Duurzaam Aanbieden en Inkopen

28 januari 2009 De kunst van risicomanagement in de bouw

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw 21 voorbeeldprojecten uit de praktijk

Bouwend Nederland

Zilverstraat 69

Postbus 340

2700 AH Zoetermeer

t 079 3 252 252

f 079 3 252 290

i www.bouwendnederland.nl xxxx

xxxx

x

3

Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw21 voorbeeldprojecten uit de praktijk

© Bouwend Nederland

Zoetermeer, april 2011

54Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw

21 voorbeeldprojecten uit de praktijk

Inhoudsopgave

Van Voorschrijven naar Uitvragen 6

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde 8

Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham 10

Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie 12

Aanbesteding 61 energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft 14

Vierhonderd duurzame woningen in de Boxtelse wijk In Goede Aarde 16

Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod uitgefilterd 18

Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen in Veenendaal 20

Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad 22

Duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen 24

Duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardije 26

Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en gekoeld vanuit de bodem 28

Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum Hardenberg 30

Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en comfortabel? 32

Solids: flexibiliteit ten top 34

De duurzaamste wijk van Uden: Velmolenbuiten 36

Vaste ketens zijn het sterkst: groot onderhoud in Alkmaar 38

Alle ruimte voor de natuur op de Zuiderklip in de Biesbosch 40

Maastricht rolt Groene Loper uit; N2 wordt A2 42

Duurzaamheid leidend op De Weg van de Toekomst 44

Waterberging Weijerswold. Innovatief door eenvoud 46

TNT-Green Office in Hoofddorp 48

Colofon 50


21 voorbeeldprojecten uit de praktijkDuurzaam aanbieden en inkopen in de bouw21 voorbeeldprojecten uit de praktijk

Van Voorschrijven naar Uitvragen

Steeds duidelijker tekent zich een nieuwe markt af: de klant vraagt, daagt uit, de markt biedt aan. De bouw verandert, vernieuwt!

De moderne opdrachtgever weet heel goed wat hij/zij wil. De klant van de 21ste eeuw formuleert zijn/haar ambities, zet randvoorwaarden en prestatie-eisen op papier en daagt de markt uit om met een goede en duurzame oplossing te komen.

Bouwers van de 21ste eeuw zijn blij met de uitdaging die de klant hen biedt. Ze laten graag zien waartoe ze in staat zijn en staan garant voor de duurzame kwaliteit van hun werk. Steeds meer bouwbedrijven gaan de uitdagingen van de koplopers onder de klanten aan of ze nemen zelf initiatieven waarbij ze actief hun diensten aanbieden.

Slimme opdrachtgevers gaan in dialoog met de markt: er is veel meer mogelijk als de klant in gesprek gaat met de ondernemers die het project kunnen maken. Door met elkaar in gesprek te gaan en gebruik te maken van de expertise van alle betrokken partijen, door integraal aan te besteden, op gebiedsniveau, of door bouwen en beheren te combineren is meer mogelijk dan opdrachtgevers ooit voor mogelijk hielden.

Moderne klanten willen ook niet langer tot in detail gaan vertellen aan bouwen infrabedrijven hoe te bouwen. De inhoudelijke kennis is er ook vaak niet meer. Het inzicht groeit bij klanten dat de traditionele aanbesteding op basis van een bestek soms een tijdrovende, dure en weinig efficiënte manier kan zijn om een bouwproject te realiseren. Een advies aanvragen en een bestek laten maken kost tijd en geld en schakelt de inventiviteit en creativiteit van de markt uit.

Versneld door de kredietcrisis en de daarmee samenhangende bezuinigingsronden is er ruimte ontstaan voor nieuwe vormen van aanbesteden. EMVI, de Economisch Meest Voordelige Inschrijving, wint terrein in de infrasector en geïntegreerde contracten, Design & Construct en allerlei andere nieuwe contracten samenwerkingsvormen veroveren de woningen utiliteitsmarkt. Het rijksoverheidsprogramma Duurzaam Inkopen draagt ook bij aan deze ontwikkeling, evenals de door Prorail ontwikkelde CO2-ladder en duurzaamheidsmaatlatten als BREAAM en GPR-gebouwen.

Kort samengevat gaan we van voorschrijven (klant) en afwachten (bouwer) naar uitvragen (klant) en aanbieden (bouwer)

Samen komen we verderIn dit inspiratiedocument kunt u lezen over de ervaringen opgedaan in 21 duurzame bouwen infraprojecten. Of u nu opdrachtgever bent of bouwer, laat u inspireren door de koplopers. Het kan anders, het kan beter, het kan duurzamer!

Peter Fraanje, senior beleidsmedewerker Duurzaamheid Bouwend Nederland

Zoetermeer, 15 maart 2011



Die 10 jaar onderhoud is voor een PPS-project relatief kort, maar voor ons is het juist prima. We hebben nu nog onvoldoende inzicht hoe de luchthaven er na die periode uit zal gaan zien.

Geen moment spijtWe hebben geen moment spijt gehad van keuzes die we hebben gemaakt. We hebben laten zien dat PPS en DBFM-contracten van deze omvang voor kleine organisaties goed behapbaar en hanteerbaar kunnen zijn, dat ze snel tot stand kunnen komen en dat ze kunnen leiden tot een goed en duurzaam plan. Het gaat nu om een project van € 20 miljoen, maar het is de moeite waard om te onderzoeken of je een schaalsprong zou kunnen maken naar grotere projecten.”

Pilot PPS-light De aanbesteding van dit project is uitgevoerd in samenwerking met de PPS Kennispool van Rijkswaterstaat in Den Haag. Het is een pilot, die ook bedoeld is om ervaring op te doen met een light-versie van PPS, die geschikt is voor minder omvangrijke projecten. Na de Europese aankondiging in februari 2010 meldden zich acht partijen, waarvan er drie geselecteerd werden. De opdrachtgever presenteerde een programma van eisen en gaf ruimte voor een korte dialoog. De marktpartijen konden voor 70 procent punten verdienen met hun prijs; de resterende 30 procent werd bepaald door kwaliteit, waarbij duurzaam-heid een prominente plek innam. De winnende combinatie scoorde niet alleen met een prijs die ruim beneden het plafondbedrag van de opdracht-gever lag, maar toonde zich ook sterk op het gebied van duurzaamheid, management en project-organisatie. Ze maakte bovendien indruk met een slimme bouwfasering, waardoor er met vakantie-charters gevlogen kan blijven worden tijdens de werkzaamheden.

Minder kopzorgJos Hillen, directeur van Groningen Airport Eelde: “Toen ik hier kwam, had ik al positieve ervaringen met DBFM-contracten bij de aanbesteding van de A59. Ik voelde er dan ook niet veel voor om de traditionele weg van aanbesteden te bewandelen, zoals het plan was. Bij de PPS-aanpak doen alle partijen waar ze goed in zijn. We hebben ons als opdrachtgever beperkt tot het stellen van eisen, want als je je niet te veel bemoeit met het ontwerp, geef je de bouwer de kans om zijn eigen ideeën en oplossingen in te brengen. Het scheelt een hoop kopzorg, waardoor we ons kunnen blijven concentreren op onze kerntaak: de exploitatie van een groeiende luchthaven.

Overzichtelijk en toegankelijkPPS-projecten zijn vaak zeer gecompliceerd,

overgedocumenteerd en ondoordringbaar. Bij deze light-aanpak is het streven juist om het voor alle partijen zo overzichtelijk en toegankelijk mogelijk te houden. Bij een PPS is de standaardvariant ‘eerst bouwen, dan betalen’. Bij dit project betalen we 80 procent, gefaseerd, tijdens de bouw. De resterende

20 procent wordt betaald gedurende de tienjarige onderhoudsfase. Deze regeling zorgt er voor dat erveel minder ingewikkelde financiële constructies opgezet hoeven te worden en dat ook kleinere marktpartijen in aanmerking kunnen komen.

Groningen Airport Eelde wil groeien. Door de verlenging van een bestaande start- en landingsbaan

van 1800 naar 2500 meter verwacht de luchthaven aantrekkelijker te worden voor reisorganisaties

en passagiers- en cargovervoer. Een langere landingsbaan maakt de luchthaven geschikt voor

volledig beladen toestellen naar de meeste Europese bestemmingen. Naast de baanverlening is

ook onderhoud en verbetering van de bestaande baan nodig, en er moeten een nieuw platform, een

parallelle taxibaan en nieuwe taxiroutes worden aangelegd.

PPS Light bij uitbreiding Groningen Airport Eelde

OpdrachtgeverGroningen Airport Eelde

Bouwer Combinatie Dura Vermeer – Imtech

Bouwkosten€ 20 miljoen exclusief btw, waarvan 20 procent voor onderhoudsfase

AanbestedingPPS-constructie

ContractDesign, Build, Finance & Maintain Light

Meer informatiewww.groningenairport.nl

Publicaties Koenen, Ingrid: ‘PPS-light geschikt voor elk project’, Cobouw 11 december 2009.

Contact opdrachtgever Jos Hillen, directeur Groningen Airport EeldeE [email protected] T 050 309 70 01

Contact bouwerRonald Dirksen, directeur Ronald Dirksen, directeur Concessies en Gebiedsontwikkeling bij Dura Vermeer Divisie Infra B.VE [email protected] T 023 752 84 62

Geen kopzorgen voor de klant



de ontwikkelaars en daar gebruik van te maken. We hebben ook heel bewust niet om te veel details gevraagd bij de uitwerking van de ontwerpen: wan-neer je nu te veel vastlegt, kun je nieuwe ontwikkelingen in de komende jaren blokkeren.

Zoeken naar juiste rekenmethodeHet was lastig om een goede rekenmethode te vinden. In eerste instantie kozen we voor GPR Gebouw, maar we werden erop gewezen dat je daarmee het risico loopt innovaties uit te sluiten. GPR werkt met afvink-lijsten, en vinkjes kun je alleen maar zetten achter bestaande technieken. EPL laat meer ruimte voor innovaties, omdat het daar meer om de ambitie dan om de technieken gaat. Ik denk dat de combinatie van GPR en EPL goed heeft gewerkt, maar het is in ieder geval van belang om je te realiseren dat de keuze voor een methode dit soort consequenties kan hebben.”

Niet teveel vastleggen De gemeente Amsterdam werkt gewoonlijk met een openbare aanbesteding met bouwenveloppenme-thode, waarbij de grond gegund wordt aan de hoogste bieder. De gemeente heeft echter besloten dat 40 procent van Amsterdamse nieuwbouwprojec-ten tot 2015 klimaatneutraal moet worden. Daarna geldt dat voor alle nieuwbouw. Stadsdeel Noord besloot daarom duurzaamheid centraal te stellen in de ontwikkeling van Buiksloterham. Iedere kavel werd in de markt gezet voor een vaste prijs, waar-over niet onderhandeld kon worden. In een eerste ronde werd aan de deelnemers gevraagd om hun visie op duurzame ontwikkeling in het gebied Buiksloterham te formuleren. Een onafhankelijke jury, met Jan Terlouw als voorzitter, selecteerde op basis daarvan maximaal vier kandidaten per kavel. Zij werden uitgenodigd hun visie uit te werken tot een schets van het gebouw. Om de duurzaamheid van de ontwerpen meetbaar te maken, koos Stadsdeel Noord voor een combinatie van het GPR-systeem, EPL en een gemeentelijk rekenmodel voor energiebesparing. Duurzaamheidprestaties zijn doorslaggevend geweest bij de keuze voor de vier plannen: alle geselecteerde ontwerpen zijn klimaat-neutraal én flexibel, ook een belangrijke voorwaarde voor duurzaamheid.

Ruimte laten voor innovatiesFrodo Bosman, projectmanager Buiksloterham bij Projectbureau Noordwaarts: “We hebben hier in Buiksloterham laten zien dat het mogelijk is klimaat-neutrale gebouwen te ontwerpen tegen een normale grondprijs. In deze tender hebben we de ontwikke-laars alle vrijheid gelaten om hun eigen keuzes te maken. We hebben helder geformuleerd welke

prestatie we verwachten, maar de manier waarop ze dat realiseren is aan hen. Daarmee laten we ruimte voor nieuwe inzichten en nieuwe technieken. De bouwwereld weet echt veel meer dan wij, en ze zijn ook veel verder dan we denken. Het zou dus niet slim zijn als we zelf alles van te voren zouden bepalen. Het is beter om te vertrouwen op de kennis van zaken van

Buiksloterham is een verouderd industriegebied in het Amsterdamse stadsdeel Noord. De laatste

jaren hebben veel zware industrieën het gebied verlaten, waardoor lege kraters zijn ontstaan die

geschikt zijn voor nieuwe bebouwing. Nog altijd zijn er zo’n driehonderd bedrijven gevestigd, die

samen werk bieden aan zo’n drieduizend werknemers. Doordat juist de lichtere bedrijvigheid over

is gebleven, leent het gebied zich goed voor de combinatie van wonen en werken. Stadsdeel Noord

had de ontwikkelrechten op vier grote kavels te vergeven. Op elk daarvan moest een verhouding

van twee op één gerealiseerd worden tussen wonen enerzijds en bedrijvigheid en voorzieningen

anderzijds. Projectbureau Noordwaarts ontwikkelt dit project namens de gemeente Amsterdam

en stadsdeel Noord.

Duurzaam wonen en werken in Buiksloterham

OpdrachtgeverStadsdeel Amsterdam-Noord

Ontwikkelaars GTP Vastgoed, Heddes, Vink Bouw en Lemniskade

AanbestedingDuurzame tender met vaste grondprijs

ContractvormBouwenveloppenovereenkomst

Meer informatie www.noordwaarts.nl

Contact opdrachtgever Frodo Bosman, projectmanager Buiksloterham Projectbureau Noordwaarts E [email protected] 020 630 63 02

Contact ontwikkelaars/bouwersGTP Vastgoed T 072 512 66 49

HeddesT 0229 282 400

Vink BouwT 0172 520 260

LemniskadeT 020 622 9831

Duurzame prestatie tegen scherpe prijs



op het hart drukken vooral te zorgen voor heldere, ondubbelzinnige beoordelingscriteria, omdat de belangen van marktpartijen groot zijn: je investeert al met al wel een jaar in zo’n tender. Nu is dat niet echt verloren tijd, want je leert veel tijdens zo’n proces. Die kennis kun je een volgende keer goed gebruiken. Dat inzicht moet nog groeien, maar je kunt het mee-doen aan een tender als deze zien als een training: als je niet traint, win je nooit een wedstrijd.”

PPS-pilot voor duurzaam inkopenOpdrachtgever Rijksgebouwendienst stimuleert PPS vanuit het idee dat die aanpak bevorderlijk is voor de transparantie van bouwprocessen en bovendien leidt tot een beter resultaat. De Rijksgebouwendienst heeft dan ook al de nodige ervaring met PPS bij grote bouwprojecten. De PPS van het Doetinchemse kantoor is gebruikt als een pilot voor duurzaam inkopen: er werden niet alleen eisen gesteld aan de duurzaamheid van het gebouw zelf, maar ook aan het gebruik ervan. Dat bete-kende dat de drie partijen die deelnamen aan deze tender zich niet alleen moesten bewijzen op het gebied van hoge energieprestaties en verantwoord materiaalgebruik: ze dienden ook te laten zien hoe zij de milieueffecten van onderhoud en schoonmaak tot een minimum konden beperken. Behalve op duurzaamheid en kosten werden de plannen beoor-deeld op aspecten als architectonische kwaliteit, flexibiliteit, procesorganisatie en onzichtbare dienstverlening.

Totale integratieHarold Hinfelaar, businessunit-directeur IFM van Facilicom: “De dialoog met onze opdrachtgevers was perfect. Wij geloven, net als zij, heilig in de integratie van ontwikkeling en exploitatie. Daarom hebben we zoveel mogelijk disciplines in eigen huis. Het gaat niet alleen om stenen, maar om een goede beschikbaar-heid van werkruimte en om de levering van diensten. Hoe vaak hoor je mensen niet klagen over een gebouw: ‘hoe heeft die architect het verzonnen?’. Dat kun je voorkomen door de onderhoudmensen over de installatie mee te laten praten en de cateraar over de

keuken. Bij dit project is de integratie totaal: van de eerste pennenstreek van de architect tot het allerlaat-ste rolletje toiletpapier dat een schoonmaker er over vijftien jaar ophangt. Ondubbelzinnige criteriaHet is voor alle betrokken partijen spannend om een proces als dit in te gaan, maar iedereen heeft erbij te winnen. No guts, no glory. Opdrachtgevers wil ik

De Belastingdienst wil een aantal kleinere regionale vestigingen in de Graafschap samenvoegen in

één nieuw gebouw in Doetinchem. Dat nieuwe gebouw, met een bruto vloeroppervlak van 7.500 m2,

moet plaats bieden aan 350 flexibele, niet-persoonsgebonden werkplekken voor 460 medewerkers.

Om functieverandering in de toekomst mogelijk te maken, is het gebouw zo ontworpen dat het in

drie of vier losse delen verkocht of verhuurd kan worden. De bouw is gestart in maart 2009 en de

oplevering is eind 2010 gepland. Facilicom, het bedrijf waar bouwer Breijer deel van uitmaakt, blijft

de komende vijftien jaar eigenaar. Facilicom is niet alleen verantwoordelijk voor het onderhoud van

het gebouw, maar ook voor de dienstverlening aan de medewerkers van de Belastingdienst. Na de

contractperiode heeft de Rijksgebouwendienst als eerste de mogelijkheid om het gebouw over te

nemen.

Belastingkantoor Doetinchem: summum van integratie

Meer informatiehttp://www.rgd.nl/onderwerpen/samenwerken-ppshttp://www.facilicom.nl

Contact bouwerHarold Hinfelaar, businessunit-directeur IFM van FacilicomE [email protected] T 010 298 14 50

Contact opdrachtgeverSander Ruitenbeek, projectleider PPS Doetinchem BelastingdienstE [email protected]

Doe mij een fijn multi functioneel gebouw

OpdrachtgeverRijksgebouwendienst en Belastingdienst

BouwerBreijer Bouw en Installatie, onderdeel van Facilicom Services Group, Schiedam

Investerings- en exploitatiekosten € 26 miljoen (netto contante waarde over de looptijd van het contract)

AanbestedingPPS

Contractvorm Geïntegreerd contract, Design, Build, Finance, Maintain & Operate, met een looptijd van vijftien jaar



Minder snel, minder partijenWe hebben de complete aanbesteding in een week of acht afgerond, terwijl zo’n proces normaal wel ander-half jaar in beslag neemt. Terugkijkend denk ik dat dat misschien wel een beetje erg snel was. Door de snelheid loop je het risico dat consortia beslissingen nemen waar ze later moeilijk op terug kunnen komen. Hoewel ik best trots ben dat we hebben laten zien hoe snel het kan, zou een iets rustiger tempo misschien toch te prefereren zijn. Daarnaast vind ik dat we te veel consortia bij de aanbesteding hebben betrokken. Het is voor hen een zeer intensief traject en een forse investering waar alleen een rekenvergoeding tegen-over staat. Wanneer je drie partijen uitnodigt, kun je de twee verliezers nog een fatsoenlijk bedrag bieden.”

Soft Selection MethodologyWonion ontwikkelde voor de aanbesteding van dit project een eigen methode: de Soft Selection Methodology. Na een eerste selectie nodigde de corporatie vijf consortia uit om in een maand tijd een plan te maken op basis van vijf uitgangspunten: investering, onderhoud, energieneutraliteit, gezondheid&comfort en duurzaamheid. Ieder con-sortium kreeg een procescoach toegewezen, die zich vooral bezighield met het stimuleren van de samenwerking tussen bouwer, architect en installa-teur. In twee plenaire bijeenkomsten werd uitgebreid gesproken over de te volgen aanbeste-dingsprocedure en de selectiecriteria. De consortia presenteerden hun plannen aan Wonion, aan de gemeente Oude IJsselstreek en aan elkaar. Ook de selectiecommissie besprak de plannen in alle open-heid, in aanwezigheid van de consortia en andere belangstellenden. De winnaar werd het consortium dat het meest integrale plan presenteerde, dat hoog scoorde op stedenbouwkundig gebied en op gezondheid&comfort.

Energieneutraliteit in sociale woningbouwJan Willem van de Groep, indertijd manager vast-goedontwikkeling bij Wonion en tegenwoordig programmaregisseur van EnergieSprong bij SEV, innovatie in wonen: “De Soft Selection Methodology is een onorthodoxe, transparante aanpak, waarin ruimte is voor subjectieve, minder goed meetbare elementen. Er is geen uitgebreid boekwerk waarin het hele traject beschreven wordt. Het heeft slechts enkele funda-mentele pijlers, zoals transparantie en ketensamenwerking en de rest krijgt vorm gedurende het proces. In feite worden de procedure en de criteria door alle betrokken partijen samen vastgesteld; zo minimaliseer je de kans op misverstanden.

Wanneer je streeft naar duurzame innovatie is het belangrijk dat je de marktpartijen de ruimte geeft om eigen ideeën in te brengen. Zo hebben wij gevraagd om energieneutraliteit, maar bewust geen eisen gesteld aan de manier waarop die gerealiseerd werd. Alle consortia kwamen met verschillende oplossingen, maar ze hebben allemaal laten zien dat energieneu-traal bouwen voor sociale woningbouw gewoon kan binnen de uitgangspunten.

In de zomer van 2009 presenteerden acht gemeenten in de Achterhoek het ‘Aanvalsplan

Achterhoek Authentiek Anders’, dat de regio moet helpen de economische crisis het hoofd te bieden.

Onderdeel van het aanvalsplan is een versnelde uitvoering van bouwprojecten, om de Achterhoek

een economische impuls te geven en tegelijkertijd een flinke slag te maken op het gebied van

duurzaamheid. In de Bomenbuurt in Ulft, een onderdeel van gebiedsontwikkeling Biezenakker,

realiseert Bouwbedrijf Klomps in opdracht van Wonion 61 energieneutrale woningen, waaronder

39 sociale huurwoningen. Het project stond gepland voor 2011, maar Klomps is al in april 2010

begonnen met de bouw. Naar verwachting worden de woningen eind 2010 of begin 2011 opgeleverd.

Aanbesteding 61 energieneutrale woningen Bomenbuurt Ulft

OpdrachtgeverWoningcorporatie Wonion, Varsseveld

BouwerConsortium onder aanvoering van Bouwbedrijf Klomps, Dinxperlo

Investeringssom€ 11,4 miljoen exclusief btw

AanbestedingSoft Selection Methodology

ContractvormUAV Geïntegreerd contract

Meer informatiehttp://www.syntens.nl/Artikelen/Artikel/Innovatiekansen-in-de-bouw.aspx

Contact opdrachtgever Henk Veerman, directeur-bestuurder WonionE [email protected] T 0315 696 010

Contact bouwerBram Klomps, directeur Bouwbedrijf KlompsE [email protected] T 0315 657 000

Razendsnel, transparant & energieneutraal



Meer focus op prestaties bij opleveringBij dit project hebben we nog behoorlijk gestuurd op specifieke duurzaamheids-maatregelen. Een opdrachtgever kan er ook voor kiezen meer te focus-sen op de prestatie, en ontwikkelaars en bouwers de vrijheid te geven om zelf te bepalen hoe ze duurzaam-heid en kwaliteit realiseren. Ik denk dat je daarmee beter gebruik maakt van de creativiteit van de markt-partijen. GPR Gebouw is een instrument dat daar ruimte voor laat.

Kennisdelen en communicerenAls opdrachtgever moet je zorgen dat je de juiste partijen aan tafel krijgt. Je moet mensen bij elkaar krijgen die bereid zijn kennis met elkaar te delen en elkaar op die manier stimuleren. Samen kun je een bijzonder plan op een hoger niveau tillen, mits iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt, niet alleen de marktpartijen maar ook de opdrachtgever. De opdrachtgever moet bovendien zorgen voor goede communicatie met en tussen alle betrokken partijen. Goede communicatie zorgt voor wederzijds begrip, vertrouwen en betrokkenheid. En dat werkt beter dan welk contract dan ook.“

Voortvarende opdrachtgeverDe plannen voor In Goede Aarde stammen uit de jaren negentig van de vorige eeuw. In 1996 werd de eerste fase van de buurt De Zonnegolven gereali-seerd. Daarna stagneerde het project, onder meer doordat de grond versnipperd in bezit was van de gemeente, van ontwikkelaars en van boeren. Toen de gemeenteraad in 1998 een nieuw plan van aan-pak voor duurzaamheid in de gemeente aannam, kregen de plannen een nieuwe impuls. Toen in 2000 het bestemmingsplan voor de wijk was vastgesteld, ging de gemeente Boxtel voortvarend te werk: ze kocht grond aan, zette haar duurzaamheidsambities voor de wijk op papier in een plan van aanpak, ging opnieuw in gesprek met ontwikkelaars, en al snel kwam het tot concrete afspraken.

Openheid en vertrouwenVincent Snels van Minos & Twisk, projectleider namens de gemeente Boxtel: “De gemeente heeft hoge eisen gesteld aan de duurzaamheid en aan de architectonische kwaliteit van de woningen. Hoewel de ontwikkelaars daar best voor open stonden, waren ze ook wel een beetje huiverig: ze maakten zich zor-gen over de financiën en de prestatiemeting bij oplevering. Daar hebben we in alle openheid over gesproken en de gemeente is hen tegemoetgekomen, bijvoorbeeld door een groter bouwvolume aan te bie-den. Dat zette de toon voor het verdere project: alle partijen hadden daarna het gevoel dat we in openheid en vertrouwen naar hetzelfde doel streefden.

Duurzame woningbouw en duurzame openbare ruimteIn alle fasen, van tekentafel tot oplevering, heeft de gemeente erop toegezien dat de afgesproken duurzaamheids- en kwaliteitsdoelen ook werkelijk gerealiseerd werden. Het is natuurlijk wel wat, dat

je als gemeente zo veel noten op je zang hebt bij een project dat een ander financiert, maar aan de andere kant nam de gemeente zelf de verantwoordelijkheid op zich voor een duurzame en kwalitatief hoogstaande inrichting van de openbare ruimte. De ontwikkelaars mochten daarover op hun beurt hun mening en advies geven. De gemeente heeft bovendien ook haar eigen prestaties op het gebied van duurzaamheid extern laten toetsen.

De Boxtelse wijk In Goede Aarde is een duurzame wijk met vierhonderd woningen van

uiteenlopende types: grondgebonden en gestapeld, vrijstaand en in een rij, starterswoningen en

levensloopbestendige woningen. In Goede Aarde bestaat uit vijf deelprojecten: stuk voor stuk

duurzaam en energiezuinig, maar allemaal met eigen accenten. In de ene buurt ligt, bijvoorbeeld,

de nadruk op het gebruik van zonne-energie, terwijl in een andere buurt extra aandacht is besteed

aan het gebruik van duurzame materialen of aan een natuurlijke benadering, bijvoorbeeld door de

aanleg van vegetatiedaken. De openbare ruimte in de wijk is met zorg en aandacht voor

duurzaamheid ingericht: zo is er gekozen voor inheemse, duurzaam gekweekte plantensoorten.

Vierhonderd duurzame woningen in de Boxtelse wijk In Goede Aarde

Opdrachtgever Gemeente Boxtel

Bouwers/ontwikkelaarAannemersbedrijf Van Bergen, Heijmans Vastgoedontwikkeling, BAM Vastgoed en BAM Pennings

AanbestedingsvormBouwclaimmodel met toetsbare prestatie-afspraken bij oplevering, voor woningen en openbare ruimte (PPS-vorm)

Contractvorm Projectontwikkelingsovereenkomst

Meer informatie www.ingoedeaarde.nl

Publicaties‘Resultaat bij oplevering’; Aeneas Uitgeverij, 2009

Contact opdrachtgeverVincent Snels, Minos en Twisk E [email protected] 073 657 66 17

Contact bouwersHugo van Boxmeer, directeur Aannemersbedrijf Van BergenE [email protected] 024 677 12 52

Stefan Swinkels, ontwikkelingsmanager Heijmans VastgoedE [email protected] 073 543 51 11

Frank Homburg, directeur bouwbedrijf H. PenningsE [email protected] 073 523 44 00

Duurzaam resultaat bij oplevering



Prestaties in het verleden De gemeente maakte gebruik van Best Value Procurement (BVP), een Amerikaanse aanbeste-dingsmethode waarbij de aanbieder in feite solliciteert bij de klant met de beste oplossing. Ingenieursbureau Breijn ondersteunde de gemeente bij het proces. Bij BVP loopt de aanbestedings-procedure door verschillende filters. In ieder filter blijven de minst geschikte kandidaten hangen, de beste partijen gaan door. Anders dan in Amerika, waar alle gegadigden het filterproces ingaan, is een voorselectie van zes partijen gemaakt. Zij werden getoetst op prestaties in het verleden, waarbij gevraagd werd naar de ervaringen van voormalige opdrachtgevers. In een volgende stap deden ze hun aanbod, waarbij ze inzicht gaven in de risico’s en de toegevoegde waarde van hun plan. Een volgend fil-ter mat de kwaliteit van het beoogde projectteam, de organisatie van het werk en de planning, en op deze manier kwam stap voor stap de kandidaat met de beste papieren en het beste plan boven water. De prijs telde bij dit project voor 30 procent mee, kwa-liteit bepaalde de rest. Winnaar Remmits bood de beste prijs, maar maakte vooral indruk met een alternatief systeem voor het schoonspoelen van de bak.

InkoopparadoxAlbert Oostra, aanbestedingscoördinator sector Stadsbedrijven van de gemeente ’s-Hertogenbosch:“We hebben met BVP kennisgemaakt tijdens een bij-eenkomst van Breijn en Heijmans. We wilden er graag mee aan de slag. Dit project was heel geschikt: niet al te groot en overzichtelijk, zodat we ons goed kon-den focussen op het proces. Het was een bijzonder positieve ervaring. In de prijsvechtersaanbestedingen waar we zo aan gewend zijn, zit altijd een inkooppara-dox: de opdrachtgever vraagt een minimumkwaliteit

en hoopt op meer, terwijl de aannemer het bestek beschouwt als de maximale kwaliteit en dus nooit meer zal bieden. Bij BVP doen aannemers echt hun best om meerwaarde te bieden. Een ander sterk punt is dat de risico’s al tijdens het proces blootgelegd worden en er dus van meerwerk geen sprake meer kan zijn.

Geen keurslijfDit project was eigenlijk klaar om traditioneel in de markt gezet te worden; er lag al een bestek. Omdat het zonde zou zijn om daar niets mee te doen, heb-ben we het in de procedure ingebracht als referentie. Dat hadden we niet moeten doen: sommige bouwers hielden zich daar toch te veel aan en het bleef een keurslijf. Een volgende keer zou ik niet meer dan een voorlopig ontwerp mee willen geven.

Kwaliteit zwaar mee laten wegenAndere opdrachtgevers die met BVP of een andere EMVI-aanpak willen werken, zou ik mee willen geven dat je ervoor moet zorgen dat kwaliteit echt zwaar mee weegt. Als je onder de 50 procent blijft zitten, geeft de prijs toch de doorslag en wordt het een schijnoefening.”

In maart 2009 presenteerde de gemeente ’s-Hertogenbosch het plan ‘Waterstad ’s-Hertogenbosch’.

Het plan moet leiden tot een kwalitatief beter en veiliger watersysteem in de waterrijke Brabantse

hoofdstad. De aanleg van het bergbezinkbassin in de Coornhertstraat draagt bij aan dat streven.

Het bassin, dat een inhoud heeft van 1500 m3, voorkomt dat er bij overvloedige regenval afvalwater

in het oppervlaktewater terechtkomt en ook dat te veel schoon water het riool inloopt. Het water dat

het riool niet aankan, wordt opgeslagen in het bassin, waar het vuil naar de bodem zakt. Het

onderste, vervuilde water wordt via het riool afgevoerd naar de waterzuiverings installatie,

het schone water wordt opgenomen in het oppervlaktewater.

Bergbezinkbassin Den Bosch: het beste aanbod uitgefilterd

OpdrachtgeverGemeente ’s-Hertogenbosch

BouwerRemmits, Wijchen

Investeringssom€ 830.000 geraamd, inschrijfsom €780.000 exclusief btw

AanbestedingNiet-openbare aanbestedingsprocedure op basis van Best Value Procurement (BVP)

ContractvormTraditionele aannemingsovereenkomst-plus

Meer informatie www.pbsrg.com (Best Value Procurement)

PublicatiesApostol, Ramona: ‘Best Value Procurement within the framework of ARW2005’; in: Tijdschrift Aanbestedingsrecht, augustus 2009.Rijt, Jeroen van de & Santema, Sicco: ‘Prestatie-inkoop’; Scenter Institute Driebergen, ISBN 978-90-77951-11-8.

Contact opdrachtgeverAlbert Oostra, aanbestedingscoördinator sector Stadsbedrijven gemeente ‘s-HertogenboschE [email protected] 073 615 97 73

Contact bouwerFrans Pesch, bedrijfsleider RemmitsE [email protected] T 024 641 24 43

Bouwer biedt meerwaarde



Ruimte voor dialoogDe aanbesteding bestond uit drie fases: vooront-werp, definitief ontwerp en definitieve aanbieding. Tijdens iedere fase was er een moment voor dialoog tussen de opdrachtgever en de aanbiedende bou-wers. Dit gaf alle partijen de gelegenheid om vragen te stellen, informatie te verstrekken en de plannen bij te stellen wanneer daar aanleiding toe was. De prijs was voor vijftig procent bepalend; daarnaast konden de aanbieders scoren op onder meer innovatie, energieprestatie, kwaliteit van de stukken en houding tijdens de aanbieding. Eigen ideeën en oplossingen van de aanbiedende partijen waren zeer welkom. De opdrachtgever had voor alle criteria, ook voor de minder grijpbare, helder gefor-muleerd hoe zij beoordeeld zouden worden. De aanbieding van Heijmans was prijstechnisch het gunstigst, maar scoorde ook op de andere onderde-len hoog.

Elkaar leren kennenGiedie Heijmans en Paul Pieter Smeets, respectie-velijk directeur en projectleider van Heijmans Infra Techniek: “De opdrachtgever heeft gezorgd voor een heldere vraagspecificatie en ook het traject was goed omschreven. Hij had een zeer deskundige adviseur ingeschakeld: een belangrijke voorwaarde voor een succesvolle aanbesteding. De overlegmomenten met de opdrachtgever gaven ons de gelegenheid om te toetsen of we in de juiste richting zaten. Bovendien leerden alle partijen elkaar vast wat beter kennen. Dat was heel waardevol: je blijft voor dertig jaar aan elkaar verbonden, dus het is echt van belang dat je goed met elkaar door een deur kan.

Nadenken over onderhoudVoor de klant is het een groot voordeel om ontwerp, realisatie en onderhoud bij één partij te leggen: als bouwer word je gedwongen al bij het ontwerp over die onderhoudsfase na te denken, want die bepaalt een groot deel van je total cost of ownership. Daardoor zorg je toch voor een nog betere oplossing, voor nog meer duurzaamheid. Een punt van aandacht: drie van de geselecteerde vijf partijen trokken zich gedurende het aanbestedingstraject terug. Het is niet onvoorstel-baar dat de hoeveelheid werk die een aanpak als deze met zich meebrengt daaraan mede debet was. Een

opdrachtgever die bij een aanbesteding vraagt om een definitief ontwerp, compleet met prijsspecificatie, legt een groot beslag op de tijd en capaciteit van de aan-biedende partijen. Het is daarom misschien verstandig om met minder partijen dat traject in te gaan.”

Aan de oostkant van Veenendaal verrijst een nieuwe wijk met de toepasselijke naam Veenendaal-

Oost. In deze groene, levensloopbestendige en duurzame wijk zijn 3200 woningen gepland. De wijk

bestaat uit drie delen, waarvan Buurtstede het eerste gerealiseerd wordt. De eerste woningen in

dit deel worden zijn in 2010 opgeleverd. Alle 1241 woningen in deze buurt en de gebouwen voor de

voorzieningen krijgen een aansluiting op een collectief warmte/koudeopslag-systeem dat voorziet

in verwarming, koeling en warm tapwater. Energieleverancier is DEVO, een publiek private

samenwerking tussen de gemeente Veenendaal en Quattro Energie, een combinatie van LATEI

projectontwikkeling, Patrimonium woonstichting en De Smalle Akker BV. Heijmans Infra Techniek

maakte het ontwerp en realiseert de aanleg van het WKO-systeem. Heijmans blijft ook

verantwoordelijk voor het onderhoud gedurende de eerste dertig jaar.

Verwarmen, koelen en warm water voor 1241 woningen in Veenendaal

OpdrachtgeverDuurzame Energie Veenendaal-Oost (DEVO)

BouwerHeijmans Infra Techniek

Investeringssom€ 21 miljoen exclusief btw

AanbestedingEuropese aanbesteding voor geïntegreerde contracten

ContractvormDesign, Construct & Maintain

Meer informatiewww.veenendaal-oost.nlwww.devo-veenendaal.nl

Contact bouwer Giedie Heijmans, directeur Heijmans InfratechniekMannes Kippers, commercieel manager Heijmans InfratechniekE [email protected] T 073 543 68 01

Duurzaam bouwen én beheren



leggen. Daarnaast zou ik het goed vinden om bouwers te stimuleren duurzaam te werken door bonussen in te stellen. Zoals wij het in deze pilot hebben ingesto-ken maakt het niet uit of iemand tijdens de uitvoering extra inspanningen levert: hij krijgt alleen maar boe-tes als hij niet aan de verwachtingen voldoet. Maar als hij die overtreft, zou daar ook best iets tegenover mogen staan.

Toon lef!Collega’s wil ik het volgende meegeven: toon lef en ga het gewoon doen. Als we allemaal gaan zitten wach-ten op de buurman gebeurt er helemaal niks.”

Inschrijfsom - duurzame meerwaarde = beste aanbiedingZeven bouwbedrijven schreven zich in, één van hen viel af tijdens de eerste selectie. De aanbiedingen moesten voldoen aan twee minimumcriteria op het gebied van duurzaamheid. Daarnaast konden de inschrijvers zich onderscheiden door hun prestaties op het gebied van vier extra gunningscriteria: de toepassing van biologisch afbreekbare hydraulische olie in graafmachines, het gebruik van transport-middelen met een lage CO2-uitstoot, een duurzaam transportplan en de inzet van werkzoekenden. De gemeente heeft van te voren helder vastgelegd hoe deze criteria beoordeeld en gewaardeerd zouden worden. Het totaal van de meerwaarde die de inschrijvers scoorden op duurzaamheid, werd afge-trokken van hun inschrijfprijs. Op die manier werd de beste inschrijving bepaald. Het werk werd, dat moge duidelijk zijn, wel uitgevoerd voor de oor-spronkelijke inschrijfprijs.

Ontwerp nog in eigen beheerPaul de Weerd, projectleider Dienst Stads ontwikkeling gemeente Assen: “Het was interessant om dit project op deze manier te doen. Het heeft ons veel nieuwe inzichten opgeleverd. Dit was voor ons echt onontgon-nen terrein en we kwamen er al snel achter dat het aantal voorbeeldprojecten op het gebied van civiele techniek beperkt is. We hebben alle informatie die we konden vinden bij elkaar gesprokkeld en daarnaast hebben we een aantal dingen zelf bedacht. Veiligheidshalve hebben we gekozen voor een niet al te groot, niet al te complex project. Ook hebben we er bewust voor gekozen het ontwerp in eigen beheer uit te werken: het fietspad was immers bedoeld als een pilot voor duurzaam inkopen, niet voor duurzaam ont-werpen. Het leek ons verstandig om niet twee kunstjes tegelijk uit te proberen.

Bouwers hebben slimmere oplossingenIk denk dat bouwers gelijk hebben als ze zeggen dat ze veel slimmere oplossingen kunnen bedenken dan opdrachtgevers. Een volgende keer zullen we dan ook zeker overwegen om meer bij de bouwer neer te

De gemeente Assen streeft naar duurzaamheid en focust daarbij op duurzaam inkopen. De dienst

Stadsontwikkeling besloot in de zomer van 2009 een pilot op te zetten. Gekozen werd voor een

relatief klein project: fietspad Pitteloseweg, een twee kilometerlang recreatief betonfietspad, ten

noorden van de Assense nieuwbouwwijk Kloosterveen. De gemeente hield de engineering in eigen

hand. Duurzaamheid was ook daarbij een belangrijke leidraad: zo wordt gebruikgemaakt van

gerecyclede materialen, zoals betongranulaat in plaats van grind. Bouwer De Jong en Breunis

kreeg de opdracht te zorgen voor een duurzame uitvoering van dit duurzame ontwerp. Het project

is opgeleverd in het najaar van 2010.

Gemeente Assen op het duurzame (fiets)pad

ProjectFietspad Pitteloseweg, fase 1

OpdrachtgeverGemeente Assen

BouwerDe Jong en Breunis, Rouveen

Aanneemsom€ 167.000 exclusief btw

AanbestedingOpenbare aanbesteding volgens EMVI-principe

ContractvormTraditionele aanneemovereenkomst

Meer informatiewww.dejongbreunis.nl www.energieoverheid.nl www.agentschapnl.nl

Contact opdrachtgeverPaul de Weerd, projectleider Dienst Stadsontwikkeling gemeente AssenE [email protected] T 0592 366 440

Contact bouwerBertus de Jong, directeur van aannemings-maatschappij De Jong & Breunis BVE [email protected] T 0522 291 122

Mens, durf duurzaam te vragen!



partij bij een ander terechtkomen. Opdrachtgevers die kiezen voor interactie, moeten daarom wel zorgen dat de vertrouwelijkheid gewaarborgd is. Daarnaast is het interessant voor opdrachtgevers om te kijken of, naast ontwerp en bouw, ook het meerjarig onderhoud in het contract ondergebracht kan worden. Daardoor zal de opdrachtnemer extra uitgedaagd worden om ook op het gebied van onderhoud optimaal in te zet-ten op duurzaamheid.”

Maximale kwaliteitVoor de ontwikkeling en realisatie van 51 woningen in één straat, die nu nog de opmerkelijke naam Vlek 23 draagt, ging Talis in mei 2010 op zoek naar een geschikte partner. De corporatie kent een traditie van aanbesteden op prijs, maar besloot het dit keer anders aan te pakken. Ze zocht contact met vier bouwers, met wie zij bij eerdere projecten goede ervaringen had en nodigde hen uit een ontwerp te maken voor de woningen. Slechts twee zaken ston-den vast: het stedenbouwkundig plan en het budget. Lager aanbieden had geen zin, want Talis vroeg om maximale kwaliteit voor het gegeven budget.

Zeven criteriaDe aanbiedende partijen konden punten verdienen met hun prestaties op zeven criteria: beeldkwaliteit, energiezuinigheid, onderhoudsvriendelijkheid, afwerkingsniveau, verkoopwaarde, geluidsisolatie en woonkeur. Giesbers-Wijchen Bouw scoorde het hoogst. De winnaar maakte bovendien indruk met een slimme combinatie van de verschillende crite-ria. Door bijvoorbeeld zonnepanelen zuidwaarts gericht te plaatsen op de platte daken van bergin-gen, zorgden zij voor een optimaal rendement, zonder afbreuk te doen aan de beeldkwaliteit in de straat. In oktober 2010 tekenden de partijen de overeenkomst en de bouw is in 2011 begonnen.

Meer voldoening Paul van Doorn, procesmanager in het voortraject en Martijn van den Bogaard, projectontwikkelaar van Giesbers-Wijchen: “Wij hebben deze aanbeste-ding met heel veel plezier gedaan. Het geeft veel meer voldoening wanneer je je kunt focussen op kwa-liteit in plaats van op de laagste prijs. We hebben hier echt de kans gekregen om te laten zien wat we kun-nen. Dat is natuurlijk niet alleen prettig voor ons, maar zeker ook voor de opdrachtgever: iedereen komt er beter uit.

Vaste, projectspecifieke partnersWij zijn een groot voorstander van ketenintegratie en we werken graag met vaste onderaannemers, partijen

van wie je op aan kunt. Bij dit project hebben we bewust gezocht naar projectspecifieke partners. We merken wel dat ook de onderaannemers nog moeten wennen aan de nieuwe verhoudingen. Opdrachtgevers willen beter gebruik maken van onze kennis, en op onze beurt maken wij graag gebruik van het vakman-schap van onze comakers. En dat betekent dat ook zij moeten leren om vanuit een vraag naar een product te redeneren, en niet vanuit een product naar een prijs.

Moment om te sparrenHet was prettig geweest als er een moment was inge-bouwd om te sparren met de opdrachtgever, zodat je kunt toetsen of je op het goede pad zit. Dat brengt wel het risico met zich mee dat de ideeën van de ene

Laauwik is een onderdeel van de Waalsprong, de grote uitbreidingswijk van Nijmegen die, vanuit

de stad gezien, ligt aan de overkant van de rivier de Waal. In Laauwik zullen in totaal z’n 1300

woningen gebouwd worden, onder meer in opdracht van de Nijmeegse woningcorporatie Talis. De

corporatie realiseert in deze buurt zowel eengezinswoningen en appartementen als

groepswoningen voor mensen met een zorgbehoefte.

duurzame woningen aan de Waal bij Nijmegen

OpdrachtgeverWoningcorporatie Talis, Nijmegen

BouwerGiesbers-Wijchen Bouw BV

Budget€ 5,75 miljoen exclusief btw

AanbestedingEMVI, op uitnodiging

ContractvormUAV Geïntegreerd contract, Design & Construct

Contact bouwerPaul van Doorn, procesmanager in het voortraject Giesbers-WijchenE [email protected] T 024 649 28 11

Contact opdrachtgeverMichel Pott, projectmanager TalisE [email protected] T 024 352 39 96

Duurzame kwaliteit bij gegeven budget



Ideaalproces ketenintegratieHet begon allemaal tijdens een dinersessie die was georganiseerd door Deloitte, over de moeizame ver-houdingen tussen corporaties en bouwers. Hans de Jonge, hoogleraar Vastgoedbeheer en –ontwikke-ling in Delft, daagde de aanwezigen uit om de impasse te doorbreken. De Rotterdamse corporatie Com·wonen pakte de handschoen op en ontwikke-lende bouwer Dura Vermeer, ook uit Rotterdam, sloot zich aan. Samen met deskundigen van de TU Delft ontwierpen beide partijen een ideaalproces voor ketenintegratie in de bouw. Dat moest uitge-probeerd worden, en Het Mooie Plan was een perfecte proeftuin. Het enige punt was dat het pro-ject al klaar was voor aanbesteding. Dat betekende dat het moment voor ketenintegratie in de ontwik-kelingfase voorbij was, maar het uitvoeringsproces is wel geheel volgens de principes van Ketenintegratie verlopen. Bij de tweede fase van Het Mooie Plan wordt zowel in de ontwikkeling- als in de uitvoeringsfase volgens ketenintegratieprinci-pes gewerkt.

Risico’s op tafelAndré Klouwen, hoofd Klant en Markt van Dura Vermeer: “We bouwen al wel dertig jaar in opdracht van Com·wonen, maar iedere keer gaan we weer de strijd aan. Soms win je, soms verlies je. En als we eens twee projecten achter elkaar uitvoeren, dan leidt Jan het ene en Piet het andere: er zit hoe dan ook geen enkele continuïteit in, dus je leert er weinig van. We willen toe naar meer continuïteit en meer samen-werking. Het grote verschil tussen werken in ketenintegratie en de traditionele manier is dat je echt samenwerkt: eigenlijk moeten we ons kapot schamen dat dit niet de normale gang van zaken is. In

plaats van risico’s zo goed mogelijk te verstoppen, leg je ze midden op tafel en ga je samen op zoek naar een oplossing. Als je op basis van vertrouwen en openheid met elkaar werkt, kun je alleen al enorm besparen op adviseurs, juristen en controleurs. Je bent samen verantwoordelijk voor de inkoop: dat betekent dat je de risico’s daarvan ook niet bij één partij legt. We hebben een apart fonds opgezet voor onvoorziene kosten. Dat kun je aanspreken als het nodig is, en als dat niet nodig is, kun je het bijvoor-beeld bestemmen voor innovaties voor een volgend project.”

Leuke mensenIn de tweede fase van Het Mooie Plan werken we echt vanaf het allereerste begin, de initiatieffase, samen. Ik kijk ernaar uit en heb er alle vertrouwen in dat het goed gaat. Als je zo intensief samenwerkt, moet je er wel altijd voor zorgen dat je met leuke mensen werkt. Er moet een klik zijn, want op chagrijn is nog nooit iets moois gebouwd.”

Het Mooie Plan is een herstructureringsproject in de Rotterdamse tuinstad Lombardijen, waarin

galerijflats worden vervangen door grondgebonden woningen. In de eerste fase zijn 125 huur- en

koopwoningen gebouwd, die in juli 2010 opgeleverd zijn. De ontwikkeling van de tweede fase, met

daarin nog eens 87 woningen, is in augustus 2010 gestart. Het Mooie Plan wordt een groene buurt

waar aandacht is voor duurzaamheid. Zo worden er waterpartijen aangelegd voor afvoer en opslag

van regenwater. Voor de verwarming en de warmwatervoorziening in de woningen wordt de wijk

aangesloten op een stadsverwarmingssysteem dat gebruikmaakt van industriële restwarmte.

Verder is het hout dat in de woningen van Het Mooie Plan gebruikt wordt voorzien van het FSC-

keurmerk.

duurzame herstructurering in Rotterdam Lombardijen

OpdrachtgeverCom·wonen

BouwerDura Vermeer Bouw Rotterdam BV

Bouwkosten€ 17 miljoen exclusief btw

AanbestedingBouwteam (op basis van de principes van ketenintegratie)

ContractvormKetenintegratie-bevorderende aannemingsovereenkomst

Meer informatiewww.succesvolbouwen.nl

PublicatiesGraaf, Kees de & Laverman, Wim: ‘Ketenintegratie wordt ter hand genomen’; in: Building Business, februari 2009.

Contact bouwerAndré Klouwen, hoofd Klant en Markt, Dura Vermeer Bouw Rotterdam. E [email protected] T 010 280 86 41

Contact opdrachtgever Babette van den Ancker, projectmanager Stichting Com·wonen, Rotterdam.E [email protected] T 010 333 36 74

Ketenintegratie: samenwerken met duurzaam rendement



integraal onderdeel moet zijn van het project. Wij zijn dan ook groot voorstander van aanbestedingsvormen en samenwerkingsvormen die daaraan tegemoet komen, zoals geïntegreerde contractvormen, con-currentiegerichte dialogen, bouwteamconstructies, alliantievormen en ketenintegratie.”

Opdracht naar nummer tweeDe opdrachtgever nodigde zeven partijen uit om een integraal plan te maken voor de duurzame energie-voorziening van De Sniep. De aanbestedingen gingen niet van een leien dakje: de partij die in eer-ste instantie won, zag zich genoodzaakt zich terug te trekken. De opdracht ging naar de nummer twee, Gaia Energy, dat bestaat uit Dura Vermeer, Unica en Eneco. In mei 2009 boorde de toenmalige minister van Milieu, Jacqueline Cramer, de eerste bron voor het WKO-systeem. De eerste 88 woningen maken daar inmiddels gebruik van.

Veel ruimte voor eigen ideeënRuben Verbaan, directeur Duurzame Energie van Dura Vermeer Ruimtelijke Ontwikkeling: “De opdracht was om echt in te steken op duurzaamheid. De opdrachtgever had de duurzaamheideisen op papier gezet en mogelijke oplossingen gegeven. Ze hadden een voorkeur voor WKO uitgesproken, maar binnen die kaders hadden we alle ruimte om eigen ideeën en expertise in te brengen. De mate van detail-lering was precies goed. Er was geen gedetailleerd bestek waarin zelfs de bouten en moeren beschreven staan, maar een helder programma van eisen.

Het contract dat wij hebben gesloten is een conces-sieovereenkomst. Wij hebben van de ontwikkelaar een bijdrage gekregen voor de realisatiekosten van het systeem. Daarnaast hebben we de rechten op de exploitatie in de komende dertig jaar: daaruit moe-ten de rest van onze kosten en de winst komen. Dat stimuleert ons natuurlijk om nog eens extra te focus-sen op de kwaliteit in die fase. Bij het ontwerp en het installeren zijn vooral Unica en wij aan zet, tijdens de exploitatie gaat Eneco een belangrijke rol spelen: zij zorgen voor de bemetering en de rekeningen aan de bewoners.

Juiste partijen en integraal aanpakkenHet terugtrekken van de oorspronkelijke winnaar van deze aanbesteding heeft voor een flinke vertraging gezorgd. Dat lijkt me dan ook les één voor opdracht-gevers bij dit soort projecten: maak een heel scherpe selectie en kijk van te voren goed welke partijen zo’n project écht aankunnen. WKO is nog lang geen ‘plug and play’, en dat geldt ook voor kleinere projecten. Omdat WKO-systemen bestaan uit meerdere com-ponenten die naadloos op elkaar moeten aansluiten en samenwerken, moet een WKO-project niet in teveel stukken worden gehakt: dat is les twee. Een belangrijke derde les is wel dat het WKO-systeem een

Aan de oostkant van Diemen, op de plek van een oud industrieterrein en een overbodig geworden

meubelboulevard, wordt een nieuwe woonwijk gebouwd. Op Plantage De Sniep zullen de komende

jaren in totaal 1.200 woningen verrijzen. Al die woningen worden voor hun warmte, koeling en

warmwater aangesloten op een warmte-koudeopslag-systeem (WKO). Ontwikkelaars Bouwfonds

en Dura Vermeer Vastgoed gingen op zoek naar een partij die zo’n systeem niet alleen voor hen kon

ontwerpen en aanleggen, maar die ook nog eens zorg kon dragen voor (een deel van) de

financiering, de exploitatie en het onderhoud.

Diemense wijk De Sniep duurzaam verwarmd en gekoeld vanuit de bodem

BouwerGaia Energy (een combinatie van Dura Vermeer, Unica en Eneco)

OpdrachtgeverBouwfonds en Dura Vermeer Vastgoed

InvesteringssomCirca € 12 miljoen exclusief btw

ContractvormTailor-made concessiecontract Design, Construct, Finance, Maintain & Operate

Meer informatiewww.duravermeer.nl www.eneco.nl www.duravermeerruimtelijkeontwikkeling.nlwww.unica.nl

Contactpersoon bouwerRuben Verbaan, directeur Duurzame Energie van Dura Vermeer Ruimtelijke OntwikkelingE [email protected] T 023 752 84 50

Contactpersoon opdrachtgeverBas Sijmonsbergen, projectontwikkelaar Dura Vermeer Bouw AmsterdamE [email protected] T 020 462 89 32

Eerst investeren, dan incasseren



terugtrekkende beweging veroorloven. Je moet er gerust op zijn dat alles goed komt, omdat de ander ook een vakman is.

Co-makers en afbouwbedrijven ook aan tafelHoewel ik heel tevreden terugkijk, kan het vol-gens mij nog efficiënter. Nu praatten er wel heel veel gebruikers mee: één interne projectleider aan opdrachtgeverkant zou wellicht een verbetering zijn. Daarnaast zou ik naar nog meer ketenintegratie toe willen: het zou goed zijn om ook de co-makers en afbouwbedrijven in een vroeg stadium bij het project te betrekken.”

Open vraagDe vraag van de gemeente Hardenberg was nauwe-lijks gespecificeerd: het enige wat bij aanvang vastlag was het aantal vierkante meters en de grootste organisaties die hun intrek zouden nemen in het gebouw. De aanbiedende partijen hadden dus alle ruimte voor eigen ideeën en initiatieven. Na de eerste selectieronde werden vijf partijen uitgeno-digd om een plan van aanpak en een prijsopgave te maken. Trebbe maakte de meeste indruk en mocht de plannen uitwerken naar een definitief ontwerp. Het resultaat is een opmerkelijk en zeker ook duur-zaam gebouw: gebouwd met natuurlijke materialen, met een energievoorziening die gebruikmaakt van warmtekoude-opslag. Het is bovendien een bijzon-der flexibel gebouw, dat zonder grote ingrepen kan worden aangepast aan mogelijke functieveranderin-gen in de toekomst.

Continu in gesprekAntje de Groot-Schuttert, directeur van Trebbe Oost & Noord: “We zaten vanaf het allereerste moment met z’n allen rond de tafel: opdrachtgever, architect, bouwer, adviseurs en gebruikers. Dat werkt perfect, want daardoor kun je gedurende het hele proces opti-maal gebruikmaken van elkaars expertise. Er gebeuren minder onverwachte dingen doordat je con-tinu in gesprek bent. Iedere keer dat we voor een belangrijke keuze stonden, bespraken we dat in alle openheid. Als iets duurder uitpakte dan verwacht, zochten we samen naar een manier om dat op te los-sen door op andere punten efficiënter te werken. Snelheid was bij dit project geboden. Daarom is er voor gekozen om de besteksfase over te slaan: het ontwerp is direct uitgewerkt in bouwtekeningen. We zijn al begonnen met de ruwbouw, terwijl we nog niet uit de indeling waren. Dat kun je alleen maar doen als je echt op elkaar vertrouwt. Ik vond het wel even heel

spannend worden toen de architect gaande de rit zijn eigen plan wilde herzien. Zijn argumenten waren sterk en hij wilde gewoon het beste gebouw neerzet-ten. Terugkijkend is die aanpassing ook heel goed geweest, maar het gaf op dat moment wel veel onze-kerheid. Wanneer je afspreekt dat je het samen gaat doen, kan geen van de betrokken partijen zich een

Aan de rand van het centrum van Hardenberg realiseerde Trebbe tussen 2005 en 2007 het lokaal

opleidingencentrum (LOC). Het LOC is een multifunctioneel complex van drie bouwlagen en een

parkeergarage. Het bestaat uit vijf verschillende gebouwen die door luchtbruggen op verschillende

niveaus met elkaar zijn verbonden. Er zijn maar liefst twintig organisaties in het complex

gehuisvest, waaronder scholen, het Centrum voor Werk en Inkomen, uitzendbureaus, enkele

gemeentelijke afdelingen, een kunstencentrum en een bibliotheek. De sloop van de oude school die

voorheen op deze plek stond hoorde ook tot de opdracht, net als de bouw van een woongebouw

met 66 huurappartementen voor ouderen en jongeren, naast het LOC.

Nieuwbouw multifunctioneel Opleidingencentrum Hardenberg

OpdrachtgeverStichting LOC+ Hardenberg (gemeente Hardenberg, Alfacollege en AOC De Groene Welle)

BouwerTrebbe Oost & Noord B.V. Zwolle

Investeringssom€ 24,5 miljoen exclusief btw

Aanbesteding Europese aanbesteding

Contract Risicodragend projectmanagement/Design & Construct

Meer informatiewww.trebbe.nlwww.loc-hardenberg.nl

Publicaties Koenen, Ingrid: ‘Opdrachtgever die afstand durft te nemen toont lef’, Cobouw, 9 febru-ari 2009.

Contact bouwerAntje de Groot-Schuttert, directeur Trebbe Oost & Noord B.V. ZwolleE [email protected] T 038 467 28 00

Contact opdrachtgeverDouwe Prinsse, wethouder en voorzitter stuurgroep Stichting LOC+ HardenbergE [email protected] T 0523 289 111

Vertrouwen in vakmanschap



ze dezelfde gegevens en adviezen mee moet geven. Bovendien moet je ervoor waken dat informatie over het plan van één partij bij een andere partij terecht-komt. Daar moet je constant alert op zijn. Ik ben heel blij dat we bij deze aanbesteding begeleid worden door Deloitte. Het is per slot van rekening een pilot, waar we zoveel mogelijk van willen leren, maar waarin we cruciale fouten willen voorkomen.”

Energie omlaag, comfort omhoogDe gemeente Rotterdam heeft gekozen voor een aanbesteding in de vorm van een concurrentiege-richte dialoog. Uit elf aanmeldingen werden in juni 2010 drie partijen geselecteerd: Strukton, Honeywell Building Solutions en UDV Energie (een combinatie van Dura Vermeer Infra en Unica Installatiegroep). De gemeente vroeg hen niet alleen een plan te maken voor energiereductie, maar ook voor comfortverhoging in de zwembaden en voor het onderhoud en beheer van de installaties en de gebouwen gedurende tien jaar. De marktpartij die als beste uit de aanbesteding komt, wordt risi-codragend verantwoordelijk: zijn investeringen moet hij zelf terugverdienen uit de besparingen op de energie- en waterrekening. In 2011 kiest de gemeente Rotterdam één van de drie overgebleven consortia.

Functionele eisen stellenLex Keijser, projectmanager Duurzame bedrijfsvoe-ring van het Rotterdam Climate Initiative: “Wij hebben gekozen voor een concurrentiegerichte dia-loog, omdat we zoveel mogelijk innovatieve ideeën uit de markt willen halen. De eisen die wij stellen, zijn puur functioneel. Hoe die bereikt worden en hoeveel er bereikt kan worden, dat mogen de markpartijen ons laten zien. We willen geen minimum en geen maximum noemen, omdat we ervan uitgaan dat zij het beste gaan aanbieden dat ze kunnen waarmaken. We zetten primair in op energiereductie, maar ik denk dat de eisen die we stellen aan onderhoud en comfort zeker ook winst kunnen betekenen voor de duurzaam-heid in bredere zin. Zo kan ik me voorstellen dat er op beide vlakken gescoord kan worden door minder che-micaliën te gebruiken. Maar we willen niets alvast

invullen: we wachten af en we hopen dat we een bij-zonder aanbod krijgen.

Een gelijk speelveldDe dialoog met de aanbiedende partijen zal ertoe leiden dat we straks plannen gepresenteerd krijgen die passen bij onze verwachtingen en ambities. De marktpartijen kunnen tijdens de dialoogmomenten toetsen of ze in de goede richting zitten en wij kun-nen ze voorzien van de informatie die ze nodig hebben om verder te gaan. Het is wel een delicaat proces: je moet absoluut zorgen voor een level playing field, een gelijk speelveld. Dat betekent dat je voor alle partijen dezelfde uitgangspunten moet hanteren en

Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) is een initiatief van de gemeente Rotterdam, het

Rotterdamse Havenbedrijf, Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, dat de Rotterdamse industrie

vertegenwoordigt. Het RCI streeft naar 50 procent CO2-reductie en 100 procent klimaat-

bestendigheid in Rotterdam in 2025. De gemeente Rotterdam heeft daarvoor onder meer het

programma Rotterdamse Groene Gebouwen opgezet, dat gericht is op de verduurzaming van het

gemeentelijk vastgoed. De zwembaden zijn de eerste groep gebouwen die onderhanden genomen

worden, bij wijze van pilot. Het gaat in principe om negen binnenzwembaden, maar de gemeente

heeft een voorbehoud ingebouwd in verband met mogelijke functieveranderingen of sluitingen in

de toekomst.

Wie maakt de Rotterdamse zwembaden duurzaam en comfortabel?

OpdrachtgeverGemeente Rotterdam

BouwerNog niet bekend Investering in energiemaatregelenBudgettair neutraal

AanbestedingConcurrentiegerichte dialoog

Contractvorm Geïntegreerd contract, Design, Build, Finance, Maintain & Operate met een loop-tijd van 10 jaar.

Meer informatiewww.rotterdamclimateinitiative.nl

Contact opdrachtgeverLex Keijser, projectmanager Duurzame bedrijfsvoering Rotterdam Climate InitiativeE [email protected] 010 267 29 29

Op weg naar klimaatneutraal



gewerkt. De bouwer heeft veel invloed gehad bij dit project. Een belangrijk punt, want als de opdrachtge-ver de baas speelt, de architect zich alwetend opstelt en de bouwer alleen maar mag uitvoeren, dan krijg je onherroepelijk fouten. Die moeten hersteld worden en dat kost tijd en geld: de meeste faalkosten in de bouw zijn het gevolg van slechte samenwerking.

Bestek niet nodigWe hebben uiteindelijk wel, in overleg met de bouwer, een bestek geschreven en een traditioneel contract opgesteld. In die zin is dit project nog niet het sum-mum, maar het is zeker wel de opmaat naar een andere manier van werken. Een volgende keer zou ik het best zonder bestek aandurven, want als je op deze manier samenwerkt, heb je dat echt niet nodig.”

Spontane samenwerkingSolids zijn het geesteskind van Frank Bijdendijk, bestuurder van woningcorporatie Stadgenoot. Zijn ideeën zijn geïnspireerd door de dynamische woon-werkgemeenschap in het voormalige kraakpand Tetterode in Amsterdam Oud-West. Toen Bijdendijk zich met zijn idee tot de Regieraad Bouw wendde, ontmoette hij daar Ko Blok, de toenmalig directie-voorzitter van ERA Bouw, die enthousiast zijn medewerking aanbood bij de verdere uitwerking en realisering van de plannen. Van een echte aanbe-steding was in dit geval dus geen sprake: de samenwerking ontstond door een samenloop van omstandigheden. De partijen zaten daardoor al in een heel vroeg stadium bij elkaar. De inbreng van de bouwer was groot en onmisbaar, omdat er voor de verwezenlijking van de ambities van Bijdendijk een andere manier van bouwen vereist was. Om flexibiliteit te garanderen moet de constructie aan speciale eisen voldoen: denk bijvoorbeeld aan dik-kere verdiepingsvloeren. Ook voor een goede ontsluiting in de toekomst, voor zowel woningen als voor uiteenlopende bedrijvigheid, zijn extra maatre-gelen nodig: zo moeten er op allerlei strategische plekken trappen, kokers en schachten gerealiseerd worden.

Met de billen blootFrank Bijdendijk: “Het proces van bouwen is in de praktijk bijna altijd gebaseerd op strijd, terwijl samen bouwen juist iets heel moois is. Die strijd moeten we dan ook radicaal doorbreken. Het gaat ook helemaal niet om de laagste prijs, maar om de vraag ‘hoe krij-gen we op een eerlijke manier een gebouw zo

goedkoop mogelijk gebouwd?’. Bij dit project zijn we van begin af aan met de billen bloot gegaan. We heb-ben gezorgd voor volledige transparantie, er waren geen verborgen rekensommetjes over en weer. We hebben ook op voet van gelijkwaardigheid met elkaar

In de nieuwe Amsterdamse wijk IJburg worden in opdracht van woningcorporatie Stadgenoot

twee Solids gebouwd: grote gebouwen die een toonbeeld zijn van flexibiliteit en duurzaamheid.

De Solids, die samen een vloeroppervlak hebben van 10.000 m2 bruto, worden casco opgeleverd:

de toekomstige huurders zijn zelf helemaal verantwoordelijk voor de binnenkant. Sterker nog, de

huurder mag helemaal zelf weten wat hij in zijn ruimte gaat doen, want de gebouwen zijn

bestemmingsvrij. De bedoeling is dat de Solids een plek worden waar een mengeling van uiteen-

lopende activiteiten plaatsvindt, van, om maar wat te noemen, wonen, kantoren en ambachtelijke

bedrijven, winkels en horeca. Solids zijn helemaal voorbereid voor aanpassingen aan een ander

gebruik of een andere indeling in de toekomst. De oplevering van de solids is in 2011. Uiteindelijk

zullen er in IJburg acht Solids verrijzen, met een totaal aan vloeroppervlakte van 40.000 m2.

Solids: flexibiliteit ten top

OpdrachtgeverWoningcorporatie Stadgenoot, Amsterdam

BouwerBouwcombinatie ERA Contour - J.P. van Eesteren

Totale stichtingskosten (fase 1)circa € 22,5 miljoen exclusief btw

ContractvormTraditionele aanneemovereenkomst

AanbestedingGeen; samenwerking in bouwteam

Meer informatiewww.solids.nl

PublicatiesLaverman, Wim: ‘Een interessant idee met grote gevolgen’; in: Building Business, april 2006.Lege, Jorien de: ‘Je wilt dat ze van een gebouw houden’; in: de Volkskrant, 22 juli 2009; pp.14.

Contact opdrachtgeverFrank Bijdendijk, bestuurder StadgenootE [email protected] T 020 588 52 01

Contact bouwers Henk Homberg, directievoorzitter ERA Contour E [email protected] T 079 317 01 18

Piet-Jan Heijboer, algemeen directeur Aanneming Maatschappij J.P. van Eesteren B.V.E [email protected] 0180 697 000

Bouwen zonder bestek



gedaan worden in verband met de haalbaarheid van het sociale programma. En dat alles in drie maanden tijd. Wij hebben nu gewonnen, maar het is wel een beetje zuur als je als nummer twee of drie met een symbolische vergoeding naar huis toe gaat.”

PrijsvraagDe gemeente Uden heeft een prijsvraag uitgeschre-ven. Er waren 22 inschrijvers, die allemaal hun visie op de wijk en op duurzaamheid op papier zetten. Op basis daarvan werden drie partijen geselecteerd om in drie maanden tijd (!) een plan voor de wijk uit te werken. Er lag al een stedenbouwkundig plan van enkele jaren oud, maar de deelnemers hadden de vrijheid daar gemotiveerd vanaf te wijken. Dat namen ze ter harte: alle drie weken ze volledig af van het bestaande plan. De uiteindelijke winnaar, Nieuwenhuizen Daandels, heeft gekozen voor een speelsere, vriendelijkere indeling van de wijk. De woningen krijgen een andere situering ten opzichte van de zon, parkeren wordt geconcentreerd aan de randen van de wijk en er wordt beter gebruikge-maakt van het park dat in de buurt gepland is. Ook de opvang van hemelwater in wadi’s komt uit de koker van de aannemer. De drie plannen werden aan de hand van een gunningleidraad beoordeeld door een onafhankelijke commissie, voorgezeten door Kees Duivesteijn, hoogleraar Milieutechnisch Ontwerpen in Delft (inmiddels emeritus). De win-naar werd bekendgemaakt tijdens een symposium over duurzaamheid.

Het onderste uit de kanGijs Spruijt, directeur van Nieuwenhuizen Daandels: “Met deze prijsvraag heeft de gemeente Uden het onderste uit de kan gehaald. Ze hebben de deel-nemers echt getriggerd om hun eigen ideeën te presenteren en zich daarmee te profileren. De marktpartijen waren bereid maximaal hun nek uit te steken, anders was de prijs-kwaliteitverhouding nooit zo hoog geweest. De kaders en voorwaarden waren helder geformuleerd. Voor de beoordelingscommissie

betekende dat dat ze appels met appels konden ver-gelijken: het zat echt goed in elkaar. Nog een positief punt is dat er een goede voorselectie is gedaan. Door het aantal kandidaten te limiteren, kun je de inspan-ningen van de markt binnen de perken houden.

WegdragenToch vind ik dat ook hier de gevraagde inspanning eigenlijk te groot was. We hebben nu gewonnen, maar ik zou niet nog zo’n prijsvraag aankunnen, dan kunnen ze mij wegdragen. Vooral de mate van gede-tailleerdheid waarin de plannen uitgewerkt moeten zijn, gaat behoorlijk ver. Alle woningtypes moesten volledig ontwikkeld zijn, compleet met GPR- en EPC-berekeningen en er moest een heleboel rekenwerk

Velmolenbuiten is onderdeel van Velmolen-Oost, een groot nieuwbouwproject in Uden. In

Velmolenbuiten worden 70 woningen gebouwd, waarvan 32 sociale huur- en koopgarantwoningen.

De overige woningen zijn bestemd voor de vrije sector. De gemeente Uden streeft naar een

koploperspositie op het gebied van duurzaamheid en heeft de ambitie om van Velmolenbuiten de

duurzaamste wijk van Uden maken. De wijk is inmiddels door Agentschap.nl geselecteerd als een

van de dertien ‘Excellente gebieden innovatieve energiebesparing in de nieuwbouw’ en krijgt

daarom subsidie van het ministerie van VROM/WWI. Het ministerie wil de ontwikkeling van

energiezuinige, innovatieve nieuwbouw stimuleren en de kennis en ervaring op dat gebied

verspreiden. De bouw is in oktober 2010 van start gegaan.

De duurzaamste wijk van Uden: Velmolenbuiten

OpdrachtgeverGemeente Uden

BouwerNieuwenhuizen Daandels, Uden

Investeringssom (inclusief grond)€ 21 miljoen inclusief btw

AanbestedingPrijsvraag

ContractvormRisicodragend Design & Construct

Meer informatiewww.duurzaamgebouwd.nlwww.uden.nl/duurzaambouwenwww.velmolenbuiten.nl

PublicatiesJohannes, Rola: ‘Udense wijk duurzaam in uitvoering en beleving’; in: Cobouw 22 sep-tember 2009; pp. 13.

Contact bouwerGijs Spruijt, directeur Nieuwenhuizen DaandelsE [email protected] 0413 262 005

Contact opdrachtgever Jan van Vlijmen, adviseur duurzame ont-wikkeling gemeente UdenE [email protected] 0413 281 363

Duurzaamste aanbieding wint



minder hinder. Er is geen sprake meer van meerwerk, daardoor besparen we echt. We kunnen dat geld opzij leggen of we kunnen het gebruiken om meer duur-zaamheid te realiseren: zo kunnen we woningen met een energie F-label bijvoorbeeld naar C-niveau tillen in plaats van naar D. Een flinke labelsprong, voor het-zelfde budget.”

Plak- en pakdagIn het voorjaar van 2009 nodigde Woonwaard zes ketens van bouwers en hun vaste onderaannemers uit voor een zogenaamde plak- en pakdag. Op een overzicht van renovatieprojecten in datzelfde jaar mochten de bouwers gele plakbriefjes plakken bij de projecten die zij graag zouden willen uitvoeren, uiteraard binnen de kaders van het inkoopbeleid van Woonwaard. Op die manier verdeelden zij onderling het werk. Later in het jaar vond er nog zo’n dag plaats, waar onderhoudswerken tot 2015 verdeeld werden. De resultaten van de plak- en pakdagen gelden niet als bindende overeenkom-sten, maar als een intentieovereenkomst. Pas als het project werkelijk tot realisatie komt, wordt er een contract opgesteld. Tot dat moment zit de aan-nemer al wel als adviseur aan tafel. Zo’n tachtig procent van het groot onderhoud werd op deze manier verdeeld, de overige twintig procent wordt toegewezen aan andere aannemers in de omgeving.

Meerwerk geen optieFerry van Wilgenburg, divisiemanager Vastgoed bij Woonwaard: “Toen ik hier vijf jaar geleden begon, werkte men hier ook op de gebruikelijke manier: ‘Dit is het bestek, kom maar met een scherpe prijs’. Ook een aannemer die een slechte prestatie had geleverd, kon gewoon weer meedoen en hij won ook net zo gemakkelijk, als zijn prijs maar laag genoeg was. Bij ieder project was er weer een hoop gedonder over meerwerk. Het leek mij een heilloze weg. Werken met vaste partners heeft grote voordelen, voor ons, voor de aannemers en de onderaannemers. We gaan niet iedere keer de strijd aan, maar vertellen de bouwers wat de begroting is. Vervolgens moeten zij zelf aange-ven wat ze voor dat geld kunnen doen en ze geven ons volledig inzicht in hun berekeningen. Meerwerk is geen optie. Natuurlijk kun je niet alles voorzien, maar ik bespreek dat liever in alle openheid op het moment dat zich een complicatie voordoet, dan dat er van te voren grote marges worden ingebouwd.

Voor Woonwaard betekent deze aanpak kwaliteit en transparantie, voor de uitvoerende partijen betekent

het continuïteit en rendement. Dat geldt niet alleen voor de hoofdaannemer, maar evenzeer voor de lood-gieter en de installateur, want we verwachten van de hoofdaannemers dat zij op dezelfde manier met hun onderaannemers omgaan als wij met hen. Als je een stap verder alsnog de strijd aangaat, schiet je er natuurlijk niks mee op.

LabelsprongDeze aanpak werkt prima. We hebben de afgelopen jaren gezien dat onze bouwers binnen de begroting blijven, dat ze de planning halen en dat het werk sneller gaat door slimmere samenwerking en afstem-ming. De kwaliteit is beter en onze huurders ervaren

De Alkmaarse woningcorporatie Woonwaard is een groot voorstander van ketensamenwerking.

Al sinds 2007 is ketensamenwerking uitgangspunt bij alle onderhoudsprojecten. Om de positieve

effecten van ketensamenwerking te versterken, streeft de corporatie bovendien naar een

langdurige samenwerking met een beperkt aantal partners. Daarvoor kiest de corporatie voor

een zeer onorthodoxe aanpak.

Vaste ketens zijn het sterkst: groot onderhoud in Alkmaar

OpdrachtgeverWoonwaard

BouwerZes ketens van bouwers uit Alkmaar en omgeving

Investeringssom€ 82,5 miljoen (2010 t/m 2015) exclusief btw

ContractvormIntentieovereenkomst, later traditioneel contract

Contact ketenpartnersNiek Bolten, directeur Bolten BouwE [email protected] T 072 540 05 44

Cornel Borst, directeur A.C. Borst BouwE [email protected] T 0251 658 750

Wim Rodenburg, directeur A.C. Borst BouwE [email protected] T 0251 658 750

Marc Geerts, algemeen directeur Etro VastgoedzorgE [email protected] T 075 628 02 44

René Kesselaar, directeur Kesselaar & Zn.E [email protected] T 072 564 44 46

Kees van der Meulen, adjunct directeur Aannemingsbedrijf OoijevaarE [email protected] T 072-5118696

Martien Vreeker, directeur Bouwbedrijf Jac. TrompE [email protected] T 072 511 54 59

Duurzaam renoveren zonder meerwerk

Meer informatiewww.bouwketens.nl

Linkedin groep ‘ketensamenwerking in de woningbouw’

PublicatiesDoodeman, Marc: ‘Pionieren met bouw-treintjes’; in: Cobouw 8 december 2009.

Contact opdrachtgever Ferry van Wilgenburg, divisiemanager Vastgoed Woonwaard E [email protected] T 072 527 66 17



opdrachtgevers merk ik dat ze wel geïnteresseerd zijn, maar dat ze het nog niet zo goed aandurven. Eigenlijk zijn opdrachtgevers net ouders met pubers: ze hebben moeite met loslaten. Blijkbaar hebben ze niet genoeg vertrouwen. Dat moeten wij bouwers ons aantrekken, want vertrouwen krijg je niet zo maar, dat moet je verdienen.”

Hoogste prijs, toch gewonnenDienst Landelijk Gebied zet werken op een zorgvul-dige wijze in de markt. De dienst bepaalt de contractvorm op basis van de aard van het werk. In het geval van de Zuiderklip is gekozen voor een Design en Construct-contract: het plan is Europees aanbesteed volgens de UAV-procedure voor geïnte-greerde contracten (UAV-GC). Er zijn, na de Europese voorselectie, vijf partijen uitgenodigd om een plan te ontwikkelen dat moest passen binnen een aantal randvoorwaarden. De opdrachtgever heeft de plannen beoordeeld volgens vooraf vastge-stelde criteria. De prijs was in dit geval niet doorslaggevend: van te voren werd bepaald dat de prijs voor 30 procent zou meewegen en de kwaliteit voor 70 procent. Zuiderklip is een complex project, onder andere door de ligging in een beschermd natuurgebied. Het was voor Dienst Landelijk Gebied dan ook van groot belang te werken met een aanne-mer met visie en ervaring in vergelijkbare projecten. Aannemingsbedrijf G. van der Ven was met een prijs van drie miljoen de hoogste van de vijf partijen, maar scoorde het beste met zijn plan van aanpak.

Meer vrijheid bij uitvoeringHuibert van der Ven, directeur van Aannemingsbedrijf G. van der Ven: “Dit was een behoorlijk complex project omdat Zuiderklip een beschermd natuurgebied is en er met uiterste zorg-vuldigheid met flora en fauna omgegaan moest worden. Dienst Landelijk Gebied was op zoek naar een aannemer die precies wist waar hij mee bezig was. Hun vraag was zo geformuleerd dat ze dat goed naar boven konden krijgen. Dit Design & Construct-contract gaf ons meer ruimte dan een gewone

aannemingsovereenkomst: vooral in de manier van uitvoeren hadden we veel vrijheid.”

Van meet af aan expertise delen“Op het moment dat wij bij dit project betrokken werden, lag het Programma van Eisen al vast en er waren al verschillende procedures in gang gezet. We kwamen zaken tegen die we zelf anders aangepakt zouden hebben. In andere projecten participeren we in bouwteams, waar opdrachtgevers en bouwers van meet af aan gebruikmaken van elkaars expertise. Daar moeten we naar toe, vind ik. In discussies met

Het project Zuiderklip in de Biesbosch is één van de eerste gerealiseerde projecten uit het

programma Ruimte voor de Rivier. Het doel van dit programma is het vergroten van de veiligheid

in het rivierengebied en het bevorderen van natuurontwikkeling. In opdracht van Dienst Landelijk

Gebied is aannemer G. van der Ven in 2006 begonnen aan het omzetten van 360 hectare grond in

water en natte- & draszones. De aannemer heeft geulen aangelegd die moet dienen als overloop

van de rivier de Amer, hij heeft windwatermolens geplaatst, een nieuwe dijk gebouwd, een

bestaande dijk verbeterd en verschillende dijken verlaagd. De Zuiderklip is een beschermd

natuurgebied. Dat betekent dat de aannemer voorzorgsmaatregelen moest nemen om de

flora en fauna in het gebied te beschermen.

Alle ruimte voor de natuur op de Zuiderklip in de Biesbosch

OpdrachtgeverDienst Landelijk Gebied

BouwerG. van der Ven BV Aannemingsbedrijf, Brakel

Investeringssom€ 3 miljoen exclusief btw

AanbestedingEuropese aanbesteding voor geïntegreerde contracten

ContractvormDesign & Construct

Meer informatiewww.dezuiderklip.nl

PublicatiesKoenen, Ingrid: ‘Modderkruipers onderdeel van D&C-contract’; in: Cobouw 30 septem-ber 2009; pp. 14-15.

Contact bouwerHuibert van der Ven, directeur G. van der Ven BV AannemingsbedrijfE [email protected] T 0418 671 510

Contact opdrachtgever Rudolph Dieperink, projectleider Dienst Landelijk GebiedE [email protected] T 013 595 06 70

Gegund aan de hoogste inschrijver



Het enige wat je op deze aanbesteding kunt aan-merken is dat de aanbesteding meer dan twee jaar in beslag heeft genomen. Gelukkig hebben we de planologische procedures parallel laten lopen, maar zo’n lang proces kost zowel de marktpartijen als de opdrachtgever enorm veel energie, tijd en geld. Als er eenmaal een winnend plan is, moet er ook nog een contract komen. Ik vind dat we op het laatst toch nog hebben geprobeerd om te veel vast te leggen. Op dat moment moet je als opdrachtgever eigenlijk durven zeggen: ‘Oké, maak het maar, met de kwaliteit die je hebt beloofd’.”

Ambitiedocument als uitgangspuntDe Stuurgroep besloot de aanbesteding te organise-ren in de vorm van een concurrentiegerichte dialoog. Drie consortia ontwikkelden een plan voor de tunnel en het omliggende gebied, want de tunnel is onderdeel van een integrale gebiedsontwikkeling, die gericht is op het creëren van een nieuwe een-heid in de omliggende buurten. Zo hoort ook de ontwikkeling en realisatie van 1100 woningen tot het project. Uitgangspunt voor de marktpartijen was een ambitiedocument met een aantal rand-voorwaarden, verder kregen zij alle ruimte voor hun plannen, die zij meerdere malen met de opdracht-gever bespraken. Consortium Avenue 2 tekende voor het winnende plan, dat het beste scoorde op het gebied van verkeerskunde, milieu en bouwaan-pak en dat de beste stedenbouwkundige oplossing bood. Kern van de ‘De Groene Loper’, is een 2,3 kilometerlange tunnel van twee verdiepingen, met ieder twee maal twee rijstroken. De echte Groene Loper komt op maaiveldniveau: een lange strook met veel bomen en ander groen, waarin paden voor fietsers en wandelaars zijn opgenomen.

Heldere visie formulerenLouis Prompers, projectdirecteur Stuurgroep A2: “Als je als opdrachtgever kiest voor een aanbeste-dingsproces als dit, is het heel belangrijk dat je van te voren goed bedenkt wat je wilt en dat je een heldere visie formuleert. Vervolgens moet je zoveel mogelijk gebruikmaken van kennis die de marktpartijen in huis hebben. Zij moeten het maken, dus je mag ervan uitgaan dat alles wat zij bedenken haalbaar is. Dat is een kwestie van vertrouwen: als je overal een vinger in de pap wilt hebben, moet je niet voor deze aanpak kiezen.

Plannen van kwaliteitDit model werkt, dat hebben we bewezen. We kregen drie wezenlijk verschillende plannen gepresenteerd,

allemaal van hoge kwaliteit. Het idee van een gesta-pelde tunnel was helemaal nieuw: dat zouden wij zelf niet bedacht hebben.

Bij Maastricht gaat de snelweg A2 over in de N2, die dwars door de stad voert. Veel ergernis voor

de passerende automobilist, maar ook voor Maastricht zelf is de weg al jaren een groot probleem:

de weg veroorzaakt luchtverontreiniging en geluidsoverlast en snijdt bovendien de stad in tweeën.

De gemeenten Maastricht en Meerssen, Rijkswaterstaat en de provincie Limburg besloten de

handen ineen te slaan om dit meervoudige probleem aan te pakken. Zij richtten de stuurgroep A2

Maastricht op en onderzochten maar liefst dertien alternatieven voor randwegen en tunnels. In

2006 besloten ze tot ondertunneling.

Maastricht rolt Groene Loper uit; N2 wordt A2

OpdrachtgeverStuurgroep A2 Maastricht (samenwerking van Rijk, provincie Limburg en gemeenten Maastricht en Meerssen)

BouwerAvenue 2 (Strukton en Ballast Nedam)

Totale investering1 miljard (globaal)

AanbestedingEuropees, concurrentiegerichte dialoog

ContractvormOvereenkomst Integrale Gebiedsontwikkeling. Design en Construct voor het infradeel, Gebiedsontwikkelingscontract voor de vastgoedlocaties.

Meer informatiewww.a2maastricht.nl

Publicaties Thoorn, A.W. van den: ‘Groene Loper maakt van stad weer één geheel’; in Land+Water, oktober 2009.Cox, Roger en Lejeune, Bert: ‘Publiek-private samenwerking nodig voor cradle-to-cradle’; in: Cobouw 27 februari 2009.‘Meerwaarde van de landschappelijke bena-dering van het project A2 Maastricht voor de waarde van groen en natuur’; in: Groen; vol. 65 (2009), afl.10, pag. 20-27 (8) / 2009.‘Innovaties bij project A2 Maastricht – Aanbesteding en publiekrechtelijke procedures worden met elkaar vervlochten in het project A2 Maastricht’; in: Land + Water; vol 45 (2005), # 11, pag. 38-40.

Contact opdrachtgever Louis Prompers, projectdirecteur A2E: [email protected] T 043 351 63 02

Contact bouwerFrits van de Kerk, projectdirecteur Avenue2E [email protected] T 030 285 31 41

Dit hadden we nooit zelf kunnen bedenken



Weerstanden overwinnenWanneer we dit project opnieuw zouden beginnen, zouden we kiezen voor een Design&Construct voor het hele project. Of we zouden werken met een concur-rentiegerichte dialoog. Wanneer je van het begin af aan in gesprek gaat met bouwers over hun ideeën, houd je vanzelf de beste kandidaat over. Maar daar moet je dan vroegtijdig over beslissen en voldoende tijd inruimen voor overleg, zodat de vraag en het aan-bod naar elkaar toe kunnen groeien.”

Markpartijen met elkaar in contact brengenAls start van de inschrijvingsprocedure heeft het projectbureau een marktinformatiemiddag georga-niseerd om informatie over de aanbesteding uit te wisselen en marktpartijen met elkaar in contact te brengen. Vooral kleine bedrijven met goede ideeën kregen zo de kans om aan te haken bij grotere col-lega’s. Uiteindelijk zijn vijf aannemers of consortia geselecteerd om een plan in te dienen voor de bouw van de Weg van de Toekomst. De aannemers zijn uitgedaagd om eigen ideeën te ontwikkelen en in te brengen op het gebied van duurzaamheid, zichtbare vernieuwing en beperking van hinder. De opdracht-gever heeft van tevoren een plafondbedrag van € 45 miljoen euro vastgesteld. Het project is niet gegund op grond van de laagste prijs: de kwaliteit van de plannen telde zwaar mee.

Mogelijkheden binnen de extra’sProjectmanager Leo de Hoogt (gemeente Oss) en pro-jectleider Linda de Klein (provincie Noord-Brabant):“De planning van dit project was leidend voor de aan-bestedingsstrategie. Er lag al een voorontwerp en de milieueffectrapportage was gedaan. Dat beperkte de mogelijkheden voor een innovatieve aanbestedings-vorm met meer vrijheid voor en overleg met de markt. Uiteindelijk hebben we gekozen voor een geïntegreerd contract, waarbij het wegontwerp en de kunst-werken al ver waren uitgewerkt, maar waarbij de overige eisen slechts functioneel waren omschreven. Daarnaast hadden de bouwers ruimte voor de inbreng van eigen ideeën. We zijn verrast door de creativiteit en de originaliteit van de aanbiedingen die deze aan-besteding ons heeft opgeleverd. Uiteindelijk hebben

wij gekozen voor de aanbieding die in onze ogen de beste invulling geeft aan onze kwaliteitscriteria.

In 2003 begon de gemeente Oss met de procedurele voorbereidingen voor de reconstructie van de

N329, een belangrijke verkeersader voor de stad Oss. Enkele jaren later besloot de Provincie

Noord-Brabant om op korte termijn een aantal proeftuinen op het gebied van duurzaamheid en

innovatie op te zetten. De N329 was een geschikte locatie voor De Weg van de Toekomst, de timing

was goed en de gemeente Oss was graag bereid mee te werken. In juni 2008 tekenden provincie en

gemeente een intentieverklaring om de reconstructie op een hoger ambitieniveau te tillen en van

de N329 en zijn omgeving een toonbeeld van innovatie en duurzaamheid te maken. Sindsdien

werken medewerkers van de gemeente en de provincie samen in een projectbureau. Aan de

oorspronkelijke plannen voor de reconstructie is een aantal elementen toegevoegd. Zo moet de

weg energieneutraal worden en de bouwer moet duurzame materialen en stil asfalt toepassen.

Duurzaamheid leidend op De Weg van de Toekomst

OpdrachtgeverGemeente Oss, in nauwe samenwerking met de Provincie Noord-Brabant

BouwerCombinatie Pro N329, bestaande uit Ballast Nedam en Van Gelder

Investeringssom€ 45 miljoen exclusief BTW

AanbestedingEMVI

ContractvormDeels Engineering en Construct, deels Design en Construct

Meer informatie www.N329wegvandetoekomst.nl

PublicatiesN329 ideeënboek – KplusV Organisatieadvies (red.)

Contact opdrachtgever Leo de Hoogt, projectmanager gemeente OssT 0412 629 557E [email protected]

Contact bouwerRobert van Zandvoort, tenderleider Ballast Nedam InfraT 026 368 26 00E [email protected]

Blij verrast met een duurzame verbinding



innovatieve aanpak; we zien nu dat het bij eenvoudige vraagstukken ook werkt.

In contact blijvenWe hadden regelmatig de neiging om die open vraag op bepaalde punten alsnog dicht te timmeren. Daarmee werk je belemmerend voor de aannemer. Je moet echt vertrouwen durven te hebben in de marktpartijen. Als je je wilt laten verrassen is het risico natuurlijk altijd dat je iets krijgt waarop je niet zat te wachten. Volgens mij is het de kunst dat je de marktpartijen de vrijheid geeft om hun eigen oplossingsrichtingen uit te werken, maar dat je wel voortdurend in contact blijft. Sta open voor vragen en geef bouwers de kans om uit te leggen waarom ze bepaalde keuzes maken.”Open vraag

Waterschap Velt en Vecht wil door innovatief aan te besteden beter gebruikmaken van de kennis in de markt. Het waterschap heeft waterberging Weijerswold gekozen als pilot, omdat het een niet al te complex project is, waarvan toch voldoende te leren valt. De opdrachtgever heeft geen oplossings-richting aangegeven: de vier geselecteerde partijen gingen met een geheel open vraag aan de slag. Zij kregen wel mee dat de inbreng van duurzaamheid-concepten en oplossingen voor meervoudig ruimtegebruik zouden meewegen in de beoordeling.

Lagere kosten, grotere capaciteitEen onafhankelijke commissie, waarin ook verte-genwoordigers van LTO zitting hadden, beoordeelde de plannen. Twee daarvan hadden veel van elkaar weg, de andere twee waren totaal anders. De win-nende partij presenteerde een traditionele oplossing, die eenvoudig in het landschap ingepast kan worden en waarvan de kosten lager uitvielen dan de opdrachtgever had geraamd. Bovendien is de capaciteit met maximaal 800.000 m3 veel groter dan de minimumeis van 500.000 m3. Het plan maakt gebruik van natuurlijke hoogten in het ter-rein. Zo kan een bestaand wegprofiel door een kleine aanpassing worden gebruikt als waterkering. De gebruiksmogelijkheden van het gebied blijven intact en groeien zelfs, doordat de waterhuishou-ding wordt verbeterd.

Motivatie en creativiteitJan Hermen Kat, projectmanager waterschap Velt en Vecht: “Door deze manier van aanbesteden stimu-leer je de motivatie en creativiteit van de marktpartijen. Bovendien ontzorgt het je eigen organi-satie: de ingenieur en de bouwer lossen het probleem op. Wanneer je dat aan hen overlaat, krijg je vaak de slimste oplossing. We hebben dit project in een open vraag gedefinieerd, omdat het ons gaat om

de oplossing, niet om de weg ernaar toe. Het klinkt misschien wat paradoxaal, maar juist bij zo’n open vraag moet je heel goed weten wat je wilt en wat je niet wilt. Binnen je eigen organisatie moet je van te voren nadenken over je doel en dat scherp formule-ren. Weijerswold was een relatief eenvoudige vraag en toch kregen we een verrassende oplossing gepre-senteerd. Ik wist uit ervaring al dat complexe vraagstukken uitermate geschikt zijn voor een

Het water in de Vecht staat soms zo hoog dat de rivier buiten zijn oevers dreigt te treden. Het

gevaar was tot nu toe het grootst in oktober 1998, toen Coevorden, Hardenberg en Ommen de dans

nog maar net ontsprongen. Waterschap Velt en Vecht heeft de afgelopen jaren gewerkt aan de

aanleg van retentiegebieden die in dreigende situaties in gebruik genomen kunnen worden. Het

toekomstig waterbergingsgebied Weijerswold, tussen Coevorden en Schoonebeek, heeft een

capaciteit van maximaal 800.000 m3: beduidend meer dan het minimum van 500.000 m3 waar het

waterschap om had gevraagd. Bouwer Hoornstra is in 2011 begonnen met de werkzaamheden.

Waterberging Weijerswold. Innovatief door eenvoud

OpdrachtgeverWaterschap Velt en Vecht

BouwerHoornstra, Nieuw-Buinen (i.s.m. Grontmij en Fuhler)

InvesteringssomRuim € 1,7 miljoen geraamd; inschrijfsom € 1,3 miljoen exclusief btw

Aanbesteding Openbare aanbesteding met voorafgaande selectie

ContractvormDesign & Construct

Meer informatiewww.noorderzijlvest.nlwww.debouwvernieuwt.nlwww.pianoo.nl

Contactpersoon opdrachtgever Jan Hermen Kat, programmamanager Waterschap Velt en Vecht E [email protected] T 0524 592 265

Contactpersoon bouwerBen Timmermans, bedrijfsleider Hoornstra Aannemingsmaatschappij bvE [email protected] T 0599 212 170

Geen kopzorgen voor de klant



Iedereen wint bij deze aanpak. Wij zijn tien jaar ver-zekerd van een goede huurder, TNT van een goede huisbaas. Wij moeten ervoor zorgen dat alles extra goed gebeurt, want daar plukken we zelf de vruchten weer van. Ik geloof in deze manier van werken en ik hoop dat het een voorbeeld voor anderen zal zijn.”

Het duurzaamste kantoorIn mei 2009 startte de bouw van een nieuw hoofd-kantoor in Hoofddorp, dat het duurzaamste kantoor van Europa moet worden. Het kantoor gaat een GreenCalc 1000+-score halen, ruim anderhalf keer beter dan het huidige gebouw met de hoogste score. Het zal ook een LEED Platinum verdienen, het hoogst haalbare niveau van de Amerikaanse meetmethode.

Ontwikkelen en beherenDe ontwikkelaar blijft tien jaar lang eigenaar en beheerder van het kantoor. Op die manier wil TNT ervoor zorgen dat een projectontwikkelaar zich werkelijk betrokken voelt bij zijn project en wordt gedwongen tot langetermijn-denken. Ook een duurzaam gebruik van het gebouw wordt op deze manier veilig gesteld. TNT legt zich ook voor tien jaar vast als huurder van het pand, tegen een marktconforme huurprijs. De huurprijs is inclusief energiekosten: nog een extra aansporing voor de ontwikkelaar om tot het uiterste te gaan op het gebied van energiezuinigheid.

Geen water bij de wijnCees van der Spek, klanten projectmanager OVG Projectontwikkeling: “Wij waren van het begin af aan heel erg gecharmeerd van de duurzaamheidsambities van TNT en van de nieuwe elementen die ze aan de contracten toevoegden. Het was wel heel anders dan we gewend waren, een tienjarig geïntegreerd contract voor ontwikkeling en exploitatie. Bij de onderhande-lingen ging het af en toe hard tegen hard, maar aan het eind van de rit lag er wel iets waar we allemaal achter staan.

We zijn nog vaak onverwachte dingen tegengekomen, maar we hebben nooit water bij de wijn gedaan, ook al zijn de tijden minder rooskleurig dan toen we begon-nen. Eigenlijk is het andersom: we werden gaande

de rit nog ambitieuzer. Het mocht natuurlijk geen verliesgevend gebouw worden, maar de meeste inves-teringen verdienen zichzelf echt wel terug. Bij iedere onvoorziene gebeurtenis hebben we in alle openheid overlegd over een goede oplossing.

Niet alleen de manier van samenwerken tussen de verschillende partijen is anders, maar ook de verhou-dingen in het ontwerpteam: de bouwfysicus neemt een grotere rol in, de architect is wat minder prominent aanwezig. De centrale vraag was steeds weer: hoe kan ik die duurzaamheid voor elkaar krijgen, op zo’n manier dat ze ook tijdens de exploitatie overeind blijft. Je moet overal over nadenken en alles tot op de draad doormeten, tot de schoonmaak aan toe.

TNT wil alleen nog maar zal opereren vanuit duurzame, volledig CO2-emissievrije gebouwen. Als

een eerste stap in dit wereldwijde streven is in Nederland de pilot Green Offices gestart, waarin in

ieder geval 100.000 m2 kantooroppervlak CO2-emissievrij wordt. TNT Real Estate schreef een

tender uit voor de bouw van duurzame kantoorpanden. TNT koppelde zelf ontwikkelaars en

financiers van wie zij dachten dat ze een stimulerende werking op elkaar zouden hebben en

nodigde hen uit om mee te denken over de ontwikkeling van energiezuinige, toekomstbestendige

gebouwen. De keuze viel uiteindelijk op het consortium van Triodos en OVG

TNT-Green Office in Hoofddorp

OpdrachtgeverTNT

OntwikkelaarConsortium Triodos en OVG

BouwerBoele van Eesteren, VolkerWessels

InvesteringssomNiet bekend

AanbestedingDuurzame tender

ContractvormDesign, Build, Finance, Maintain & Operate (looptijd 10 jaar)

Meer informatiewww.ovg.nlwww.triodos.nl

PublicatiesBelt, Liliane: ‘Huurder in de hoofdrol’; in: Building Business - Duurzaam, maart 2010; pp.4-6..Koenen, Ingrid: ‘TNT richt zich op groene huisvesting’; in: Cobouw. 13 mei 2008.

De klant duurzaam ontzorgen


21 voorbeeldprojecten uit de praktijk

Colofon

Redactie: dr. ing. Peter Fraanjesenior beleidsmedewerker Duurzaamheid Bouwend Nederland, ZoetermeerE [email protected] W www.bouwendnederland.nl

Tekst:drs. Liliane Belt Hoera voor de lezer!, Tekst & Training Ravenstein W www.lilianebelt.nl

Trefwoorden:bouw, infra, gww, innovatie, duurzaamheid, aanbesteden, inkopen, EMVIDesign & Construct, Best Value Procurement

Zoetermeer, 21 maart 2011

ISBN/EAN 978-90-813613-2-3

© Bouwend Nederland

Duurzaam Aanbieden en Inkopen

Business

Transcript of Duurzaam Aanbieden en Inkopen