Dynamisch Perspectief 2010 - 3

36
Ledenblad van de Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw & Voeding Zomer 2010 / 3 Wim van Grasstek, 25 jaar BD-imker Hoe een boer een stier temt Een koe ruikt tot in haar hoorns Buys & Ko: van klantenboek tot consumentencoöperatie

Transcript of Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Page 1: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Ledenblad van de Vereniging voorBiologisch-Dynamische Landbouw & Voeding

Zomer 2010 / 3

Wim van Grasstek, 25 jaar BD-imkerHoe een boer een stier temtEen koe ruikt tot in haar hoornsBuys & Ko: van klantenboek tot consumentencoöperatie

Page 2: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Nieuw: BD-Juwelen

Samenwerken aan BD10DeBDervaar-,leer-enbeleefdag

Goede vissers22Spagaat:dezeeisleegen iedereenmoetvisolieeten

03 Dynamisch Portret: Imkerij De Zwarte Bij09 Landbouwcursus: Omgekeerde nucleaire reactor?10 Verslag BD-ervaar-, leer- en beleefdag12 Bedrijfsopvolging: Er kan meer dan je denkt 14 Buys & Ko: Van klantenboek tot consumentencoöperatie17 Demeter: ‘Een koe kan ruiken tot in haar hoorns’19 Hoornloos en Demeter?20 Hou zuivere zuivel eerlijk22 Dynamische Keuken: Goede vissers in slechte tijden26 Perspectief32 Agenda34 Colofon & Ledenservice35 BD Juwelen

kracht of valkuil?

redactioneelGEVOELIGESNAARAlbert Einstein had weinig op met de - in zijn ogen - zweverige geesteswe-tenschap van Rudolf Steiner. “Buiten-zintuiglijke waarnemingen! Wat een onzin! Je zult toch ten minste één van je zintuigen moeten gebruiken om iets te kunnen waarnemen!”, zei de beroemde natuurwetenschapper over Steiner, volgens het boek ‘De duize-lingwekkende jaren – Europa 1900-1914’. Maar over iets anders waren de heren tijdgenoten het roerend eens. “Als de bijen sterven heeft de mens nog vier jaar te gaan,” schijnt Einstein te hebben gezegd. En Steiner zei: “Voor de bijenteelt moet eigenlijk ieder mens de allergrootste belangstelling heb-ben, omdat van de bijenteelt in het leven van de mens werkelijk meer af-hangt dan men denkt.”Nu, nog geen 100 jaar later, is er veel bijensterfte, zoals Steiner voorspelde. Berichten hierover raken bij velen een gevoelige snaar. Er ontstaat een ge-voel van noodzaak. Bijen mogen niet verdwijnen! Opvallend is: hoe minder bijen, hoe meer cursisten er zijn bij de BD-imkercursus (zie het Dynamisch Portret). Bijen raken ons in de ziel. Bij-en verbinden. Ze krijgen zelfs Steiner en Einstein bij elkaar.

Ellen Winkel, hoofdredacteur, ellen@schrijfwinkel

35Hoeeenboereenstiertemt

Page 3: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Imkerij De Zwarte Bij viert 25-jarig bestaan

D Y N A M I S C H P O R T R E T

‘Een imme moet zichzelf kunnen zijn’Tekst en foto’s: Ellen Winkel

2010-3zomer3

Page 4: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

imkanhetzichnunauwelijksmeervoorstellen,maarooitwasereentijddathijnoggeenbijenhad.Opeendagboodzijn

zwagerhemeenvolkaan,omdathijervanafmoest,enWimdacht,‘datwilikweleensproberen.’Datditsimpelebesluitzijnlevenra-dicaalzouveranderen,realiseerdehijzichopdatmomentnogniet.Hijwildeermeerovertewetenkomen,dusginghijopcursusbijdebijenvereniging en hij bezocht een lezing van een imker; toevalligeenBD-imker.Hijraaktedieponderdeindruk:“Ikhadnognooitvanbiologisch-dynamischofvanantroposofiegehoord.Iksnaptedanooknietsvandielezing.Maarinmijgingeenvuurbrandenendatbrandtnunogsteeds.Binneneenjaarwistikwaartoeikopaardewas:omdebijentebehoudenvoordemensheid.”

Verbintenis met de immeNu,vijfentwintigjaarlater,geefthijzelfcursussenenlezingen,waar-meehijvuurtjesbijandereimkersontsteekt.Zoverteldehijopdelan-delijkeBD-imkerdaginmaarteenpersoonlijkverhaaloverzijnhechteverbintenismetdebijen.Voordathijzijnlezingbegontrokhij,terwijlhijvoordezaalmet130toehoordersstond,eenimkerpakaanmet

eenkapoverzijnhoofdenhandschoenenaan.Geheelingepaktvroeghij:“Als ikzomijn lezinggahouden,kan ikdangoedcontactmetjulliemaken?Nee,natuurlijkniet.Enzoishetookmetderelatiemetdeimme.Jemoetletterlijkjekleedafleggen.Handschoenendraagiknooitenmijnkapzominmogelijk.”Hetwoord‘imme’maakt,meerdanhetwoord‘volk’,duidelijkdatjetemakenhebtmetéénwezen.WantdatisdekernvandevisievandeBD-imkers:eenvolkiséénorganisme,éénlichaam.Enwanneerjeopdiemaniernaarjebijenkijkt,gajevanzelfandersmetzeom(zieoverzichtoppag.6).DeverbindingmetbijenbegintvolgensWimmetdeverbindingmetjeeigenomgeving,hetleefgebiedvandebijen.Al-lereerstbetekentdat:etenuitjeeigenomgeving.“Inonzemoestuiniseenhelenieuwesfeerontstaansindsdebijenkwamen.”EnsindsWim imker isweethij precieswat er indebuurt groeit enbloeit,waardewilgen,deesdoornsendelindesstaanenwanneerzeinbloeistaan.Hijweetwaarenwanneerdesneeuwklokjes,dekorenbloemenendeklaverbloeien.Ookishijzichveelmeerbewustvanhetweerendeseizoenen.Onderdenegengradenvliegenbijennietuit.Alser

W

De bijen van Wim doen wat ervan ze verwacht wordt. Wimhad de cursisten van deBD-im-kercursusuitgenodigdomop22mei,midden indezwermtijd,bijde bijenstal te komen lunchen.Met eenbeetje geluk konden ze

daneenzwermmeemaken.Enjahoor,desoepwasnognietopge-scheptoferverscheeneenmassadrukrondvliegendebijenvoordestal,diezichsneluitdijdetoteengrote wolk. Langzaam bewoogdegrote,zoemendeendansende

zwermzichrichtingdeheg,zichnietsaantrekkendvandecursis-tendievolbewonderingdoordewolk heen en weer liepen. Daarbegonnendebijenalsnelsamenteklonteren,optweeplekken(erwarendustweekoninginnen)en

de wolk werd kleiner en kleiner,totdat bijna alle bijen aan detwee trossen vastkleefden. Ver-volgenskonWim latenzienhoejezo’nzwermkuntscheppen:eenkorf om de tros houden en danevenflinkaanhettakjeschudden.

Zwermen tijdens de cursus

Eenzwermindeheg Wim‘schept’dezwerm Toekijkendecursisten Wimsluitdekorfafmetgaas

4DynamischPerspectief

Page 5: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

langeretijdoostenwindis–danishetzodroogdatbloemengeennectar bevatten – dan valt de ontwikkeling binnen de bijenvolkenstil.Zekunnenzelfsmiddenindezomerverhongeren.Dusalsjejeverbondenvoeltmetjebijen,danweetjeprecieswanneerdewindnaarhetoostenisgedraaid.

KarakterDerelatiedieWimmetdebijenheeftopgebouwdisintiemenvolres-pect.Voordathijaanhetwerkgaatmaakthijcontactmetdeimme.Hijlegtzijnhandenopdekastenverteltwathijgaatdoen.“Inhetbeginsprakikhethardopuit.Datheeftmijnverbindingmetdebijenenormversterkt.Nuzegikhet inmezelf.Hetwerktnetalsbijeenpartner:inhetbeginzegjevanallestegenelkaar,latervoeljeelkaaraanzonderwoorden.”Alsercursistenkomenvraagthijzijnvolkenvooraf of ze er rekening mee willen houden. “Bijen zijn heel wijs.Vanbeginnerstolererenzemeerdanvanervarenimkers,dusbijeencursuslaatikeerstdeonervarencursistenbijeenvolk–zemoetenbijvoorbeeld lerenmet hun blote vinger over een raat vol bijen testrijken-endanpasdegevorderden.Alsjedatomdraaitwordendebeginnerssnellergestoken.”Stekendoenbijenalleenwanneer jezelf iets foutdoet,zegtWim:“Een imme is een liefdeswezen, dat vannature nietwil steken. Jekuntbijenrassenkopendie‘nietagressiefzijn’,maareenvolkdatvannaturenietsteektiseenlafvolk,datzichalleonprettigeingrepenvanbuitenzonderprotestlaataanleunen.Zo’nvolkkanzichzelfnietzijn

endatiseendramavoordeimme.Ikkiesvoorhetinheemsebijenras,deZwarteBij.Als imkerhebikzelfveel invloedophoesteeklustigmijnvolkenzijn.Ikverzorgzenaarhunaardeneerbiedighuneigenwettenenritme.Zereagerenopmijnstemmingenmijnhouding.Alsikprikkelbaarbenwordiksnellergestoken.Ikhebookgemerktdatzeeenintolerantehoudingnietaccepteren.Bijenhebbenmijnkarakterveranderd.Ikbentolerantergewordenenveroordeelmensenofdin-genveelminder.”

ZwermenZelfdoeikmeeaandecursusvoorBD-imkers.Wekrijgenpraktijk-les in de bijenstal van Wim, een lange rij kasten en korven ondereenafdakgelegenophetlandgoedOranjeNassau’sOordinRenkum,hetvoormaligebuitenverblijfvanPrinsWillemIIIenKoninginEmma.NaastdestalligtbiologischtuinbouwbedrijfdeOmmuurdeTuin,om-gevendooreendriehonderdjaaroudemuur.DitjaarheeftWimtienmeter voor de uitvliegopeningen van zijn kasten en korven een rijwilgengeplant.Diebloeienvroeginhetjaar,dusdatisgoedvoordebijen.Enalshetzwermtijdis,ishetdebedoelingdatdeuitgevlogenvolkenindiewilgengaanhangen.DankanWimzemakkelijkweervangen.Maardeeerstezwermvandit jaarhingniet indewilgen,maaronder eendakpan.Wimheefthem tweedagenvoorde cur-susdaggevangenenlaathemzien,eenbewegende,bijnavloeibaredeegbalvanbijen.Hijlaatdetrosvanuitdevangkorfineenkastval-lenendebijenmassavloeituitalsstroopoverdebodem.DeogenvanWim(enookdievandeandereBD-imkersdiedecursusgeven)gaanhelemaalglimmenalshijoverzwermenbeginttevertel-len.Hetvormenvanzwermenisdenatuurlijkemanierwaaropeenimmezichvoortplant.Anderebijenhouderssplitsenhunvolkenzelfenzorgenerzovoordatergeenzwermenkomen,omdatzedielastigofgevaarlijkvinden.MaarWimdoetdatlieverniet.“Hetsplitsenvaneenvolkisalsofjevanhetlichaameenarmafrukt.”Bovendienvindthij het fantastischmooi omhetuitvliegen van een zwermmee temaken.Hetvolkstroomtdanalseenwatervaluitdekastenvormteenzoemendedansendewolkvanwelvijftigmeterdoorsnede.“Alsikdaarinstavoelikeensoortvibratie,eenvolmaaktheid,eenintiemeverbintenismetdebijen.Hetiseenverrukkingdiejemisschienkuntvergelijkenmetdeeerstekeerdatjeverliefdbent.”

‘Als ik in een zwerm sta voel ik een soort vibratie, een

volmaaktheid, een intieme verbintenis met de bijen’

D Y N A M I S C H P O R T R E T

2010-3zomer5

Page 6: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

BD-imker Gewone imkerEenvolkiséénwezen,éénorganisme,éénlichaam. Eenvolkiseenbijenfamilie.Bijenmogenhun eigen ratenbouwen,want dat is in feite hunskelet.Elkvolkheeftzijneigen,lichaamseigenwas.

Eenimkerplaatstkunstraat,zodatbijengeenenergie(dushoning)verspillenaanratenbouwen.Deratenzijnnetterensteviger.Demaatvandecellenisbedoeldvoordeopgroeivanwerksters.Opkunstraatpassengeencellenvoorjongedarren.

Deafstandtussenderaampjes(gemetenvanharttothart)is35mm,deafstanddiebijenzelfkiezenalszedekanskrijgen.

Deafstandtussenderaampjesindekastis38,5mm,wantdanisermeerruimtevoorhoningopslagperraat.

Eenbijlaatopelkebloemeenminiemehoeveelheidbijengifachterenbezieltdaarmeehetlandschap.

Bijengifheeftalleeneenfunctiealseenbijsteekt.

Eennatuurlijkezwermmeemakenishetmooistewaterbestaat;jevolgtheteigenritmevandeimme,haarnatuurlijkmoment.

Zwermenzijnhinderlijkengevaarlijk.Deimkersplitstvolkenzelf,zodatzenietgaanzwermen.

Door de imme goed in de gaten te houden weet de imker vrijnauwkeurigwanneerdezwermkomt,zodathijhemzosnelmoge-lijkkan‘scheppen’(vangen).

Jemoetzwermentenallentijdenzientevoorkomendoorkonin-ginnenlarvenwegtenemen.

EenBD-imkerkiestvoorhetinheemsebijenrasenlaatdekoningindoorhetvolkzelfvoortbrengen.

Erwordenkoninginnengekweekt.Eenimkerkooptkoninginnenenbrengtdieinbijzijneigenvolken.

Eenmaalinhaarlevenmaakteenkoninginhaar‘bruidsvlucht’enpaartmetdedarren.

Dekoninginwordtkunstmatiggeïnsemineerd.

Darren vervullen voor de imme een functie op het gebied vanwaarnemingendenken.Darrenzijnhetmeestverbondenmetdeaarde,dekoninginhetmeestmetdezon;dewerkstersverbindenhemelenaarde.

Darrenzijnnietsnuttendiehoningeten,duszorgjevoorzominmogelijkdarren,o.a.doorgebruikvankunstraat.

Deimkerprobeertdevarroamijtwegtevangenofbestrijdthemmetmierenzuurofoxaalzuur,organischezuren.

De imker gebruikt ook chemische bestrijdingsmiddelen tegen devarroamijt.

Deimkeroogstnietallehoning,zodatdebijenopeigenhoningoverwinteren,indiennoodzakelijkaangevuldmetsuiker.

Zoveelmogelijkhoningisvoordeimker;debijenetenindewintersuiker.

Overzicht: kenmerken van de BD-imkerijWatishetverschiltusseneenBD-imkereneen‘gewone’imker?Hierondereen‘zwart-wit’overzicht.Erzijnveelimkersdieinhetgrijzemiddengebiedwerken. (F

oto:

Ann

a de

Wee

rd)

6DynamischPerspectief

Page 7: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

LichtbronOokdewekenvoordateenkoninginmeteendeelvanhetvolkuit-vliegt zijn indrukwekkend, vertelt Wim. “Als er koninginnencellenworden gemaakt treedt er een verandering op in het volk. RudolfSteiner heeft verteld dat de koningin licht uitstraalt. Dat moet jejenietalseenvuurvliegjevoorstellen.Hetiseenlichtdatikalleeninalle rust, inmijn eentje,wel eenshebwaargenomen; een soortblauwigegloed.Hetvolkleeftrondomdieenelichtbron,maarzodradekoningineitjeslegtindemoerdoppen(decellenwaarjongeko-ninginnenuitkomen)gebeurterietsbijzonders:dieeitjeshebbeneeneigenuitstraling,eenvoordebijenwaarneembaarlicht.Eendeelvanhetvolkkandatnieuwelevenslichtnietverdragenenvliegtmeeinmetdeoudekoningin.”Omhiereenbeterevoorstellingvantemakenverwijst Wim naar het boek ‘De Bijen’ dat net is uitgekomen metvoordrachtenvanSteiner(ziepag.8).Bijdeintensievebijenteeltishetgebruikelijkomgekweektekonin-ginnenvaneen‘verbeterd’rasineenvolkteplaatsen.“Maaralsjeeen bijenvolk ziet als een lichaam, dan is het inbrengen van eenvreemde koningin te vergelijken met een harttransplantatie,” zegtWim.Hijwil dat een volk zoveelmogelijk zichzelf kan zijn.Het isvoorhemondenkbaarom indebroedkastmateriaal in tebrengenvanbuiten.Hijhangtdusgeenkunstraatinderamen,maarlaatzijnbijenhuneigenratenbouwen.“Alsikdatwelzoudoen,ishetalsofikmezelfpijndoe,alsofikdeimmebeduvel.”Zijnbijenmogenophuneigenhoningoverwinterenenkrijgendusalleeningevalvannoodsuikerbijgevoerd.Omdathijeendeelvandehoningvoordebijenachterlaat,kanhijzelfminderoogsten.Maarwathijoogstiseenprachtproduct.“Dezemaniervanimkerengeefthetvolkeenbijzonderekracht,endaardoorontstaathoningvansu-perieurekwaliteit.Honingiseenheelbijzonderestof,eenhoogwaar-digproduct.Hetzorgtvoormeerevenwichtinjelichaam,eengoedebalanstussenhetfysiekeenhetpsychische.”AlsdebijenzichindeherfstterugtrekkeninhunkastenbreektvoorWimdetijdaanvanlezingen,voorbereidendwerkaandecursusenhetafmakenvanhetpraktijkboekoverbijenwaarhijaanwerkt.Maaropkerstavond,omstreeksmiddernacht,ishijbijzijnbijen.Hetiseenspeciaalmomentwaarhijzichindeadventstijdopvoorbereidt.Metzijnooraanhetvlieggatluisterthij.“Jehoorthetlangnietiederjaar,

D Y N A M I S C H P O R T R E T

Belangstelling groeitWimzitsamenmetzevenandereimkersisdewerkgroepvandeBD-imkers. Bij deze groep zijn ongeveer 500 belangstellendenaangeslotenenditaantalgroeitsnel.Opmerkelijkisdatdeleef-tijd vandebelangstellendengemiddeld20 jaar lager is danbijreguliereimkerverenigingen.Bovendienzijndaardemannenverindemeerderheid,terwijlbijdeBD-imkersbijnadehelftvrouwis.Jaarlijksorganiseertdegroepeen landelijke imkerdag.Vanwegedegroeiendebelangstellingzijnvorigjaarzevenregio’sgevormd,dievoordebetrokkenimkersactiviteitenorganiserenomkennisenervaringuittewisselen.Wimcoördineert,samenmetAlbertMüller,dejaarlijkseBD-im-kercursus.Waarschijnlijkprikkelendevelepublicatiesoverbijen-sterfte de belangstelling voor de BD-imkerij. Waren er meestal15 tot20deelnemers, dit jaar isdecursusovervol. Erdoen26mensenmeeenvoorvolgend jaarstaaneral20mensenopdelijst.Kijkvoormeerinfoopwww.bdimkers.nl.

2010-3zomer7

Page 8: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

maarsomshoorjezealseensoortmeerstemmingkoorzingen.Datwekteenberoeringinmijopdieiknauwelijkskanbeschrijven.Eengevoeltussenborstenhart.Eenopwellingvanwarmte.Het iseenheelspeciaalmoment.

Rudolf Steiner over bijenDe lezingencyclus die Rudolf Steinerin1923overdebijenhield, isopnieuwuitgegeven.Hetboekgeeft–ook voorde leek - inzicht in de geheimen vande immeenhaar relatie totdezonentotdemens.Voormeer infoziewww.bdimkers.nl. Bestellen: maak x 19,90over op 2794533 t.n.v. T. Georgiades,Heilooo.v.v. “DeBijen”+uwvolledigeadresinclpostcode.Ukrijgthetzonderverzendkostentoegestuurd.

De Zwarte BijWimvanGrasstekKloosterpad46871CSRenkum0317-317180wvangrasstek@planet.nl

WimvanGrasstekheeftenkeletientallenkastenenkorven(‘Ikbendetelkwijt’)opdrie locaties. Naast zijn hoofd-bijenstalop Landgoed Oranje Nassau’s Oord aanDe Kortenburg in Renkum, heeft hij eenstalnaastzijnhuisennogeen inFrank-rijk. Wim werkt samen met het ernaastgelegen biologisch tuinbouwbedrijf DeOmmuurde Tuin, een ‘lusthof’ met ruimhonderd verschillende soorten groenten,kruiden, bloemen, aardbeien en bessen,zowel moderne als historische en ‘wilde’rassen. In de tuinwinkel verkopen ze dehoningvandeZwarteBij.

Open Dag op 26 juniVanwegehetlustrum‘25jaarBD-imker’organiseertImkerijdeZwarteBijop26junieenOpenDagmetalsthemahetomgaanmetzwermenenhetwerkenmetnatuurbouw.WimvanGrasstekenAlbertMul-lerlatenzienhoedevolkeninkorvenenkastenhunratenbouwenenzegevenvoorlichtingoverhetwerkenmetnatuurbouwinplaatsvanmetkunstraat.Erzijnfilmsenvideoreportagesoverzwermenennatuurbouw(mettoelichtingvanWimenAlbert).TheoGeorgiadeslaatchroma’szienvanhoningenwas.JanSaalgeeftom14.30uureenlezingoverdebijendebetekenisvoormensenlandschap.ErzaleenboekentafelzijnmetalleswatdeBD-imkerwerkgroeptebiedenheeft op het gebied van de biologisch-dynamische bijenteelt. Tijd:van10.30tot17uur.Locatie:DeOmmuurdeTuin,DeKortenburgopLandgoedOranjeNassau’sOordinRenkum,ziewww.ommuurdetuin.nl.Voormeerinformatieziedewebsitewww.bdimkers.nl.

8DynamischPerspectief

Page 9: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

V I E R D E V O O R D R A C H T

Toen Rudolf Steiner in

1924 de reeks voor-

drachten gaf, die we nu

de Landbouwcursus noe-

men, liepen er paarden

voor de ploeg en molken

de boer en boerin met

hun knechten de koeien

met de hand. Het was een

totaal andere tijd. Maar

veel van Steiners inzich-

ten zijn tijdloos: ze zijn

nog steeds inspirerend

voor boeren, tuinders én

consumenten in onze

moderne tijd. In deze co-

lumn bespreekt Jan Saal

enkele inzichten uit de

landbouwcursus.

Hoedenktdemodernemensoverdewerkzaamheidvan voeding? Het is duidelijk dat we min of meervanzelfsprekendveronderstellendatstoffenuitonzevoedingsmiddelenviadestofwisselingwordenopge-nomeninonslichaamengebruiktwordenvoorver-branding en de opbouw van ons organisme. RudolfSteiner is het helemaal niet eens met deze maniervan voorstellen. Hij geeft in deze vierde lezing aan,dat jeonderscheidmoetmaken tussenkrachtendiedebeweeglijkheidvaneenmensmogelijkmakenendestoffenwaaruithetmenselijkorganismeisopge-bouwd.Hijbeschrijfthetongeveeralsvolgt:

“Het grootste deel van onze dagelijkse voeding dient er alleen voor om de krachten die erin besloten zijn aan het lichaam af te geven, om het lichaam tot beweeg-lijkheid aan te zetten. Een ander groot deel van wat we op deze manier opnemen, wordt eigenlijk ook weer uitgescheiden, zodat je moet zeggen: het gaat in het gebied van de stofwisseling niet in de eerste plaats om een distributie van massa, maar om de vitaliteit van die substanties. Want deze vitaliteit hebben wij nodig wanneer we bijvoorbeeld lopen of wanneer we werken, eigenlijk altijd wanneer we ons bewegen.Wat het lichaam nodig heeft om zichzelf uit substan-ties op te bouwen wordt voor het allergrootste deel opgenomen via de zintuigorganen, via de huid en via de ademhaling. Omdat we ons lichaam om de zeven of

acht jaar vernieuwen, stoten we vervolgens deze sub-stanties weer af nadat ze een gang door het lichaam hebben gemaakt. We nemen dus voortdurend substan-tie op, in een uiterst fijne dosering, via de zintuigen en deze substantie verdicht zich pas in het organisme zelf. Deze stoffen worden door steeds andere cellen en or-ganen gebruikt, tot het zich tenslotte in de vorm van nagels, haren enzovoort uit het lichaam afscheidt, van binnen naar buiten.”

Datzetmijwelweeraanhetdenkenenaanhetwaar-nemen.Inderdaadverbaasthetmijsomshoeveelvoe-dingsmiddelenjeeigenlijkviadeontlastingweeruit-scheidt.Ikhebmevaakafgevraagdoferweleeneven-wichtbestaattussendewarmtedieeenmensinnerlijkopwektendehoeveelheidvoedingsmiddelen(koolstof)diehijwerkelijkverbruikt.Datevenwicht lijkt inmijnogengewoonniettekloppen.DusvoelikwelwatvoorderedeneringvanRudolfSteiner.Tegelijkertijdzethetnatuurlijkweervanallesopzijnkop.Alsikstoffenviamijnwaarnemingenop kannemen,omdatdiewaar-nemingenzichinmijnlichaamverdichtentotstoffen,danbenikduseigenlijkeensoortomgekeerdenucleairereactor,waarinlichtwordtomgezetinmaterie.Laatdeatoomdeskundigendatmaarniethoren.

De voordrachten staan in bewerkte vorm op www.stichting-warmonderhof.nl. Klik op stichting, achtergronden, landbouwcursus.

L A N D B O U W C U R S U S

Omgekeerde nucleaire reactor?

2010-3zomer9

Page 10: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Bijna vijftig deelnemers beleefden

op29meideervaar-, leer-enbe-

leefdag op de Warmonderhof voor

leden van de BD-Vereniging en

donateurs van Stichting BD Grond-

beheer.Tekst: Luc Ambagts I Foto’s: Ruud

Hendriks

Dedagboodallegelegenheidomdwarsver-banden te smeden. BD-Vereniging, Stich-ting Grondbeheer BD-landbouw, StichtingDemeter, Vereniging voor Natuurvoedings-kundigen, Warmonderhof, AntroposofischeVereniging; van iedere groep waren verte-genwoordigersaanwezig.Datisgoed,wantdoorelkaarteontmoetenontstaatdebasis

omelkaarviatelefoonenmailtevindenenomsamentewerken.Meteengepastgevoelvoor improvisatie trad Ruud Hendriks (be-stuurslidenteamleidervanWarmonderhof)opalsgastheer.Depraktijkopeenboerde-rijisaltijdandersdanjevantevorenkuntplannen.Maarals erdangeenwiedbed inbedrijfgaat,daniserwelhooidatinbalenkan.DedagwerdmedegedragendooreenaantalstudentenvanWarmonderhof,diedewerkgroepen begeleidden of met hand enspandiensten zorgden dat alles gesmeerdverliep.In de werkgroepen werden de bespreek-puntenvande jaarvergaderingvandeBD-Vereniging(scholingvanhetboerenwerkensamenwerkingmetdeAntroposofischeVer-eniging, zie de vorige Dynamisch Perspec-tief)alshetwareindepraktijkvoorbereid.

Bij het inlevend waarnemen van onkruid-planten gaat het erom het karakter en dekwaliteitvandeplanttelerenkennen.Van-uitdievoorbereidingkunjeontdekkenwatdeplanteigenlijkopdeakker‘wildoen’.Datkaneensleutelzijntothetvindenvanteelt-maatregelendiedehindervanhetonkruidverminderen.Ookbijhetboerenbezoek-inditgevaleenrondleidingbijdeveehouderij-werdgezochtnaardewilsrichtingvanhetbedrijf en naar later verrassend bleek ookdievanJorrit,destudentdiederondleidingverzorgde.Metreflectieopdedingendiehijverteldhadkwamendedeelnemerstottipshoeomtegaanmetdeveranderendesitu-atie;injunineemteennieuweveehouderdeleidingover. Intuïtie indepraktijk vanhetboerenwerk.

Meer samenwerking in het BD-veld

‘Zorg dat je gezien wordt’

10DynamischPerspectief

Page 11: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

U I T D E V E R E N I G I N G

Terugkijkendbleekdedagopverschillendemaniereninhettekentestaanvanhetthe-ma ‘zichtbaar maken’. In de gespreksgroepmetstudentenoveridealenentoekomstindeBDkwamhetgesprekdirectopheton-derwerpmensenlandbouwtoenRuthhaartoekomstige bedrijf schetste. “Een bedrijfwaar veelmensen komen.Die kunnendanmeemaken hoe planten groeien en dierenleven. Dan kan iedereen zien waar voed-selvandaankomt.Datweetbijnaniemandmeer.”‘Zorgdat jegezienwordt’,wasookdeop-roep vande ledenaanhet bestuur vandevereniging.Eenoproepomdeessentievande biologisch-dynamische landbouw - deheelheidensamenhang-zichtbaartema-ken.AlbertdeVries,voorzitter,voegdedaar-aantoedatdekwaliteitvandeBDlangetijdvooralzichtbaarisgemaaktindeproducten.“Hetgaatnuookomhetzichtbaarmakenvan de mensen die biologisch-dynamischelandbouwdoenenhoezedatdoen,zowelmethunhandenalsmethunintuïtie,inspi-ratieenverbeelding.”Datbetekentdatwegezien moeten worden. Het is een subtiel

verschil,maarhetbetekentdatelkliddaar-aankanbijdragen.Hetiseentrajectvantel-kensweerentelkensopeenanderemanierlatenzienwatjedoetenwaarjevoorstaat.In het gesprek over de samenwerking metdeAntroposofischeVereniginginNederland(AViN) benadrukte Ron Dunselman (voor-zitter AViN en lid BD-Vereniging) dat hetlidmaatschap van de AViN openstaat vooriedereen die sympathie voor antroposofieheeft. Het lidmaatschap van de Vrije Ho-geschool voor Geesteswetenschap (VHvG)gaatverder.Dat impliceertdat jeantropo-

sofieindemaatschappijwiltrepresenterendoorhoejedoet.HetlidzijnvanenwerkenindeVHvGkaneenstimulanszijnvoorhetzichtbaarmakenvan‘hetinnerlijkdoen’.Devraagwaarhetbestuuraanwerkt isofdeVHvG ook direct toegankelijk kan wordenvoor ledenvandeBD-Verenigingdooreenindividueleenvrijekoppelingvanbeiderlid-maatschappen.ErwarennatuurlijkookdeformaliteitenvandeAlgemeneLedenvergadering.Omruimtete hebben voor het gesprek werd dat korten functioneel gehouden. Het jaarverslag,de begroting en het voorstel voor contri-butieverhoging kregen de goedkeuring vandeleden.IsabelDuinisveldwerdofficieellidvanhetbestuurenAlbertdeVrieswerdmetapplaus voor een tweede termijn van driejaaralsvoorzitterbenoemd.Meteenmaaltijdaandepicknicktafelsbui-tenslotenwededagaf.Veelenthousiastemensenmaaktenduidelijkdater toekomstisvoorbiologisch-dynamischelandbouw,endatdeze vormvan vergaderenéndoendeledenaanspreekt.

BD-boeren werken met hun handen;

én met hun intuïtie, inspiratie en verbeelding

2010-3zomer11

Page 12: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

HelmerWieringabouwdeinzijninlei-dingverderopdiebegripsverschui-ving. “Bedrijfscontinuïteit gaat om

de continuïteit van wat er met de grondgebeurt,decontinuïteitvandeplek.Endatheeftallestemakenmetkennis.Diezitinde

mensen.Zokomjedantochweerbijopvol-ginguit.”VoorHelmerhebbendebelangrijk-stevragendie jebijopvolgingkuntstellente maken met zeggenschap en eigendom.Zijnvierledigekijkophetbedrijf(ziekader)is eenhandige focus om te kijkenwaar je

zeggenschap over wilt houden en wat ei-gendommoetblijven.“Eenverdien-eenheidgaat feitelijk over het organiseren van ar-beid. Dat kan je los zien van opvolgings-vraagstukken.Jekuntaltijdietsverandereninwatjeproduceert,ofinwiehetwerkdoet.

Pensioen zou je moetenfinancieren vanuit deverdien-eenheid, dusvanuit opbrengsten uitarbeid.Hetgaat immersom inkomen. Als je datvanuithet vermogenfi-nanciert, dan belemmerje het vermogen in detaakomverdien-eenhe-den te creëren.” Pensi-oen financieren vanuitdeverkoopvangrondengebouwen is in die op-vatting een oneigenlijkgebeuren.

Een concreet voor-beeld.**Opdestudiedagwordteenboergeïnter-viewd over zijn overna-mesituatie. Dan blijken

Bedrijfsopvolging: er kan meer dan je denkt

JorisKollewijn(rechts)gaatDeLepelaarovernemenvanJanSchrijver.HunverhaaloverdebedrijfsopvolgingkuntunalezeninDP2009-3.

12DynamischPerspectief

Page 13: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

U I T D E V E R E N I G I N G

buitendetheorienogheelanderezakentespelen.Deboerheefthetbedrijfhelemaalopgebouwdtoteengemengdbedrijfwaaralles op elkaar aansluit. Het zoeken naarcompagnons lukt niet goed. Hij geeft hetnunogéénkansvoordathijhetbedrijfaandehoogstbiedendeverkoopt.Hijwilgraagdathetbedrijfzichverderontwikkelt,nogmooierwordt,maar“...datkanjeeenan-dernietopleggen.”Zokabbelthetgesprekverdertussenwensenenonmogelijkheden.Eénvandebegeleiderssteltdan-interve-niërend-devraagwathijzelfnogmethetbedrijf wil. Op dat moment verschijnt erenthousiasmeopzijngezicht.“Ikwilerblij-venwonenennogeentaakhebbeninhetbedrijf. Ikwilnogverdermetzaadverede-ling.Endanzelfkunnenkiezenwatiknogdoe.”Hetverlangenophetbedrijftekun-nenblijvenwonen issterk.Het ismoeilijkindemogelijkheidvanjeeigenlijkewensente geloven. Hij toont zich sterk betrokkenbijhetbedrijfendeopvolger.“Ikstaopenvoorzijninitiatieven.Maaralsikziedathijnoggeenoverzichtheeft kan iknietallesaanhemoverlaten.”Het loslaten is lastig.Hoedoejedatalsjeernognietechtgerustopbent?

Indenabesprekingvalleneenpaarstukjesophunplek.Deboerlijktzichmetalleseniedereen te willen blijven bemoeien, tothet blijven wonen op het bedrijf aan toe.Als jedatalskrachtkanzien,ontstaanerdan juist geen nieuwe mogelijkheden?Welkejongeboerenzoudenzo’nschataanervaringniet inhunbuurtwillenhouden?Ook financieel kan de overname daardoorruimte winnen. De woorden zeggenschapeneigendomklinkenopnieuw.Helmerheefteenoptimistischekijkopwatbijopvolgingjuridischhaalbaaris.Alsjehelderbentoverwatjedoetenwatjewiltisermeestalmetdeofficiëleinstantieseengoedemodustevinden.Dankomjeerlinksomofrechtsomweluit.“Degeestvandewetkloptmeestalwel.”

* Beroepsleden (zoals boeren of winkeliers) kunnen via de BD-Vereniging meedoen aan BD-Beroepsontwikkeling in de vorm van coaching, intervisie- of themagroepen. Hiervoor zijn speciale begeleiders getraind.

** Ter wille van de privacy is de situatie geanonimiseerd.

Pensioen zou je moeten financieren uit de opbrengsten uit arbeid, niet uit de verkoop

van grond

Serie bedrijfsovernameBij bedrijfsovername komt veel kijken. Deoudereboermoetzijn‘levenswerk’uithan-dengeven.De jongereboerwilzijneigenweg vinden. Hoe doen ze dat? In Dyna-mischPerspectiefbestedenwehier regel-matig aandacht aan, onder andere in deserie bedrijfsopvolging. Deel 1 en 2 overTer Linde-Loverendale en Boomgaard TerLindestaan inDP2009-1,deel3overDeLepelaarstaatinDP2009-3endeel4overUgoklooster staat in DP 2010-1 (zie fotohironder).Dezeartikelenzijnnatelezenopwww.bdvereniging.nl, klik op publicatiesenvervolgensopDynamischPerspectief.Inhetvolgendenummerverschijntdeel5vande serie: ‘Je bent jong en je wilt BD-boer worden’.

2010-3zomer13

Page 14: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Het kleine, alternatieve winkeltje PeePastinakel is uitgegroeid tot eenmooie,goedlopendenatuurvoedings-

winkel,Buys&Ko,diezichnogaltijdpionie-rendopstelt.InnoKockisvennootvanaf1983.Hijenzijnmede-vennotenzoekenvooraleen

vruchtbareengezondeverhoudingmethunklanten,metalsdoelomdeWederkerigheidindeeconomiezichtbaarmaken.

Trouw aan welke wortels?Inno:“InhetallereerstebeginvanPeePasti-

In Wageningen staat de wieg van

veellandbouwkundigevernieuwing.

Naast de toonaangevende interna-

tionale moderniseringen vanuit de

Landbouwuniversiteitzienweinde

jaren zeventig van de vorige eeuw

de wortel van tegendraadse ver-

nieuwinguitgroeien:PeePastinakel,

éénvandeeersteconsumentenver-

enigingen, waar vooruitstrevende

studenten hun landbouwrevolutie

wilden waarmaken via hun dage-

lijkse aankopen. Alles draaide om

biologisch-dynamisch, ekologisch,

alternatief, arbeiderszelfbestuur en

consument-gestuurde economie.

PeeontwikkeldezichtotBuys&Ko.

Dewinkelblijfthaarwortelstrouw:

nieuwisdeconsumentencoöperatie.

Tekst: Andries Palmboom; Foto’s: Buys & Ko

Buys & Ko maakt Buys & Ko maakt ‘de Wederkerigheid in de economie’ zichtbaar

Van klantenboek tot consumentencoöperatie

14DynamischPerspectief

Page 15: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

nakelkonervoorraadingekochtworden,alsereerstonderlinggeldbijeenwasgebracht.Daaruitishetsysteemvoortgekomenvanhetklantenboek.JebetaaldevooruiteentegoedvanzegFL.100,-enalsjeboodschappendeedwerddatvanhettegoedafgetrokken.Datlijkt

een puur praktische werkwijze om aan hetbeginhetinitiatiefmogelijktemaken,maarerzatbeslisteenprincipiëlekantaan.”

Hoezo principieel?“ZoalsbijPeePastinakeldeingelegdebedra-generoverduidelijkvoorzorgden,daterietsvandegrondkwam,zowerkthetiniederla-terstadiumook,alleenminderzichtbaar.Ei-genlijkstaatdeklantbijiedereaankoopaanhetbeginvandeketen.Deklantgeeftuitingaan zijn behoefte. Als winkel zijn wij daardienstbaar aan en wij vervullen de rol omdatverderopindeketenmogelijktemaken.Natuurlijkwélbinnendekadersvan- ruimgeformuleerd - duurzaamheid. Dat is geenslaafse dienstbaarheid, maar actief zoekennaareenpassenderelatiemetelkaar;metdeklantaandeenekantendeproducentaandeanderekant.Datvraagtomverbinding,dusominteresseinelkaar.Daarbijishetdekunstomopeengoedemanierhetgesprekaantegaan.De‘oervorm’vanzo’nverbindingziejeinhetsysteemmethetklantenboek,waarbijeigenlijkhetgesprek isuitgekristalliseerd ineendaad:voorfinancieringvandevoorraad.Wehebbenhetklantenboekdanookgekoes-terdenlangvolgehouden,ookalgafhetveeladministratief gedoe. Op een gegeven mo-mentwerdheteffectieveromde(wisselende)

tegoedenom te zetten in stabiele leningenenparticipaties.Daarlopenernogsteedseenaantalvan,sommigeal30jaar!”

Daarna weer toe aan de volgende vernieuwing?“Indie leningenzatonvoldoendedynamiek.Wewildeninhetdagelijkseverkeervormge-ven aan een levende relatiemet de consu-ment.Wehebbentoenin2007deBuysKlan-tenkaartontwikkeld.DaarheeftBuys&Koin2008nogdeGoudenPeer-innovatieprijsvoorgekregen.”

Hoe werkt die klantenkaart?“Wijnodigeneeniederuitdeeltenemendoor100euroofmeertelenenaanBuys&Koalsvoorraadfinanciering.InruilbiedtBuys&KodeBuysKlantenkaartaan.Metdezeklanten-kaartkrijgjeeenkassakortingvan5%.”

Dat lijkt erg op de reguliere klantenkaarten.“Bij reguliere klantenkaarten is de link metvoorraadfinancieringernietengaathetomklantenbinding.Datheeft iets eenzijdigs engaatuitvanheteigenbelangvandeonder-neming.Deklantisdan‘prooi’enheteind-puntvanhetproductieprogramma,liefstnoganoniem,dusineenrichtingsverkeer.BijBuys&Koiserdoor330klanteneenbedragvan€ 40.000werkzaamindewinkelenverderop

Buys & Ko maakt Buys & Ko maakt ‘de Wederkerigheid in de economie’ zichtbaar

Van klantenboek tot consumentencoöperatie< Inno Kock (rechts): ‘Met de inleg van onze klantenkaarthouders kunnen wij in het voorjaar het

zaadgoed van tuinbouwbedrijf Backvries voorfinancieren. Bij de oogst betalen ze dat weer terug. Zo groeit de band tussen consument, winkelier en tuinder.’

D Y N A M I E K

2010-3zomer15

Page 16: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

indeketen,bijdeproducent.Datvindikhettegenovergestelde en dat streven we ookna:tweerichtingsverkeereninspraakvandeklanten,alsbeginpuntvanhetproductiepro-ces.Watmijbetrefthoortindatplaatjeookdeproducentthuis.”

Hoe geeft Buys & Ko vorm aan het gesprek met de klant?“In de winkel zelf kun je in gesprekjes ter-loopseenaccentopdezethematiekleggen.Datiseenergleukeuitdaging.Maardewin-kel is zeker niet de aangewezen plaats omdiepgaandhetgesprekaantegaan.Boven-dienblijftditindividueel.Mijgaatheterom,daternogeenvertaalslagkomt,dieverdergaatdandeindividuelewederkerigheidtus-senklantenwinkel.Onderlingeafhankelijk-heid iswatmijbetrefthétkenmerkvandeeconomie.Wiljedaarindejuisteverbandenleggen,danvraagtdater-nogmaals–om,datjejebewustmetelkaarverbindt.Datzouik ‘associatie’ willen noemen. Daarin hoortwatmijbetreftdeklanteenmeerdanalleenindividuelepositietehebben.Om dit verder uit te werken heeft zich in2008 een Klankbordgroep geformeerd. DiebestaatuitbetrokkenBuysKlantenkaarthou-ders,metwieweeenaantalkerenbijelkaarzijn gekomen. We spraken dan over onzekoersenluisterdengoed.Viadiewegkwamer vanuit klanten invloed op onze assorti-mentskeuzes; niet in detail, maar in grotelijnen.Datwaserg leerzaamenvruchtbaar,maardevolgendestapwasomdeverbindingnoginnigervormtegeven,totindeformelerechtsverhoudingen. Daaruit is Consumen-tenCoöperatieCC²voortgekomen.”

Wat is de rol van CC²?“Begin april is CC² op een drukbezochteavond aan onze klanten gepresenteerd. Decoöperatie is toegetreden tot de vennoot-schap Buys & Ko, als commanditaire ven-noot. In die hoedanigheid geeft ze mederichtingaandekoersvandewinkeleniszebovendien deelgenoot in de verdeling vanhet bedrijfsresultaat. Het is onze wens, datde klantenkaarthouders lidworden vanCC²enhuninlegviaCC²latenlopen.EenaantalBuysKlantkaarthoudershebbeninmiddelsdieoverstap gemaakt. Voor mij een begin vaneennieuw,uitdagendhoofdstuk.”

En de producent?“Wij zoekenonzeproducentendichtbij.Datisonderandereomdatdeverbindingtussenklant en producent dan makkelijker beleef-baaris.Zowordtbinnendemenselijkemaatde wederkerigheid zichtbaar, die voor mijde essentie vormt in de (Wereld)economie:‘Thinkglobal-actlocal!’.Omdehoek,opdeWageningseEng,zitbij-voorbeeld het biologische tuinbouwbedrijfBackvries.Buys&Kobetaaltinhetvoorjaarhunzaai-enplantgoed,bijwijzevanvoor-financiering. Bij de oogst wordt dat terug-betaald. In ruil organiseert Backvries opendagenvooronzeklanten.Zogroeitdebandtussen consument, winkelier en tuinder.MaareigenlijkishetnietBuys&Ko,diedevoorfinancieringdoet.Devoorfinancieringisimmersmogelijkdoordeinlegvanonzeklan-tenkaarthouders!”

Meer informatie op www.buys-ko.nl en www.stichtingsleipnir.nl

Neutralisatie van kapitaal

Buys & Ko wordt geleid door drie onderne-mers. Zij zijn de beherende vennoten, dusmeewerkende eigenaren, die er hun broodmee verdienen. Daarnaast zijn er twee stillevennoten, oftewel commanditaire vennoten:StichtingSleipnirendenieuwopgerichteCon-sumentenCoöperatie CC². De stille vennotenzijnmede-eigenaar,maarbrengenalleenkapi-taalin;ditopvoorwaardedatdeondernemersbinnen ‘duurzaamheidsdoelstellingen’werken.Zoweldebeherendealsdestillevennotenont-vangeneendeelvandewinst,afhankelijkvandeonderlinggemaakteafspraken.Uitdewinstwordtallereerst–meteenafgesprokenmaxi-mum-het inkomenvandeondernemersbe-taaldenderentevergoedingvoordekapitaal-inbrengvande stille vennoten.Vandeeven-tueelresterendewinstvloeiteendeelnaardestillevennoten.StichtingSleipnirenCC²zul-lendiewinstbenuttenterrealiseringvanhundoelstellingen. Deze constructie garandeert,dat de ondernemers de winkel binnen maat-schappelijkekadersvoeren,metuitsluitingvanindividuelewinstmaximalisatie.Ditwordtookwel‘kapitaalneutralisatie’genoemd.

16DynamischPerspectief

Page 17: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Biologisch-dynamische landbouw

is integriteitslandbouw. Dat bete-

kent: geen ingrepen op het dier.

Dus koeien behouden hun hoorns.

Een kudde melkkoeien met hoorns is

prima mogelijk maar niet makkelijk.

‘Demeter is een kwaliteitkeurmerk

dus je mag best hoge eisen stellen

aan de vaardigheden van de boer.’

Tekst & beeld: Annelijn Steenbruggen

met dank aan Stichting Demeter.

‘Een koe kan ruiken tot in haar hoorns’

D E M E T E R

2010-3zomer17

Page 18: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Het is voorjaar. Op biologisch-dynamischeboerderijNatuurlijkGenoegeninDriehuizenstaande55melkkoeieninhetweiland.Melk-veehouder Jeroen Konijn loopt tussen zijndieren.Deherkauwendekoeienblijvenrustiginhetgrasliggeneneenaantalnieuwsgie-rigekoeienkomtJeroenmeteenlikbegroe-ten.Jeroen:“Sindseenpaarmaandenervaarikeindelijkharmonieindekudde.Ikhebgeenbloeduiersmeergezien.”Eenbloeduieront-staat tijdens een knokpartij waarbij de enekoehaarhoornsindeuiervandeanderekoestoot.

PijnlijkBloeduiers,huidverwondingeneneigenvei-ligheid.Datisderedenvoordemeesteboe-ren om hun koeien te onthoornen. Jeroenhadookeenveestapelzonderhoornsmaarin2003ishijgaanomschakelenvanEKOnaarDemeter. De overgang van een onthoorndenaareengehoorndeveestapelhadgroteim-pact op de bedrijfsvoering. Jeroen: “Ik hebmijnligboxenstalomgebouwdtotpotstalende gangpaden verbreed. Koeienmet hoornshebben meer ruimte en bewegingsvrijheidnodigomvoorelkaaropzij tekunnenstap-pen.”OokmoestJeroenzijnomgangmetdedierenaanpassen.Jeroen:“Ikmoetnumeerrespect voor ze hebben. Als ik onbedacht-zaam ben, word ik daar op afgerekend.” InhetbeginheeftJeroenweleenseenhardetikgekregen.OndanksdiepijnlijkeervaringvindtJeroenhetbijzonderomzijndierenopdezemaniertelerenkennen:“Dedierenlerenmijdatikvanuiteenrespectvollehoudingmetzeommaggaan.Datkanjealslastigervaren.Omdatikhetgraagwil,zieikjuistdemoge-lijkheden.”

Integriteit“Alshetniet luktomkoeienmethoorns tehouden, dan ligt het niet aan de koe maaraandestalenhetmanagementvandeboer,”vindt Ton Baars, professor biologisch-dyna-mische landbouw aan de Universiteit vanKassel in Duitsland. Hij heeft zelf praktijk-onderzoekgedaannaarhethoudenvange-hoorndekoeienenhijbegeleidtaanverwanteonderzoeken. “Het isnietmakkelijk voordeboer.Metnamedeomschakelperiode,waarindeoudekoeiengeenendejongekoeienwel

hoornshebben,islastig.Maarerzijngoedehandvattenomeenstabielekuddeteontwik-kelen.Hetvraagtomnieuwvakmanschapenalsjehetnietwiltofkuntleren,danbenjegewoongeenDemeter-boer.Daarbenikheelrigoureusin.”VoorTonhoeftnietelkeboerbiologisch-dy-namisch te worden maar elke Demeter koeheefthoorns,daar ishijheelstellig in.Ton:“Deopgavevandezetijdisdemorelevraag:watisintegriteitenhoegaanweermeeom?Hoe langer ikmijmetdievraagbezighoud,hoeduidelijkerhetvoormijwordtdatbiolo-gisch-dynamischelandbouwintegriteitland-bouwis.Indeveehouderijkanintegriteitaf-gemetenwordenaanonzeomgangmetdie-ren.Hebbenwijhetrechtomvarkens,kippenenkoeienteverminken?Hettastdeintegri-teitvanhetdieraan,duswillenwehetniet.Onthoornenzieikalsverminkingvanhetdierommanagementproblemenop te lossen. Inde biologisch-dynamische landbouwmogenwe symptoombestrijding nooit accepteren.Daarligtvoormijeenduidelijkegrens.”

EconomieHoe ziet het management eruit als je deintegriteit centraal zet? Dan staat inlevenindeaardvanhetdiercentraal,aldusTon.“Uit Engels onderzoek blijkt dat koeien, diebijhunnaamgenoemdworden,eenhogeremelkproductie hebben. Dat ligt natuurlijkniet aan de naam maar aan de mens-dierrelatie.Alsdeboeraandachtheeftvoorzijnkoeienenzichwerkelijkverdieptinhaarwe-zenenindividuelebehoeftes,dankanhijheelveelgedragsproblemenvoorkomen.Demeteris een kwaliteitkeurmerk dus je mag best

GraadmeterDe koeienhoorn bestaat niet alleen uiteendode,buitenstehoornlaagmaarookuitbot,bloed-enzenuwweefsel.Alsjejehandopdeaanzetvaneenkoeienhoornlegt,kanjedelichaamswarmtevandekoeheelgoedvoelen.Sommigeboerenkun-nenaandehoornvoelenofdekoekoortsof ondertemperatuur heeft. Het bin-nenste hoornbot, de hoornpit genaamd,staat in verbinding met de neusholtesen is uit luchtkamer-botweefsel opge-bouwd.Hierdoorheeftdeideepostgevatdatdekoe‘totinhaarhoornskanruiken’.(Foto:deelschedeldoorsnedekoe)

18DynamischPerspectief

Page 19: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

hogeeisenstellenaandevaardighedenvandeboer.”JeroenKonijn is ietsmilder inzijnoordeel: “Economie speelt ook een rol.Nietelkeboerheeftdefinanciëlemogelijkheidomzijnstalteverbouwenofomdestalmindervoltezetten.”

KarakterHetmogeduidelijkzijndathoornsvoorpro-blemenkunnenzorgen.Maarhebbenhoornsookconcretevoordelenvoordekoe?Jeroen:“Opdeeersteplaatshebbendekoeiengeentraumatische ervaring opgedaan. Onthoor-neniseenpijnlijkeingreep.Bovendienhebikgeleerddatdeneusincontactstaatmetdehoorns.Voordateenkoeietsopeet,ruiktzeeraan.Degeurindrukkenwordenopgeslagenindehoorns.Opdiemanierkandekoedejuistekruidenuitkiezenenzichzelfgezondhouden.Ikweetnietofhetwaaris,maardegedachtespreektmeaan.”Ookvoordeboerhebbendehoornsvoordelen. Jeroen: “Debouwvandehoornsgebruikikvoordeselectieindefok-kerij.Mooigevormdehoornszeggenmijdatdekoevoorde restookgoed inelkaarzit.”BovendienvindtJeroeneenkoemethoornserveelmooieruitzien:“Ikervaarmijnkoeienalscompleter.Hunkarakterkomtbeteruitdeverfenikhebhetideedatzebeterinhunvelzitten. Ikdenkdatditeenpositieve invloedheeftopdekwaliteitvandemelk.”

OerkoeOnder leidingvanTonBaars is inDuitslandonderzoekgedaannaardemelkkwaliteitvankoeienmethoorns.Ineeneersteonderzoekin2003opéénbedrijfzijnviadestijgbeeld-enkristallisatiemethodeaanwijzingengevonden

D E M E T E R

Zoals in het vorige nummer van DynamischPerspectiefisbeschreven,gaatmelkveehouderJanDuijndamfokkenmetstierendievanna-turehoornlooszijn.HoewelditindeBD-wereldomstredenis,heeftStichtingDemeterhemeenDemeter-licentiegegeven.Volgensdehuidigenormenkondestichtingdelicentienietweige-ren,aldusRienkterBraake.Daarstaatnamelijkdatkoeiennietonthoorndmogenworden.EndaarhoudtJanDuijndamzichaan.Indegei-tenhouderij komt genetische hoornloosheidvannatureveelvakervoor.Devraagisnu:moeter indenormeneenexpliciet verbodwordenopgenomenomtefokkenmethoornlozestie-ren?DemeterInternationaalheeftditnognietvastgelegd.InEngelandenScandinaviëhebbenzealveellangerhoornlozevleeskoeien(PolledAngus)enmelkkoeien(Fjell),dieDemeterzijn.DemeterDuitslandheefthetfokkenmethoorn-loze stieren wel expliciet verboden in haarrichtlijnen.DatkaninNederlanddusook.Dis-

cussiehieroverisvolopaandegang.ZoschreefTomvanGeldereeningezondenbrief(ziepag.20).EndeDemetermelkveehoudersorganise-renhierovereendiscussiebijeenkomstopvrij-dag17september,waarTonBaarsaanwezigzalzijnomzijnvisietoetelichten.Daarbijkomtdevraagaandeordeofdehoornloosgeborenkal-verentevergelijkenzijnmetgehoornde,ofjuistmetonthoorndedieren.Iedereeniswelkombijdezediscussie,om10.30opdeWarmonderhofinDronten,zieookwww.bdvereniging.nl.AlsdeDemeterVoorwaardenCommissiebesluitdatDemeterkoeienhoornsopdekopmoetenhebben,danzoudatvoorJanDuijndambete-kenendatereenovergangsperiodekomtzodathij de tijd krijgt zijn fokbeleid aan te passen.DeDVCvindtdater inelkgevalaanvullendenormen opgesteld moeten worden rond dehuisvesting,bijvoorbeeldhetvoorschrijvenvanmeer ruimte per koe en een deel vrije inge-strooideligruimte.

Hoornloos en Demeter? Discussieer mee op 17 september!

2010-3zomer19

Page 20: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

dathoornseenpositieve invloedhebbenopde melkkwaliteit. In vervolgonderzoek opmeerderebedrijvenenmetmeerdereonder-zoeksmethodenkonhetechterniethardge-maaktworden.Ton:“Demelkkwaliteithangtvanzoveelfactorenafdathetlastigisomhetsubtieleeffectvandehoorns indemelk tekunnen vaststellen.De beteremelkkwaliteitvan Demeter-bedrijven komt bijvoorbeeldook door het voeren van hooi en de velekruiden inhetgrasland.Desondanksvind ikdatDemeterkoeiengewoonhoornsmoetenhebben.Deoerkoehadhoorns.West-Europais de bakermat van de oeros en alleen aande noordelijke en westelijke rand van hetverspreidingsgebied zijn onthoornde rassengefokt.Vanuitcultuurhistorischoogpuntho-rengehoorndekoeien thuis inEuropa.VoorDemeter-bedrijvenbenikdanooktegenhetfokken van hoornloos vee.” Ook Jeroen isvoorstander van gehoornd vee: “Het daagtmij uit om respectvol met mijn dieren omtegaan.”

Meer info: www.natuurlijkgenoegen.nl

OpdeachterpaginavanDP-2staateenad-vertentie van Zuiver Zuivel. Afgebeeld isveehouder Jan Duijndam naast een rij pa-len, die voor een groen weiland staan. Zijnkoeien zien we niet. Er onder staat dat de‘eerlijke zuivel’ van Zuiver Zuivel afkomstigisvan ‘niet-onthoorndekoeien’.Elders lezenwe dat de koeien van Jan Duijndam geenhoornshebbenenvaneenhoornloosraszijn.Krijgenwezedaaromniettezien?Zijnhet‘niet-onthoorndekoeien’enhoeeerlijkisde‘eerlijkezuivel’?EllenWinkelroeptoptoteendiscussieover

het toelatenvanhoornlozedieren indeBDveehouderij.HelaasdoetzijditpasnadathetbesluitvanStichtingDemeterisgevallenomhoornlozerunderentoete laten.Dit iszelfszonder overleg met de andere BD veehou-dersgebeurd,zoalsAnneKoekkoekverbolgenschrijft.In de Demeter voorwaarden staat ook nunog:‘Horensvanherkauwerszijnvanbelangbij het ontwikkelen van levenskrachten. Zijbiedeneenuitgebalanceerd tegenwichtaande intensieve spijsverterings- en stofwisse-

lingsprocessen.Zijvormeneenonderdeelvanhettotalewezenvanhetdier,inhetbijzon-derhetrund.’Nognietzolanggeledenwaser de slogan: ‘De koe bij de hoorns vatten’.Hoestaathetdaardannumee?Isditnunietmeerwaar?

Allewilderunderenopdehelewereldhebbenhoorns,datgeldtzowelvoordekoeienalsdestieren.Hoornszijneen integraalonderdeelvandedierenvandezesub-familie.Hetoer-rund,dewaterbuffelendeyakzijninmeerof

mindere mate gedomesticeerd. Bij de

veehouderij zijn rassen ontstaan en daarbijzal af en toeeenhoornloosdier zijngebo-ren.Doorselectieenhetbevoordelenvandehoornloosheidzijnerbijhetrundhoornlozerassenontstaan.DitzijnertenopzichtevanhettotaalaantalrassenbijzonderweinigendannogvooralinNoord-Europa.Diehoorn-loosheidisnietzomaarontstaan,maardoorde fokker bevoordeeld door selectie. Ge-hoorndheidwasereerstenophoornloosheidisbewustgeselecteerd,andershadhetnietkunnenontstaan.Daarmeezijnongehoornde

RangordeVeehouders die zijn omgeschakeld vanonthoornde naar gehoornde koeien er-varendituiteindelijkalseensituatiemetmeerrustindekoppel.Ditlijktintegen-spraakmethetideedatgehoordedierenelkaarstotenenverjagen,maarderang-ordeisuiteindelijkduidelijkerdanineenonthoorndeveestapel.Meer info: http://library.wur.nl/artik/ekoland/1209212.pdf

Hou zuivere zuivel eerlijk

Zet de niet-onthoornde hoornloze koe niet de deur open voor andere niet- rassen, zoals de niet-ontsnavelde snavelloze kip, het niet-geknipte kiesloze varken en het kreupele paard?

Ingezonden brief door Tom van Gelder

20DynamischPerspectief

Page 21: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

koeien naar mijn mening wel degelijk ont-hoornde koeien. Alleen onthoornt de boerhetkalfniet,maarheeftdefokkereralvoorgezorgd.

Ikvraagmeafwathetverschilistusseneenhoornlozeeneenonthoorndekoe.Beideheb-bengeenhoorns.Zegedragenzichbeidealsonthoornde koeien en dat heeft voordelenvoordeveehouderomdatonthoorndekoeienminderruimtenodighebben.Hetheeftnade-lenvoordedieren,omdatzemindernatuurlijkgedragkunnenvertoneneno.a.mindergoedinhunvel zitten.De term ‘niet-onthoorndekoeien’ voor gehoornde en ongehoorndekoeienzoalsindereclamevanZuiverZuivellijktmeopzijnminstmisleidend.Zet de niet-onthoornde hoornloze koe nietde deur open voor andere niet-rassen, zo-

als de niet-ontsnavelde snavelloze kip, hetniet-geknipte kiesloze varken en het kreu-pele paard? Iedere eigenschap die voor deveehouderonhandigiskanvastmetselectiewordenaangepast.WillenwediewegopindeBD-veehouderijofspeeltdeheelheidvanhetdiertocheenbelangrijkerol,zoalsookindeeigenvoorwaardenstaat?

RienkterBraakezegtdatdehoornsnietno-digzijnvoordespijsverteringskrachten,om-datdeklauwendaarmedevoorzorgen.Hij

citeertdaarSteiner.Hetgaatomhetwoordjemede. Ikbegrijpdatzo,datdehoornsvoorde spijsverteringskrachtenzorgenendatdeklauwen dat ondersteunen. Kijken we naarallehoefdierendanvalthetverbandtussenhoornsenspijsverteringveelmeerinhetoogdantussenklauwenenspijsvertering.Zola-tendegrotehoefdierendieslechtverteerbaarvoedsel verteren hoorns en dergelijke zien.Denkaandeneushoornalsgrootstevandeonevenhoevigen,hetwrattenzwijnbijdevar-kensachtigen, de vele hoorn- en geweivor-menbijdeherkauwersenhetontbrekenvanhoornsbijherkauwersmeteenmindergoedontwikkeldespijsvertering,zoalsdekameel-achtigen.Ooktussendevormvandehoornen de spijsvertering is een verband. Rechtopstaande hoorns hangen samen met rela-tief goed verteerbaar voedsel, rondehoorns

met minder goed verteerbaar en ovale metslechtverteerbaar.Ditgeldtalgemeen:zowelherten,runderen,schapenenantilopenlatenditopdezelfdemanierzien.Ookiszichtbaardat bij koeien die goed BD ruwvoer krijgende hoorns zich oprichten en regelmatigerworden. En boeren hebben mij meermaalsverteld dat koeien met hoorns alerter zijn,intelligenter.Ook wordt gezegd dat eventueel gehoorndgeboren kalveren niet onthoornd mogenworden. Het lijkt wat voor te stellen, maar

hetmaaktgeenindruk,omdatdiedierenge-woonverkochtzullenworden,wanneermeneenongehoorndeveestapelwil.Erwordenal-tijdmeerkalverengeborendaneenboeraankanhouden.

ConsumentenhebbeneenbeeldvaneenBDkoealseenkoemethoorns,deBD-Verenigingheeftdaarzelfaanbijgedragen.Ziehunpos-tersinhetverleden,ziedevoorwaarden.DeveehouderszijnnuinactiegekomenomeenbijdeBDveehouderijpassendemelkprijs tekrijgenendatbetekentdatdeconsumentenmeervoorDemetermelkzoudengaanbeta-len.Dit isterechtvaardigendoordehogerekostenvandeveehouderaandeenekantendehogere levenskrachtvandemelkaandeanderekant,zieookhetartikelvanTonBaarsin de vorige DP (en zie het interview met

hemoppag.18)Wanneer,zoalsnuhetge-valis,dieduurderemelkookvanonthoorndekoeienkanzijndanzaldiebereidheidernietgroteropworden.Stichting Demeter ondergraaft met dit be-sluit zijn eigen principes van integriteit ennatuurlijkheid. Hou zuivere zuivel eerlijk enzegenlaatzienwathetis.EenhoornlozekoeisonthoorndenhaarmelkhoortniettussenmelkvangehoorndeBDkoeienthuis.

TomvanGelder,10mei2010

D E M E T E R

Hou zuivere zuivel eerlijk

Zet de niet-onthoornde hoornloze koe niet de deur open voor andere niet- rassen, zoals de niet-ontsnavelde snavelloze kip, het niet-geknipte kiesloze varken en het kreupele paard?

2010-3zomer21

Page 22: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

D Y N A M I S C H E K E U K E N

Ikervaareengrotespagaatalshetgaatomvisenvisolie.Aandeenekantzijnergroteproblemenmetdevisstanden,aandeanderekantlijkenwevisvettenmeernodigteheb-bendanooit.Inhetschapvandedrogistenvan menig natuurvoedingswinkel staat eenbreedassortimentaanpotjesmetvisoliesup-

plementen‘voordealgemenegezondheid’enspeciaalvoorzwangeren,seniorenenkinde-ren;zelfsvoorbaby’senpeuters.Hoeishetzogekomen?Omdezegeschiedenisgoedinbeeldtebren-genmoetik,voordatikmeerverteloverJanenBarbara,eerstietsuitleggenoveromega-3

enomega-6vetzuren,beidemeervoudigon-verzadigdevetzuren.Hetbelangrijksteome-ga-6 vetzuur is linolzuur. Zonnebloemoliebijvoorbeeld,isrijkaanlinolzuur.Hetbelang-rijksteomega-3vetzuurisalfa-linoleenzuur.Lijnzaadolieisrijkaanalfa-linoleenzuur.Dezetweevetzurenzijndeenigediewenietzelfinonslichaamkunnenmaken.Hetisdaaromessentieeldatwezenuttigenviaonzevoe-ding.Uitdezetweevetzurenkunnenwewelalle overige vetzuren maken die we nodighebben.Ookdevetzurenuitvisoliëndiedelaatstetijdzowordenaangeprezen(EPAenDHA)zijnnietessentieel,omdatonslichaamzezelfkanmakenuitalfa-linoleenzuur.Welessentieelisdatwevoldoendealfa-linoleen-zuur uit onze voeding opnemen, zodat onslichaam hieruit EPA (eicosapentaeenzuur)kanmaken.UitEPAmaaktonslichaamver-volgensDHA(docosahexaeenzuur).Beidezijnookomega-3vetzuren.

d y n a m i s c h e k e u k e n

GoedevissersinslechtetijdenEenaantaljaargeledenvoerikmeeophetschipvanJanenBarbaraGeert-

sema-Rodenburg.JanenBarbarazijnspecialistinhetvissenopharder,opde

eeuwenoudehandmatigemanier.Zijgaveneendemonstratie.Hetambachtdat

zijlietenzienheeftgroteindrukgemaakt.Ikkanmehunpassienoggoedher-

inneren,hunliefdevoorhetwad,devisenhunvak.Hoegaathethennu?Nu

wetenschapperszeggendathetzoslechtgaatmetdevisstandendaterzelfs

geenduurzamevisserijmeerkanbestaan.Terwijlvisenvisolie-supplementen

metovertuigingwordenaangeprezenvanwegedegezondeomega-3vetzuren.

Tekst: Ilse Beurskens – van den Bosch, natuurvoedingskundige

(Foto: Fokke van Saane)

22DynamischPerspectief

Page 23: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

D Y N A M I S C H E K E U K E N

VerhoudingenOmega-6enomega-3vetzurenhebbeneenaantal tegengestelde werkingen in ons li-chaam.Zoisomega-6betrokkenbijdestevig-heid van de celwanden, ontstekingsreactiesendestollingvanhetbloed,terwijlomega-3eengroterolspeeltbijdedoordringbaarheidvancelwandenen juistontstekingremmendwerkt.Daaromisdeverhoudinginonzevoe-dingtussendezeessentiëlevetzurenbelang-rijk voor onze gezondheid. Wetenschapperszijnheterniethelemaalovereens,maardeverhoudingtussenomega-6enomega-3zoutussen3:1en6:1moetenzijn.Inonswester-se voedingspatroon van de afgelopen jarenvarieertdezewaardevan8:1tot11:1.Eente-kortaanomega-3vetzurenwordtdoorsom-migewetenschappersalséénvandegrootsteoorzakenvandetoenamevanhart-envaat-ziektengezien.Maardittekortaanomega-3iseigenlijkeenteveelaanomega-6.Vanwegeeen - inmiddels grotendeels achterhaalde -afkeervanverzadigdevettenencholesterolwordterdelaatstejarenveelmeerlinolzuur,een omega-6 vetzuur, gegeten. Het zit inmargarine’s,bak-enbraadproducten,koekjesenallerhandekant-en-klaar-producten.

Vertrouwde vettenHetalgemeneadviesnuluidt:eetmeerome-ga-3. De echo van de oude Becel-reclameklinktnogna: ‘Linolzuur,goedvoorhartenbloedvaten.’ De slogan blijft. Het vetzuur isveranderd.Maarvanuiteenaantalgezichts-punten kunnen we verwachten dat ook ditadvies problemen kan gaan geven. Het isjuist zo interessant dat de huidige weten-schapoververhoudingentussendeverschil-

lendesoortenvetzurenspreekt.Des tespij-tiger is het dat deze kennis niet doorklinktinhetadvies,wantdoordeextraomega-3vetzurenuitvoorzorg,zoudeweegschaalwelweereenskunnendoorslaannaardeanderekant. Eskimo’s, die veel vis etenennauwe-lijks lijdenaanhart-envaatziekten,blijkeneensterkeneigingtotbloedentehebbenenoverlijdenvaakopjongeleeftijdaaneenher-senbloeding.Omega-3 vetzuren komen in voedingsmid-delendiedenatuuronsbiedtvaakinkleinehoeveelhedenvoor.Bijnaaltijdishetzodatde andere vetzurenmeer vertegenwoordigdzijn.Zelfsbij vettevis.Daarbijwijstdean-troposofischevoedingsleeropeenbelangrijkpunt: laat zo lang het kan, je lichaam zelfdoenwathetzelfkan.Devetzurenuitvisenvisoliekunnenwezelfmaken.Nietalleendefuncties van deze vetzuren zijn belangrijk,ook het omzettingsproces in ons lijf heeftnut.Vanuitdezevisieishetsterkafteradenomsupplementenuitvoorzorgtenemen.Daarbij ligt nog een ander gevaar op deloer: wanneer we veel meer omega-3 vet-zureninnemennaastdegrotehoeveelhedenomega-6 vetzuren in het dagelijkse menu,danzoudeverhoudingmetdeanderesoor-tenvetzuren inonzevoedinguitevenwichtkunnenraken(deenkelvoudigonverzadigdevetzurenendeverzadigdevetzuren).In specifieke situaties (bijvoorbeeld na eenlangdurig menu waarin linolzuur de over-handhad)kantijdelijkextraomega-3even-wichtbrengen.Lijnzaadolieisdaneengoedeaanvulling.Dezeoliebevatuitzonderlijkveelalfa-linoleenzuur, 58 procent. Belangrijkdaarbij ishetminderenvanlinolzuur.Zodra

ergeensprake is vandisbalans, kunnenwebijonzevertrouwdevettenblijven.Eeneven-wichtigmenumetafwisselingingranen,no-ten,zadenenoliënenregelmatigzuivelenafentoevleesenvisbehoeftgeenextraaan-vullingmetomega-3vetzuren.Olijf-,aman-del-ensesamolie,boterofzureroomzijnhetmeestgeschiktvoordagelijksgebruik.Endanafentoeintensgenietenvaneengoedge-vangenstukjevis.Visvanduurzamevissers,zoalsJanenBarbara.

Vergeten vis“Hetgaatgoedmetdeharder,”verteltBar-bara trots. “De visstand blijft stabiel.” Dediklipharder is een vergeten vis die vroegerveelgegetenwerd.Ditblijktuitdevelehar-derschubbenen-gratendielangsdeZuider-zeeopgegravenzijn.MogelijkdanktHarder-wijkhaarnaamaandevelehardersdiedaaraanwalwerdengebracht.“Dehardervisserijis een vak apart. We krijgen steeds meerervaring en vangen de vis in steedsmindertijd.”JanenBarbarakennenhetgedragvandevissenheelgoedenkennendegeulenendeplatenvanhetwadalshunbroekzak.Janstaatopdeuitkijkopzijnschipenkanmetzijnervarenblikdeuiterstkleinegolfjesindegolvenziendiedevissenmakeninhetondie-pewater.Wanneerzeeenschoolontdekken,springenzijindesloepomnettenuittezet-tenomvervolgensdoorhetwaterterennenomdevissenoptejagen.Dezeambachtelijkevissers gebruiken netten met grote mazenwaar de jonge vissen doorheen zwemmen.Grotegangbareboomkorkottersdiedezee-bodemafschrapen,vangeninongeveertweeweken tijd dezelfde hoeveelheid vis als Jan

(Foto: Fokke van Saane)

2010-3zomer23

Page 24: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

D Y N A M I S C H E K E U K E N

enBarbaraineenjaar,17à18tonvis.Plusnogeenseengrotehoeveelheidbijvangstdiedoodweeroverboordgaat.DaarbijgebruikenzijperweekeenhoeveelheidbrandstofwaarJanenBarbarajarenmeetoekunnen.

Het wel en wee in de zeeDeslowgevangengoedevisslaatgoedaanbij de bewuste consument. Jan en Barbara

hebben een marktkraam op de biologischemarkt in Amsterdam en Utrecht. Daar ver-kopen zij zelfgevangen harder en zeebaarsenzelfgeraaptekokkelsenJapanseoesters.Ookligtdevangstvananderevissersvanhetvisserscollectief‘GoedeVissers’inhunkraam.JanenBarbaragaanervanuitdatjeuiteenvruchtbaar natuurgebied als de Waddenzeeprachtige producten kunt oogsten en tege-

lijkertijdeengrotebiodiversiteitkuntbehou-denofzelfscreëren.Juist.Doordevisserijaanhetvisbestandaantepassen.Barbara: “Wezijnvrijwilliggestoptmetpalingvangen.Nietmetallevisgaathetslecht.Momenteelgaathetgoedmetdespieringenerwordenmeersardines gezien.” Alle handkokkelaars oogs-tensamenmaximaalvijfprocentvanhetbe-standenzeoogstenalleeningebiedenmetdehoogstekokkeldichtheid.”

IndenieuwedocumentaireSeatheTruth,diein opdracht van de Partij voor de Dieren isgemaakt, stellenwetenschappersdat iederevis die nu uit de oceaan wordt gehaald, eréénteveel is. JanenBarbarazijnhetdaarnietmeeeens.Hetmaaktveeluitopwelkesoort jevist.Erzijnveelexotenzonderna-tuurlijke vijanden in het Waddengebied diehetecosysteemveranderenensomsbedrei-gen.JapanseoesterszijninZeelanduitgezettoenindekoudewintervan1962–1963deoesterpopulatieenormwasuitgedund.Dezeexootvermeerdertzichsnelenverdrukt,ookindeWadden,demosselendekokkel.Datiszondeomdatgrotevogelkoloniesafhanke-lijkzijnvankokkelsenmossels.Nederlandsewadvogels kunnen de Japanse oesters nietopen krijgen. Deze importsoorten kunnenwe integer opruimen door ze zelf te eten.Amerikaansescheermesjes,nogeenvoedsel-concurrentvankokkelsenmossels,zijnooktekoopbijdegoedeviskraam.Zijzijndoorduikers met de hand ‘geplukt’. Wanneer deschelpdierenevenbovenhetzanduitkomen,worden ze vliegensvlug gepakt met behulpvaneensoortaspergemes.Helaasgebeurtdit(nog)niet indeWaddenzee,maar langsde

d y n a m i s c h e k e u k e n

Licht en warmteJohannesKingma is diëtist enwerkt van-uit de antroposofie. Hij legt uit: “Het isvoor een organisme heel moeilijk om eenomega-3 vetzuur te maken. Daar is veellicht en warmte voor nodig. Kou zet aantothetverinnerlijkenvanlichtenwarmte.Eenhoogomega-3vetzuurgehaltevind jein lijnzaadolie, koudwatervissen en wildedieren.Omega-3vetzurenhebbeneenzeeractiverendenoplossendvermogenenzijnzeergeschiktomevenwichttebrengenbijverhardendeprocessen.Delicht-enwarm-tekwaliteitvandezevetzurenzijnmakkelijkopneembaar.Hetwerkisalverricht.Maaromdiekwaliteitentebehoudeniseenan-derverhaal.Dezeoliënzijnnietgoedhoud-baarenkunnenniettegenverhitting.Ookinonslichaamblijvendevetzureninstabiel.Dewerkinggaatmakkelijk verloren endevetzurenblijvenonderanderegevoeligvooroxidatie.” Dit geldt nog meer wanneer deproductenzogeraffineerdzijnalsvisolie.Welkestoffen,welkeinnerlijkehoudingkandeoxidatietegenhouden?Johannes:“Overtienjaarkennenwedenadelenvanteveel

omega-3vetzuren.”Hijlichtdittoevanuitzijnvisieopmens,aardeenlicht,zoalsdieindevorigeDynamischeKeuken(zieDP2)isbeschreven.“Ikgaervanuitdathetdemensenzijnomgevingtengoedekomtwanneerzij zelf licht en warmte creëert. Zij heeftmaareenkleinehoeveelheidaanstoffelijkeaanzetdaartoenodig.Hetisalsnelteveelendatgaattenkostevandeeigenactivi-teit.Verzadigdevetzurenhebbeneenver-dichtendewerking,eenmeeraardskarak-ter,waarwijietstegenovermoetenzettenomeenverstarrendewerkingtevoorkomen.Daartegenoverstaandemeervoudigonver-zadigdevetzuren(omega-3en-6)dieeeninstabielenvluchtigkarakterhebben,meereenhemelsewerking,waarwijookietsmeemoetendoenominbalansteblijven.Vettenuithetmidden(zoalsinolijfolieeninmelk-vet)hebbenhunwerkinginhetgebiedtus-sendezetweedualistischekrachten inenlatenonsmeervrij.WehoevenhetminderoptenementegenAhrimanenLucifer.Eenvrijheid die we kunnen benutten om zelflichtenwarmtevoorttebrengen.”

24DynamischPerspectief

Page 25: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

D Y N A M I S C H E K E U K E N

kust vanNoorwegenenSchotland. Erwor-den voor dit natuurgebied geen vergunnin-genuitgegeven.OokdeChinesewolhandkrabgedijterggoedindeWaddenzee.“DeChine-zenbetalenergoedvoor.Wekunnenzetochookzelfopetenendepalingmetrustlaten”,aldusBarbaradieeensveganistwasenzichsindszeJankent‘vegavist’noemt.

Op de NoordermarktEenvandemissiesvanJanenBarbaraisdeNederlandseconsumententhousiast tema-kenvoorschaal-enschelpdieren.Nietmak-kelijknuerzoveelaandachtisvoorvettevis.Schaal en schelpdieren bevatten namelijkweinigvet.Barbara:“Ikgaervanuitdatwan-neerjegoedgezondeet,zonderofmetwei-nigvlees, jehelemaalnietzoveelomega-3

nodighebt.Danhoefjedeverzadigdevettenniet te compenseren.” De producten uit deWaddenzeekomenuiteenschoonnatuurge-bied.Zoweldeharder,eenmiddelvettevis,endeschaal-enschelpdierenetenalgen,waar-doorzemindervervuildzijndanroofvissen.Schaal-en schelpdierenhebbenweinigvet,maar verhoudingsgewijs een hoog percen-tage omega-3 vetzuren. Barbara houdt vanlekkerenviadesmaakvanechtverseviswilze klanten overtuigen. “In de MiddellandseZeegebiedenwetenzewatlekkeris.”Bijdegedachteaanpaella liepmehetwa-ter indemondenbeginmeibezocht ikdeviskraamopdeNoordermarkt.Maarhelaas,doordehardewindwarenergeenkokkelsengeenscheermesjes.Maarwèldeeerstehar-der.Verseharder is te koopvanmei totenmetoktober.Endeeerstelamsoor.“Weheb-benhetmaar tweeofdriewekenper jaar,”glimtBarbaratrots.Endanmíjneersteoes-ters.Barbarapriktgaatjes indezakmetdegrotemetmodderbedekteoesters. “Zo zijnze een week houdbaar,” en ze schenkt mehaarlievelingsrecept.“Legzeopdebarbecue.Wanneerzegaanschuimen, jekleinebelle-tjeszietborrelenaandezijkant,danzijnzegoed.Halfgaar,alseenzachtgekookteitje.”

Bronnen: • Wat is er mis met vis – Dos Winkel• Nederlands Voedingsmiddelentabel -

Voedingscentrum • Raapsteeltje – Simone Kroon

Barbara (links) verkoopt zelfgevangen harder en zeebaars en zelf geraapte kokkels en Japanse oesters op de Noordermarkt in Amsterdam

(Foto: Ilse Beurskens – van den Bosch)

2010-3zomer25

Page 26: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Tekst: Anneke van Zoest, Stichting Appel & Ei

Politici beloven dat ‘het zoete’zalkomenalsweeerstdoor‘dezure appel heen bijten’. Op de‘Themadag Zoet’ van StichtingAppel&Eiop2juniweesdiëtistJohannesKingmaeropdathetbijonzekomstopaardeanders-om is:wewordenwelkomge-hetenmetzoetemoedermelk.

Ookdeeerstevastehapjeszijnzoet:papvangemoutegranenen puree van worteltjes met‘vruchtkwaliteit’ (het zoete isindeaardegebracht);afentoeeenkorstjebroodomoptekau-wen. Zo lerenwewennen aanhet verterenvankoolhydraten,legde JoannesKingmauit.Datis niet zo gemakkelijk. En wehebben koolhydraten wel hardnodigvoordeopbouwvanonzehersenen (Steiner betitelde dehersenen als ‘hard gewordenmelksuiker’) en onze darmen(onze darmenwordenwel ‘lit-

tle brain’ genoemd omdat zeergveelzenuwcellenbevatten).Koolhydratenhebbentemakenmethetbewustzijn,metwakkerkunnen zijn. Koolhydraten zijnnodig voor wat ons tot mensmaaktenzijndaarom‘voedingvoordetoekomst’(zoalsmine-ralenvoedingvoordeverretoe-komstzijn).In deze tijd, waarin we veelinformatie moeten verwerken,hebben we vaak behoefte aansnelle energie. Daarom is hetnietzogekdatkinderenwillensnoepen, instinctmatig is datjuist gedrag.Altijd zoete kool-hydraten eten, put op langeretermijn je energie uit en gaatten koste van de vruchtbaar-heidendaarmeedevoortplan-ting.Zoetheeftnietstemakenmet vitaliteit. De bloem vaneenplant,waarhetzoetezichmanifesteert, is ‘op sterven nadood’.Hetzoeteindevoedingisdrager van het geestelijke, datwattemakenheeftmet liefdeentoewijding.Datgeefjeom-

dat je iets liefswiltdoenvooriemandanders.Ietszoetszoujevolgens Johannes Kingma zelfmoetenbereiden(daneetjeermindervan…).Over de verschillende soortensuikers die er zijn vertelde deuit België afkomstige medicusGeert Verhelst. Geraffineerdesuikers en kunstmatige suikersinlightproductenhebbenkwa-lijke gevolgen. Ook legde hijuitwelke suikers jebeter kunt

gebruikenbijdiabetes,overge-wichtenandereaandoeningen.Honingisheeftbijzonderekwa-liteiten,verteldeBD-imkerAn-nie Varekamp. Zoals bijen zichtendienstestellenaanhetge-heel,doetzijdatook:zehoudthaarbijennietvoordehoning,maarterondersteuningenver-sterkingvandebijenpopulatie.

Deze dag werd mede mogelijk gemaakt door de BD-Vereniging.

Themadag Zoet van Stichting Appel & Ei

Eerst het zoete…

In Dynamisch Perspectief 2010/ nr1 heeftukunnenlezendatBD-boerderijRuimzichtde Ekoland Innovatieprijs 2010 heeft ge-wonnen. Maar wie wordt de winnaar van2011? U kunt nu al bedrijven voordragen,diehetvolgensuverdienenominhetzon-netjetewordengezet.Opwww.ekoland.nlvindt u een aanmeldingsformulier. De jurymaakt een keuze uit de ingevulde formu-lieren.Iedereenmagbedrijvenvoordragen.

Ekoland Innovatieprijs

26DynamischPerspectief

Page 27: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

De jongeren-enquête Karin Stolk, bestuurlid van deBD-Vereniging,enEstherMaar-senwilleneenjongerenafdelingoprichten binnen de BD-Ver-eniging. Om het enthousiasmetepeilenenomnieuweideeënteverzamelenhebbenzeinhetvorigenummervanDPeenen-quêtegeplaatst.Zehebbenbij-na30reactiesbinnengekregen.Karin enEsther reageren: “Hetdoetonsveelplezierdeenthou-siastereactiestelezen.Deant-woordenopdevragenzijnzeeruiteenlopend.Tochisereenlijnintezienrichtingontwikkeling:veeljongerengevenaandatzeontwikkelingbelangrijkvinden.Daarnaastkomtooknaarvorendat de biologisch-dynamischelandbouw weinig bekendheidheeft en dat daaraan gewerktmoet gaan worden. Er zijn aleen aantalmensen die gezegdhebbenmeetewillengaanor-ganiseren en denken.” Wil jijditook?Jebentnogsteedsvanharte welkom om de enquêteintevullenop www.bdvereni-ging.nl/projecten.php.

33 jaar geleden gaf MichielRietveldvoorheteerstdeom-scholingscursus: een tweeja-rige cursus voor mensen die‘iets’ met BD-landbouw wil-den. Het eerste jaar vondende lessen (één dag per week)nog plaats op de Warmonder-hofbij Tiel, inhet tweede jaarkon de opleiding zich worte-len op het nieuw opgerichteStudiecentrum Kraaybeekerhofin Driebergen. In de loop derjaren hebben honderden men-sen deze opleiding bij MichielRietveldenzijnmede-docentengevolgd. Zijn uitgangspunt: deontwikkelingvanjebedrijfgaathand in hand met je persoon-lijkeontwikkeling.Daaromwasernaastlandbouwvakkenaltijdveelaandachtvoorfilosofischeenandereachtergrondvakken.Ruim tien jaar geleden ont-stond samenwerking met deWarmonderhofinDronten(on-derdeelvanhetGroenhorstcol-lege). De omscholingscursusging verder als deeltijdoplei-dingbiologischeenbiologisch-dynamischelandbouwonderde

parapluvanhetGroenhorstcol-lege.Leerlingenkondendeop-leidingzowel inDrontenals inDriebergenvolgen.Steedsmeerleerlingenkozenvoordegoed-kopere versie in Dronten. VoorMichieleentekendatzijn‘kind’opeigenbenenverdergaat.Na33 jaarneemthijafscheidvanzijnopleiding.Endatbetekentvoorhemook:ruimtevoorietsnieuws.Insep-tembergaathijmeteennieuwecursus van start, de eenjarigeleergang ‘BD landbouw, voe-ding en voedingskwaliteit’,die de deelnemers handvat-tenbiedtom tot eenmoderneen respectvolle omgang metde aarde te komen. De cursusis gericht op mensen die zichwillenverdiepen inbiologisch-dynamische voedselproductie,maardienietzelfdelandbouw-praktijk in willen. Handelaars,winkeliers, winkelmedewerkersenkokskunnenmeerlerenoverde achtergronden van de pro-ducten waar ze mee werken.Voor docenten die inzien datlandbouw, voedingengezond-

heideenbelangrijkthemaisinonderwijs en opvoeding is deleergangook vanharte aan tebevelen en voor beleidsmede-werkers die zich bezighoudenmet landbouwontwikkelingen voedingskwaliteit. De les-sen zijn meestal op LandgoedKraaybeekerhof in Driebergen;enkele lesdagen vinden plaatsopBD-bedrijfdeHorsterhof inDuiven. Vanaf 18 septemberstartdeleergang,op20zater-dagen in 2010 en 2011. Voormeerinformatieenaanmelding,zie www.kraaybeekerhof.nl. Dekosten (incl. lesmaterialen enlunch)bedragen€1.975.

Nieuwe BD cursus op Kraaybeekerhof

2010-3zomer27

Page 28: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

In het vorige nummer stond

een Dynamisch Portret van De

Buitenplaats. Boer Bram Borst

zei daarin: “Wat Steiner met

preparaten doet, doe ik met

meditatie. Omdat het moet ga

ik dit jaar beginnen met pre-

paraten. We hebben bedacht

om daar een hele dag van te

maken die vooral in het teken

staat van meditatie en omdat

het moet spuiten we aan het

eind van de dag de prepara-

ten over het land.” Zijn col-

lega Oebele van der Lei schreef

daarop een open brief. Op ver-

zoek van de redactie schreef

Bram een reactie.

BesteBram,Graag wil ik persoonlijk reage-ren op jouw uitspraken in hetbedrijfsportret van DynamischPerspectief in de preparaten-gebruik-discussie. Als ik zo,tottweekeertoe,leesdatjeomdathet moet preparaten uitbrengten dan concludeert dat je dateigenlijknietwil,danisdatergpijnlijk.Iklaatiedergraaginzijneigen vrijheid want ik wil nie-mand ergens toe dwingen totiets wat men niet wil; ik ont-moet mensen graag in weder-zijdse vrijheid. Er moet volgensmijnietsenalhelemaalnietvanSteinerofwatwijdenkendathijnugezegdzouhebben.Niemandmoet zich aansluitenbij de bi-ologisch-dynamischelandbouw.Daarkunnenwetochzuiveroverzijn:eenItaliaansrestaurantge-bruikt basilicum in de keukeneenChineesserveertgeenhuts-pot en een klassiek ballet gaatgeen avondvullende tangoshowgeven.AangeslotenbijdeBDstajeop

de schouders vaneenantropo-sofischwerkgebied.Erzijnheelveel EKO boeren die EKO zijnomdat ze geen preparaten endergelijkewillengebruiken;metmijnrespectidemzijnerdienietbiologisch-dynamisch aange-sloten zijn en toch preparatengebruiken, kan ook. Persoonlijkstaikerachterdatpreparaten-gebruikverplichtisbijbedrijvendiezichbijDemeteraansluiten;dat is een afspraak waar iedervrijvoorkiest.Ikwilgraagdui-delijkheid om het vertrouwenvan de consumenten waard tezijn. Als Demeter/biologisch-dynamischbedrijfkrijgtdeboerhetvertrouwenvanklantenombepaalde specifieke, concretemaatregelen te nemen. Jij wildie maatregelen niet. Hoe zouhet voor je zijn om voor hetEKO-merktekiezen?

Vriendelijkegroet,Oebele van der Lei, boer-werk-begeleideropdeNoorderhoeve

Bram’s antwoord:HoiOebele,Vooronsisbiologisch-dynami-sche landbouw een landbouwwaarbij je voedsel produceertmet Dynamische kwaliteiten:het verzorgen van het gees-telijke aspect van de natuur.Voedsel produceren met le-venskrachten. Een balans zoe-ken tussen het etherische, hetastrale en het fysieke. Dit isbest moeilijk en daarom heeftSteiner ons daarvoor handvat-tengegeven.Endat isheelergfijnmaarerzijn natuurlijk ook andereme-thodes. Als een Indiase boerwerktmetzijnkoeienenplan-ten en daarbij ook de geeste-lijkekrachtenverlevendigtdanis die man of vrouw in mijnogen bezig met biologisch-dynamische landbouw. En alsdieIndiërdatdoetopeendoorhem geleerde boeddhistischemanier, is dat helemaal goed.Hetgaatomdekern,hetdoel,datwatjewiltbereikenenhet

Open brief van Oebele van der Lei aan Bram Borst:

Preparaten omdat het moet?

28DynamischPerspectief

Page 29: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

isalleenmaarmooialsdewegerheenvooreeniederandersis.Dat houdt het levendig. Dezemenszoudenwemetopenar-menmoetenontvangeninonzebiologisch-dynamische vereni-ging.Alswemensenuitsluitendie het anders doen of willendoen dan stagneren we. Onzemaatschappij werkt al te veelmet hokjes en ik zie dat datheel beperkend werkt. Ook bijmijzelf.Alsweindetoekomsteenland-bouw willen in samenwerkingmet natuur, plant ,dier en desubtielezeerfijneenergetischewereldomonsheendanmoe-tenwedatSAMENdoen.Metiedereenopzijnmanier.

Vriendelijkegroet,BramBorst

Kunst & Koe

Kunst&Koe is een jaar-

lijks terugkerend zomer-

evenement: een samen-

werkingsproject tussen

kunst, wetenschap en

boerenbedrijf. Het thema

van dit jaar is ‘Koeien

hebbenhoorns’.

KunstenaarHermanSmithheeftzichdoorditactueleonderwerplateninspireren.ZijnschilderijenzijndehelezomeropBD-boer-derijdeNovalishoeveopTexeltebewonderen.Defeestelijkeope-ningvindtplaatsopzondag18julimeteenvoordrachtvanTonBaars (hoogleraar biologisch-dynamische landbouw inKasselen gespecialiseerd in koeien enhoorns, zie pag. 18), muzikaalverteltheater en een diner vaneigen producten. Boer Meine

Koopmanszet zijndeurenopenvoor dit bijzondere evenementenzalvanuitzijndagelijkseom-gangmetkoeien sappigeanek-dotes vertellen. De kok van DeNovalishoevelaatzichinspirerendoordeoogstvanhetbedrijfenserveert een diner. TroubadourBert van Baar vertelt en zingtover het Noord-Hollands land-schap.De hele zomer tot en met deherfstvakantie is er een afwis-selend familieprogramma metworkshopskoeientekenen,vlie-gersmaken,sieradenmakenvanje lekke fietsband en muziek-optredens met Koeiensprookjesuitallerleilanden.Op18en19septembervindteen‘Beleef-enSchilderweekend’ plaats: met

wetenschapper Ton Baars kuntuoponderzoek,metkunstenaarHermanSmithkuntuschilderenen met boer Meine Koopmanskuntudepraktijkbeleven.Voor de feestelijke opening op18 juli is tijdig reserveren aante raden. Het begint om 14.30uureneindigtom20.30,zodatu de laatste boot kunt halen.Entreevoorhetheleprogrammavan lezing,expositie,diner incl.drankjes en theateroptredenbedraagt € 45,-. Nadere infoen reserveren bij Galerie Ver-teltheaterDeWisseling,MarjanBoontjes 06 51509775; [email protected]. Nadere infoKunst&Koe:www.dewisseling.nl,www.novalishoeve.nl.

2010-3zomer29

Page 30: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

DeveehouderijisinEuropaver-worden tot een beschamendevee-industrie,staatinhetma-nifest ‘Pleidooi voor een duur-zame veeteelt’, dat honderdwetenschapperseindaprilpre-senteerden.Deinitiatiefnemersvinden dat er niets terecht isgekomenvanallemooieaanbe-velingendiedecommissieWijf-

fels in2001deedoverdetoe-komst van de veehouderij. Deoproep krijgt veel weerklank:inmiddels hebben 250 hoogle-rarenhetpleidooiondertekend,endatzijnnietalleenprofesso-renuitdehoekvan landbouw,voeding,milieu,gezondheidenethiek, maar ook profs in derechten, de archeologie en de

letterkunde.Daarnaaststaanerbijna 500 handtekeningen van‘gewone’ wetenschappers, 350van bedrijven en organisaties,60vanboerenen190vanide-ele organisaties of belangen-groepen. Ook ondertekenen?Kijk op www.duurzamevee-teelt.nl.

Phileen’scolumn

Ooit had ik een vriendje datcommunistwas. Zonuendanging hij een paar dagen wegom gestaald en gekaderd tewordenvoordeonvermijdelijkeaanstaandeklassenstrijd.Reuzeinteressant vond ik dat, maarhijwildeer,gestaaldalshijwas,nooitteveeloverkwijt.Opeendag had ik preisoep voor hemgekookt. Al mijn verliefdheidenkookkunstzatenindiesoep.Hijatervan,neehetwasmeervreten,maardatmetmijnogenvan nu. “Vind je het lekker,”waagde ik. “Lekker?”, vroeghijnurks. “Doe toch niet zo bur-

gerlijk.Wemoetenonsvoedenvoordestrijd.Etenmoetvoed-zaamzijn,nietlekker….”Afgeknapt, hijmoet het knap-pen haast gehoord hebben,hoewel hij daar vast en zekerniet op lette. Op dat momentwistikheelzekerdatdezejon-gennietsvoormijwas.Enhetcommunismehadopdatzelfdemoment ook afgedaan. Mijnliefde voor lekker eten bleekbestendiger.Eenpaarwekengeleden kwamik een oude kennis tegen. Hijvertelde me dat hij zich jaren-lang gevangen had gevoeld in

eenongeïnspireerdhuwelijk.EenbijzonderdetailvanzijnverhaalvondikdathijindietijdalleenHollandse pot lustte en verderwasalleonbekendeetenvieseneng.Hijisinmiddelsgescheiden,heeft een nieuwe vriendin enhetmeest opmerkelijke: hij eetallesengenietervanomnieuwegerechtenteproeven.Datvindiktochzobijzonderaaneten; het lijkt wel of de keuzevanjeetenweerspiegelthoejeinhetlevenstaat.Mijnoommetzijn strak omlijnde wereldbeelddierauwkostkonijnenvoervindten rijst iets voor spleetogen.

Mijn levenslustige nieuwsgie-rigevriendindieopeenmenu-kaart steevast uitkiest wat zenietkent.“Spannend,danproefikweerwatnieuws,”vindtze.Eten…,watzouhetsaaizijnalshetalleenmaarvoedzaamhoefttezijn.

Phileen Meertens heeft met haar man een biologisch-dynamisch akkerbouwbedrijf in Hensbroek. Ze zit namens het netwerk van vrouwenorganisaties 4 VO in de Raad van Toezicht van Biologica.

ETENALSSPIEGEL

Pleidooivoorduurzameveeteelt

30DynamischPerspectief

Page 31: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Het Ministerie van LNV stelt een halfmiljoeneurobeschikbaarvooractivitei-tenophetgebiedvanduurzaamvoed-sel. Bijvoorbeeld: ouders die op schoolgaan koken met duurzame producten,kinderen die het verschil leren tussenfair trade en biologisch of mensen dieinwonersvandestadinverbindingwil-

lenbrengenmetdevoedselproductieinde streek. Een aanvraag indienen kanvan 1 juli tot 31 juli. Alleen niet-com-merciële organisaties kunnen meedoen.Deprojectenmoeteneenpublieksgerichtofopenbaarkarakterhebben.Ziewww.minlnv.nl en zoek met het trefwoord‘Voedselinitiatieven’.

Het Boergondisch feestmaal vindt voor de vierde keer plaats. Tussen 23 mei en 26 september kan ieder-een aanschuiven aan lange tafels in de schuur of op het land, op het erf van biologische boeren in verschil-lende streken van Nederland. Chef-kok Caspar Bürgi van het RTL4 tele-visieprogramma ‘Koffietijd’ en andere chef-koks bereiden speciaal voor deze gelegenheid een bijzonder drie- of viergangen menu met de dagverse biologische oogst van het land: sei-zoens- en streekgebonden eten op zijn best! Een excursie over de lan-derijen maakt onderdeel uit van het culinaire programma. Kijk voor alle informatie op www.vaneigenerf.nl

Dineren op het boerenerf Subsidie voor voedsel-activiteiten

Vanaf nu kunt u zich aanmelden voordeWeekvandeSmaak2010.Zie:www.weekvandesmaak.nl.AllegroteenkleineactiviteitendieaansluitenbijhetSmaak-handvestzijnwelkom.VanspecialeWeekvandeSmaak-menu’sindebedrijfscate-

ringtotenmeteenproeverijineenboer-derijwinkeleneenworkshopineenkook-studio. Het mooist is natuurlijk als uwactiviteitpastbijhetthemavanditjaar:‘Smaakfruit’,metspecialeaandachtvoorderolvanbijenenimkersbijdefruitteelt.

Start inschrijving Week van de Smaak

(Fot

o: D

ick

Bosc

hloo

)2010-3zomer31

Page 32: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

>>zieeldersinditnummer

Vanaf nu tot 26 september>>Boergondisch feestmaalDinerenbijdebiologischeboer,ziewww.vaneigenerf.nl;ziepag.3126 juni >>

Open dag bij Wim van Grasstek25jaarimkerijDeZwarteBij,zie www.bdimkers.nl;ziepag.8

6-9 juliZomerweek NatuurwezensVraag je jeal een tijdjeafwatnatuurwezens eigenlijk zijn?Ofhet échtwaar is dat zebe-staan en er geen sprake is vanfabeltjes?Doedanmeemetdezomerweek op Kraaybeekerhof,waar Michiel Rietveld je laatkennismaken met de elemen-tenwezens. Voor iedereen meteen gezonde dosis scepsis diezich tóchdurft te verwonderenoverdatwatnietstoffelijkis.Zie www.kraaybeekerhof.nl

18 juli >>Feestelijke opening Kunst en KoeFeestelijkeopeningKunst&KoeOpening expositie met lezingvanTonBaars,theaterendinerop BD-boerderij de Novalis-hoeveopTexel,ziepag.29.Zie www.novalishoeve.nl.

2 augustusZomerweek flowformsFlowforms zijn schalen waarwater doorheen stroomt. Devormvandeschaalzorgtervoordat het water in een liggende8-vorm ritmisch heen en weerbeweegt. In deze zomerweekkunjeonderleidingvanbeeld-houwer Ernst Cats flowform-schalen boetseren die niet al-leenmooizijn,maardieook jetuinwater vitaliseren. Ziewww. kraaybeekerhof.nl

14-21augustusI met an Angel in Por-tugalEelcoSchaap,BD-voorlichter inde jaren 80, heeft in Portugaleen biologisch-dynamisch pa-radijsje opgebouwd (zie Dyna-misch Perspectief 2009/nr 5),Dominio Vale do Mondego. ‘ImetanAngelinPortugal’iseenkunstfestival met Nederlandseen Portugese kunstenaars, ar-tiesten en musici. Kunst in deruige natuur van natuurparkSerra da Estrela. Voormeer in-formatie,ookoveranderework-shopsenactiviteiten:www.do-miniovaledomondego.com

2, 3 en 4 septemberFlowforms boetserenKunstenaarErnstCatsgeefteenweekendworkshop ‘Flowforms

maken’ op tuinbouwbedrijf DeOmmuurdeTuin inRenkum.Deworkshop is van vrijdagavondt/mzondag.Ziewww.ommuur-detuin.nl.

1, 15, 29 sept en medio oktoberLezingencyclus ‘Bewust-zijn in bedrijf’Kraaybeekerhof Academie enBewust Bedrijf (Jaap Vermue)organiseren de Lezingencyclus‘Bewustzijninbedrijf,leiderschapvoor de nieuwe wereld’. Hierinstaannieuwleiderschapennieuwondernemerschap centraal. Nietlanger zijn eigenbelang en egorichtinggevend. Winst is geendoel,maareenlogischgevolg.1september: Manfred van Doorn:principes van duurzaam on-dernemen; 15 september: JaapVermuë: leiderschap voor eennieuwe wereld; 29 september:PeterToonen:2012,hethartalshoofd van ieder bedrijf; mediooktober:AnnemariekeNagel:dezevenessenties van leiderschap.Plaats:LandgoedKraaybeekerhofte Driebergen. Meer informatie: www.bewustbedrijf.nl.

17 september >>Discussie over hoornloze Demeter koeienOm 10.30 uur op de Warmon-derhofinDronten;Ziepagina19

18 en 19 september >>Beleef- en Schilder-weekendInhetkadervanKunst&Koe(ziepag.29)kuntuoponder-zoekmetwetenschapperTonBaars,schilderenmetkun-stenaarHermanSmithendepraktijkbelevenmetboerMeineKoopmans.Ziewww.novalis-hoeve.nl

18 sept 2010 - 20 juni 2011 >>Bd landbouw, voeding en voedingskwaliteitEennieuweeenjarigeleergang,ziepag.27.Meerinfo:www.kraaybeekerhof.nl

19 t/m 26 september >>Week van de SmaakDe Week van de Smaak is eennationaal evenement met hon-derden grote en kleine lokaleactiviteitenwaarin‘smaak’cen-traal staat, enwaarinambach-telijkestreekproducten,seizoen-sproducten enbiologische voe-ding de hoofdrol spelen. Meerinfo:www.weekvandesmaak.nl.

25 sept tot 4 decKraaybeekerhof spre-kerscursusWegens succes herhaalt Mi-chielRietvelddesprekerscursus(zietoelichtingopdeagendainDP2),vooriedereendiegeregeld

32DynamischPerspectief

Page 33: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Zaadmultinationals vragen nietalleen patenten aan op gene-tisch gemodificeerde gewas-sen, maar ook op planten- endierenrassen die via conven-tionele veredeling en fokkerijzijn geproduceerd. In recentepatentaanvragenclaimenMon-santo,DuPontenSyngentazelfshet exclusieve eigendomsrechtop de oogst en afgeleide voe-dingsproducten als melk, boteren brood. De wereldwijde coa-litie No Patents on Seeds roeptiedereen op een petitie te on-dertekenen die deze ontwikke-lingeenhaltwil toeroepen.Dehele voedselketen van zaadjetot eindproduct dreigt ondercontrole te komen van slechtsenkelemultinationals;eenzorg-

wekkende machtsconcentratiedie een gevaar vormt voor debiodiversiteit,dezelfstandigheidvan boeren en de wereldwijdevoedselvoorziening. U kunt deoproep tekenen tot 20 juli opwww.no-patents-on-seeds.org.DaarnavindtbijhetEuro-pese Patenten Bureau (EPO) deslotmanifestatie plaats van deWereldwijde Actiedagen tegenPatentenopZaden.OokhetDuitsebiologischezaad-bedrijf Bingenheimer SaatgutAGiseenactiegestartombijdeEUaandachttevragenvoorhettegengaan van de monopolise-ring van de zaadgoedbranche.Op www.bingenheimersaatgut.dekuntueenhandtekeningen-lijstdownloaden.

vooreengroepstaatomietste vertellen over een BD-thema.Hetiseenhelekunstomovereeninzichttespre-kendatjousterkbeweegtenwaarjeheelenthousiastoverbent,opzodanigemanierdatanderenerdoorgeraaktwor-denenermeeverderkunnen.Vijf woensdagen van 14.30tot21uuro.l.v.MichielRiet-veld. Plaats: Kraaybeekerhofte Driebergen. Kosten: 525euro pp incl. diner. Aanmel-den: www.kraaybeekerhof.nl, 0343-512925 of [email protected]

29 septemberThemadag Zout en MineralenLezingen en proeven vanverschillende zouten. Welkewerking hebben verschillen-desoortenzoutenmineralenoplichaamengeest?Ookhetziektebeeldhypertensiekomtaan de orde. Spreker is o.a.JeroenvanWieren, eigenaarvan Salsamentum, de Zout-kamer. Plaats: Kasteel Groe-neveld te Baarn. Kosten: €125,=incl.koffie,thee,lunchensyllabus.Meerinfo:www.stichtingappelenei.nl

15 t/m 17 oktoberKook- en Doe-weekendThema: ‘het behoud van le-venskrachten in de voeding’.Op het programma staanonder andere melkzuur fer-menteren en een lezing vanGuurtje Kieft over Natuur-wezens. Plaats: Het ZeehuisinBergenaanZee(NH).Info:www.stichtingappelenei.nl

3–14 novemberReis naar Sekem in EgypteRuim20jaargeledenstichtteIbrahim Abouleish het be-drijfSekemopeenkaalstukwoestijninEgypte.Nuisheteenbloeiendebiologisch-dy-namische onderneming metgroente, fruit, kruiden, thee,koffie, katoen en koeien,waarmeerdantweeduizendmensen werken op het landofindeeigenfabrieken.Brandaanreizen organiseerteenreisnaarSekemennaarandere bezienswaardighe-den in Egypte. Voor meerinformatie, kijk op www.brandaanreizen.nlofbelDickBlokker,026-4426619.

Stop Monsanto-sering van zaad

De succesvolle burgerpetitievoor eenverlagingvanhet6%btw tarief op biologische pro-ducten gaat Europa in. Via dewebsite www.organicpetition.eu kunnen alle burgers van deindividuele lidstaten de petitietekenen.Bijhetbereikenvan1miljoengeldigehandtekeningenzal deze petitie aan het Euro-

pees Parlement aangebodenworden.DeNederlandsebijdra-ge is nu al 170.000 handteke-ningen.DeNederlandsepetitie-actiezetdezestapnaarBrusselomdatbtwverlagingalleendaarbeslotenkanwordenEnomdathet biologische certificerings-enregelsysteemuiteindelijkeenEuropeesgeldendsysteemis.

Bio BTW-vrij gaat Europees

2010-3zomer33

Page 34: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Nieuwerubriek:

BDJUWELEN

Je hebt van die momentenwaar je evenhelemaal stilvanwordt.Jehebthetge-voel dat alles klopt. Of jeweet je verbonden met demensen, de dieren, de gewas-senendenatuuromjeheen.Ofjedenkt gewoon: wat is dit ontzet-tendmooi!Eenvoorbeeld:eenboergafzijngraanvoorhetzaaieneenzaadbadenzag,toenhijzijnhandbovenhetgraanhield,hoenatuur-wezensrondzijnvingertoppentril-den.Eneenimkerzageenbijlan-denopdemouwvanzijnblouseenhijwist:erisietsmis,ikmoetnaarmijnvolkentoe.Kleinewondertjes,die raken aan de essentie van deBD.Voordezenieuwerubriekhorenwe graag uw momenten van ver-wondering. Wilt u iets insturen ofvertellen door de telefoon? Neemdan contact op met Ellen Winkel,[email protected],0344-645420.

DYNAMISCH PERSPECTIEF 2010 - zomer - nr 3

Dynamisch Perspectief is het ledenblad van de BD-Vereniging en verschijnt 5x per jaar. ISSN 1389-7438

Redactie Ellen Winkel (hoofdredactie), Andries Palmboom, Wim Goris, Jan Saal, Luc Ambagts, Jorien Quirijnen

Sluitingsdatum kopij 18 augustus (agendaberichten tot 6 sept). Graag vooraf overleg, tel. 0344-645420 of [email protected]. De redactie houdt zich het recht voor stukken in te korten, te bewerken of te weigeren.

Copyright BD-Vereniging. Overname van artikelen alleen met voorafgaande toestemming van de redactie.

Coverfoto Wim van Grasstek leert cursisten hoe je een bijenzwerm schept (Foto Wim Mourits)

Vormgeving Fingerprint, Witzenhausen DE, Gerda PetersDruk Meerpaal Grafimedia, Tiel

Wisentweg 128251 PC Drontentelefoon 0321 315937fax 0321 [email protected]

De BD-Vereniging werkt aan de ontwikkeling van de biologisch-dynamische landbouw en voeding door ontmoetingen, scholing, onderzoek en publicaties. Ze werkt samen met o.a. Stichting Demeter, Stichting Grondbeheer BD-landbouw, Stichting Warmonderhof, Stichting Biologica en de Antroposofische Vereniging in Nederland.

Bestuur Albert de Vries (voorzitter), Ruud Hendriks, Karin Stolk, Isabel Duinisveld

Medewerkers bureau Luc Ambagts (beleidsmedewerker), Bram Gordijn (secretariaat en boekhouding)

BD-beroepsontwikkeling Boeren en tuinders die belangstelling hebben voor BD-beroepsontwikkeling, intervisie of coaching kunnen contact opnemen met Luc Ambagts op het bureau.

Preparatenwerkgroep De preparatenwerkgroep begeleidt het maken van de biologisch-dynamische preparaten. Bij de werkgroep zijn preparaten te bestellen via: preparaten@bdvereniging. nl. Vermeld altijd

uw naam, adres, telefoonnummer en de hoeveelheid gewenste preparaten. Betaling op rekening. Een prijslijst van preparaten en materialen vindt u op www.bdvereniging.nl. Preparatenwerkgroep p/a Stichting De Wederkerigheid, Hoofdstraat 22, 3972 LA Driebergen, 06-47235401 (voicemail)

Lidmaatschap € 35,-/jaarJongerenlid (t/m 23 jaar): € 15,-/jr Beroepslid: € 200,-/jr Gekoppeld beroepslid:€ 35,-/jr (voor volgende beroepsleden van hetzelfde bedrijf). Een lidmaatschap wordt jaarlijks stilzwijgend verlengd, tenzij u vóór 1 december van het lopende jaar heeft opgezegd. Aanmelden als lid kan via het bureau of via de website www.bdvereniging.nl.Bankrekening voor contributie 147485 tnv Ver voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding, IBAN: NL 04 INGB 0000 147485, BIC: INGBNL2A

Schenkingen en legaten De inkomsten van de vereniging bestaan uit de contributies van leden. Daarnaast ontvangt ze jaarlijks uw warme giften. De BD-Vereniging is erkend als Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) Legaten zijn geheel vrij van successierecht. Schenkingen zijn vrijgesteld van schenkingsrecht. Wilt u meer informatie, belt u dan even met het bureau.

colofon ledenservice

Doe mee!en steun de BD

Word nu lid:bel 0321 315937

of kijk opwww.bdvereniging.nl

34DynamischPerspectief

Page 35: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Jorien Quirijnen, Stichting Demeter

Hetbeeldvaneenstierwasvoormijgekleurddoor de culturele traditie van het Spaansevolk.Ikwoonde,werkteenstudeerdeenkelejaren in Spanje en zag stieren daar alleenmaar op afstand: de stierenlopen in Pam-plonaende toreadors inMadrid, diebij dezwarteduivelsscherpeklemmenopdeballenzetten.Hoepijnlijkerdeklem,hoedollerdestier,hoeheldhaftigerdeherenhunmacht-wellust mogen tonen aan het opzwependepubliek.Misleidenderodedoekjesenpotsier-lijkeschijnbewegingenvandetoreadorma-kendathijdestieruiteindelijkaanzijnsabelkanrijgen.NukijkiknaardejongstevandedriestierenopboerderijRuimzichtindeAchterhoek.Hijisdeeerstediezijnhoornsmochtbehouden,verteltboerGerjoKoskamp.Voorzijnoudere

dekstieren had hij ontheffing aangevraagdom ze te mogen onthoornen. “Nu pas ismijnbedrijfinbalans,daarvoordurfdeikhetgewoon niet aan, was er op teveel vlakkenonrust.Eenstieriseenheelsensitiefwezen,diegaataandehaalbijdisbalans.Datkunjeniethebben,opeenbedrijfmetzoveelpas-santen.”Wateenkolossaalmachtsvertoon,diejong-stestier.Spieren,massa,markanteenpuntigehorens,uitdeglimmendeneusgatenkringeltademomhoogdeluchtin.Deringinzijnneuszoueentekenkunnenzijnvanonderdanig-heideneenschikkinginzijnlotalsgetemddier. Maar niets in dit dier toont onderge-schiktheid. We lopen door en komen bij detweededekstierindewei,omringddoortweeschonejongedames.Zonderhoornsmaarinzijn stier-zijn minstens even waarachtig. Ik

houdlievereenbeetjeafstand,deomheininglijkt me wat fragiel. Wat loeit hij luid. “Hijheeftgoedindegatendatervreemdgezel-schap is”, zegtGerjo.Danstapthijgewoondeweiin,looptnaardekolostoeenmaaktcontact.“Datdoeikiederedageven,zoroe-penwe iederedagevenonze verstandhou-dinginbeeldenblijfthetevenwichtig.”Alsofhij zijn woorden kracht wil bij zetten gaathijpromptophethoofdvandestierzitten.Behoedzaamendoortastendtegelijk,schuiftGerjometzijnzitvlakopdebredevoorkantvandekop,beidenkijkendezelfdekantop.De stier schommelt zachtjes wat heen enweer,waarbijdevoetenvanGerjolosvandegrondkomen.Overgaveenvertrouwensierenditmoment.Dezeboer isdebaas.Hij temtzijnstiermetliefde.Voormijishijmachtigerdandetoreador.

B D j U W E L E N

Hoe een boer een stier temt

2010-3zomer35

Page 36: Dynamisch Perspectief 2010 - 3

Ontdek waar de melk voor uw product

vandaan komt op www.zuiverzuivel.nl !

Kies uw product, voer de houdbaarheids-

datum en productiecode in, en u krijgt te

zien bij welke boer de melk in uw product

onder andere vandaan komt.

De natuur doet haar werkHier laten we de koeien in hun waarde, want de natuur is sterk en slim genoeg om het goed te doen. Ze mogen hun hoorns houden en ze bepalen zelf wanneer en hoe vaak ze naar de volautomatische melkrobot gaan. Dat geeft mij ook meer vrijheid en zo zie ik mijn gezin meer! Ze belonen ons met mooie, gezonde melk en ik hoop nog lang met ze te kunnen werken.’

Henk Brandsma van Ugoclooster in Bolsward.

Samen met de natuurwww.zuiverzuivel.nl

Ontdek de herkomst

ZZ DynPers 0610 Brandsma-6721.in1 1 31-05-2010 14:26:30