2

EDITORIAALStraks is het reeds vijf jaar geleden dat hetVlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) het initiatiefnam om dit gratis infomagazine over zee enkust uit te geven. Bij de opstart in 2001 was hetexpliciet de bedoeling op maat gesneden endegelijk onderbouwde informatie aan te biedenaan ieder die zich interesseert voor het reilenen zeilen op zee en aan onze kust. Ook namde zelfschrijvende redactie zich voor om duurzaamheid en geïntegreerd werken centraalte plaatsen, om zo mee te helpen bouwen aaneen evenwichtige ontwikkeling van het zowelop socio-economisch als ecologisch vlak zeerkostbare kustgebied. De vele enthousiaste reacties van lezers, de standvastige groei in hetaantal abonnees – à rato van één extra perdag! – en de toffe werking binnen het redactie-team illustreren dat we tevreden mogen zijnover het geleverde product. Dat zelfs degelijkonderbouwde informatie soms aanleiding kangeven tot geprikkelde reacties van lezers, mochten we recent nog ondervinden ter gele-genheid van de publicatie van een bijdrageover de bijvangst van bruinvissen bij de warrel-netvisserij. Met name de strandvisserij voeldezich geviseerd en oordeelde dat niet zij, maarde Franse warrelnetvisserij schuldig is aan dezeonnodige sterfte van zeezoogdieren. Na wijs beraad oordeelde de redactie om geen‘welles-nietes’-discussies te laten binnensluipenin de Grote Rede enerzijds, maar niettemingehoor te geven aan de claim dat buitenstaan-ders te weinig kennis hebben van de strand-visserij. Beslist werd dan ook om in een toekom-stig nummer de Vlaamse strandvisserij voor testellen in al zijn facetten. We zijn er als redactie immers van overtuigd dat objectieveinformatie één van de sleutels is tot wederzijdsbegrip en dus tot een geïntegreerde en duurza-me benadering van het samengaan van diversefuncties in het kustgebied.

Vanuit dezelfde bezorgdheid krijgt u in ditzomernummer van de Grote Rede overigensweer een pak interessante informatie mee naarhuis. In een eerste bijdrage bogen FrancisKerckhof en Jan Seys zich over de vraag of deopwarming van de aarde ten gevolge van hetversterkte broeikaseffect nu al merkbaar is inhet dieren- en plantenleven van de Noordzee. Een tweede artikel, van de hand van FrankRedant, neemt u mee naar het historischeOostende en graaft in de geschiedenis van deOostendse Vismijn. De ronduit schitterende postkaartafbeeldingen – uit de persoonlijke collectie van de auteur – illustreren dit verhaaltreffend en zullen u doen wegdromen in desfeer van grootstedelijke grandeur en grauwevisserijgezichten. En naar aanleiding van detentoonstelling ‘Mosselen natuur’ – nog tot 30 juni 2006 in het Museum voor Natuurweten-schappen te Brussel – kroop mosselspecialistDaan Delbare (Departement voor Zeevisserij) inzijn pen en leidt hij ons binnen in het leven vandit alom bekende schelpdier. Verder zou deGrote Rede de Grote Rede niet zijn als we uook niet op de hoogte zouden brengen van hetrecente nieuws over kust en zee, en opnieuwtwee ‘zeewoorden’ ter verklaring voorlegdenaan het team specialisten: de ‘Paardenmarkt’ en‘kabeljauw’.

Zoek u zelf dus maar een portie schaduw eneen gemakkelijke zetel en laat u gaan in ditnieuwe zeeverhaal!

FAUNA EN FLORA IN EEN OPWARMENDE NOORDZEE

Er gaat geen week voorbij of we wordenom de oren geslagen met berichten overhet opwarmende klimaat, het versterkte broeikaseffect als gevolg vande uitstoot van gassen als CO2 en overwat we zelf kunnen doen om het nage-slacht voor al dit onheil te behoeden.Daarnaast puilt de berichtgeving uit metnieuws over de zeespiegelstijging – ver-oorzaakt door diezelfde opwarming –die kuststaten in de volgende eeuw onge-twijfeld voor bijkomende uitdagingenstelt. Heel wat minder nieuws valt terapen over wat de invloed is en zal zijnvan de opwarming van de oceanen opzeedieren en –planten. Dat ook in onzeeigen Noordzee de temperatuurseffectennu al voelbaar zijn, kunt u lezen in dezebijdrage.

Eerste ‘harde’, levende bewijzenuit Noordzeewaterkolom

Zoveel is duidelijk. De Noordzee zitmomenteel in een opwarmingsfase alsgevolg van de algemene opwarming van de aarde. De gemiddelde Noordzee-temperatuur is in de periode 1950-2000met 0,6-1°C gestegen en de trend zetzich door. De opwarming komt voor-namelijk tot uiting in een stijgende tempe-ratuur van het oppervlaktewater en in dekustzones.

De temperatuur van het diepere Noord-zeewater is vooralsnog niet veranderd. Het is dan ook niet toevallig dat hetplankton en pelagische (in de water-kolom levende) vissen het snelst reagerenop de temperatuursveranderingen. Bijandere organismen zoals demersale (opde bodem levende) vissen en bentische(op en in de bodem levende) organismentreden de veranderingen langzamer op.

Het eerste echt ‘harde’ bewijs werd danook geleverd vanuit een analyse vanplanktongegevens, verzameld binnen hetzogenaamde ‘Continuous PlanctonRecorder survey’ programma. De SirAlister Hardy Foundation for OceanScience (SAHFOS) runt dit unieke monito-ringsproject vanuit het Britse Plymouth.Reeds sinds 1931 zijn vanop schepenmeer dan 9 miljoen kilometer op eensemi-automatische wijze bemonsterd ophet voorkomen van plankton. Uit dezeschat aan gegevens blijkt dat vanaf1987-88 een duidelijke verandering inde samenstelling van het Noord-zeeplankton heeft plaatsgevonden. Deverhouding tussen koud- en warmwater-soorten is verschoven ten voordele vande warmwatersoorten. Voorheen domi-nante vertegenwoordigers (zoals het roei-pootkreeftje Calanus finmarchicus, een

zeer belangrijke voedselbron voorheel wat vissen) blijken zich meerdan 1000 km noordwaarts te

hebben verplaatst. Wetenschappersspreken van een ‘regime shift’. Het

duurde niet lang vooraleer veranderingenin de visfauna volgden. Zuidelijke

vissoorten drongen de Noord-zee binnen, een aantal koud-watersoorten kregen het moeilijk(zie verder). En als er iets metde vissen gebeurt, kunnen ookeffecten op zeevogels moeilijkuitblijven. Het broedseizoen2004 was voor de klifbroedersvan heel wat Schotse kolonies het

slechtste broedseizoen ooit. Het ver-band met een sterk verminderd voedsel-

aanbod (vooral zandspiering) werdsnel gelegd en nogal wat weten-

schappers wezen hiervoornaar de opwarming en de

‘regime shift’ vanhet plankton, het

voedsel van dezandspiering.

3

Het eerste echt ‘harde’ bewijs voor effecten van opwarming op het Noordzeeleven werd geleverd vanuit een analyse van planktongegevens, verzameld binnen het zogenaamde ‘Continuous Plancton Recorder survey’ programma. Uit deze schat aan gegevensblijkt dat vanaf 1987-88 een duidelijke verandering in de samenstelling van het Noordzeeplankton heeft plaatsgevonden. De verhouding tussen koud- en warmwatersoorten is verschoven ten voordele van de warmwatersoorten. Voorheen dominante vertegen-woordigers (zoals het roeipootkreeftje Calanus finmarchicus, rechtsboven afgebeeld en een een zeer belangrijke voedselbron voor heelwat vissen) blijken zich meer dan 1000 km noordwaarts te hebben verplaatst. Deze ‘regime shift’ leidt vermoedelijk tot vergaande effecten doorheen de hele voedselketen en sommige onderzoekers zien hierin de reden voor het totaal mislukken van het broedseizoen2004 op Schotse zeevogelkliffen

MD MD

MD

MD

4

Het versterkte broeikaseffect, de opwarming en de zeespiegelstijging … in het kort

De aarde wordt omgeven door een bescher-mende atmosfeer, die als een soort dekenonze planeet behoedt tegen té sterke afkoe-ling en gevaarlijke stralingen van buitenaf.Zonder die laag zou het op aarde gemiddeldslechts –18°C (i.p.v. de huidige +15°C) zijn!In die laag speelt koolzuurgas of CO2 vannature een belangrijke rol als zogenaamd‘broeikasgas’. Gedurende de afgelopen honderd jaar is de wereldwijde uitstoot vankoolzuurgas echter, voornamelijk door de ver-branding van kolen, gas en olie, vertwaalfvou-digd. Hierdoor zijn de concentraties in deonderste lagen van de atmosfeer met eenderde gestegen (van 280 naar 350 deeltjesper miljoen) t.o.v. het pre-industrieel tijdperken werkt de ‘deken’ té goed. Gevolg: hetwordt warmer op aarde. In het kielzog hier-van stevenen we af op heel wat (ongewenste)veranderingen. Enkele feiten en verwachtin-gen op een rijtje:

• de gemiddelde luchttemperatuur op aarde isgedurende de laatste honderd jaar met 0,6°Cgestegen; de jaren ‘90 waren het warmstedecennium sinds de start van de waarnemin-gen; verwacht wordt dat de temperatuur tegen2100 versneld zal stijgen met nog eens 1,4-5,8°C (zie figuur); de stijging zal het grootstzijn aan de polen (8-10°C) en het kleinst aande evenaar (tot 2°C)

• de gemiddelde temperatuur van de wereld-zeeën (van oppervlak tot 3000 m diep) is in de afgelopen vijftig jaar met 0,06 °C geste-gen; in ondiepere zeeën als de Noordzeebedraagt de stijging zelfs 0,6-1°C

• de sneeuwbedekking is wereldwijd met10% verminderd; het arctisch zeeijs in lenteen zomer is sinds de jaren ‘50 met 15%gekrompen; wereldwijd smelten berggletsjersversneld af: zo zijn de gletsjers in de Alpennog maar half zo groot als in 1850

De gemiddelde luchttemperatuur op aarde isgedurende de laatste honderd jaar met 0,6°Cgestegen. De jaren ‘90 waren het warmstedecennium sinds de start van de waarnemin-gen. Verwacht wordt dat de temperatuurtegen 2100 o.i.v. het broeikaseffect versneldzal stijgen met nog eens 1,4-5,8°C (bron IPCC)

De zeespiegel stijgt door de opwarming vande zeeën/oceanen (water zet uit bij een hoge-re temperatuur); de wereldgemiddelde zee-spiegel is in de loop van de 20ste eeuw met10-20 cm gestegen (1-2 mm/jaar; tussen1993-2003 à 3 mm/jaar); verwacht wordtdat tegen 2100 de gemiddelde zeespiegelnog eens 9-88 cm hoger zal aftekenen danvandaag (aan onze kusten +20-110 cm); bijeen hogere zeespiegel en stormintensiteit zalde afkalving van onze kusten nieuwe eisenstellen aan de kustverdediging (bron IPCC)

5

• het klimaat ondergaat lokale veranderin-gen: bepaalde regio’s worden droger, anderedan weer natter; het Belgisch klimaat wordtwarmer en natter

• de stormintensiteit neemt plaatselijk toe, methogere veiligheidsrisico’s tot gevolg; tevensdraagt deze bij tot een toegenomen troebel-heid van de kustwateren en een dalendealgenproductie

• het economisch verlies door natuurrampen– waarvan 80% weergerelateerd – is nu alvernegenvoudigd ten opzichte van de jaren‘60; cijfers van de Wereldgezondheidsorgani-satie geven aan dat jaarlijks ca 150.000mensen sterven ten gevolge van hittegolven,overstromingen, stormen, droogtes en/of uit-breiding van water-/insektgerelateerde ziektes

• de zeespiegel stijgt door de opwarmingvan de zeeën/oceanen, een effect voor 75%veroorzaakt doordat water bij een hogeretemperatuur uitzet; de wereldgemiddelde zee-spiegel is in de loop van de 20ste eeuw met10-20 cm gestegen (1-2 mm/jaar; tussen1993-2003 à 3 mm/jaar); verwacht wordtdat tegen 2100 de gemiddelde zeespiegelnog eens 9-88 cm hoger zal aftekenen danvandaag (aan onze kusten +20-110 cm); bijeen hogere zeespiegel en stormintensiteit zalde afkalving van onze kusten nieuwe eisenstellen aan de kustverdediging

• als gevolg van het afsmelten van de ijskap-pen kan het zoutgehalte van de zeeën dalen,met mogelijke effecten op het zeeleven en opoceanische circulatiesystemen

• koralen gaan wereldwijd verbleken (‘bleaching’) en afsterven door toenemendetemperatuur en zonnestraling; het wit wordenis een gevolg van het afsterven van de sym-biontisch levende algen (zoöxanthellen) of hunfotosyntetische pigmenten o.i.v. stress

• oceanen kunnen verzuren wanneer steedsmeer CO2 in deze wateren wordt opgeslagen;dit kan een effect hebben op koraalriffen enandere kalkbevattende organismen

Voor meer informatie over de effecten van klimaatsveranderingen, zie het rapport‘Climate Change 2001: Impacts, Adaptationand Vulnerability’ van het IntergovernmentalPanel on Climate Change IPCC, een in 1988door WMO en UNEP opgericht expertenbu-reau:http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg2/.

Verschijnen van zuidelijke ofexotische soorten

Misschien wel het meest tot de verbeel-ding sprekend bij klimaatsveranderingenop fauna en flora is het verschuiven vande leefgebieden van soorten. Zo dringenwarmwaterdieren en –planten meer naarhet noorden door, terwijl koudwatersoor-ten zich eerder terugtrekken uit deNoordzee. Daarbij kunnen warmwater-soorten op twee manieren de Noordzeebinnendringen. Dit kan door op natuurlij-ke wijze hun leefgebied vanuit deAtlantische Oceaan uit te breiden – viahet Kanaal of langsheen de noordelijketoegang tot de Noordzee. Maar metenige hulp van de mens kunnen ook vol-ledig streekvreemde soorten als exotischeverstekeling aan boord van schepen (op de romp of in het ballastwater) of aldan niet opzettelijk meegereisd met commercieel gekweekte en geïmporteer-de soorten (bv. oesters), de Noordzeebereiken.

Zonder hulp van de mensVan soorten die hun areaal op natuurlijkewijze naar het noorden uitbreiden zijnheel wat voorbeelden bekend. Belgiëgrenst aan de zuidelijke Noordzee.Onze kust wordt vooral beïnvloed doorwatermassa’s afkomstig van het Kanaal.De meeste verschuivingen hebben danook betrekking op zuidelijke soortenwaarvan de noordoostelijke grens vanhun verspreidingsgebied in het Kanaal ofin het daaraan grenzende uiterste zuidenvan de Noordzee ligt. Dat is onder ande-re het geval voor zeedieren als de kleineheremietkreeft Diogenes pugilator, de flu-welen zwemkrab Macropipus depurator, de grijze zwemkrab Liocarcinus vernalis,de gewimperde zwemkrab Liocarcinusarcuatus, de gemarmerde zwemkrabLiocarcinus marmoreus, de helmkrabCorystes cassivelaunus en het breedpoot-krabbetje Portumnus latipes. In warmerejaren dringen ze verder door in de zuidelijke Noordzee of zijn ze tijdelijkrelatief talrijker voor de Belgische en

Nogal wat zeedieren zijn o.i.v. de opwarming recent vanuit het zuiden verder doorgedrongen in de Noordzee, waar ze nu talrijker zijn dan voorheen. Voorbeelden zijn de kleine heremietkreeft (boven), de kleine pieterman (onder) en dehelmkrab (zie voorkaft)

MD

6

Nederlandse kust. Voor elk van dezesoorten zijn er aanwijzingen dat ze delaatste decennia in dit gebied systema-tisch algemener en talrijker zijn gewor-den. Er zijn hier en in andere delen vande zuidelijke Noordzee ook meer waar-nemingen van bepaalde vissoorten, zoalsde kleine pieterman Echiichthys vipera,de schurftvis of ‘vervloekte tong’Arnoglossus laterna, lipvissen (Labridae),het zeepaardje Hippocampus hippocam-pus en de steenbolk Trisopterus luscus.Hoewel deze verschuivingen ongetwijfeldook deels het gevolg kunnen zijn van ver-anderingen in het biotoop, in de gehan-teerde visserij- of onderzoeksmethoden,of gewoon van een groeiende interesseen aanwezigheid van de mens op zee,lijkt de toename toch vooral te wijzen opeen daadwerkelijk temperatuurseffect.Ook enkele typisch zuidelijke vissoortenzoals sardine Sardina pilchardus, ansjo-vis Engraulis encrasicolus, zeebarbeel ofmul Mullus surmuletus en zeebaarsDicentrarchus labrax worden nu vakerwaargenomen in de Noordzee dan voor-heen. Uit een recente uitvoerige studienaar het voorkomen van Noordzeevissenin functie van de opwarming blijkt dat dehelft van de soorten zich in de afgelopen 25 jaar noordwaarts heeft verplaatst (à 50-400 km). Soorten als steenbolk,blauwe wijting Micromesistius poutassou,kleine pieterman, kever Trisopterus esmar-kii, schurftvis en hondstong Glypto-cephalus cynoglossus ondergingen eengemiddelde, noordwaartse verschuivingvan meer dan 2 km per jaar.

Dat zuidelijke soorten soms nieuwemogelijkheden krijgen door het uitblijvenvan strenge winters, veeleer dan door destijging van de jaargemiddelde tempera-tuur, wordt mooi geïllustreerd door dezeepissebed Idotea metallica. Dit kleine

kreeftje, dat van nature wijdverbreidvoorkomt en een voorliefde heeft voorronddrijvende wierpaketten, verscheen in1994 voor het eerst in de Duitse Bocht.Kennelijk lieten de uitzonderlijk zachtewinters van de jaren ’90 een uitbreidingtoe in verspreidingsgebied en in de leng-te van het voortplantingsseizoen, waar-door de soort een vaste klant werd in hetoosten van de Noordzee. Bij één strengewinter verdween de soort tijdelijk omnadien weer vaste voet aan wal te krijgen.

Maar ook grote zeedieren uit warmerewateren lijken meer en meer hunopwachting te maken in de Noordzee.Bij een intensieve survey in de Noordzeein 2004 bleek niet minder dan 12% vande 614 waarnemingen van dolfijnenbetrekking te hebben op de warmwater-bewonende grijze dolfijn Grampus gri-seus. Ook andere Atlantische soorten diedoorgaans warmere wateren verkiezenzoals de gewone dolfijn Delphinus delp-his, waren opvallend talrijk aanwezig.Of dit volledig toe te schrijven is aan hetklimaat is evenwel minder duidelijk.

Algemeen gesproken blijken alle zee-zoogdieren, zeker in het zuidelijke deelvan de Noordzee, de laatste tien jaaropvallend talrijker te zijn geworden.Bruinvissen Phocoena phocoena zijn voorde Nederlandse en Belgische kustopnieuw een vaste verschijning gewor-den en ook de witsnuitdolfijnLagenorhynchus albirostris duikt weerregelmatiger op. Toch zien heel watonderzoekers dit eerder als een veegteken dan als een hoopgevend bericht.De verklaring voor de verschuivingen inhet verspreidingsgebied van deze zee-zoogdieren zou immers wel eens kunnenliggen bij de bewezen veranderingen inhet plankton, die op hun beurt de helevoedselketen op zijn kop zetten. De zeezoogdieren zouden met anderewoorden niet zijn toegenomen, maar vee-leer verplaatst vanuit plots voedselarmergeworden zeegebieden.

Een handje geholpenDaarnaast krijgen echte exotische soor-ten – soorten die van nature niet voorko-men in West- Europa – de kans om zichhier blijvend te vestigen. Dergelijke planten of dieren worden veelal per toeval door de mens ingevoerd, zoals inballastwater van schepen, als fouling opscheepsrompen of via de aquacultuur. In warmere periodes kunnen ze zich hierniet alleen vestigen en overleven, maarzich hier ook voortplanten. Een spectacu-lair voorbeeld is de vestiging en uitbrei-ding in de hele zuidelijke Noordzee vande Japanse oester Crassostrea gigas.Deze lekkernij, bekend onder de naam‘creuse’, werd in de zestiger jaren opdiverse plaatsen in Europa ingevoerd omde overgeëxploiteerde wilde oesterban-ken aan te vullen. Van deze soort dachtmen in eerste instantie dat ze zich hierniet zou kunnen voortplanten, omdat detemperatuur voor de onwikkeling van delarven te laag zou zijn. Aanvankelijkbleek dit ook te kloppen en beperkte succesvolle voortplanting zich tot warmezomers. Nu blijkt deze oester zich bijnaelk jaar voort te planten in de zuidelijkeNoordzee. Inmiddels vormt ze eromvangrijke populaties in havens, tussenmosselen op strandhoofden en zelfs opboeien ver uit de kust.

Uit een recente analyse van Duitse enNederlandse onderzoekers blijkt datintussen zeker een 80-tal vreemde orga-nismen de Noordzee succesvol zijn binnengedrongen sinds men in dit gebiedmet biologische surveys is gestart. De meeste exotische ongewervelden zijnvanuit de Stille Oceaan of Noord-Amerika via de scheepvaart geïmpor-teerd, het gros van de warmwaterwierenkomt uit de Stille Oceaan en liftte dank-baar mee met ingevoerde oesters. Vooral havens en estuaria kennen een

Dat zuidelijke soorten soms nieuwe mogelijk-heden krijgen door het uitblijven van strengewinters, veeleer dan door de stijging van dejaargemiddelde temperatuur, wordt mooi geïllustreerd door de zeepissebed Idoteametallica. Dit kleine kreeftje, dat van naturewijdverbreid voorkomt en een voorliefde heeftvoor ronddrijvende wierpaketten, verscheen in1994 voor het eerst in de Duitse Bocht.Kennelijk lieten de uitzonderlijk zachte wintersvan de jaren ’90 een uitbreiding toe in verspreidingsgebied en in de lengte van hetvoortplantingsseizoen, waardoor de soort eenvaste klant werd in het oosten van deNoordzee. Bij één strenge winter verdweende soort tijdelijk om nadien weer vaste voetaan wal te krijgen

VL

7

rijke vertegenwoordiging van vreemdeorganismen (tot 20%).

In de Belgische zeehavens bestaat hetgrootste deel van de macroflora- enfauna intussen uit niet-inheemse soorten,meegekomen met ballastwater of als aan-groei op schepen. In toenemende matezijn dat subtropische en tropische soor-ten. Voorbeelden zijn de paarsgestreeptezeepok Balanus amphitrite, een koker-worm Ficopomatus enigmaticus, verschil-lende mosdiertjes (Bryozoa), allerleikreeftachtigen (Crustacea), manteldieren(Tunicata), …, maar ook verschillendewieren. De opmerkelijkste niet-inheemsewieren zijn grote soorten zoals hetJapans bessenwier Sargassum muticum,het Japanse wier wakame Undaria pinna-tifida en het viltwier Codium. Deze drieopvallende ‘zeeplanten’ koloniseren insnel tempo de Europese kusten. Vaak zijnde succesvolle nieuwelingen soorten dieeen groot aanpassingsvermogen verto-nen, een lang voortplantingseizoen ken-nen en op korte tijd voor veel nageslachtkunnen zorgen.

Zeepokken: misschien wel éénvan de beste graadmeters vooropwarmingEcht geschikte organismen die getuigenvan een eventueel aan de gang zijndeopwarming zijn dun gezaaid. Op landblijken korstmossen misschien wel de titelvan beste waardemeter in de wacht tekunnen slepen. Deze gele, grijze of groe-ne korstvormende organismen groeien opbomen en gebouwen. In Nederland konworden vastgesteld dat tussen 1989 en2001 het aandeel zuidelijke soorten met22-40% toenam (cfr. boek ‘OpgewarmdNederland’). In zee zijn zeepokken mis-schien wel één van de beste graadmetersvoor een aan de gang zijnde opwar-ming. Niet toevallig gaat het ook hier omkorstvormende organismen die zich ineen jong stadium over grote afstandenkunnen verplaatsen. De Europese faunakent niet zoveel soorten, ze zijn tamelijkgoed gekend – al zijn er soms taxonomi-sche problemen – en ze zijn niet commer-cieel belangrijk. Onderzoek wees uit datin het noordoostelijke Kanaal de verhou-ding tussen koud- en warmwatersoortenveranderde ten voordele van de warm-watersoorten. Reeds in 1945 kreeg de Nieuw-Zeelandse zeepok Elminius modestus, een soort waarvan gekend isdat de overleving van de larven toeneemtmet stijgende temperatuur, voet aan walin Europa. Recent is het verspreidingsge-bied van een paar andere soorten in hetKanaal en de Noordzee substantieel ver-schoven naar het noordoosten. Zo veroverde een Afrikaanse zeepokSolidobalanus fallax op het eind van devorige eeuw in korte tijd een flink stukvan de Atlantishe kust van Portugal tot

Een spectaculaire illustratie van een ‘succesvol’ geïntroduceerde exotische soort is devestiging en uitbreiding in de hele zuidelijke Noordzee van de Japanse oesterCrassostrea gigas. Deze lekkernij, bekend onder de naam ‘creuse’, werd in de zesti-ger jaren op diverse plaatsen in Europa ingevoerd om de overgeëxploiteerde wildeoesterbanken aan te vullen. Van deze soort dacht men in eerste instantie dat ze zichhier niet zou kunnen voortplanten, omdat de temperatuur voor de onwikkeling van delarven te laag zou zijn. Aanvankelijk bleek dit ook te kloppen en beperkte succesvollevoortplanting zich tot warme zomers. Nu blijkt deze oester zich bijna elk jaar voort teplanten in de zuidelijke Noordzee. Inmiddels vormt ze er omvangrijke populaties inhavens, tussen mosselen op strandhoofden en zelfs op boeien ver uit de kust

Vooral havens en estuaria kennen een rijke vertegenwoordiging van vreemde, subtropische en tropische organismen. Misschien wel het meest opmerkelijkeniet-inheemse wier dat hier recent lijkt aan te slaan is het Japans bessenwierSargassum muticum

MD

MD

8

Frankrijk en Engeland. Ze komt nu al voortot in het noordoostelijk deel van hetKanaal. Het vulkaantje Balanus perforatusis een Europese zeepok uit relatief warmwater. Deze soort had vroeger ongeveerhetzelfde verspreidingsgebied als tegen-woordig de Afrikaanse nieuwkomer, enheeft gedurende de laatste decennia zijnleefgebied sterk naar het noordoosten uit-gebreid. Op onze stranden zijn reedsaangespoelde voorwerpen gevonden metde Afrikaanse zeepok, en het vulkaantjekomt nu al geregeld voor op boeien voorde Belgische kust en zelfs op harde sub-straten in de littorale zone.

Naast deze soorten zijn er minstens drietropische en subtropische soorten diezich blijvend in de Noordzee wisten tevestigen. Eén daarvan, de paarsgestreep-te zeepok is een warmwatersoort dievroeger vooral leefde in de MiddellandseZee. Tegenwoordig komt ze algemeenvoor in onze havens en daarbuiten. Eenandere opvallende soort Megabalanuscoccopoma komt uit Midden-Amerika (ziefoto). Tegelijkertijd lijkt er een achteruit-gang op te treden van de twee inheemsesoorten die kenmerkend zijn voor meernoordelijke wateren: de gewone zeepokSemibalanus balanoides en de gekartel-de zeepok Balanus crenatus. Dit werdechter nog niet systematisch onderzocht.

Niets is zo simpel als het lijkt

De Noordzee kende eerder al warmere periodes. Dat valt onder meer of te leiden uit vangst-gegevens van bepaalde vissoorten. Toch zijn er meer en meer aanwijzingen dat de opwarming van de laatste jaren substantiëler is en wel eens zou kunnen resulteren in eenmin of meer blijvende situatie, een echte klimaatsverandering.

Toch zijn effecten van een gewijzigde temperatuur soms moeilijk te onderscheiden van ande-re belangrijke invloeden zoals visserijdruk en eutrofiëring, en van natuurlijke schommelingenin de populaties van dieren en planten. Ook deze laatste kunnen soms aanzienlijk zijn. In de praktijk is het niet ongewoon dat stresserende factoren elkaar versterken. Bij de achter-uitgang van bepaalde commerciële vissoorten zoals de kabeljauw, zijn de effecten van eenstijgende temperatuur minder duidelijk door de sterke visserijdruk. En dat geldt vermoedelijkvoor nog een aantal commerciële vissoorten.

Andere elementen, zoals het verdwijnen van een predator of de verandering van leef-gebieden, spelen eveneens een rol in de veranderde samenstelling van de mariene flora enfauna. Sommige soorten – vooral niet- inheemse – profiteren van de sterke uitbreiding vankunstmatige harde substraten in de kustzone, zoals deze die ontstaan bij de uitbouw vanhavens. Niet-inheemse tropische en subtropische organismen blijken zich bij voorkeur inhavengebieden te vestigen. Maar een aantal van deze ingevoerde soorten die zich vroegerslechts in onder invloed van de mens opgewarmde (haven)gebieden konden handhaven, blijken nu ook daarbuiten te overleven en leefbare populaties te vormen. Ook veranderingenin waterkwaliteit zijn niet weg te cijferen. Zo krijgen exoten soms onverhoopte kansen, wan-neer ze vrij spel krijgen in een door vervuiling verarmd ecosysteem.

Van talrijke mariene organismen is nog niet veel gekend over de invloed van de temperatuurop hun ontwikkeling. Bovendien zijn van de meeste niet-commerciële soorten geen systema-tische waarnemingen, kwalitatief noch kwantitatief, voorhanden. Eventuele veranderingen inhun leefgebied zijn daardoor moeilijk vast te stellen. Zo zijn er weinig gegevens over hetvoorkomen, en de evolutie in het voorkomen, van minder opvallende, al dan niet ingevoer-de, organismen (plankton, kleine kreeftachtigen, mosdiertjes….). Het kan ook zijn dat er vaneen bepaalde soort of soortgroep meer waarnemingen zijn, omdat ze toevallig meer onder-zocht werden, of omdat waarnemingstechnieken veranderden. Dat maakt het moeilijk omeventuele trends te onderscheiden.

In zee zijn zeepokken misschien weléén van de beste graadmeters vooreen op gang zijnde opwarming.Onderzoek wees uit dat in het noord-oostelijke Kanaal de verhouding tussen koud- en warmwatersoortenveranderde ten voordele van dewarmwatersoorten. Reeds in 1945kreeg de Nieuw-Zeelandse zeepok,een soort waarvan gekend is dat deoverleving van de larven toeneemtmet stijgende temperatuur, voet aanwal in Europa. Recent zijn zelfs eenaantal subtropische en tropischesoorten opgedoken in het Kanaal en de Noordzee, zoals dezeMegabalanus coccopana

Verdwijnen van typisch noorde-lijke soorten

Er zijn ook aanwijzingen als zoudensommige noordelijke soorten mindervaak worden waargenomen, al is hetbeeld hier vooralsnog onduidelijk. Naast de hierboven aangehaalde voor-beelden van de inheemse zeepokken ismogelijk ook het wegblijven van de gelehaarkwal Cyanea capillata in de laatstejaren een aanwijzing voor een warmerworden van de Noordzee. Het is ookgoed denkbaar dat bij een aantal ongewervelden de noordelijker soortengeleidelijk vervangen worden door zui-delijke soorten die dezelfde niche bezet-ten. Dit kan het geval zijn bij sommige vlokreeftjes (Amphipoda) en zeepissebed-den (Isopoda).

Bij de commerciële soorten geeft de garnaal Crangon crangon een trendaan. De zuidelijke grens van het versprei-dingsgebied van deze soort ligt in hetKanaal. De laatste jaren is de visserijdruk op de garnaal niet toegeno-men, maar toch blijkt de garnaalvisserijin de zuidelijke Noordzee en in hetnoordoostelijke Kanaal over een langeretermijn sterk te zijn achteruitgegaan. Het lijkt erop dat de zuidelijke grens vanhet verspreidingsgebied van de garnaalnaar het noorden opschuift. Anderzijdsstelt men ook een sterke achteruitgangvast van enkele andere commerciëlekoudwatersoorten zoals kabeljauwGadus morhua, schelvis Melanogrammusaeglefinus en heilbot Hypoglossus hypo-glossus. Deze veranderingen zijn hetduidelijkst in de noordelijke Noordzee.Verder zijn er ook aanwijzingen voor eennoordwaartse verschuiving van soortenals schol Pleuronectes platessa, haringClupea clupea en wijting Merlangiusmerlangus. Ook in dit verhaal is het nietsteeds duidelijk of het de temperatuurzelf, dan wel de effecten hiervan op hetplankton, en dus indirect of direct op hetvoedsel van de vissen is, die deze evolu-tie in gang zet. Hoewel niemand eraantwijfelt dat de kabeljauw gebukt gaatonder de intensieve visserij, heeft menook kunnen aantonen dat de soort hetextra moeilijk krijgt in de zuidelijkeNoordzee door het verdwijnen van hetroeipootkreeftje Calanus finmarchicus.Deze planktonsoort is, naast de hoofd-prooi van jonge kabeljauw, ook eenbelangrijke voedselbron voor haring enandere vissen.

De toekomst?

Kan dat nu allemaal wel kwaad, dieopwarming van de Noordzee en de hier-uit voortspruitende ‘doorschuiving’ vansoorten in noordelijke richting? Zal het erniet gewoon op neer komen dat koud-

FK

9

Bij de commerciële soorten lijkt de garnaal Crangon crangon een trend aan te geven.De zuidelijke grens van het verspreidingsgebied van deze soort ligt in het Kanaal. De laatste jaren is de visserijdruk op de garnaal niet toegenomen, maar toch blijkt degarnaalvisserij in de zuidelijke Noordzee en in het noordoostelijke Kanaal over eenlangere termijn sterk te zijn achteruitgegaan. Het lijkt erop dat de zuidelijke grens vanhet verspreidingsgebied van de garnaal naar het noorden opschuift

Bij een stijging van de temperatuur met 2-4°C, kan de toename van het aantalsoorten zelfs oplopen tot 30%. Zo’n tem-peratuursstijging zou kunnen leiden toteen Noordzeefauna die vergelijkbaar ismet die in de vroegere Eemzee. Die zeebedekte ongeveer 100.000 jaar geledeneen groot deel van het Noordzeebekken.Alle weekdieren die destijds in deze zeevoorkwamen, treffen we ook nu nog inEuropa aan. Anderzijds zijn er voorlopignog geen aanwijzingen dat er echt alsoorten verdwenen zijn als gevolg vande opwarming of ten gevolge van hetbinnendringen van vreemde dieren ofplanten. Hoogstens zijn de aantallen enhet verspreidingsgebied van bepaaldesoorten gewijzigd, onder meer alsgevolg van veranderingen in hun voort-plantingssucces, of als gevolg van decompetitiedruk met de nieuwkomers.

Toch wil dit niet zeggen dat we met eenvolledig gerust gemoed de temperatuur-

stijging mogen tegemoet treden.De mogelijke en al gedeeltelijkzichtbare effecten op commer-cieel belangrijke soorten als

kabeljauw, garnaal, schol e.a.zijn voorbeelden die dit illustre-

ren. Daarbij komt dat warmwater-vissen over het algemeen mindergegeerd zijn als consumptievis dankoudwatersoorten. En exoten als deJapanse oester blijken nu reeds instaat met hun riffen geleidelijk de

plaats in te nemen van de (voorlopignog?) biologisch rijkere en commer-

cieel waardevollere mosselbanken.

Daarnaast is vastgesteld dat de matewaarin soorten zich kunnen aanpassen ineen veranderende omgeving heel sterkafhankelijk is van factoren als tolerantieten aanzien van omgevingsfactoren,mobiliteit en flexibiliteit. Eens te meerdreigen minder mobiele, zeldzameresoorten die gebonden zijn aan zeer specifieke omstandigheden de dupe teworden, terwijl meer opportunistischesoorten zich wel een plekje zullen wetente veroveren. In een snel veranderendecosysteem zullen ongetwijfeld heel watslachtoffers vallen…

Tenslotte zullen zeewetenschappers moe-ten toegeven dat nog maar zeer weinigbekend is over de juiste gevolgen van devoorspelde temperatuurstijging. Ook valthet op hoe weinig systematisch verzamel-de lange-termijngegevens beschikbaarzijn. Wat als diverse soorten zich vroegerop het jaar gaan voortplanten, maardaardoor ongewild de rijk gedekte tafelsvan de voorjaarsplanktonbloei missen?Wat met de miljoenen klifbroedende zeevogels, als zou blijken dat hun stapel-voedsel zich verplaatst buiten het dage-lijkse vliegbereik? Hoe zal het ecosys-teem als geheel reageren op hetopwarmen van het water, in casu de ver-snelde omzetting van organische stof enhet vlotter beschikbaar komen van voe-dingsstoffen? Wie profiteert hiervan? En wat met de hypothese dat het aantalinfectieziekten bij zeeorganismen, zoalszeezoogdieren en zeevogels, zal toene-men bij een verdere stijging van de tem-peratuur?

Dit zijn slechts enkele vragen die aange-ven hoe onzeker de toekomst op dit terrein wel is. En dan hebben we het nogniet gehad over de mogelijke indirectegevolgen van een warmer klimaat, zoalsde toenemende stormfrequentie en dehogere neerslaghoeveelheid, factoren dieongetwijfeld ook hun sporen zullen nalaten.

Francis Kerckhof en Jan Seys

watersoorten geleidelijk aan vervangenworden door warmwatersoorten, zonderverlies aan biodiversiteit en productivi-teit? In eerste instantie zal er inderdaadgeen massale en totale verschuiving vanzuidelijke of noordelijke soorten optre-den. Elke individuele soort reageertimmers anders op veranderende omge-vingsfactoren. Meer nog, vermits warme-re zeeën doorgaans soortenrijker zijn,mogen we aannemen dat het aantal soor-ten en de biodiversiteit geleidelijk aanzal toenemen. Een Nederlandse studiedie het aantal macrobentische (grote opde bodem levende soorten) diersoorten inde Waddenzee vergeleek met het aantalsoorten in de Seine Baai (gemiddeld 2°Cwarmer) en de Gironde Baai (4°C war-mer) voorspelt een toename van de soor-tenrijkdom met 20% bij een stijging vande temperatuur met 2°C.

MD