tracht te realise-ren. De naar buiten geprofileerde gebruikswaarde bestaat erin dat mensen daar-door meer financiële mogelijkheden (lijken te) krijgen ten behoeve van de realise-ring van hun wensen. In principe is dit dan ook de maatschappelijkelegitimeringbasis van deze (financiële) producten. Maar daar gaat het de bank nietom: die   ‘gebruikswaarde’ in de vorm van een koopsompolis is voor haar slechtseen middel voor het realiseren van een maximale winst. De gebruikswaarde is dusslechts formele oorzaak (zie boven). Zo’n product wordt dusdanig ontworpen dater een maximaal mogelijke provisie kan worden berekend, terwijl het geheel wordtaangeboden tegen een relatief lage rente. Met als gevolg dat dit product voor klan-ten in eerste instantie aantrekkelijk is. Voor de bank is een (groeiend) klantenbe-stand de  materiële  oorzaak, het   ‘materiaal’  dat ten behoeve van het   finale  doelwordt gebruikt. Dat klantenbestand verschijnt als een bron van (mogelijk) be-schikbaar kapitaal dat eerst ‘bewerkt’ moeten worden (door de ‘accountmanagers’)alvorens het bereid is dat kapitaal ‘af te scheiden’.

In het ontwerp van het financiële product is eveneens opgenomen dat de bank het recht heeft de rente na enige tijd te verhogen. Dat gebeurt dan ook, en de geld-stroom naar de bank neemt toe. Dit herhaalt zich een aantal keer, tot op het mo-

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

279

. Dat de eigenaar van de bank de winst mogelijk gebruikt voor  ‘maatschappelijke doelen’ (museum, voetbalvereniging, e.d..) is op dit niveau van analyse irrelevant.

Page 280: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 280/295

ment dat de klant in problemen is gekomen en zich meldt bij de bank, of de ac-countmanager ‘toevallig ’ op bezoek komt als ‘reddende engel’. Hij kan zijn gewenstimago van   ‘dienstverlener’ waarmaken door het probleem van de klant (te hogemaandlasten)   ‘op te lossen’, een probleem waarvan de   ‘accountmanager wist datdat zou optreden: het maakt onderdeel uit van de  ‘strategie’.

Hij verkoopt een nieuw product met een nieuwe   ‘koopsompolis’ en een hogerehypotheek tegen een wederom (in eerste instantie) lagere rente. Die rente wordtweer verhoogd, enz. De PR machinerie echter heeft tot taak (potentiële) klantenhet ‘gevoel’ te geven dat zij te maken hebben met een betrouwbare, mensbetrokkenbank. Dat verkoopt het best.

Dit loopt uiteindelijk en noodzakelijk mis. In feite is hier sprake van een zgn.pyramideconctructie, waar ik zo op terug kom. Het management (de leiding) weetdat ook of moet dat weten. Leden van de Raad van Bestuur, ex politici, hebben aleerder de bank verlaten. Maar in deze interpretatie lijkt het aannemelijk te stellendat zij op de hoogte waren van deze praktijken en er een   ‘graantje van wildenmeepikken’. Immers, dit soort van producten behoort tot het hart of de kern vande bedrijfsstrategie. Het alternatief is dat zij even   ‘onschuldige naïevelingen’ zou-den zijn als de vele cliënten dit wellicht waren. Maar dat lijkt hier niet waarschijn-lijk.

De bank verdedigt zich met het verweer dat zij er niet op uit is op financiëleproblemen bij kanten te veroorzaken, daar zij het juist moeten hebben van beta-lende klanten. Kortom het ‘kan’ de bank er niet om gaan om klanten ‘uit te kleden’.

De constructie van genoemde financiële producten lijkt onder andere gebaseerdte zijn op de irrationele aanname van een permanente (ruil)waardevermeerdering 

 van het onderpand (woning). Want waarom zou die waardevermeerdering   ‘tot inhet oneindige’ doorgaan? Hier vertaalt zich het absolute element van de absolute

 vrijheid zich in de ongegronde ‘aanname’ van een oneindige waardevermeerdering op basis waarvan het streven van die vrijheid kan   ‘teren’. Zo’n aanname (een on-ontgonnen   ‘oneindige’ ruimte) is typerend voor ieder piramidespel. In het geval

 van de bank zou deze aangenomen waardevermeerdering de toekomstige dekking afgeven van nieuwe koopsompolissen/hypotheken die op basis van het boven be-schreven ‘ verdienmodel’ door klanten wel afgesloten moeten worden om niet in deproblemen te komen. De Nederlandse Bank trad als toezichthoudster niet op om-dat dat het vertrouwen in de bancaire wereld (dus daarmee ook in het daar ge-speelde ‘piramidespel’!) zou kunnen schaden. De bank kon haar gang gaan in haarstreven een groot deel van die waardevermeerdering naar de bank te laten toestro-men in de vorm van provisie en rente.

Mochten de lasten te hoog worden of de waardegroei van het onderpand stop-pen, dan kan het huis verkocht worden. Er is in principe  ‘niets’ aan de hand. Maarhet effect is wel dat de gehele waardevermeerdering van het huis naar de bank istoegestroomd en de klanten met vrijwel niets op straat staan. Waarschijnlijker is

Han van Diest

Page 281: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 281/295

dat er voor hen nog een  ‘behapbare’ restant schuld overblijft plus een aantal regis-traties bij de BKR. Eventueel zou de klant met een goedkoper huis weer kunnenbeginnen, maar waarschijnlijker is een goedkoop huurhuis. De eerst (financieel)potentiële klant + woning verschijnt ondertussen als afgeschreven materiaal (ma-teriële oorzaak): hij behoort niet meer tot een  ‘interessante doelgroep’.

Ook zo’n bank is een ‘cultuurgemeenschap’, maar met ‘ vlakke’ waarden rondomwinst bijvoorbeeld en een verering voor een vaderfiguur. Een kritische onderne-mingsraad past daar niet bij.   ‘Eerst maar aan het werk ’. Accountmanagers staanhoog aangeschreven, en de hoogste culturele waarde wordt belichaamd in, in ter-men van   ‘accountmanagers’ (die inmiddels ontslag hebben genomen), het aantal‘nutteloze’ koopsompolissen dat per periode bij klanten  ‘door de strot is geduwd’.De bank heeft altijd al beseft dat deze   ‘cultuur’ intern moet blijven: die staat opgespannen voet met het imago van de bank dat de PR afdeling naar buiten toetracht te verspreiden. Daar is tenslotte   ‘ vertrouwen’ beslissend, en zo’n cultuur isniet vertrouwenwekkend. Medewerkers hebben (mede daarom?) een  ‘geheimhou-dingsplicht’ moeten ondertekenen waarin is opgenomen dat zij   ‘interne’ aangele-genheden niet naar buiten mogen brengen op straffe van een boete ter hoogte vaneen jaarsalaris. Aldus heeft de bank een intern afschermmechanisme ingebouwdter voorkoming van het naar buiten treden van informatie die dit  ‘ vertrouwen’ weleens zou kunnen schaden.

Maar de (financiële) crisis komt eraan, (mede) veroorzaakt door praktijken alsboven beschreven, maar dan wereldwijd. In Amerika dalen de huizenprijzen sterk,Europa volgt. De tegenwaarde van de uitstaande bedragen van banken bij klantenzijn niet meer gedekt. Banken komen in een crisissituatie die nog eens versterktwordt door de ermee gepaard gaande vertrouwensbreuk. Nieuwe koopsompo-lissen en hypotheken kunnen niet meer volgens   ‘strategie’ verkocht worden; dusook geen (tijdelijke) lage rentes meer voor klanten met als gevolg dat de schulden-last van klanten dramatisch kan toenemen. Klanten kunnen levenslang met toren-hoge schulden komen te zitten. Het voortbestaan van de bank als geheel wordtbedreigd. De aankomende, onder andere door banken zelf geproduceerde socialeellende bij enkele cliënten blijkt niet te overzien. De media sprongen erop in.

Uiteindelijk blijkt de bank zijn gewenste imago van   ‘goede bank ’ niet meer tekunnen volhouden. Gedupeerden treden vaker naar buiten. In eerste instantie

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

281

. Voor zover die nog beschikbaar is. Want vele woningbouwverenigingen zijn met de privatisering inprincipe ‘dezelfde weg ’ (het uit het oog verliezen van hun maatschappelijke meerwaarde) gegaan: verkopenof slopen van weinig renderende huurwoningen om er veel duurdere, meer rendement opleverende huur of zelf koopwoningen voor neer te zetten. De door de overheid overgedragen zorgplicht gaat hier (wellicht)als last functioneren (onder de   ‘passiva’ van de bedrijfsuitoefening vallen), die, bedrijfsmatig gezien, ge-minimaliseerd of zelfs ingelost dient te worden.

. De noodzakelijke  ‘motorolie’ van deze systeemwereld (liquiditeit) blijkt op onmiddellijke wijze af-hankelijk van een in principe niet systemische categorie: vertrouwen.

Page 282: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 282/295

tracht men een enkele schrijnende situatie  ‘op te lossen’, vooral wanneer die mediaaandacht krijgen, met mogelijk de verwachting dat diezelfde media wel zullen mel-den hoe   ‘serieus’  de bank haar zorgplicht op zich neemt. Want juist (en zoveelmogelijk alleen) de in de media verschijnende gevallen moeten goed opgelost wor-den ten behoeve van het imago. Maar het blijkt niet voldoende. De zaak escaleert.

Ex-werknemers treden naar buiten, anoniem, en vertellen over de  ‘cultuur’ vande bank. De bank tracht deze verhalen te diskwalificeren door via een ex-politicusuit de Raad van Bestuur te beweren dat,  omdat  zij anoniem zijn, zij  dus leugensmoeten vertellen, overigens zonder er bij te vermelden dat als men dat met naamen toenaam zou hebben gedaan, de   ‘anonieme’ vertellers een risico lopen op eenforse boete. De bank wordt geconfronteerd met een breed verspreide oproep aanalle klanten hun geld daar weg te halen. Paniek. De internetsite van de bank blijktonbereikbaar. Dat zou door   ‘hackers’ komen. De basisvoorwaarde van deze hele‘succesvolle’ praktijk (gevoel van vertrouwen bij cliënten) dreigt weg te vallen. Debank staat mogelijk op de rand van  omvallen; precies het (abstracte) tegendeel vanwat men wil: permanent een zo hoog mogelijke winst. De raad van bestuur moetmet de billen bloot. Men biedt   ‘excuses’ aan in de (conditionele) mededeling datals  de bank zich aan deze praktijk heeft schuldig gemaakt, zij  dan spijt daarvanheeft. En gedupeerden zullen uit de brand worden geholpen. Is daar voldoendeliquide kapitaal voor? Het bedrag van ruim  . miljard euro wordt genoemd: menkan er vertrouwen in hebben. Maar vooral gaat men het in de toekomst beterdoen. Men lijkt bekeerd van het kwade. Men wil het   ‘echt’ beter gaan doen; hetbeeld ontstaat dat een   ‘nieuw  verdienmodel ’ goed zou maken wat het foute, laterook wel stout  genoemde verdienmodel had aangericht. Onder het verleden wordteen   ‘streep’ gezet, ofwel (wederom) beschouwd als afgedankt materiaal, alsof  datmogelijk zou zijn en alsof  de leiding plotseling moreel daartoe in staat zou zijn. Deomslag in houding verschijnt als opportunistisch. De veroorzaakte sociale ellendehangt nog als een vervelende ‘last’ aan dit ‘nieuwe, hoopvol begin’.

De bank wil zich geheel opnieuw herscheppen en   ‘daadwerkelijk ’ de  zorgplicht  voor klanten op zich nemen, die   ‘wellicht’  wat te veel uit het oog was verloren.Maar men is daar ‘al’ vier maanden mee bezig. Men praat zichzelf goed door mede

Han van Diest

. Men ‘ vergat’ erbij te zeggen dat ong.  €  . daarvan afgeschreven moest worden juist vanwegede waardevermindering van onderpanden.

. Op microniveau lijkt men hier een organisatieverandering in termen van een  ‘moderne’ revolutiete denken. Al het bestaande en alle bestaande praktijken dienen met de grond gelijk gemaakt te worden om vervolgens op de ruïnes ervan (inclusief de aangerichte sociale schade van slachtoffers) een goede, nieuweorganisatie op te bouwen op basis van dat nieuwe  ‘ verdienmodel’. Kernbegrippen hiervan had men ook kunnen hanteren ten tijde van de Franse revolutie. Ook hier lijken de categorieën van het streven naarabsolute vrijheid te functioneren.

Page 283: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 283/295

te delen dat het gemakkelijk oordelen is op basis van de kennis  achteraf  , waar-mee men suggereert dat het nieuw zou zijn om ook aan   ‘zorgplicht’  te kunnendoen. Waarmee men overigens ook impliciet lijkt toe te geven dat de morele  ‘om-slag ’ niet zo heel erg diep zit: de   ‘fout’ zit hem in een zgn.   ‘achteraf ’ verkeerd ge-bleken inschatting; m.a.w. de   ‘bedoeling ’ was wel goed. Bovendien diskwalificeertmen zichzelf hiermee: alsof niet vanaf het begin bekend zou zijn geweest wat hetdoel van de bank is, welke financiële producten met   ‘idiote’  provisies men hadontworpen op basis van een piramideconstructie.

Waarom deze lange uitwerking? Het gaat me erom te laten zien dat aan hetstreven van de absolute vrijheid (in de vorm van het winststreven als doel in zich-zelf) geen criterium is te ontlenen ten behoeve van normering of zelfcorrectie vande hieruit voortkomende activiteiten. Immers willekeurig  ‘alles’ lijkt door de bank aangegrepen te kunnen worden als middel om zichzelf als winstgenerator in standte houden. Het laat zien op welke wijze dit streven kan parasiteren op het streven

 van mensen die, in gegeven en soms problematische omstandigheden op hun ma-nier hun vrijheid willen realiseren.

Voor het management, dus verantwoordelijken voor dit soort van processengaat haast onvermijdelijk de   ‘kunst’ aantrekkelijk worden om precies op het mo-ment dat het verkeerd gaat, en de hoogst mogelijke winst is gerealiseerd, de betref-fende organisatie te verlaten om ergens anders wederom dezelfde  ‘truc’ uit te ha-len.

Het is fascinerend vast te stellen dat twee ex-politici   ‘op tijd’ de Raad van Be-stuur van de bank verlieten, een derde tot aan het eind toe op machoachtig wijzehet beleid van de bank bleef propageren (en vervolgens geheel stilvalt) en een

 vierde ex politicus wegvlucht voor een discussie hierover nu hij net directeur isgeworden van een publiek pensioensfonds en daarmee het beheer heeft over meerdan  miljard Euro.

Inmiddels is de bank   ‘gevallen’. Andere (grotere) banken wilden niet overne-men. Een zondebok moet er zijn wil men er zelf goed onder vandaan komen alsmen zich ook schuldig maakt aan dezelfde praktijken. Publieke agressie heeft een

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

283

. Spreken in termen van  ‘kennis achteraf ’ of   ‘met de kennis van nu’ lijkt een nieuwe   ‘ideologische’

manier te zijn om met verantwoordelijkheid om te gaan, of beter om er niet mee om te gaan. De situatie of kennis van nu is voor wat betreft het aan de orde zijnde punt  ‘totaal’ anders dan de vroegere situatie. Watnu als ‘fout’ blijkt, was dat ‘ vroeger’ niet of men kon dat ‘toen’ niet weten. Er is sprake van ‘ voortschrijdend’

inzicht waarin we   ‘leren’. Maar ondertussen dreigt niemand nog verantwoording te kunnen dragen of aansprakelijk te kunnen zijn voor dat verleden. De dieptedimensie van het verleden verdwijnt buiten beeldom plaats te maken voor het louter   ‘ vroegere’  dat in het licht van het   ‘nu’  nog slechts als het mindere(afwezige) verschijnt waar hooguit nog wat van te leren valt. De te nemen  ‘ verantwoordelijkheid’ bestaater nu in dat men  ‘erkent’ dat men van het vroegere heeft geleerd (of heeft te leren) ten behoeve van hetlatere (of nieuwe). In dat latere komt nu alle waarde te liggen waar niemand verantwoordelijkheid voor kanzijn.   ‘Het gaat om de toekomst; we moeten vooruit kijken en voorkomen dat het in de toekomst weergebeurt.’

Page 284: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 284/295

antenne gevonden, en de slachting van de zondebok is voltrokken met de nodigerituelen. Ondertussen is het de vraag of men in de bancaire wereld   ‘iets geleerdheeft: bonussen worden weer rijkelijk uitgekeerd en overheden krabben zich achterde oren bij de vraag hoe hier mee om te gaan.

Besluit: Organisaties, permanente reflectie en samenleving

Hedendaagse (arbeids)organisaties zijn cultuurgemeenschappen die toenemend verantwoordelijk blijken te zijn voor de kwaliteit van de samenleving. Dit betekentdat daar doorslaggevende beslissingen kunnen worden genomen betreffende de

 voorwaarden waaronder de hedendaagse samenleving kan functioneren.De productiviteit van organisaties is wellicht de belangrijkste vorm waarin een

samenleving productief kan zijn. Maar omdat veel van dit werk (productiviteit)slechts gestalte kan via een permanente reflectie op (waarde) oriëntaties van waar-uit men dit werk verricht, bepaalt die productiviteit in een belangrijke mate (naastde materiële) ook de  ‘ideologische’ voorwaarden van de moderne samenleving.

Anders gezegd, dat wat in hoofdstuk vier werd beschreven als institutionalise-ring van de permanente reflectie lijkt zich in hoge mate te voltrekken in de context

 van organisaties. Dit houdt onder andere in dat resultaten van die reflectie verbon-den raken met de   productieve functies  van die organisaties. Het is niet meer dekerk, en wellicht steeds minder de politiek die een samenleving   ‘ideologisch’ be-paalt; het zijn vooral organisaties die dit (b)lijken te doen. Of, anders gezegd: orga-nisaties zijn wellicht de belangrijkste cultuurproducenten in onze samenleving.

Er zijn meerdere bewegingen en signalen te bespeuren die daar op duiden. Ik noem er een paar. Regelmatig spreken we over de   ‘BV Nederland’. In overheids-diensten bestaat een krachtige tendens om ‘bedrijfsmatig ’ te functioneren. De zgn.semioverheid is of wordt, daar waar mogelijk,   ‘geprivatiseerd’ of   ‘gedereguleerd’.Het succes van grootschalige overheidsprojecten ligt in grote mate in handen vanprivate, (economische) organisaties. Veel overheidsprojecten worden mede gefi-nancierd door het bedrijfsleven. Ministeries maken op grote schaal gebruik vancommerciële adviesorganisaties. Enz.

Hoe is dat te begrijpen? Hoe zijn organisaties in deze rol verzeild geraakt? Opwelke wijze kan men begrijpelijk maken dat arbeidsorganisaties grote invloed zijngaan krijgen op het ‘goede leven’, dat wil zeggen op het gebied dat vanouds gezienwordt als het domein van de politiek?

Als eerste is het van belang hier een aantal kernconcepten te memoreren die inde vorige hoofdstukken zijn besproken.

Politiek, de vraag naar het  ‘goede leven’ heeft slechts zin indien er sprake is vanpositieve vrijheid. Immers de vraag naar het goede leven heeft betrekking op de

 vraag naar de goede wijze van leven. Politiek is slechts mogelijk wanneer mensen

Han van Diest

Page 285: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 285/295

in staat zijn – in welke vorm dan ook  – om zelf te bepalen op welke wijze zij willen(over)leven. Hier kan men de antropologische basis in zien van wat we cultuurnoemen. Cultuur, traditioneel of modern, heeft precies betrekking op de wijze vanleven van mensen die als zodanig  niet ‘ van nature’ is gegeven; hierin spelen speci-fiek menselijke factoren een rol zoals waarden en eventueel keuzes. Menselijk han-delen is immers bemiddeld door zin waartoe mensen zich, krachtens hun positieve

 vrijheidvermogen, reflexief kunnen verhouden.Leven is ook altijd overleven. De  wijze van leven impliceert dus ook een  wijze

 van overleven. Dit houdt in dat cultuur (voor een belangrijk deel) resp. die   ‘zin’

betrekking heeft op de wijze waarop menselijke behoeften worden bevredigd in dit‘overleven’.

Tot de moderne cultuur behoort de technische idee. Via dit idee resp. via dearbeid zijn mensen -in principe- in staat zelf de aard van de bevredigingsmiddelente bepalen. Zij krijgen m.a.w. via arbeid beter grip op hun eigen cultuur (wijze vanleven), op de waarden die zij daarin willen herkennen. Zij krijgen zelf (meer) gripop het ‘goede’ leven. We zien hier al dat arbeid  ‘ van nature’ al betrokken is op wattraditioneel tot de sfeer van de politiek behoort.

Organisaties kunnen we beschouwen als producten van de moderniteit. Ik hebin de vorige paragrafen op hoofdlijnen proberen aan te geven wat dat inhoudt. Ik heb vervolgens vorige drie organisatieconcepten geïntroduceerd. Ik loop deze con-cepten nog een keer na met het oog op de vraag naar mogelijke relaties tussenorganisaties enerzijds en wat we   ‘cultuur’ noemen anderzijds. Aldus hoop ik enig zicht te krijgen op de betekenis die organisaties in de hedendaagse samenleving spelen in relatie tot haar cultuur en politiek.

De belangrijkste eigenschap van een ‘mechanische’ organisaties is hun vermogentot het efficiënt produceren van een eenmalig voorgegeven en maatschappelijk ge-wenste gebruikswaarde. Deze gebruikswaarde kan slechts bestaan op grond vaneen waardeoriëntatie omdat zij betekenis geeft aan die gebruikswaarde. Aldus be-schouwd is een mechanische organisatie op voorhand een cultuurproducent.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

285

. Hannah Arendt heeft betoogd dat de moderne tijd zich laat kenmerken door een omkering van dehiërarchie tussen arbeid en (politiek) handelen. In het klassieke (Griekse) denken en doen heeft dit politie-ke handelen het primaat boven arbeid en werk. Paradigmatisch is voor haar de Griekse polis. Het politiekehandelen ziet zij daar als hoogste vorm van menselijke activiteit, terwijl arbeid en werk waren weggelegd voor slaven en ambachtslieden. In het moderne denken, zo is haar redenering, gaat het politieke handelenopgevat worden als een vorm van  ‘maken’, van werk (en later van arbeid (Marx)). In zekere zin betoog ik hier het omgekeerde van de omkering van Arendt: daar arbeid en werk bemiddeld is door zin en betekenisblijk het juist via deze categorieën mogelijk te zijn gestalte te geven aan het  ‘goede’ leven. Ik heb hier niet deruimte om deze gedachte in relatie tot Arendt verder uit te werken. In: (Diest, J. van,  , Zinnig Onder-nemen. Het reflexieve handelen als grondslag voor de continuïteit van ondernemingen. Van Gorcum, Assen)heb voor de beargumentering van deze omkering een aantal elementen aangedragen (hfst.  ).

Page 286: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 286/295

In de geschiedenis van het organisatiedenken is hiervoor een bedrijf als Fordsymbolisch: de visie van Ford was: voor iedereen een betaalbare auto. Dit productgaf voor velen in de samenleving concreet gestalte aan de waarde van mobiliteit.Dat kon alleen door deze grootschalig via de  ‘lopende band’ te produceren.

Overal daar waar sprake is van de noodzaak tot massaproductie ten behoeve vanhet gestalte geven aan de vele levens(vormen) van mensen speelt dit punt. Ook in‘moderne’ condities blijft het mechanisch organisatieconcept dus zijn (relatieve)waarde behouden. De bestrijding van bijvoorbeeld de Mexicaanse ziekte zou nieteffectief plaats hebben kunnen vinden zonder grootschalige   ‘machinematige’ pro-ductie en distributie van medicijnen. Pretparken kan men bij uitstek als cultuur-producenten beschouwen (daar zij vorm geven aan een  wijze leven (en niet pri-mair aan een wijze van  overleven), waarin creativiteit en vermaak een belangrijkerol spelen. Maar het eenduidig formuleren en naleven van procedures met als doelde veiligheid of betrouwbaarheid maximaal mogelijk te garanderen is hier even-zeer van belang.

Verder blijkt een  ‘mechanische’ organisatie altijd al een cultuurgemeenschap tezijn vanwege het gegeven dat (een grote groep van de bevolking een belangrijk deel

 van hun leven op een bepaalde wijze daar doorbrengen. Het verschil met de tijds-besteding aan zgn. politieke zaken is groot. Hoezeer dwangmatige aspecten hiereen rol (kunnen) spelen, mensen kunnen niet heen om hun positieve vrijheid; zijgeven daar, louter omdat zij mens zijn, een bepaalde vorm aan. Men kan naar el-kaar knipogen maar ook   ‘snode plannen’  verzinnen waarin onvermijdelijk ook (politieke) waarden een rol spelen. Ik heb hier de zgn. informele organisatie op hetoog, die vanuit functionele, formele optiek weliswaar vrijwel onzichtbaar blijft,maar die, zoals we zagen, tegelijk een grote invloed kan hebben op het daadwerke-lijk functioneren van organisaties. Met het bepalen van regels, procedures en

 voorschriften kan men niet iedere situatie ‘afdekken’ terwijl ook niet precies is vastte leggen op welke wijze procedures geïnterpreteerd en uitgevoerd moeten worden.Maar ook het vaststellen van het organisatieontwerp zelf met de bijbehorende pro-cedures blijken al waardeoriëntaties te veronderstellen. Met andere woorden:ook hier is de culturele dimensie zichtbaar.

Han van Diest

. De inhoud van paragrafen komen Diest, J. van, , ‘Possibilities of Democratisation in Organisa-tions’, in: Social Epistemology, Vol.  , no. p.  -

. In het licht van de bovenstaande hoofdstukken is dit als volgt duidelijk te maken. Het concreteontwerp van bijvoorbeeld een lopende band gaat uit van een aantal ontwerpprincipes dat gebaseerd is openerzijds de aard van gebruikte materialen en anderzijds de specificaties van het te produceren goed. Maarhoe de weg van het één naar het andere gestalte moet krijgen is niet uit het te produceren goed zelf af teleiden. Onder andere (politieke) waarden en opvattingen over bijvoorbeeld autoriteit en macht geven hiermede een invulling aan; deze invulling blijkt noodzakelijk te zijn om tot een concreet ontwerp te  kunnenkomen. Deze moreel politieke dimensie van een organisatieontwerp kan men vervolgens wel verduisteren via bijvoorbeeld een beroep op de  ‘rationaliteit’ en  ‘efficiency ’ van dat ontwerp. Zo bezien is het ontwerp

Page 287: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 287/295

In de  ‘organische’ organisatie blijkt nog duidelijker dat organisaties altijd al cul-tuurorganisaties zijn. Voor wat betreft de zgn.  primaire activiteiten hoeft er geenprincipieel verschil te bestaan een  ‘mechanische’ organisatie. Ook dan gaat het omhet produceren van producten op basis van een gedetailleerd ontwerp. Ook daargeldt dat een (mogelijk telkens wisselend) ontwerp van een goed (gebruikswaarde)een concretisering impliceert van een waardeoriëntatie en daarmee een bepaaldewijze van (over)leven van klanten (als leden van de samenleving) mogelijk maakt.En ook hier ontstaat noodzakelijke een informele organisatie naast de formele or-ganisatie.

Maar in de organische organisatie vindt de selectie van de productiedoelen (ge-bruikswaardes) en die van de daarvoor gepaste organisatiestructuur door de orga-nisatie zelf  plaats, in tegenstelling tot een   ‘mechanische organisatie’ waarin beide(in principe) ‘ van buiten af ’ worden bepaald. Zoals eerder besproken is (naar ana-logie van het computermodel) het proces van het  bepalen van de te producerengebruikswaarde en de bijbehorende organisatieontwerpen in het technisch ontwerpvan de organisatie zelf  opgenomen.

Dit kiezen van producten en diensten, inclusief de bijbehorende organisatiever-anderingen vindt op een metaniveau plaats binnen organisaties: de zgn.   ‘stafafde-lingen’. Pijlers daarvan zijn, zoals we zagen: marktonderzoek, organisatiestrategie(organisatieontwikkeling) en Human Resource management.

Ook hier spelen waardeoriëntaties een noodzakelijke rol, dat wil zeggen: hierblijken organisaties op een nieuwe wijze   ‘cultuurproducenten’, producenten vanhet ‘goede leven’.

Voor wat betreft het marktonderzoek en onderzoek naar productinnovatie dienttelkens (‘permanente reflectie’: zie vorige hoofdstuk) de onderzoeksvraag opnieuw gesteld te worden. Hierin spelen (politiek-maatschappelijke) waarden een rol. Gaatmen uit van winst als doel in zichzelf dan zal men opportunistisch kiezen voor deproducten en diensten die het meest lijken op te leveren op de markt. Zolang metfossiele energievoorziening nog het meeste geld verdiend kan worden zal daar geen

 verandering in komen. Onderzoeksvragen van marktonderzoek zullen daar dan opgericht zijn en hun oriëntatie aan ontlenen. Verandering is dan pas mogelijk in-dien de politiek randvoorwaarden veranderen via regelgeving (belastingen, subsi-dies, evt. ‘bij wet verbieden’).

Gaat men in organisaties uit van de waardeoriëntaties van de concrete vrijheiden de daarmee gegeven waardeoriëntatie, dan kan het anders komen te liggen.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

287

 van de lopende bandtechniek te interpreteren als een materialisering van het belang (of: de macht) van hetmanagement over medewerkers, terwijl men dat ontwerp   feitelijk   slechts lijkt te hoeven rechtvaardigen vanuit het perspectief van technische efficiency resp. het kostenperspectief. Zie: o.c.: p.    e.v.. Zie ook:Feenberg, A.  . Transforming technology. A critical theory revisited. Oxford: Oxford University Press.

Page 288: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 288/295

Marktonderzoek zal zich dan kunnen richten op vormen van energievoorziening onder geheel andere condities (bijvoorbeeld met geen of nauwelijks CO uitstoot).

In meer algemene zin is het vermogen van  ‘organische’ organisaties om telkenshun producten en diensten   ‘aan te passen’ op wat de markt vraagt van belang inhet perspectief van hun functie als cultuurproducent. Zij maken het mede mogelijk dat mensen uit de samenleving hun diverse gewenste levensvormen gestalte kun-nen geven. De expressieve betekenis van het lichaam (zie vorige hoofdstuk) kan op

 vele manieren vorm krijgen (mode e.d.). Ook gebruiksvoorwerpen kunnen eenexpressieve functie krijgen. Tenslotte spelen zij een beslissende rol in de versprei-ding van elementen van de Cultuur (met een C; bijvoorbeeld platenmaatschappij-en).

De cultuurproducten van   ‘organische’ organisaties zijn niet op voorhand of opafstand te plannen. Vandaar ook de zelfregulerende structuur van het ontwerp vandeze organisaties. Hier lijkt, zoals in het vorige hoofdstuk aangegeven, de (een)beslissende reden te liggen voor het mislukken van een zgn. Planeconomie. Uitein-delijk zal zo’n economie op gespannen voet komen te staan met de maatschappe-lijk gewenste diversiteit aan levensvormen (wijzen van (over)leven).

Voor wat betreft de organisatieontwikkeling of organisatiestrategie van een ‘or-ganische’ organisatie gaat het om de vraag welke organisatiestructuur het best isom te voldoen aan de eisen van de omgeving, productiedoelen en arbeidskrachten.Ook hier spelen waardeoriëntaties een beslissende rol. Draagt een mogelijk nieuw organisatieontwerp bij aan de vergroting van de eigen verantwoordelijkheid voormedewerkers of kiest men voor een versterking van de controle op de uitvoering 

 van taken? Bevordert men het kritisch vermogen tot nadenken van mensen of denkt men het te kunnen redden door mensen ‘dom’ te houden door hen systema-tisch van kennis (proberen) te onthouden? Legt men bij de implementatie van(nieuwe) communicatietechnieken het primaat bij de controle van medewerkersof gaat het om het   ‘faciliteren’ van het werk zodat zij dat zelfstandiger en  ‘creatie-

 ver’ kunnen doen?Voor wat betreft de HRM afdeling is de overkoepelende vraag die naar de juiste

(hoeveelheid) arbeidskrachten op de juiste plek op de juiste tijd. Maar arbeids-krachten betreffen ook altijd concrete mensen. Ieder HRM initiatief is daarom on-losmakelijk verbonden met een mensbeeld. Vat men medewerkers op als in princi-pe onwillig en dienen zij   ‘extern’ gemotiveerd (aangespoord) en gecontroleerd teworden, of is werk te beschouwen als een onderdeel van hun levensvervulling (vormgeving van de concrete vrijheid) waarin hun waardeoriëntaties tot hun rechtkunnen/moeten komen? Moeten we in het beleid gewicht geven aan de overwe-ging dat mensen een   ‘zinvolle’ baan zoeken die voor hen een mogelijkheid is omzin aan hun leven te geven? Of houdt het beleid vooral of alleen rekening met de

 voor het succes van de organisatie relevante factoren van productiviteit? Antwoor-den op dit soort van vragen, ook al worden zij niet expliciet gesteld maar  in feite

Han van Diest

Page 289: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 289/295

beantwoord door dit soort van initiatieven, dragen in hoge mate bij aan de aard van de ‘organische’ organisatie als cultuurgemeenschap.

Door de noodzaak tot permanente innovatie van producten, diensten en de or-ganisatie zelf zal (in principe) de reflectie op waardeoriëntaties telkens aan de orde(kunnen/moeten) komen. Als gevolg hiervan heeft men dan ook in principe per-manent te maken met de dualiteit tussen winst (rationalisering) als doel in zich zelf tegenover winst (rationalisering) als relatief doel resp. noodzakelijke voorwaarde.

Men zou kunnen zeggen: deze dualiteit is er niet echt: overduidelijk moet hettoch gaan om de concrete vrijheid die in staat is tot erkenning van de aard enbegrenzingen van de gegeven werkelijkheid waar we het hoe dan ook mee moetendoen. Maar dan verliest men uit het oog dat de absolute vrijheid, ofwel in de vorm

 van winst omwille van de winst, rationalisering omwille van de rationalisering of macht omwille van de macht, mede tot de kern behoort van de  ‘moderne’ horizondie richting en betekenis geeft aan organisatiepraktijken. Op meerdere plaatsenheb ik dat in deze studie proberen aante geven.

Organisaties zijn als menselijke samenwerkingsverbanden m.i. altijd gedragendoor waardeoriëntaties van mensen die hiervoor of hierin verantwoordelijk zijn.Daarom zijn zij ook altijd als cultuurgemeenschappen te beschouwen. Maar   ‘me-chanische’ en  ‘organische’ organisaties laten zich moeilijk(er) denken als  cultuur-gemeenschappen, omdat zij, als producten van de moderniteit, gedacht zijn vanuitde abstract/rationele vrijheid en de hiermee verbonden technische idee. Op gronddaarvan verschijnen zij primair als economische en technische artefacten. Maartechniek en economie zijn primair sferen van de cultuur, hier opgevat als geheel

 van gestalten waarin mensen hun  wijze  van samen (over)leven tot uitdrukking brengen.

Deze beeldvorming verandert op het moment wanneer men het   ‘succesvol’functioneren van organisaties slechts zinvol kan denken   juist voor zover  zij  cul-

tuurgemeenschappen zijn. Wat hen tot cultuurgemeenschap maakt (waardeoriën-taties, creativiteit, intersubjectiviteit enz.) is dan precies datgene wat hen tot cul-tuur producenten   (producenten van gebruikswaarde) maakt. Dit is in hetbovenstaande nagegaan via een reflectie op de voorwaarden van het functioneren

 van ‘mechanische’ en ‘organische’ organisaties.Kern in de redenering bleek dat factoren als zinarticulatie (creativiteit) en inter-

actie een beslissende betekenis hebben gekregen in het  primaire productieproces.Kort door de bocht: de realisering van de concrete vrijheid van medewerkers zélf isbeslissend voor het tot stand komen van het  primaire  proces, en dit geldt voorzowel de activiteit zelf als voor de resultaten ervan. Doel en middel gaan hier inelkaar over. Creatief werk is ‘aantrekkelijk ’ werk (doel in zich zelf) en heeft  ‘nut’ (of moet dat hebben), dus is het middel. En andersom: producten moeten voor klan-ten bijvoorbeeld ‘aantrekkelijk ’ zijn naast hun nutsfunctie.

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

289

Page 290: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 290/295

Voor wat betreft de zgn.   ‘mechanische’ organisatie is het domein van die vrij-heid gecentreerd in de  informele organisatie enerzijds en bij haar klanten ander-zijds (via de gebruikswaarde van de goederen). In de  ‘organische organisatie’ krijgtdeze vrijheid ook gestalte op metaniveau (stafdiensten) van de organisatie, naast deinformele organisatie. Daarnaast blijken  ‘organische’ organisatie in staat in te spe-len op de behoefte aan diversiteit aan levensvormen van mensen in de samenle-

 ving.In de organisatie als cultuurgemeenschap vormt deze vrijheid het productiehart

 van maatschappelijke meerwaarde.Dit betekent dan ook dat er geen universele regels kunnen zijn die de zin of de

waarde van de werkzaamheden bepalen. Wat passend is in een concrete situatie,wat daar de juiste verhoudingen zijn, zijn dan niet op basis van een uitwendig,extern criterium te bepalen. Iedere situatie kan een begin zijn van een nieuweactiviteit van dienstverlening. Dit kan alleen als men het   ‘ vrije’ handelen van me-dewerkers in de organisatie als uitgangspunt neemt. Dit kan impliceren dat demedewerker vigerende regels of  ‘manieren van doen’ van ‘hun’ organisatie kritischaan de orde kunnen/zullen stellen.

Het beeld van de organisatie als cultuurgemeenschap wordt er dan een van eennetwerk van verbintenissen dat reële concrete mensen bij elkaar laten aansluiten.In die verbintenissen (of: vormen van intersubjectief handelen) kan sprake zijn van‘wordende zin’, van betekenisgehelen die in een gegeven situatie (bijvoorbeeld die

 van klanten of cliënten) relevant zijn resp. ertoe doen. Vervolgens kan men zoekennaar   ‘betaalbare’ producten en diensten die hierop aansluiten. Continuïteit in ex-plicitering van wat er toe doet en gestalte geven aan bijbehorende waarden kan danbelangrijker zijn dan de idee van revolutionaire vernieuwing (innovatie) van hetbestaande. Het deugdelijk nieuwe kan een creatieve herschepping zijn van het be-staande omdat de waarde van het nieuwe al zichtbaar is in het bestaande.

Han van Diest

. De vraag om een garantie, een extern criterium of om zekerheid wordt telkens weer gesteld. Dezebehoefte aan zekerheid kan telkens weer de kop op steken, ook wanneer overduidelijk is gebleken dat dieniet is te geven. De onmogelijkheid daarvan behoort m.i. tot de ‘menselijke conditie’: zij volgt onder andereuit het contingente karakter van de concrete vrijheid. Geldt dat ook voor die zekerheidsbehoefte; behoortdie ook tot die conditie? Zij gaat dat m.i.   ‘worden’  op het moment dat men het streven eigen aan deabsolute vrijheid als uitgangspunt neemt. De  ‘ vanzelfsprekendheid’ dat er voor alles in principe een garan-tie is te geven is dan uitdrukking van dat streven. Maar, zo heb ik in deze studie willen aangeven, dit strevenis niet in staat de menselijke conditie te accepteren zoals die is. De geschiedenis laat diverse pogingen zienom garanties te geven of zekerheid te bieden ten aanzien van menselijke aangelegenheden; enkele daarvanzijn in deze studie aan de orde geweest. Maar telkens bleek dat dergelijke garanties niet werkten, en als mendie ‘fanatiek ’ wilde realiseren heeft dat geleid tot onderdrukking of totalitair gedrag dat uiteindelijk nergensstand wist te houden. In mijn optiek betekent dit dat de menselijke conditie onontkoombaar is,   ‘zolang mensen leven’.

Page 291: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 291/295

Ook binnen organisaties als cultuurgemeenschappen zijn regels en proceduresonmisbaar. Die regels zijn dan in eerste instantie ondersteunend,  ‘faciliterend’ ge-dacht. In het werk staan die regels niet voorop, zij ondersteunen dit werk.

Zo’n netwerk van relaties verliest het karakter van de hier beschreven cultuurge-meenschap als we dat netwerp interpreteren als een door regels geleide socialeeenheid. Zij lijkt dan haar   ‘inspiratie’ te verliezen. In dat geval geldt er als   ‘eerstegebod’: dat er regels zijn en dat zij worden nageleefd. Onvoorziene gebeurtenissenzijn in eerste instantie slechts lastig, een obstakel of zelfs bedreigend. Tot de impli-ciete normativiteit gaat de stelregel behoren:   ‘dat er niets onverwachts meer mag gebeuren en dat alles in overeenstemming moet zijn   ‘overeengekomen procedu-res’’.

Deze focus op regels kan er toe leiden dat we niet meer zien waar het in concretesituaties ‘echt’ om gaat en welke waarden hier in het geding zijn. Een zekere diep-gang als voorwaarde voor betrokkenheid van de leden kan hierdoor onmogelijk worden. Zodra cultuur, inspiratie of creativiteit een zaak van beleid wordt, is dekans groot dat de kern of het   ‘hart’ ervan verstikt raakt. Dilemma’s waar ik in deinleiding over schreef kunnen door deze focus worden verduisterd. Vanwege eenzeker regelfetisjisme kan men zichzelf in een situatie of  ‘mentale toestand’ brengen

 van waaruit het niet meer goed mogelijk is te bepalen wat er   ‘toe doet’. Iets isgoed (gepraat) als het volgens bepaalde regels is verlopen, of in ieder geval er nietmee in tegenspraak is. Een ondeugdelijk   ‘ verdienmodel’ blijkt pas verkeerd als ereen regel is die dat verbiedt. Als een ander kwetsen niet verboden is, dan ‘mag ’ het;dus komt het accent op de vraag te liggen of er een nieuwe wet (regel) moet komenen of deze wel is te handhaven. We hebben het dan inmiddels   –  min of meeronopgemerkt   –  over wat anders: over plichten, rechten en vergelding. En nietmeer over de vraag in wat voor een samenleving we willen leven en hoe we metelkaar willen omgaan. Het lijkt alsof we over zaken die in een   ‘binnenperspectief ’aandacht vragen slechts in een ‘buitenperspectief ’ aan de orde kunnen stellen.

In de organisatietheorieën van de jaren   ’ van de vorige eeuw (en daarna) iseen zeker inzicht in de beperkte en soms negatief uitwerkende betekenis van regel-

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

291

. In dit licht kan men met enige argwaan naar het fenomeen van het ‘instellen van een onderzoek ’kijken in de politieke sfeer. Dit onderzoek moet vooral   ‘objectief ’  zijn met als gevolg dat bijvoorbeeld juridische regelgeving centraal kan komen te staan. Dan is de situatie denkbaar dat een politicus  ‘moreelonjuist’  heeft gehandeld, terwijl er volgens het onderzoek   ‘niets aan de hand’   is. Morele overwegingenkunnen dan opgevat worden als subjectieve meningen (die er in principe niets toe doen) mits zij nietstrijdig zijn met de bovengenoemde regelgeving. Het is dan niet ondenkbaar te stellen dat zo ’n onderzoek aan zijn doel voorbij schiet of, nog erger, als een middel gaat dienen om  ‘onjuist’ gedrag te  ‘legitimeren’.Onjuist moreel gedrag met negatieve maatschappelijke gevolgen kan aldus tussen de mazen van bijvoor-beeld juridische regelgeving komen te vallen. Een benadering vanuit de optiek van  ‘deugden’ (binnenper-spectief) kan zo geheel oplossen in een benadering vanuit (individuele)  ‘rechten’ (dus vanuit een buiten-perspectief).

Page 292: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 292/295

geving, procedures enz. binnen organisaties  – weliswaar –  verwoord, maar op ge-mankeerde of gekortwiekte wijze. Waar het organisaties om moet gaan blijkt vaak niet in regels en procedures te vinden te zijn. Het gaat immers om levende aan-dacht en zorg voor klanten, om zinnige producten en diensten voor hen. Dat in-zicht kan daar echter slechts in beperkte mate tot zijn recht komen. Enerzijds kun-nen (economische) organisaties daar niet om heen willen zij   ‘daadwerkelijk ’relevante meerwaarde kunnen leveren, anderzijds staat het management van orga-nisaties altijd voor de opdracht winstgevend of economisch rendabel te moetenzijn. Vandaar ook dat het management de neiging kan hebben terug te keren naarde techniek van versterkte regelgeving en strengere procedures op het moment dat‘er gevaar dreigt’. Het is dan niet uitgesloten dat hierdoor de kans groter wordt datde organisatie haar vermogen kwijt raakt om datgene te doen wat nodig is: zinnigegebruikswaarde produceren en hiermee haar problemen vergroot.

Wat houdt een niet door regels en procedures geobsedeerde management in?Hoe is zijn verhouding te denken tot het te verrichten werk van medewerkers? Detraditionele splitsing tussen ontwerp en uitvoering van werk is niet meer adequaat.Creatief en interactief werk laat zich niet op deze wijze opsplitsen, daar een derge-lijk splitsing de eigen aard van dat werk ongedaan maakt (zie: het bovenstaande).We zagen boven al dat het aspect van beheer en ontwerp noodzakelijk bij de mede-werkers zelf komen te liggen, dat wil zeggen: de  ‘managementfunctie’ vormt medede inhoud van het werk zelf. Beheersingsmiddelen zoals organisatiestructuur, re-gels en procedures, informatietechnologie, training, budgetten, financiële rappor-tages en prognoses hebben op dan de eerste plaats een  faciliterende in plaats vaneen controlerende of voorschrijvende betekenis. We kunnen dus niet, ook niet inorganisaties, zonder regels. Maar hun primaire betekenis is dan van aard veran-derd. Een beroep op regels of voorschriften staat dan primair in de context hetschadelijke te willen voorkomen in plaats van die van het realiseren (ontwerpen)

 van het wenselijke.In deze zin wordt de klassieke taak van het management (het bovengenoemde

beheer en ontwerp van de arbeid resp. van de te produceren meerwaarde)   ‘opge-heven’ in een (min of meer) Hegeliaanse betekenis. Deze taak kan men dan (pri-mair) niet meer begrijpen als een gescheiden taak binnen organisaties waarin menhet ‘uitvoerende’ organisatiehandelen van boven af vastlegt (en  ‘oplegt’).

Paradigmatisch of   ‘ideaaltypisch’  geldt hier de projectorganisatie waarin pro- jectleiders in hun   ‘kennisintensieve’ werk  zelf  de voorwaarden bepalen waaronderzij hun projecten kunnen realiseren. Illustratief hiervoor is dat men de manage-mentfunctie in ‘kennisintensieve’ organisaties vooral ziet in de betekenis van ofwel 

een   ‘coach’,  ofwel  de   ‘leider’, die onder andere als taak kunnen hebben waardeo-riëntaties te articuleren die zowel van belang zijn voor de organisatie en haar me-dewerkers in hun   ‘productieve’ functies als voor de klanten of cliënten en (daar-door ook) de samenleving als geheel.

Han van Diest

Page 293: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 293/295

In het overleg tussen de (potentiële) opdrachtgever, de  ‘leider’, de ‘coach’ en deprojectleiders kunnen ook bijvoorbeeld IT specialisten en boekhouders aanwezig zijn, omdat in deze  ‘permanente reflectie’ de voorwaarden van voldoende winst entechnologische infrastructuur meegenomen moeten worden. Ieder overleg isook altijd weer een mogelijkheid om vanuit de  ‘transcendentale openheid’ feitelijk bestaande en mogelijk andere waardeoriëntaties in te brengen en te concretiseren,onder andere via het inbouwen van   ‘leermomenten’ in dat overleg. Men kan danbestaande of beoogde producten, diensten en werkwijzen kritisch bezien vanuit de

 vraag waar het  ‘eigenlijk ’ om ging, gaat of zou moeten gaan. Dit geldt voor groot-schalige, maar ook voor kleinschalige projecten. Waarden of waardeoriëntaties ge-

 ven betekenis aan doelen die men tracht te operationaliseren via ontwerpen, pro-cedures enz., dat wil zeggen via de abstract/rationele vrijheid en de hiermee

 verbonden technische idee. Op deze wijze krijgt de abstract rationele vrijheid een‘zinvolle’ inhoud die men telkens ook weer ter discussie kan en moet stellen.

In zo’n overleg zal het m.i. ook moeten gaan om de vraag in hoeverre de con-crete vrijheid gekoloniseerd dreigt te worden door vormen van de absolute vrij-heid. Hier zal men telkens de spanning onder ogen moeten zien die tussen hetstreven naar rationaliteit, efficiency maximale winst enz., enerzijds en het bevor-deren van maatschappelijk zinvolle gebruikswaarde anderzijds. De dualiteit tussen

 vormen van de absolute en de concrete vrijheid lijkt hier in principe een onder-werp van permanente spanning en reflectie te zijn.

Het om (moeten) gaan met deze dualiteit lijkt mij een grondelement te zijn vande hedendaagse samenleving. Dit komt uiteindelijk omdat in concrete situaties descheidslijn tussen de polen van deze dualiteit (winst resp. rationalisering als relatief doel in zich zelf en winst resp. rationalisering als relatief doel) niet op grond vaneen ‘extern criterium’ of  ‘ van buiten af ’ is te bepalen. Dit wel na te streven lijkt mijuiteindelijk uit te monden in vormen van onmenselijkheid via een vorm van eenstrenge categorisering van goed en kwaad gedrag. Iedereen zal het problematischkarakter kunnen beamen van zowel het maatschappelijk systeem van de bolsjewie-ken als dat van de neoliberale ideologie (zie: o.a. Habermas), ofschoon de laatstekrachtens haar ideologie van het individualisme en haar neiging tot democratischebestuurssystemen betere kansen heeft om met dat problematische karakter om tekunnen gaan. Want in de laatste vorm lijkt er een permanente  mogelijkheid  te be-staan onze tamelijk gebrekkige  ‘menselijkheid’ van onszelf en anderen aan de ordete stellen en te corrigeren. Niemand kan hier totale deugdzaamheid opeisen, maarwat wel kan is dat men iedere situatie beschouwt vanuit de dimensie van een hoge-re graad van co-existentie. Tot die beschouwing lijkt ook het inzicht te behoren datmensen wegens hun   ‘gebrekkigheid’  elkaar altijd onrecht dreigen aan te doen,

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking 

293

. In dit overleg is, om boven gegeven redenen, de ‘professionele manager’ niet opgenomen.

Page 294: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 294/295

maar ook dat waarheden niet mogen worden achtergehouden of onderdrukt, endat men zichzelf weet te relativeren. In deze zin eist deze hogere graad van co-exis-tentie permanente reflectie in plaats van een strategie van zuiverheid waarin men

 via vergelding, wraak, uitsluiting en een voorturende drift tot regelgeving al hetkwade wenst uit te sluiten om zich te nestelen in het goede.

In de vele vormen van commercialisering, privatisering, deregulering en zelfre-gulering hebben veel overheden m.i. te eenzijdig oog gehad voor de zgn.  ‘weldaad’

 van de marktwerking. Daardoor hadden zij onvoldoende oog voor de dualiteittussen winst als doel in zich zelf en winst als voorwaarde (relatief goed). Op meer-dere domeinen van de samenleving is dit inmiddels wel gebleken. Door die over-heden in het leven geroepen zgn. toezichthoudende instanties lijken hier regelma-tig tekort te schieten, wellicht omdat zij zelf gevoelig blijken te zijn voor dedynamiek van de absolute vrijheid (winst of rationalisering als doel in zich zelf).Vervolgens lijkt men de politiek van deregulering enz. nog wel eens gelijk te stellenmet die van een terugtredende overheid. Maar die samenhang is eenzijdig. Hetterugtreden van een klassieke politieke werkwijze (en paternalistisch   ‘ vadertjestaat’) is m.i. niet te vereenzelvigen met politieke beïnvloeding in het algemeen.Bepaalde vormen van maatschappelijke dienstverlening kunnen wellicht effectief gestalte krijgen via ondernemingen en het marktmechanisme. Maar dat houdt nietin dat dit ten aanzien van   alle  diensterlening of zorgbehoefte geldt. Er kunnen

 vormen van dienstverlening bestaan die niet adequaat via een ondernemingsgewij-ze aanpak zijn te realiseren (bijvoorbeeld in de sfeer van onderwijs, gezondheids-zorg, en ouderenzorg). Het belang van continuïteit en een gegarandeerde kwaliteit

 van dit soort vormen van dienst- of zorgverlening lijkt mij hoger dan dat van eenmogelijk meer effectieve of efficiënte aanpak die vervolgens gekoppeld blijkt te zijnaan een reële mogelijkheid tot ontsporingen, juist als gevolg van het (mogelijk du-ale) karakter van de rationaliteit van die uitvoerende  ‘gedereguleerde’ of  ‘geprivati-seerde’ organisaties.

Tenslotte volgt uit de erkenning dat economische organisaties  cultuurgemeen-

schappen en cultuurproducenten zijn ook dat zij onlosmakelijk zijn verbonden methet vraagstuk van het goede leven in de samenleving. Zij hebben daarom intrinsiek een politieke betekenis. Voor een belangrijk deel zal de overheid (resp. de overhe-den) haar/hun ‘productieve’ kracht slechts kunnen ontlenen via deze organisaties.Dit betekent m.i. dan ook dat   ‘de politiek ’ zich actief heeft te richten tot/op dieorganisaties.

Han van Diest

. Dit staat, uiteraard, tegenover een politiek waarin de functie van de staat (of: overheid) er slechts(of voor het merendeel) in bestaat het economische organisaties mogelijk te maken om  ‘succesvol’ te zijn.Ook staat dit tegenover een ongeclausuleerde politiek van de ‘terugtredende overheid’.

Page 295: Een Doordachte Organisatie

7/21/2019 Een Doordachte Organisatie

http://slidepdf.com/reader/full/een-doordachte-organisatie 295/295

Organisatieverbanden en vrijheidsverwerkelijking