Sociodrama, werkwijze en psychiatrischetoepassingsmogelijkheden

door J. Meillo en G. Nabarro

Samenvatting

In dit artikel wordt een beschrijving gegeven van de voornaamste kenmerken vande werkwijze bij sociodrama, een vorm van groepstherapie waarbij gebruik wordtgemaakt van actieve technieken. Vervolgens worden de theoretische achtergrondvan sociodrama alsmede de belangrijkste psychiatrische toepassingsmogelijkhedenvan sociodrama beschreven. Tot slot wordt ingegaan op verschilpunten tussen so-ciodrama enerzijds en groepspsychotherapie en andere vormen van groepsgerichtwerken anderzijds.

Inleiding

Sociodrama is een vorm van steunende groepstherapie, gebaseerd opgroepsdynamische principes waarbij voornamelijk gebruik wordt ge-maakt van actieve technieken. Moreno, die de methode in de jarenveertig in Amerika tot ontwikkeling bracht, wordt als grondleggervan sociodrama beschouwd. In eerdere artikelen werd reeds beschre-ven hoe de oorspronkelijke methode in Nederland vanaf de jaren ze-ventig werd gebruikt (Meillo en Goedhart I980; Meillo, Goedharten Dekker 1985). De laatste jaren is er sprake van een toenemendebelangstelling voor sociodrama vanuit de sector van de intramuralepsychiatrie. Voor zover ons bekend zijn er in ons land momenteelongeveer veertig intramurale psychiatrische instellingen waar de me-thode wordt toegepast. In de meeste gevallen gaat het om wekelijksbijeenkomende groepen geleid door een of twee therapeuten, veelalpsychiatrisch verpleegkundigen, hoewel ook psychiaters en psycholo-gen als sociodramatherapeut fungeren. Ondanks het feit dat over demethode zowel in Nederland als in het buitenland gepubliceerd is,ontbrak tot dusver een artikel dat een overzicht geeft van de huidigestand van zaken.

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (mi) 2

125

J. Meillo en G. Nabarro

Sociodrama, methodiek en groepsdynamische aspecten

In het hiernavolgende zullen de voornaamste kenmerken van een so-ciodramazitting kort beschreven worden. Aan een zitting nemen achtá tien patiënten deel. De leiding berust bij twee therapeuten. De zittingduurt ongeveer vijfenzeventig minuten. Bij opgenomen patiënten isde frequentie meestal ix per week. Er wordt niet gewerkt met vantevoren vastgestelde thema's. Evenals bij groepsdynamische groepspsy-chotherapie wordt in de zitting gezocht naar een groepsfocaal conflictof naar een centraal thema. Schijnbaar uiteenlopende en niet niet el-kaar in verband staande gebeurtenissen en uitspraken in een groepszit-ting kunnen een afspiegeling vormen van een dergelijk conflict ofthema (Stock, Whitaker en Lieberman 1977; Buchanan 198o). Heteerste deel van de zitting (ongeveer vijftien minuten) wordt besteedaan de exploratie van wat er leeft in de groep. om te komen tot eengezamenlijk onderwerp. Aan de hand van dit onderwerp worden doortherapeuten en groepsleden een paar situaties uitgekozen die het be-treffende onderwerp verder kunnen illustreren. Per gekozen spelsitua-tie kan een andere patiënt centraal staan. Gepoogd wordt om tijdenshet uitspelen van de manifeste situatie te komen bij achterliggendeen soms verborgen gevoelens en betekenissen. Om dit te bereikenwordt gebruik gemaakt van een aantal specifieke technieken. Bij voor-beeld in een situatie waarin het dagelijkse koffie drinken op een psy-chiatrische afdeling wordt nagespeeld, wordt door middel van de tech-niek van rolwisseling getracht de patiënt door de ogen van anderennaar zichzelf te laten kijken. Door middel van de interviewtechniek—een vraaggesprek tussen patiënt en therapeut — en de terzijdetechniek—reflectie van de patiënt op eigen actie — wordt nagegaan welke niet-geuite gevoelens en gedachten de patiënt bezighouden. Tussen iederescène door vindt een kort groepsgesprek plaats, waarin de overigegroepsleden eigen gevoelens en eventuele herkenning naar aanleidingvan de gespeelde scène kunnen uitspreken. Vaak kan de therapeuthieruit weer een volgende scène destilleren. Beoogd wordt om viade opeenvolging van scènes steeds dichter bij het achtergrondthemate komen.

Een belangrijk verschil met andere vormen van groepstherapie is,zoals uit het voorafgaande blijkt, de rol van de therapeut. Deze heefteen actieve, centrale en stimulerende rol en schuwt directe techniekenniet. Levine (1982) heeft beschreven hoe therapiegroepen verschil-lende fasen doorlopen. Volgens hem slagen groepen met patiëntenmet ernstige psychiatrische problemen er niet in zich los te makenvan de therapeut. Zij blijven in de eerste fase, de parallelfase, waarbijde interactie tussen groepsleden in belangrijke mate via de therapeutloopt en zal blijven lopen. Levine bepleit dat de therapeut deze positieaanvaardt en verdraagt in het belang van de patiënt. De rol van de

126

Sociodrama, werkwijze en psychiatrische toepassingsmogelijkheden

therapeut bij sociodrama sluit goed aan op deze theorie. De behoeftevan patiënten aan individuele aandacht wordt ten dele gegratificeerd:om beurten staan de patiënten centraal en werken zij samen met detherapeut een scène uit. Klinische ervaring leert dat patiënten die aaneen sociodramagroep deelnemen er op den duur beter in slagen ommateriaal, afkomstig uit hun onderlinge interacties binnen het leefmi-lieu op de afdeling in de zitting in te brengen. Het groepsdynamischeaspect van sociodrama komt daarmee na verloop van tijd meer opde voorgrond te staan. Groepsposities blijken dan een betekenis tehebben en gerelateerd te kunnen worden aan de individuele proble-matiek van de groepsleden. Als daar meer openheid over komt, kun-nen posities verschuiven en persoonlijke groei van de individuelepatiënten mogelijk maken. Door als groep vanuit een op het oog wil-lekeurig en op zichzelf staand onderwerp toe te werken naar eengroepsthema, ontstaat cohesie. Deze cohesie kan ertoe bijdragen dathet verblijf van de patiënten op de afdeling beter benut kan worden.

Psychiatrische toepassingsmogelijkheden

Welke zijn de psychiatrische toepassingsmogelijkheden voor socio-drama? De methode wordt omschreven als actiegericht, concreet, ver-duidelijkend, gericht op de hier-en-nu-situatie en de daarbij beho-rende belevingsaspecten, niet 'moeilijk doend', niet diep, maar welverdiepend en als geschikt voor niet tevoren speciaal geselecteerdepatiënten. Sociodrama kan opgevat worden als een typisch sociaal psy-chiatrische behandelingsmethode, waarin psychotherapeutische ele-menten overigens duidelijk terug te vinden zijn. Dat laatste is een re-den waarom de opleiding tot sociodramatherapeut langdurig en inten-sief is. Onder een sociaal psychiatrische behandelingsmethode verstaanwij een methode die rekening houdt met en kan inspelen op de elkaaronderling beïnvloedende psychische, sociale en biologische factorendie het psychische ziek zijn tot stand hebben gebracht. Dat het ziekzijn op zijn beurt ook weer van invloed kan zijn op deze factorenwordt evenmin uit het oog verloren. Dat de behandeling groepsgewijsplaatsvindt, zodat meerdere patiënten tegelijk bereikt kunnen worden,past goed in het kader van de sociale psychiatrie. Het gebruikmakenvan het groepsdynamische potentieel verleent het geheel een toege-voegde waarde. Allerlei contra-indicaties die voor groepspsychothera-pie gelden, zijn op sociodrama niet van toepassing. Deze contra-indi-caties baseren zich vaak op zowel psychiatrische diagnoses en persoon-lijkheidskenmerken, als op descriptieve en dynamische kenmerken.De contra-indicaties komen voort uit het risico dat de patiënt op grondvan zijn pathologie in verwarring wordt gebracht door de groepssitua-tie en therapeutisch bedoelde ervaringen niet kan integreren. Aange-zien sociodrama gestructureerd verloopt en geen gebruik maakt van

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (1991) 2

127

J. Meillo en G. Nabarro

openleggende technieken, is dit risico veel minder groot. Uit de prak-tijk in Nederland blijkt dat dit inderdaad het geval is; patiënten vanopnameafdelingen en patiënten verblijvend op resocialisatieafdelingenen in beschermende woonvormen blijken momenteel dc belangrijkstegroep te vormen met wie sociodrama gedaan wordt.

Dit betekent dat patiënten met schizofrene psychosen, affectievestoornissen en ernstige persoonlijkheidsstoornissen in principe deelkunnen nemen, tenzij er zodanige gedragsstoornissen zijn dat deelne-ming aan een groepszitting niet mogelijk is. De groepssituatie biedtbovendien als voordeel dat nieuwe patiënten kunnen participeren zon-der zelf centraal te staan en dat de therapeut op zijn gemak kan beoor-delen of deelname voor deze patiënten zinvol kan zijn. Ook patiëntenmet chronische psychiatrische stoornissen en defectueuze beelden blij-ken te kunnen deelnemen, indien tempo en niveau van de zittingaan hun mogelijkheden aangepast worden. Opmerkelijk is dat eenaantal patiënten te kennen geeft de actie en het spelen in sociodramaminder bedreigend te vinden dan het moeten praten in andere thera-piegroepen. Wanneer een patiënt niet wil deelnemen, kan dit te ma-ken hebben met onvermogen of eventueel met weerstand. In een aan-tal gevallen wijst het echter vooral op het moeilijk toegankelijk zijnvan de patiënt.

Wat zijn nu de voordelen van sociodrama voor deze moeilijk toe-gankelijke patiënten? Moeilijk toegankelijke patiënten zijn niet gemo-tiveerd. Zij zijn opgenomen omdat het niet anders kon en gelovenvaak niet dat iets of iemand hen kan helpen. Eerdere ervaringen heb-ben hen in die gedachte gesterkt. Moeilijk toegankelijke patiëntenkan men ook wel extern gemotiveerd noemen (Meillo en Goedhart198o). Opname of therapie is hun aangeraden en min of meer onderdruk van de buitenwereld melden zij zich aan. Vraagt men naar deeigen motivatie, dan blijkt deze zwak. Groepen met dergelijkepatiënten zijn moeilijk te hanteren, er is veel weerstand en vaak uit-gesproken onwil. McGlashan en Levy (1977) maken gebruik van hetbegrippenpaar `sealing-over' (verzegelen) en `integration' om te ver-duidelijken op welke manier patiënten zich kunnen herstellen na eendoorgemaakte psychose. Patiënten die in staat zijn tot `integration'kunnen verband leggen tussen gedachten en gevoelens voor, tijdensen na hun psychotische periode. Deze patiënten hebben belangstellingvoor wat er zich bij hen van binnen afspeelt en voelen zich ook ver-antwoordelijk voor eigen gevoelens, gedachten en handelen. Dezepatiënten zijn soms ook geschikt voor een of andere vorm van psycho-therapie. Patiënten die daarentegen neigen tot `sealing-over' isolerengedachten en gevoelens voor of tijdens de psychotische periode vanhun huidige bestaan. Zij splitsen dergelijke gedachten af, schamen zichervoor en onderdrukken hun gevoelens uit angst. Deze patiënten achtmen in het algemeen ongeschikt voor psychotherapie. McGlashan en

128

Sociodrama, werkwijze en psychiatrische toepassingsmogelijkheden

Levy concludeerden dat de meeste psychotische patiënten zich op hetcontinuum tussen deze beide uitersten bevinden. Naarmate patiëntenzich op de schaal echter meer geplaatst hebben aan de kant van `sea-ling-over' wordt de prognose slechter, omdat met het verzegelen vande bedreigende gevoelens en herinneringen ook andere gevoelens diehet leven positieve inhoud kunnen geven, onbereikbaar worden.

De sociodramamethodiek biedt juist voor patiënten met bovenbe-schreven problematiek verschillende voordelen. In de e Jrste plaats viade expressie en controle van emoties. Sociodrama appellc rt meer aande gevoelswereld dan een uitsluitend verbale methodiek. Juist bijpatiënten met een hermetisch afgesloten gevoelswereld kan deze ge-voelswereld door sociodrama weer meer toegankelijk worden. Wan-neer men als doel heeft het meer en beter leren voelen, uiten en han-teren van emoties is een doordachte en systematische werkwijze essen-tieel. De in de sociodramazitting opgeroepen emoties zijn gedoseerddoordat intrapsychische problematiek niet expliciet aan de orde komt.Doordat vroege wortels van conflicten niet worden geraakt, is ookde behoefte aan emotionele ontlading minder groot. Bovendien is ereen verschil in de mate waarin gevoelens geuit mogen worden. Ove-rigens ook wanneer men bij de verwerking van de thematiek voorminder beladen situaties kiest, zijn er uiteraard patiënten die de mo-gelijkheid tot spelen, aangrijpen voor wat men acting-out noemt.

De mate waarin een patiënt zich emotioneel uit, dient, evenals bijvoorbeeld bij psychodrama, in overeenstemming te zijn met de ernstof het trauma van de ervaren situatie. Wanneer het toch voorkomtdat een patiënt volgens de therapeut buiten proportie reageert, danis het diens taak om de emotionele balans van de zitting en van degroep op evenwichtige wijze te herstellen. Dit laatste is een essentieelelement in de sociodramamethodiek zoals deze in Nederland werdontwikkeld. Het komt nogal eens voor dat onder de noemer van psy-cho- of sociodrama toegepaste vergelijkbare werkvormen (verschil-lende scènes van diverse groepsleden rond een thema) plaatsvindenzonder dat ervoor gezorgd wordt dat de mate van emotionele uitingover een reeks zittingen min of meer gelijk is. Wanneer bij voorbeeldbij bepaalde groepsleden de emotionele uiting beperkt is, terwijl an-deren juist emotionele momenten doorleven. In de Nederlandse so-ciodramamethodiek wordt getracht dit te voorkomen vanuit de ge-dachte dat wat het ene groepslid mogelijk wel kan verdragen aan emo-tionele situaties voor het andere groepslid te veel kan zijn. Ook wan-neer men slechts toekijkt, kunnen de opgeroepen prikkels de patiëntuit balans brengen. Uit de literatuur over psychodrama is bekend datde psychiatrische toepassingsmogelijkheden daarvan verruimd kunnenworden door de technieken aan te passen aan de draagkracht van depatiënt (v.d. Pol I980). Gebeurt dit niet dan kunnen patiënten ernstigontregeld raken, zoals blijkt uit de beschreven ervaringen met psycho-

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (1991) 2 129

J. Meillo en G. Nabarro

drama bij ernstig gestoorde patiënten (Schatzberg e.a. 1974). Wenstmen de psychiatrische toepassingsmogelijkheden te verruimen, danmoeten technieken aangepast worden aan de draagkracht van depatiëntengroepering. Om de emotionele diepgang te bewaken, dienteen aantal aspecten in het oog te worden gehouden:

— een zorgvuldige enscenering, waarbij een globaal zicht wordt ver-kregen op wat de scène zal inhouden;

—een vrij sterke controle op de rol van de patiënt die het hulpegospeelt. Er wordt voor gezorgd dat deze tamelijk ingehouden engecontroleerd speelt. In sommige gevallen zal de therapeut hetniet eens kunnen zijn met de keuze van de protagonist (de patiëntdie centraal staat) voor een bepaald individu als hulpego;

—de voortgang van de scène wordt vaker onderbroken voor ver-heldering, commentaar en informatieve interviews;

—de dubbeltechniek wordt met mate toegepast en vooral in steu-nende zin (Leveton 1977);

—de keuze van de scène wordt beïnvloed door de therapeut opgeleide van de draagkracht van de patiënt en de groep;

— bekende protagonisttechnieken als monologues interieurs (hardopuitgesproken overpeinzingen) en spiegelen (door spel accentuerenvan een aspect van het gedrag) worden in het algemeen vermedenin verband met hun te hoog confrontatiegehalte.

Samengevat: naarmate de draagkracht minder is, worden minder ver-diepende technieken toegepast. Ten slotte zijn er ook nog specialetechnieken voor situaties waarin de problematiek heviger lijkt te wor-den dan de groep aankan. Zo kan de hulpstoeltechniek (waarbij eenpersoon uit het leven van de patiënt gerepresenteerd wordt door eenlege stoel) gebruikt worden, als er sprake is van stigmatisering vanéén of meerdere patiënten. Het ontbreekt de patiënt dan vaak op zulkemomenten aan het vermogen om distantie te nemen. De hulpstoelis dan een goed voorbeeld van een afremmende techniek die een be-roep doet op de cognitieve vermogens van de cliënt en die te hoogoplopende emoties afremt (Lippitt 1958).

Het is vooral dit gegeven: enerzijds het weer toegankelijk makenvan de beleving die, zoals gezegd, soms 'bevroren' is, anderzijds hetbeperken en controleren van de belangrijkste aspecten van overemo-tionele beleving dat de methodiek geschikt maakt voor de doelgroep.Het opnieuw leren hanteren van emoties is een belangrijk leerdoel.

Een tweede belangrijk leerdoel bij sociodrama is het stimuleren vanconcreet, specifiek denken. De weerstand blijkt bij deze patiënten vaakuit het vluchten in vaagheden of abstracties. Benoemt een therapeutbepaalde, elders gesignaleerde problemen, dan worden deze nogal eensontkend door de patiënt. Gebruikt men een uitsluitend verbale metho-diek, dan zijn patiënten goed in staat de therapeut klem te zetten,onder andere door vaagheden, onbegrip, ontkenning, etcetera. Socio-

130

Sociodrama, werkwijze en psychiatrische toepassingsmogelijkheden

drama omzeilt deze weerstand, doordat de patiënt gevraagd wordt debetreffende situatie allereerst te ensceneren en vervolgens door middelvan spelen wie wat zei en deed en hoe, waar en wanneer dit plaats-vond. Het probleem wordt concreet en specifiek gedramatiseerd enwordt daardoor voor patiënt, groep en therapeut verhelderd.

Bij bovenbeschreven patiënten heeft het ontkennende gedrag eenafweerfunctie; er zijn echter ook veel patiënten die niet in staat zijnom in algemene termen en op abstracte wijze over hun problematiekte praten.

Patiënten met een gering abstractieniveau functioneren niet alleenslecht in onderwijssituaties, maar begrijpen ook in therapiesettingenvaak niet goed wat de bedoeling is. Er is veel geschreven over dekloof wat betreft opleiding en sociaal milieu tussen patiënten en hunop verbaal en abstract niveau hoog functionerende therapeut (o.a.Meillo en Goedhart 198o). Ook voor deze tweede categorie patiëntengeldt dat doordat sociodrama concretiseren vereist, de problematiekvaak verduidelijk wordt. Een derde belangrijk leerdoel is het psychischen fysiek activeren. Uit het voorafgaande is reeds gebleken dat degenedie een situatie speelt, ertoe gestimuleerd wordt concreet, open enactief te zijn. Toegevoegd kan nog worden dat alle groepsleden, ookdegenen die niet in de gelegenheid zijn een situatie te ensceneren enspelen, op twee manieren actief zijn in sociodrama; namelijk door

— het deelnemen aan het groepsgesprek;— het spelen van een rol in de scène van een medegroepslid.

Sociodrama in relatie tot psychodrama,groepspsychotherapie, sociale-vaardigheidstraining,rollenspel, simulatiespel en dramatische vorming

Sociodrama en psychodrama — Een belangrijk verschil met psychodramais dat bij sociodrama met de gehele groep gewerkt wordt en dat ge-bruik gemaakt wordt van een groepsthema (Moreno 1943). Bij hetzogenaamde klassieke psychodrama volgens Moreno (Moreno 197o),is dit meestal niet het geval; daar staat in het algemeen gedurende hetgrootste deel van de zitting een bepaald individu centraal, de protago-nist. De groep heeft de functie van publiek dat emotioneel meereso-neert met het gespeelde, eventueel meespeelt en dat na afloop dezeemoties met elkaar deelt in de zogenaamde sharing. Niettemin bestaanbinnen psychodrama ook werkwijzen, waarbij men ernaar streeft weleerst een groepsthema te exploreren. Duidelijk is dit terug te vindenin het door Buchanan beschreven, al eerder genoemde 'centra' con-cern'-model. Hieronder wordt verstaan de combinatie van de speci-fieke doelen van de betreffende groep, het manifeste thema van degroepszitting en dat wat de groep kennelijk het meeste bezighoudt.Ook bij Ancelin-Schutzenberger (1977) is het accent van het individu

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (1991) 2 131

J. Meillo en G. Nabarro

naar de groep verlegd. Onder Tsychodramatriadik' wordt verstaaneen combinatie van groepsanalyse, groepsdynamiek en psychodrama.Meillo (1986) legt weer een iets ander accent en zoekt naar het `groupfocal'-conflict (Whitaker en Lieberman 1964). Vaak staat niet het in-dividu centraal maar de groep; de hele groep is dan protagonist enin dat geval bestaat het verschil tussen psychodrama en sociodramavooral uit verschil in diepgang en intensiteit (Meillo 1982). Dat laatsteis overigens altijd een verschilpunt; bij psychodrama is er sprake vanconfrontatie en interpretatie, connecties tussen actueel gedrag en ge-beurtenissen uit de levensgeschiedenis worden gezocht en bewerkt.Psychodrama kan ook gebruik maken van zowel het analytische alshet groepsdynamische referentiekader (Meillo 1986). Bij sociodramawordt uitsluitend vanuit het groepsdynamisch referentiekader ge-werkt. De therapeut is bij sociodrama actiever en directiever dan bijpsychodrama. Overdracht naar de therapeut en naar medegroepsledenkan bij psychodrama benoemd en bewerkt worden. Bij sociodramawordt in sterke mate gestreefd naar een goede werkrelatie en een po-sitieve overdracht. De overdracht wordt niet benoemd en bewerkt.De therapeut is bij sociodrama transparanter dan bij psychodrama, omoverdracht en regressie te voorkomen. De regulering van het angstni-veau wordt voorkomen door een steunende attitude (De Jonghe e.a.1987).

Sociodrama en groepspsychotherapie — De overeenkomsten en verschillentussen groepspsychotherapie en sociodrama laten zich het beste alsvolgt omschrijven: Beiden maken gebruik van relaties in het hier ennu, om gebeurtenissen uit de actuele levenssituatie van de patiënt teverduidelijken. lu groepspsychotherapie werkt de therapeut in het al-gemeen non-directief. Mede door een geringere transparantie van detherapeut kan de overdracht oplopen en bewerkt worden. In socio-drama wordt gestreefd naar een positieve overdracht. Negatieve over-dracht wordt zoveel mogelijk voorkomen. Doordat de therapeut ac-tief, zichtbaar en steunend is, humor niet schuwt en bovendien veeltechnische instructies geeft, is er meer kans op positieve overdracht.Weerstand daarentegen is iets wat ook in een sociodramagroep kanontstaan en wat zich in eerste instantie uiteraard zal manifesteren alseen weigering om te spelen. Bij nader inzien kan dit fenomeen weeronderverdeeld worden in twee aspecten, namelijk drempelvrees en`echte' weerstand (Meillo 1984). Het eerste wordt bewerkt via de tech-nische vaardigheid van de therapeut als spelleider. Het tweede is ookin sociodrama aanleiding tot bespreking en bewerking en heeft eenhoge prioriteit; volgens de bekende regel dat groepsweerstand vóóreen individuele scène van een bereidwillig groepslid gaat. Dit is eenvoorbeeld van de groepsdynamische werkwijze van sociodrama versusde meer individuele werkwijze van klassiek psychodrama.

132

Sociodrama, werkwijze en psychiatrische toepassingsmogelijkheden

Sociodrama en sociale-vaardigheidstraining — Er bestaan diverse vormenvan sociale-vaardigheidstrainingen (s.v.t.), de meeste werken vanuiteen leertheoretisch referentiekader (Van Dam-Boggen en Kraaimaat1977). Bij de ene werkvorm is er wat meer ruimte voor eigen inbrengvan de groepsleden (Clijsen, De Groot en Hoos 1975) dan bij de an-dere (Riksen 1979; Beckers en Gooijen 1980; Kienhorst, Van ijzer-doorn-Schmitz en Diekstra 1980). Meestal wordt er gewerkt met stan-daardsituaties en leren en trainen groepsleden nieuw gedrag door mid-del van modelling. Er wordt niet groepsdynamisch maar individueelin groepsverband gewerkt. Bij sociodrama wordt nooit met standaard-situaties gewerkt, altijd is de persoonlijke situatie uitgangspunt. Dezewordt op een dusdanige wijze geëxploreerd dat inzicht kan ontstaanbij de patiënt in eigen gevoelens en in de motieven die ten grondslagliggen aan het gedrag. Dit verschil komt onder andere tot uiting inhet feit dat in sociodrama wèl en in s.v.t. niet van rolverwisseling ge-bruik gemaakt wordt. Rolverwisseling is een verdiepende techniekdie tot inzicht kan leiden in eigen en andermans situatie. Ook de an-dere potentieel verdiepende en inzichtgevende sociodramatechniekendie inspelen op de persoonlijke levenssituatie, zoals terzijdes, inter-views, dubbel, etcetera worden bij s.v.t. niet gebruikt. Er wordt bijsociodrama geen nieuw gedrag ingeoefend. Nieuw gedrag kan uiter-aard wel het gevolg zijn van in sociodramazittingen verworven inzich-ten. Tenslotte wordt er bij sociodrama groepsdynamisch gewerkt integenstelling tot bij s.v.t. Overeenkomstig is dat beide gebruikmakenvan een actief/directief therapeutenmodel dat in s.v.t. meer aanleunttegen de docentenrol, terwijl bij sociodrama meer een therapeutenrolvereist wordt.

Sociodrama en rollenspel — Bij rollenspel is er verhoudingsgewijs eerdersprake van een onderwijsmethodiek dan van een therapeutische me-thodiek. Rollenspel is ook een trainingsmethode, maar één die vooralde sociale rol van de deelnemers tot object heeft (Kluytmans e.a. 1974).Het gedrag voortkomend uit iemands positie, het officie (Cucelier1976), wordt onderzocht, gedrag dat gezien het maatschappelijk karak-ter moet beantwoorden aan verwachtingen van anderen. De socialerol heeft een grondpatroon waarop wel persoonlijke variatie mogelijkis. Het gaat om effectieve gedragingen die de deelnemers zich doormiddel van imiteren en benaderen eigen moeten maken. Bij socio-drama ligt het accent niet op aan te leren gedrag (op welke wijze danook) maar op het verkrijgen van inzicht in eigen gevoelens en motie-ven en in de wijze waarop deze gerelateerd zijn aan die van anderegroepsleden. Ook in rollenspel wordt niet groepsdynamisch gewerkt.

Sociodrama en simulatiespel — Tussen de simulatiespelmethodiek (Appels1974) en het door Moreno ontwikkelde sociodrama bestaan wel grote

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (1991) z 133

J. Meillo en G. Nabarro

overeenkomsten. Het spel wordt gebruikt om via de identificatie metde ander begrip te krijgen voor de sociale positie van de ander. Hetverschil met het in Nederland ontwikkelde sociodrama is dat het inde laatstgenoemde werkvorm gaat om een groepsthema dat zich af-speelt in de directe, persoonlijke leefsfeer. Het zicht krijgen op grotemaatschappelijke problemen is geen werkdoel. Er wordt derhalve insociodrama een groter appel gedaan op de sensitieve, introspectievekanten van de persoonlijkheid en minder op de rationele, intellectua-liserende aspecten ervan.

Sociodrama en dramatische vorming — In dramatische vorming wordt ge-werkt met fantasiesituaties. Op indirecte en/of impliciete wijze kun-nen deze van betekenis zijn voor de problematiek van de patiënt. Erwordt niet gewerkt met expliciete situaties uit het persoonlijke leven.Er wordt geen beroep gedaan op de persoonlijke verwerking van degespeelde situatie. Er is sprake van een lessituatie, waarbij het drama-tisch uitbeeldingsvermogen wordt ontwikkeld. Dit alles is bij socio-drama niet het geval. De presentatie van de sociodramascène wordtook nooit op spelkwalitatieve en speltechnische merites beoordeeld.Het spel is, in sterkere mate dan bij dramatische vorming, het middel,niet het doel (Vormeer 1955; Hutte 1959; Spolin 1963; Dodd en Hick-son 1971, Preston Held 1971). De belangrijkste verschilpunten zijnsamengevat in figuur 1.

Naarmate men op het continuum van figuur 1 meer in de richtingvan psychodrama en groepspsychotherapie komt, worden aan depatiënten hogere eisen gesteld om van de therapie te kunnen profite-ren. Psychodrama, vanwege het hoge exploratie- en confrontatiege-halte, groepspsychotherapie in de eerste plaats vanwege de non-direc-tieve houding van de therapeut, die een grotere zelfwerkzaamheiden incasseringsvermogen van de patiënt nodig maakt. Het is echterniet zo dat patiënten voor sociodrama beter geïntegreerd zouden moe-ten zijn dan voor sociale-vaardigheidstraining, dat op het eerste gezichtmisschien makkelijker oogt. Men zou zelfs voor het omgekeerde kun-nen pleiten. Sociale-vaardigheidstraining gaat ervan uit dat er een te-kort aan ervaring is bij patiënten, systematisch wordt dat tekort aan-gevuld door nieuwe kennis en ervaring in te oefenen. Hoe slechtergemotiveerd de patiënt, hoe eerder de motivatie tot leren ontbreekten hoc eerder de leersituatie als vernederend ervaren wordt. Socio-drama gaat meer uit van wat de patiënt al in huis heeft, van datgenedus wat in een heel leven aan ervaring is opgebouwd. Het eigen po-tentieel wordt optimaal benut, waardoor juist bij ik-zwakke en onge-motiveerde patiënten het zelfgevoel beter wordt opgebouwd. Het`motiveren tot' zit al in de methodiek ingebouwd. Dit sluit aan bijde theorie van de methodiekhypothese. Bij sociale-vaardigheidstrai-ning leert de patiënt hoe hij zich beter aan kan passen, via inductie

134

Uitgangs- Standaard-punten situaties

Activiteit Groottherapeut

Keuzethema's Therapeut

Persoonlijke en Persoonlijke

Persoonlijke engroepssituaties situaties groepssituaties

Vrij groot

Groot

Minder groot

Therapeut/

Therapeut/ Groepgroep groep

Sociodrama, werkwijze en psychiatrische toepassingsmogelijkheden

Figuur 1: Ter verduidelijking van de voornaamste verschilpunten onderstaand con-

tinuum

Sociale- Sociodrama Klassiek

Groeps-

vaardigheids- psychodrama psycho-

training therapie

Doel Training

Sociale

Individuele

Individuele

alternatief

probleem- probleem- en groepspro-

gedrag exploratie exploratie

bleemexploratie

Middel Trainings- Steunende Inzicht- Inzicht-

methodiek

inzichtgevende gevende gevende

therapie- psycho- psycho-methodiek therapie therapie

Werkwijze Individueel Groeps- Individuele

Groepsdynami-

in groepsver- dynamisch

psychotherapie sche groeps-band

in groeps- analytische,verband

psychotherapie

Mate van ge- Gering Met mate Sterk Sterk

voelsexploratic

en oefening van deze vaardigheden. Een benadering die meer aansluitbij de socialisatiehypothese (Meillo en Goedhart 198o). Bij sociodramakan de patiënt uit de geëxploreerde persoonlijke situatie en uit de rol-verwisseling de oorzaken van bij voorbeeld zijn aanpassingsmoeilijk-heden deduceren. De ontdekking is meer eigen en heeft daardoormogelijk een grotere kans op integratie in de persoonlijkheid.

Besluit

Sociodrama is een vorm van groepstherapie waarbij gebruik wordtgemaakt van actieve technieken. Hierdoor kan door middel van eengespeelde situatie de problematiek van de patiënt zichtbaar wordenen worden bewerkt. Afgezien van deze specifieke technieken zijn hetvooral de rol van de therapeut en de wijze waarop de groepsledenbij de zitting betrokken worden die karakteristiek zijn voor socio-

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (1991) 2 13 5

J. Meillo en G. Nabarro

drama. Doordat sociodrama uitgaat van het groepsdynamisch referen-tiekader verschilt het van andere, ogenschijnlijk vergelijkbare vormenvan werken met groepen. Sociodrama als methodiek sluit goed aanbij de principes die ten grondslag liggen aan de behandeling vanpatiënten die een langdurig beroep doen op psychiatrische hulpverle-ning.

Literatuur

Ancelin-Schtitzenberg, A. (1977), Das triadische Psychodrama-Gruppenanalyse,Gruppendynamik und Psychodrama. Integrative Therapie 1, 156-165.

Appels, K. (1974), Simulatiespelen. Van Loghum Slaterus, Deventer.Beckers, M., en J. Gooijen (198o), Spel met grenzen; Een Goldsteintherapie. Tijd-

schrift voor Psychotherapie 6, 326-337.Berk, T.J.C. (1986), Groepstherapie. Van Loghum Slaterus, Deventer.Buchanan, D.R. (198o), The centraal concern model, a framework for structuring

psychodramatic production. Grouppsychotherapy and Psychodrama 33, 47-62.Clijsen, M., L. de Groot en L. Hoos (1975), Een gestructureerde vorm van psy-

chotherapie in groepen. Tijdschrift voor Psychotherapie 1, 26-35.Cuvelier, F. (1976), Psychodrama en interactiedrama, sociodrama en roltraining.

Tijdschrift voor Psychotherapie 5, 206-214.Dam-Baggen, R. van, en F. Kraaimaat (1977), Gestructureerde groepsassertieve

training bij psychiatrische patiënten. Tijdschrift voor Psychotherapie 1, 39-45.Dodd, N., en W. Hickson (1971), Drama & Theatre in Education. Heinemann Edu-

cational Books Ltd., Londen.Kienhorst, I., R. van IJzerdoorn-Schmitz en R. Diekstra (198o), Assertiviteitstrai-

ning: een landelijk onderzoek. Tijdschrift voor Psychotherapie 3, 159-171.

Kluytmans, F., en R. Jorg (1974), Volksopvoeding, 7-8. Ministerie van Nationale

Opvoeding en Nederlandse Cultuur-Brussel.Leveton, E. (1977), Psychodrama for the timid clinician. Springer, New York.

Levine, B. (1982), Groepspsychotherapie. Praktijk en Ontwikkeling. Loghum Slate-

rus, Deventer.Lippitt, R. (1958), The auxiliary chair technique. Grouppsychotherapy, 8-23.McGlashan, Th., en S.T. Steven (1977), Sealing-over in a therapeutic community.

Psychiatry 39, 325-338.Meillo, H.J., en A. Goedhart (198o), Sociodrama een sociale therapie: Opzet en

resultaten van een onderzoek bij thuislozen. Maandblad Geestelijke Volksge-

zondheid 35, 1-15.Meillo, H.J. (1982), Psychodrama en Sociodrama. Tijdschrift voor de ziekenverpleging

5, 144-152.Meillo, H.J. (1984), Adolescent, weerstand en psychodrama. Kind en Adolescent

3, 204-212.

Meillo, H.J., A. Goedhart en J. Dekker (1985), Sociodrama door B-verpleegkun-digen, Maandblad Geestelijke Volksgezondheid 5, Sol-515.

Meillo, H.J. (1986), Psychodrama en het groepsdynamisch/groepsanalytisch refe-rentiekader. Tijdschrift voor Psychotherapie 12, 157-166.

Moreno, J.L. (1943), The concept of sociodrama: A new approach to the problemof inter-cultural relations. Sociometry 6, 434-449.

136

Sociodrama, werkwijze en psychiatrische toepassingsmogelijkheden

Moreno, J.L. (1970), Psychodrama Vol. 1. Beacon House Inc., Beacon, N.Y.Pol, J. v.d. (198o), Structurering en ernst van psychopathologie in psycho-drama en groepspsychotherapie. Tijdschrift voor Psychotherapie 4, 210-218.

Preston Held, J. (1971), Improvisational acting. Wordsworth Publishing Company,

Inc., Belmont, Califomia.Riksen, B. (1979), Subassertiviteit; een sociaal-leertheoret sch perspectief. Tijd-

schnfi voor Psychotherapie 5, 26-30.Schatzberg, A.F., R.A. Lobis en M.P. Westfall (1974), The use of psychodrama

in the hospital setting. American journal of Psychotherapy 28, 553 - 565.

Spolin, V. (1963), Improvisation for the theater. Northwestern University Press, Evan-ston, Illinois.

Stock Whitaker, D., en M.A. Lieberman (1977), Psychotherapy through the groupprocess. Aldine Publishing Company, Chicago.

Vermeer, E.A.A. (1955), Spel en spelpedagogische problemen. Erven J. Bijleveld,

Utrecht.

Summary: Sociodrama, methodology and psychiatricapplications

This article describes the characteristic features of sociodrama, a form of grouptherapy in which active techniques are used. The theoretical background of socio-drama and its main psychiatric applications are also described. Concluding remarksare about some of the differences between sociodrama, group psychotherapy andother forms of working with a group.

J. Meillo is als psychotherapeut verbonden aan het Prov. Ziekenhuis Santpoorten G. Nabarro als psychiater aan de Dagkliniek Bloeyendael van het AcademischZiekenhuis Utrecht.

Het artikel werd voor publikatie geaccepteerd op 30-10-1990.

Tijdschrift voor Psychiatrie 33 (1991) 2

137