Make & DesignDocenten: Jan Prins, Guus Mulder, Helma van der Steen-Zijlstra, Stan Roukens, Arend

Verburg , Menno Vaas, Arnoud Bos en Frans Jan Ferrari

Experts: Peter Troxler, Manon Mostert - van der Sar, Arnold Roosch, Jeanna Topolscak en Henk Lamers

Opbrengsten DocentOntwikkelTeamProfessionele Leergemeenschap Make & Design

mei 2016

Opbrengsten DocentOntwikkelTeam Ontwerp- & Onderzoeksvaardigheden in de klas

Mei 2016

4

Experts

Scholen

5

Dit rapport brengt de opbrengsten van de Professionele Leergemeenschap (PLG) ‘Make &Design’ in beeld. Dit is de tweede serie van de PLG Make & Design. De eerste serie vond plaats in 2014 onder de naam Docent Ontwikkelteam (DOT) waarvan ook een publicatie is verschenen onder de titel ‘Ontwerp- & Onderzoeksvaardigheden in de klas’. Uit gewoonte (en misschien ook nostalgie) gebruiken wij nog steeds vaker de afkorting ‘DOT’ in plaats van ‘PLG’.

Het initiatief voor de PLG (of DOT) is genomen door het Bètasteunpunt Zuid Holland Zuid, een netwerk van voortgezet onderwijsinstellingen en vier hoger onderwijsinstellingen in Zuid-Holland.

Voor het DOT staan het samenwerken aan professionalisering, uitwisseling van kennis en ervaring en samen modern onderwijs ontwikkelen centraal. Door deel te hebben genomen aan dit docenten ontwikkel team hebben de deelnemers eravringen opgedaan die een nieuwe ontwikkeling op scholen kan teweegbrengen.

AuteursDr. Peter Troxler lector Revolutie van de maakindustrie, Hogeschool RotterdamManon Mostert-van der Sar regisseur & onderzoeker, Creating010-Hogeschool RotterdamArnold Roosch labmanager Stadslab Rotterdam

Jan Prins docent Techniek en O&O op Melanchthon De BlesewicGuus Mulder docent Natuurkunde & NLT op Visser ‘t Hooft LeidenHelma van der Steen-Zijlstra docent Technologie op Visser ‘t Hooft LeiderdorpStan Roukens docent Techniek op Hermann Wesselink CollegeArend Verburg docent Techniek en Wiskunde op Hermann Wesselink CollegeMenno Vaas docent Scheikunde op Wolfert TweetaligArnoud Bos docent Art & Design op Wolfert van Borselen RotterdamFrans Jan Ferrari docent Informatica op Coornhert Lyceum Haarlem

// colofonover dit boekje en haar makers

6

Dit DocentOntwikkelTeam (Professionele Leergemeenschap)is mede mogelijk gemaakt door het Betasteunpunt Zuid-Holland.

http://betasteunpuntzh.nl/ | info@betasteunpuntzh.nl | (015) 278 79 68

7

Inleiding blz. 9[door Peter Troxler]

Programma DOT / PLG Make & Design blz. 12[door Manon Mostert - van der Sar]

Open werkplaatsen blz. 21[door Manon Mostert - van der Sar]

Bijeenkomsten blz. 25[Helma van der Steen-Zijlstra]

Activiteiten docenten blz. 31[door Arend, Jan, Guus, Frans Jan & Menno] Nieuwe technologieën blz. 33[door Manon Mostert - van der Sar] Opbrengsten Make & Design in de klas blz. 37[door Arnold Roosch] Reacties leerlingen blz. 43[door Jan Prins] Bijlage 1: Naslagwerk blz. 47Bijlage 2: Labroute blz. 55

Legenda1

Verkenning Communicatie Documentatie / Statement

Techniek Concept / Middel

1 Icons ontworpen door Laura Pandelle, Jokkolabs, Dakar, Senegal.

// inhoudopbrengst DOT tot nu

8

Peter Troxler

Onder de titel “revolutie van de maakindustrie” onderzoekt Peter als lector op de Hogeschool Rotterdam de impact van nieuwe, directe digitale productie technologieën en methoden (zoals Fab Labs en 3D printen) op ontwerpen en produceren. Peter ontwerpt daarnaast nieuwe onderwijsmethodieken.

9

Een PLG – professionele leergemeenschap – is een groep mensen die rond een bepaald thema gezamenlijk nieuwe kennis willen ontwikkelen: leren. Naar mijn mening treffender dan de oude naam ‘docent ontwikkelteam’ (DOT) omschrijft de naam ‘professionele leergemeenschap’ onze insteek op leren: Leren is een collectieve proces waarbij nieuwe kennis wordt ontwikkeld – namelijk geconstrueerd, toegepast, getoetst en bijgesteld. Daarbij geloven we in de kracht van iteratie, van uitproberen, verbeteren en nog een keer proberen, de kracht van ‘rinse and repeat’. Precies in die zin is de PGL Make & Design van 2015 de tweede, veranderde en (hopelijk) verbeterde versie van de DOT O&O van 2014.

De eerste verandering is de de nieuwe naam PLG in plaats van DOT: wij zien ons zelf ook als lerende in het proces, als deelnemer in de constructie van kennis, niet als de hoeders van deskundigheid. Dat neemt niet weg, dat wij soms de term DOT toch nog gebruiken – misschien uit nostalgie, misschien omdat die lekker bekt, maar zeker niet omdat wij geloven dat wij in staat zijn docenten te ontwikkelen.

De tweede verandering, ook in de naam, is het vervangen van ‘O&O’ (voor onderzoeken en ontwerpen) door ‘Make & Design’. Redenen daarvoor liggen minder in de mogelijke verwarring met het examenvak Onderzoek & Ontwerpen van stichting technasium. Ook de meer academische discussie over de relatie tussen onderzoeken en ontwerpen en de differentiatie tussen onderzoek voor ontwerpen, onderzoek over ontwerpen en onderzoek door te ontwerpen staan voor ons niet op de voorgrond. Met de naam ‘Make & Design’ willen we bij twee belangrijke ontwikkelingen aansluiten die globaal gezien en in Nederland als uitdagingen op het onderwijs afkomen. ‘Make’ – maken, of in het Engels ‘making’ – is nog wat jonger en pas een kleine vijf jaren en thema in het onderwijs; ‘Design’ – ontwerpen – al wat langer. Met de keuze voor de Engelse termen willen we aantonen, dat deze ontwikkelingen zich niet alleen maar in Nederland voordoen, maar bijvoorbeeld ook in Denemarken, de VS, Brazilië of Taiwan.

MakeMake legt de verbinding met het ‘Maker Movement’, een globale beweging die het creëren van objecten en apparaten met handen, werktuig en machines toegankelijk maakt aan een brede basis van de bevolking. Het ‘Maker Movement’ vindt onder meer zijn uitdrukking in Fab Labs, openbaar toegankelijke ‘fabrication laboratories’ die een community vormen van mensen die innovatief met techniek bezig zijn – en kleine 70 alleen in de Benelux. Vergelijkbaar zijn Makerspaces, Hackerspaces en TechShops. Aan Maker Faires tonen en verkopen makers hun uitvindingen en creaties.

// inleidingPeter Troxler

10

Uit het ‘Maker Movement’ ontstaan is het idee van ‘Maker Education’. Het principe achter ‘Maker Education’ is om kinderen, leerlingen en studenten in staat te stellen over praktische en maatschappelijke vraagstukken niet alleen te kunnen praten en schrijven, maar ook concrete, fysieke en in de praktijk werkende oplossingen te maken. Daarbij mag techniek (en de onderliggende natuur- en wiskunde) geen obstakel worden. Maker Education wil juist het tegenovergestelde; techniek een net zo makkelijk hulpmiddel laten worden als praten, schrijven en tekenen voor de oplossing van problemen en de uiting van creativiteit.

Een mogelijke valkuil daarbij is dat de focus te sterk op techniek gericht blijft – het leren programmeren van een Arduino, het geschikt maken van een ontwerp voor de lasersnijder, het driedimensionale tekenen met Tinkercad en de eisen an een model dat geschikt is voor 3D-printen. De concrete activiteiten die wij in de PLG Make & Design 2015 hebben ontwikkeld laten zien, hoe docenten een platte techniek focus wisten te voorkomen: door kiezen van complexe vraagstukken met veelvoudige aanknopingspunten – analyses van voedingsmiddelen, zwarte gaten en het heelal, het inrichten van een nieuw technieklokaal.

DesignVeel scholen gebruiken al langer een versie van het ‘design cyclus’ – empathize, define, ideate, prototype, test in de versie van het Hasso Plattner Institute of Design at Stanford. ‘Design thinking’ is een valabele alternatief voor het analytische denken en voor het redenerende evalueren. Niet het doorgronden van alle aspecten van het probleem staat in de voorgrond, of het aantonen van systematiek en wetmatigheden, maar het uitproberen van mogelijke oplossingen, het stapsgewijze naderen van het eindresultaat. De focus ligt niet op waarheid of rechtvaardigheid, maar op geschiktheid.

Daarin ligt dan ook de verbinding met ‘Make’. Net als Emilie Pilloton (2012) streven wij erna, voorgezet onderwijs voor de 21e eeuw op nieuw uit te vinden beginnend waar handvaardigheid de basis heeft gelegd. Door een design-driven insteek creëren we een focus op de voorbereiding van het maken van een eindresultaat, niet alleen het maken zelf. Uit deze voorbereiding – en het herhaaldelijke toetsen van oplossingen in de praktijk en vervolgens weer aanpassen en verbeteren – ontstaat het besef voor wat een oplossing uiteindelijk geschikt maakt. Deze iteratieve aanpak van design is een belangrijke pijler om creativiteit te ontplooien die bij het analytische, lineaire en stapsgewijze werken van ontwerp naar product vaak te weinig plek krijgt.

11

Leeswijzer

1. Programma DOT / PLG Make & Design (p. 12)In hoofdstuk 1 is het programma van deze professionele leergemeenschap, ookwel DocentOntwikkelTeam genoemd, beschreven.

2. Open werkplaatsen (p. 21)In hoofdstuk 2 komen de verschillende (fab)labs aan de orde waar een bezoek is gebracht door het DOT team, om inspiratie en nieuwe ideeën op te doen.

De bijeenkomsten (p.25) zijn beschreven door één van de deelnemers die op deze manier de resultaten deelde met haar collega’s. In de bijlage is een uitgebreid overzicht van de labs (doelen, locatie en contactgegevens) terug te vinden.

3. Activiteiten docenten (p. 31)In hoofdstuk 3 komen de plannen van de deelnemers aan bod. Dit zijn de activiteiten die de docenten halverwege de bijeenkomsten zelf hebben geformuleerd.

4. Nieuwe technologieën (p. 33)In hoofdstuk 4 zijn een aantal middelen in kaart gebracht die in de PLG aan bod zijn gekomen. Deze digitaal aangestuurde machines bieden nieuwe kansen voor Make & Design in de klas.

5. Opbrengsten Make & Design in de Klas (p. 37)In hoofdstuk 5 hebben de deelnemers van de DOT / PLG de opbrengsten van de PLG beschreven vanuit hun eigen perspectief.

6. Reacties leerlingen (p. 43)In hoofdstuk 6 zijn de reacties van leerlingen beschreven die een vernieuwd techniek vak hebben gevolgd op een Technasium.

X. BijlagenIn de bijlagen is een reader te vinden van artikelen die raken aan de thematiek van Make & Design (p.47) en een uitgebreid overzicht van de labroute te vinden (p.55)

Wat geldt voor de designerly aanpak algemeen geldt ook voor onze praktijk binnen de PLG Make & Design. We zijn geen fabriek van kant en klare oplossingen voor 21ste eeuwse techniekonderwijs 4.0. We zijn een leer- (en, wil ik nog bijvoegen: ontwikkel-) gemeenschap om manieren te ontwerpen hoe techniek als middel kan worden ingezet in het voortgezet onderwijs om antwoorden te creëren op de weerbarstige maatschappelijke vraagstukken – op een manier die geschikt is voor de individuele docenten en scholen.

12

Bij veel vakken op middelbare scholen spelen maken en ontwerpen een rol. Veel (beta)vakdocent komen meestal al tijdens hun studie in aanraking met deze begrippen en tijdens de lessen komt het terug. Over maken en ontwerpen bestaan veel verschillende opvattingen en in de diverse vakgebieden wordt het op verschillende manieren toegepast. Deze vakgebieden zijn ook in ontwikkeling en dat biedt vaak nieuwe mogelijkheden en kansen voor onderzoeks- en ontwerpomgevingen.

LabrouteTijdens dit DOT maken docenten kennis met verschillende laboratoria waar onderzoekers, makers en ontwerpers toegepast én praktijkgericht aan de slag gaan. In deze omgevingen wordt op een andere manier geleerd en gewerkt dan in het huidige onderwijs gewoon is.

De volgende labs maken onderdeel van de labroute: * Stadslab Rotterdam, onderwijslab HBO* Het LAB Rotterdam, onderwijslab VO* RDM Makerspace, MKB lab* Spark Design, bedrijvenlab * Het Wijkpaleis, sociaal lab

Het DOT is opgezet als een labroute. Elke bijeenkomst bezoekt de groep een ander lab. Ter plaatse vertelt de onderzoeker / maker / ontwerper op welke manier er in dat lab gemaakt, ontworpen en geleerd wordt. Docenten krijgen dan met elkaar de mogelijkheid om deze kennis en ervaring door te vertalen naar hun eigen lesmateriaal. Hun vragen over maken, ontwerpen en leren zijn uitgangspunt voor dit DOT. Ze komenin hun lespraktijk regelmatig in aanraking met vakoverstijgende vraagstukken die gaan over maken en ontwerpen. Die vragen vormen de input van dit DOT en met elkaar geven we daar antwoord op in de vorm van bruikbaar lesmateriaal.

DoelstellingHet opdoen van vaardigheden en het kennismaken met instrumenten die leerlingen op een creatieve manier ertoe aanzetten vaardigheden te ontwikkelen op het gebied van technisch ontwerpen en maken.

// Programma DOT Make & DesignPeter Troxler & Manon Mostert - van der Sar

13

WerkwijzeDe docenten maken kennis met de ontwerpcyclus en met design thinking en passen deze manier van denken toe in hun onderwijscontext. Daarnaast komt de theorie over maken, ontwerpen en leren waar we dieper op ingaan voort uit de praktijk van alledag. Een onderwerp wordtverkend, vervolgens uitgelegd, vervolgens verder uitgediept en op een overstijgende maniertoegepast. Deze manier van denken koppelen de docenten aan hun eigen lespraktijk. Het laboratoriumdefinieert het type maken, ontwerpen en leren dat bij de betreffende bijeenkomst de hoofdrol speelt.

De DOT levert een combinatie van academische kennis (over didactiek, ontwerpen, etc) enpraktijkkennis (waar kun je informatie & materiaal vinden, hoe gebruik je een 3D-printer, etc).

Na deelname aan dit DOT beschikken de docenten over: Kennis van en ervaring met de ontwerpcyclus en de manier van denken van een ontwerper. Kennis van en ervaring met de verschillende contextrijke leeromgevingen en de mogelijke toepassingen daarmee in uw lespraktijk. Kennis van en ervaring met het ontwerpen van nieuwe lesstof waar leerlingen op een andere manier leren leren.

Samen met een collega van dezelfde school / instelling nemen de docenten deel aan het DOT. Door een deelname van twee docenten per school wordt de toepassing in de praktijk beter voor te bereiden en uit te voeren.

Begeleiding/expertDit DOT werd begeleid door Manon Mostert-van der Sar (docent Hogeschool Rotterdam) en Arnold Roosch (Labmanager Stadslab Rotterdam). De volgende experts leverden een bijdrage aan deze DOT:

Naam Functie ExpertisePeter Troxler Lector Hogeschool Rotterdam Revolutie van de maakindustrie Jeanna Topolscak Docent TU Delft Vakdidactiek O&O Henk Lamers Ondernemer 21st Century Skills

14

Planning/plaatsDe bijeenkomsten vinden maandelijks plaats op woensdagmiddag van 15.00-18.00 uur. Elke bijeenkomst van dit DOT vindt plaats in een ander laboratorium in Rotterdam.

Datum Thema Locatie

16-09-15Praktische kennismaking met maak- onderwijs & labs

Stadslab Rotterdam

21-10-15 Fast prototyping Het LAB

18-11-15 Werking van het puberbrein RDM Campus

16-12-1521st Century Skills Het Wijkpaleis

20-01-16 Groepsvorming in relatie tot ontwerpen Spark Design

17-02-16 Maken en ontwerpen Pop-up Lab

Hoe werkt een DOT?In een DocentOntwikkelTeam (DOT) werken docenten samen om (les)materiaal te ontwikkelen, ervaringen uit te wisselen en (les)strategieën te ontwikkelen om dit in hun eigen lessen, sectie of school in te zetten. Een DOT bestaat uit een expert en 5-10 docenten uit het voortgezet onderwijs, waarvan 2 docenten per school. Een DOT komt 6-8 x bij elkaar tijdens bijeenkomsten van drie uur. Afhankelijk van de thema’s waaraan men werkt in een DOT, is –naast de bijeenkomsten – een inzet van maximaal vier uur per bijeenkomst nodig. De totale investering is circa 60 uur. Scholen vragen we de docent deze tijd te geven, bijvoorbeeld als deskundigheidsbevordering. Deelnemers ontvangen aan het einde een certificaat als bewijs van deelname.

15

VoorkennisDeelnemers in het DOT zijn bij voorkeur actief als leerkracht op een Voortgezet Onderwijsinstelling. Vanuit elke vakdisciplines (binnen VO-onderwijs) is het mogelijk om deel te nemenaan de cursus. Er is geen specifieke voorkennis vereist, maar een algemene basis vandidactische vaardigheden zijn prettig.

Leerdoelen Aan het eind van deze cursus kan de deelnemer..1. .. gebruik maken van de ontwerpcyclus en de manier van denken van een ontwerper. 2. .. lessen ontwerpen die toegepast zijn op nieuwe technieken en machines3. .. een nieuwe leeromgeving ontwikkelen binnen de bestaande onderwijsinstelling.

Deze leerdoelen worden behaald door deel te nemen aan 6 bijeenkomsten. In deze bijeenkomsten worden verschillende onderwijsvormen gebruikt: Reflectief observeren (dooreen safari in het lab), Abstract conceptualiseren (door presentaties in het lab), Actief oefenen(door met elkaar te werken aan lesmateriaal) en Concreet ervaren (door de lessen toe tepassen in de parktijk). De evaluaties van de lessen in de praktijk geven aanleiding tot reflectief observeren. De bijeenkomsten hebben een passief (hoorcollege) en actief (werkcollege)gedeelte, maar zijn voornamelijk actief van karakter. De deelnemers worden in hoge mate betrokken bij het ontwerp van de les, de materialen en leeropbrengsten. Onderlinge samenwerking en betrokkenheid is essentieel om de hoogste leeropbrengst mogelijk te maken.

16

Inhoud In het DOT staat het kennismaken met instrumenten die leerlingen op een creatieve wijze ertoeaanzetten vaardigheden te ontwikkelen centraal. Deze andere manier van leren wordtaangevuld met kennis uit de theorie en de praktijk van maken en ontwerpen. Daar omheen worden verschillende labs bezocht die als contextrijke leeromgeving kunnen dienen, of daartoe inspireren.

De opzet van de inhoud gekoppeld aan de bijeenkomsten is als volgt:

17

Leerstof De cursus maakt gebruik van de volgende leermaterialen:

Boeken / RapportenMartinez, S.L. & Stager, G. (2013). Invent to Learn. Making, Tinkering, and Engineering in the Classroom. Torrence, CA: Constructing Modern Knowledge Press.

Doorley, S. & Whitthoft, S. (2012). Make Space: How to Set the Stage for Creative Collaboration. Hoboken, NJ: Jon Wiley & Sons.

Kennisnet (2014). Kennisnet Trendrapport 2014/2015, technologiekompas voor het onderwijs. http://innovatie.kennisnet.nl/trendrapport/ .

Pilloton, E. (2012). I Tell Them I Built This. Transforming Schools, Communities and LivesWith Design-Based Education.

Wiggins, G. & McTighe, J. (2006). Understanding by Design. New Jersey, NJ: Pearson.

Oetelaar, Frank van den, (2012) ‘Whitepaper 21st Century Skills in het onderwijs’http://www.21stcenturyskills.nl/whitepaper

Er is een reader samengesteld met diverse artikelen en hoofdstukken. (zie bijlage 1)

Websites (inspiratie)Design thinking for educators: http://designthinkingforeducators.comFablab @ Schools: http://fablabatschool.org/Plakken en Knippen: http://plakkenenknippen.nl/Instructables: http://www.instructables.com/teachers/Make it at your library: http://makeitatyourlibrary.org/MakerEd: http://www.makered.org/ (onderdeel van Makermedia: http://makermedia.com/about-us/making-in-education/) Tegenlicht: http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2014-2015/ onderwijzer-aan-de-macht.html

18

Indeling bijeenkomstenDe bijeenkomsten vinden plaats op woensdagmiddag van 15.00 – 18.00. Elke bijeenkomst vandit DOT vindt plaats in een ander laboratorium in Delft en Rotterdam en omgeving. Debijeenkomsten zijn verschillend van inhoud en karakter maar volgen dezelfde opbouw /indeling. (uitgezonderd van de eerste en laatste bijeenkomst)

Tijd Activiteit Door Nodig

Deelmoment Make & Design Deelnemers Blog (/vlog)

15.00 Ontvangst op het lab Manon Mostert– van der Sar Bewegwijzering koffie& thee

15.10 Terugkoppeling leeropbrengst +prep

Platform & werkvorm

15.30 Safari door het laboratoria Labmanager Checklist / Notes

16.00 Q&A leeromgeving toepassing e.d.

Werkvorm (kapstok)

16.15 Presentatie op thema Expert Presentatie (+beamer)

16.45 Break

17.00 Van potentiële leeromgeving + thema naar lesmateriaal Manon Mostert – van der Sar

i.s.m expertKenniskader**

17.50 Bouwstenen identificeren (take away)

Manon Mostert – van der Sar Creative kit*

18.00 Einde

* Een creative kit bestaat uit: 5x A2, pak A4, 2 kleuren post-it’s, pennen en stiften. ** In elk lab worden de deelnemers in de gelegenheid gebracht om met de materialenen werkstukken uit het lab te werken.

19

Na de bijeenkomst gaan deelnemers in tweetal (per school) aan de slag met de uitwerking en uitvoering van een ontwikkelde les. Het lesmateriaal en de uitkomsten van de les worden gedeeld op een gemeenschappelijk platform (in blog) en vormen de start voor de volgende bijeenkomst.

Starter: Voorafgaand aan de bijeenkomst worden delen deelnemers hun ervaringen mettoegepaste kennis in een blog.

Proces Make & DesignOndanks dat de lessen van inhoud verschillend zijn van elkaar, is het proces van de lessen vergelijkbaar. Elke les start met een ontvangst, terugkoppeling (behalve 1e les), safari,presentatie, lesmateriaal en bouwstenen.

Elke bijeenkomst start met evaluate, een terugkoppeling van de toegepaste kennis. Het onderdeel identify waar de kennis wordt toegepast en geïdentificeerd wordt grotendeels gedeeld op een blog wat de deelnemers gezamenlijk bijhouden en vullen met content. De eerste en laatste bijeenkomst hebben dezelfde opbouw, maar wijken methodisch af van de andere bijeenkomsten.

20

OntwerpopdrachtElke bijeenkomst gaan de deelnemers aan de slag met de ontwikkeling van lesmaterialen.Iedere deelnemer werkt twee keer een les volledig uit en brengt deze in de praktijk.In de ontwerpopdracht dienen de deelnemers de bouwstenen van de les in het betreffende lab te identificeren en uit te werken. Hierbij valt te denken aan de ontwikkeling van lesmateriaal en/of een overzicht van de benodigdheden. ‘Ik ga lesgeven op mijn school, geïnspireerd op dit(/een) lab, en ik neem mee..’ Indien beide ontwerpopdrachten voldoende tot goed zijn gewaardeerd door de peers verdientde deelnemer een certificaat van deelname. De deelnemers bepalen samen de betreffende beoordelingscriteria.

CommunityDe deelnemers worden met de deelname aan het DOT Make & Design onderdeel van een blijvende community op het gebied van Make & Design. Deze community bestaat uit de deelnemers van het DOT maar kan worden aangevuld met andere collega’s en/of onderwijsinstellingen die willen bijdragen aan Make & Design in het onderwijs. De community is volledig zelforganiserend maar zal door het Betasteunpunt Zuid-Holland worden ondersteund. Het DOT legt daarmee de basis voor een platform waar docenten tezamen komen tot innovatie in het onderwijs met betrekking tot maakonderwijs.

21

Niet alleen op internationaal terrein (zoals initiatieven / netwerken als de Fablearn conference en FabEd) maar ook op nationaal niveau zijn er veel initiatieven die de ‘maker movement’ en ‘designerly approach’ inbrengen in het onderwijs. Vaak blijft het (nu nog) hangen op eenmalige activiteiten als workshops of labbezoeken, maar het zijn al eerste vingerproeven waarmee kennis wordt opgedaan over de waarde van deze vorm van onderwijs. Om zelf ook een goed gevoel te krijgen bij de mogelijkheden in de regio is het goed om zelf de handen weer vies te maken en nieuwe plaatsen te ontdekken waar gemaakt en ontwikkeld wordt.

Voor het opdoen van inspiratie – zowel op het gebied van nieuwe technieken en apparaten als op het gebruik en de inzet van een (multifunctionele) ruimte – is een labroute in de regio van Rotterdam uitgezet. De route bevat zowel laboratoria gericht op ontwerpen als op onderzoeken als op nieuwe digitale maakmogelijkheden. Sommige labs zijn ingericht op het ontvangen van (voortgezet) onderwijs andere labs zijn in regulier gebruik gesloten voor bezoekers van buitenaf (zie ook bijlage 2 voor meer (contact)informatie over de labs).

// Open werkplaatsenManon Mostert - van der Sar

22

Iedere bijeenkomst is een ander lab bezocht. Deze labs hebben allen hun eigen karakter mede door hun doelstellingen en verbondenheid met onderwijs of onderzoek.

Lab verbonden aan voortgezet onderwijs (HET LAB)Het is nog steeds uniek, labs verbonden aan voortgezet onderwijs. In de eerste serie van deze DOT werd al de Populier in Den Haag aangedaan die voorop lopen met onderwijs in een maakomgeving. In deze DOT bezochten we HET LAB wat sinds kort gevestigd is aan een onderwijsinstelling, namelijk Het Lyceum Rotterdam (Deelnemer van DOT1).Inspirerende verhalen hierover worden gedeeld op: http://fabklas.nl/ en http://hetlabrotterdam.nl/

Labs verbonden aan HBO instelling (Stadslab Rotterdam & RDM Makerspace)In de labroute zitten twee labs die verbonden zijn aan een HBO instelling. Het Stadslab Rotterdam (Hogeschool Rotterdam) en de RDM Makerspace (RDM Campus, Hogeschool Rotterdam). Beide labs werken met verschillende groepen studenten, docenten en onderzoekers. Ze hebben ervaring met samenwerkingen met het voortgezet onderwijs, maar zijn vooral gericht op het Hoger Beroepsonderwijs. Voor zowel profielwerkstukken, workshops en excursies zijn deze labs al eens ingezet. De labs hebben veel ervaring met het gebruik van diverse apparaten en machines en andere didactieken.

Labs verbonden aan de wijk (Het Wijkpaleis)Als onderdeel van de labroute werd Het Wijkpaleis in Rotterdam bezocht. Hier maken al veel kinderen in de leeftijd van het voortgezet onderwijs kennis met maken. Waar de meeste labs zijn gericht op onderwijs onderscheid Het Wijkpaleis zich door de focus te leggen op sociale innovatie. Het maken wordt hierbij ingezet als een verbindend instrument en niet als doel op zich.

Labs verbonden aan de beroepspraktijk (Spark Design) Ontwerp- en onderzoeksvaardigheden zitten niet alleen in ‘open’ labs die verbonden zijn in onderwijs. Vergeet daarom niet om ook in contact te blijven met labs uit de praktijk. In de labroute werd Spark Design & Innovation bezocht. Een ontwerpbureau gericht op industrieel (product) design. Spark heeft enkele ontwerpprojecten met scholen lopen.

23

Opbrengst labrouteHet brengen van een bezoek aan verschillende labs zorgt voor een brede blik op de mogelijkheden van een creatieve werkplaats. Veel scholen zijn zoekende in de inrichting van technieklokalen of worstelen met de vraag naar multifunctionele ruimtes. Maar de bezoeken geven niet alleen een kijk op de inrichting van de verschillende ruimtes, maar verzorgt tevens een inhoudelijke (bij)scholing op het gebied van ontwerpen & onderzoeken.

Na de eerdere labroute hebben we een aantal wijzigingen in het programma gebracht. We bezochten met deze groep een bredere selectie van labs met diversere doelstellingen. Het blijkt nog steeds waardevol voor docenten om diverse labs van binnen te bezoeken, en er ook daadwerkelijk aan de slag te gaan. Voor veel van de bezochte labs blijft het nieuw dat er zo speciek wordt nagedacht over ander en nieuw onderwijs in samenwerking met deze (werk)plaatsen. Er is wel merkbaar meer animo en ruimte voor dergelijke vraagstukken.

De labroute voorziet onderwijsinstellingen van een overzicht van maakplaatsen in de regio. In combinatie met de eerdere labroute krijgen steeds meer labs een gezicht.

Labroute DOT 1: https://goo.gl/82dLRTLabroute DOT 2: https://goo.gl/shs36o

24

25

// BijeenkomstenHelma van der Steen-ZijlstraVan elke bijeenkomst heb ik een verslagje gemaakt voor mijn collega’s. Hieronder een overzicht.

Wat heb ik concreet gedaan met wat ik geleerd heb:* Hour of code, kennis mee gemaakt via PLG, alle tweede klassers van onze school hebben meegedaan* Ik ben in een klas begonnen met de module “Speelgoed Ontwerpen”. Maak een stuk speelgoed waar techniek in zit, bijvoorbeeld een flipperkast, zoötroop, doktor bibber.* In de les vraag ik de leerlingen meer om aan onderzoek te doen. Linkje en foto’s zoeken op internet en met mij delen. Spuugmodelletjes maken. Meer aandacht in de presentatie voor het ontwerpproces.* Oefening out-of-the-box.

Verder weet ik nu dat je met hele klassen met Arduino’s kan werken. En dat er werken met de 3D printer, daar heb ik nog geen leuke opdrachten voor, behalve kennismaking. De video van de Maker Faire laat ik in alle klassen zien.

17-9-2015Hoi Ria en Pieter,

Gister heb ik voor het eerst meegedaan met Professionele Leer Gemeenschap Make&Design. Samen met 7 andere docenten (natuurkunde, informatica) zijn we afgereisd naar het FAB-Lab van de Hogeschool Rotterdam. Daar hebben we met elkaar kennisgemaakt. En we hebben de lasercutter en de 3D-printers en elektronica-leermiddelen bekeken en met elkaar gebrainstormd over hoe toe te passen in de les. Volgende maand gaan we naar een fablab op een middelbare school kijken.Na afloop van alle bijeenkomsten zal ik een verslagje schrijven voor de nieuwsbrief.

Groet, Helma

26

Collage 14-10-2015 door Frans Jan Ferrari

Collage 18-11-2015 door Frans Jan Ferrari

27

15-10-2015Hoi Ria, Pieter, Jörgen, Corjan en Mohamed

Vanmiddag was ik in Rotterdam op HETLAB ROTTERDAM. Daar was is samen met andere docenten (natuurkunde, scheikunde, techniek, informatica) en we hadden het over Make en Design op school.Het was een leuke bijeenkomst.

We hebben gekeken en gewerkt met 3Dprinters en lasercutters. In er was ook een dame van de Technasium-opleiding.

De ontwerpcirkel werkt niet goed bij leerlingen. (Die ontwerpcirkel hebben jullie net helemaal uitgelegd in 3HV)In de praktijk lopen alle stappen door elkaar. Onderzoek doen (bijvoorbeeld kijken op internet wat er al bestaat) werkt niet goed bij jonge leerlingen.

Tips; Bij een opdracht om een waterhuis te ontwerpen moesten de leerlingen eerst 2 waterhuizen natekenen, zodat ze zich verdiepten in wat er al bestaat.Bij een simpele opdracht moesten ze verplicht 3 modellen maken, om daaruit 1 goede te maken,

En werken met SCRUM en niet met waterfall. (opdracht opknippen in kleiner stukjes ipv wekenlang werken aan een eindresultaat, en dan er achter komen dat iets niet goed zit)

Er komen nog meer bijeenkomsten, ik hou jullie op de hoogte als er iets langskomt wat we kunnen gebruiken.En als je meer wilt weten dan kan ik nog meer vertellen. En ik heb nog een mooi Engelstalig boek om alles theoretisch te onderbouwen. Piaget is weer helemaal populair.

Groet,Helma

28

Collage 16-12-2015 door Frans Jan Ferrari

Collage 20-01-2016 door Frans Jan Ferrari

29

19-11-2015Hoi,

Ik heb net een bijeenkomst gehad van de professionele leergemeenschap Make in Design.Dat was onwijs leuk en interessant.We waren op de RDM campus in Rotterdam. Dat is een hele grote werkplaats voor MBO, HBO, TU en bedrijven.We hebben een rondleiding gehad. (Ik heb een echt Ampelman gezien!)Verder hebben we het gehad over 3D printers, lesmateriaal, computerprogramma’s voor leerling enz.

Er zou een deskundige komen die zou vertellen over het puberbrein, maar die had afgezegd.Maar we hebben vragen verzonnen, en dat was interessant.

IJverige gymnasiumleerlingen en luie Havo-leerlingen. Zou Make en Design die luie havo-leerlingen kunnen triggeren net zoals bijvoorbeeld sport en muziek?

Onderzoek en ontwerpen. Bij een probleem waar leerlingen een oplossing voor moeten zoeken, vinden de leerling het eerste ontwerp meteen goed. We kunnen de leerling dwingen om 3 ontwerpen te maken, maar ze blijven het eerste ontwerp het beste vinden. Dat is de praktijk. Is het puberbrein wel geschikt voor creativiteit? Misschien moeten we ons er wel bij neerleggen dat pubers maar één oplossing kunnen vinden.En een algemenere vraag: Is creativiteit te leren? Moet je mensen dwingen tot creativitiet?

Misschien weet ik na de volgende bijeenkomst meer.

Groet,Helma

30

20-1-2016Hoi Ria en Pieter,

Vanmiddag was er weer een bijeenkomst van PLG make en design, en het was weer leuk.De locatie was geweldig. Bij een heel hip design en innovation bedrijf ergens in de Rotterdamse haven.Spark, zo heet dat bedrijf, heeft bijvoorbeeld de productiekosten van de bakfiets met de helft terug gebracht door er een bouwpakket van te maken. De ombouw van de ing betaalautomaat ontworpen, een blusbom ontwikkelt die je in een brandende kamer kan werpen. De vliegende autoWe hebben ook uitleg gekregen waarom Nederlandse design bedrijven het zo goed doen. Intergrale aanpak. In het buitenland bedenkt een designer iets en gooit het over de schutting bij de ingenieur die het uitwerkt en die gooit het over de schutting bij het productiebedrijf. Geen samenwerking. In Nederland wordt er echt samengewerkt, dat is de sleutel tot succes.Chinezen zijn helemaal hopeloos. Die doen alleen wat de baas hun vraagt.

Verder hebben we, als docenten, ervaringen uitgewisseld. Guus Mulder doet leuke dingen in de natuurkundeles. hij is ook bezig met subsidie te regelen voor een lasercutter op de Kagerstraat. Verder hebben leerlingen verschillende leerstijlen.(geen nieuws). Uit onderzoek blijkt dat mensen dwingen tot creativiteit, betere resultaten geeft. Er is geen onderzoek of dat ook geldt voor pubers.Het heeft me weer aan het denken gezet.

Groet,Helma

31

Na elke bijeenkomst zijn de docenten aan de slag gegaan met diverse toepassingen van de opgedane kennis. Om een indruk te geven aan welke toepassingen gedacht moet worden om een begin te maken met Make & Design in de klas beschrijven we kort enkele van deze activiteiten. Mede om zichtbaar te maken hoe makkelijk een eerste stap kan zijn om met Make & Design, Wetenschap & Techniek aan de slag te gaan.

ArendIk ga mijn leerlingen in VMBO-T 2 vragen stellen over zwarte gaten en het heelal en laat ze hierbij zelf vragen formuleren en bedenken wat nodig is om meer antwoorden te krijgen. Daarna gaan ze nadenken over een sensor die verschillende dingen kan meten en maken ze een nachtlampje die aangaat als het donker is.

JanIk ga met mijn leerlingen O&O een scrumboard maken voor een complex probleem. Ze gaan dat scrumboard gebruiken als houvast. Ik laat zien hoe ze het scrummen moeten aanpakken en laat hun verder vrij in de wijze waarop ze dit uitvoeren.

GuusIk ga mijn VWO 5 leerlingen zelfstandig aan de slag zetten met een cirkel beweging waarbij ze moeten bepalen / berekenen hoe ze de middelpuntzoekende krachten kunnen meten. Ik geef ze wat instrumenten mee en knutselspullen en loop vervolgens het klaslokaal uit. Ik ben benieuwd hoe de groep het gaat aanpakken en zal de groep daar achteraf ook op bevragen.

Frans JanIk ga met mijn 6 VWO leerlingen digitaal scrummen op Trello. Voorheen deden ze dit op een fysiek scrumboard. Ik ben benieuwd of ze zo nog meer eigenaar worden van hun proces en of ze meer op papier krijgen. Daarnaast ben ik benieuwd of ik als docent meer zicht krijg op hun proces ondanks dat ik ze los laat. Ik ga mijn resultaten delen met Pum (projectleider KPN) en mijn echtgenote die de taalbeleidscommissie bij ons op school coördineert.

MennoIk ga mijn 5V klas zelf zeep, biodiesel en geurstoffen laten maken. Na een inleidend practicum ga ik ze vragen wat ze nodig hebben en ze dan overvallen met: doe het maar eens. Daarna stap voor stap werken aan het optimaliseren van het eerste ontwerp. De resultaten deel ik in de vakgroep.

// Activiteiten docentenArend, Jan, Guus, Frans Jan & Menno

32

33

Tijdens het bezoek aan diverse labs zijn de docenten van DocentOntwikkelTeam (een Professionele Leergemeenschap) in aanraking gekomen met diverse technologieën. Deze technologieën maken het mogelijk om op een andere manier te maken en vragen om een nieuwe kijk op onderwijs. Een greep uit de diverse machines waar in het voortgezet onderwijs in de toekomst mogelijk mee gewerkt gaat worden.

Tijdens de eerste bijeenkomst kwamen veel docenten voor het eerst in aanraking met diverse digitaal aangestuurde machines, denk hierbij aan een lasersnijder of 3D printer.

De docenten hebben de diverse machines in actie gezien en eindproducten beetgehad. Op basis hiervan heeft de groep een verkenning gemaakt van de mogelijkheden van deze machines in het voortgezet onderwijs. Hun eerste bevindingen zijn op deze en de volgende pagina te lezen.

// Nieuwe technologieën

Eerste verkenning: Lasersnijder

34

Eerste verkenning: 3D printer

Eerste verkenning: Micro electronics

35

Afbeelding: Vinyl snijder Voorbeeld: Vinyl snijder

Afbeelding: Laser cutter Voorbeeld: Laser cutter

Afbeelding: 3D printer

Afbeelding: Arduino

Voorbeeld: 3D printer

Voorbeeld: Arduino

36

37

// Opbrengsten Make & Design in de klasArnold Roosch

Technologie wordt in de media té gemakkelijk neergezet. Veelal is de technologie niet zo gemakkelijk als ze het doen lijken. Leerlingen moeten dus ook goed worden voorbereid op de moeilijkheid van nieuwe technologie. De realiteit is dat leerlingen helemaal niet zo technisch onderlegd zijn als wij denken. Iets maken is geen probleem, maar bestanden structuren, archiveren en werken met programma’s die niet hun interesse hebben is lastig. Voorbeeld: een link in Word krijgen ze niet open.

Deelnemers van de DOT geven aan dat de opbrengst van deze bijeenkomsten is dat goed technisch onderwijs helpt om leerlingen enthousiast te maken voor de toekomst en het kiezen voor techniek. In de DOT kwamen docenten in aanraking met diverse toepassingen van techniek in de klas. De voorbeelden zijn volgens docenten toekomstgericht en maken leerlingen warm voor de toekomst.

Op sommige scholen worden nu 3D printers en lasersnijders aangeschaft en wordt er gezocht naar meer bruikbare tools voor het voortgezet onderwijs. Meer voorbeelden zijn nodig om leerlingen warm te laten lopen voor de apparaten waardoor ze een beter beeld hebben van techniek. Dit resulteert in een betere keuze voor techniek.

De lasersnijder wordt door scholen interessanter gevonden dan de 3D printer. Voor velen was dat een belangrijke ontdekkingstocht, met name omdat techniek als vak vaak wordt gegeven door beta-docenten en niet door creatieve docenten. Een belangrijke vervolgstap voor deze DOT / PLG is deze kennis dan ook over te brengen op creatieve docenten.

Poster PLG Make & Design (door Frans Jan Ferrari van het Coornhert Lyceum)(zie hiernaast: fotocollage van de diverse bijeenkomsten)

Opgestoken in deze DOT / PLG:- dat dit soort ruimtes bestaan (rdm makerspace, fablab enz.). - werken (via Manon) met Trello (digitale scrum).

Leerlingen hebben na matige aanloop nu de smaak te pakken en zijn helemaal digitaal. Na de introductie van het digitaal scrummen ontstond veel weerstand bij de leerlingen. In eerste instantie verwierpen ze de digitale variant en grepen ze terug naar het fysieke scrumboard. Later in het proces zagen de leerlingen toch de voordelen van de digitale variant en hebben ze deze vorm omarmd.

38

39

Het voordeel is dat er digitaal kan worden meegekeken met leerlingen. We gebruiken het digitaal scrumboard wat in de les wordt geshowed op digiboard. Het voordeel is dat je geen fysieke borden meer hebt in het lokaal waarbij sticky notes los kunnen raken. Je kunt Trello (scrum systeem) gebruiken op elk moment dat sticky notes in een volgorde moeten worden afgewerkt. Daarnaast wordt mijnprojectgroep.nl gebruikt voor het bijhouden van uren, begroting, budgetbewaking en verantwoording.

Het is jammer dat we niet in Delft zijn geweest in het Science Centre. Gelukkig is het mogelijk daar op individuele basis een bezoek brengen (wel voornamelijk voor workshops). Het Science Center is een interessante plaats omdat leerlingen dan in contact komen met TU Delft studenten. Bij de RDM makerspace is het mogelijk met hele klassen een bezoek te brengen.

Scrumboards bij O&O (door Jan Prins van Melanchthon De Blesewic)Op het Melachton zijn we een Technasiumwerkplaats aan het opzetten. We werken daarbij met een scrum bord.

Het project waar leerlingen aan werken is uitgezet volgens:* Scrum project – leerlingen waren erg actief bezig* Klassikaal project – leerlingen erg passief bezig* Project aan het uitzetten middels een project gehaald van technasium.nl

De leerlingen hebben tekeningen gemaakt van technieklokaal aan de hand van eisen die worden gesteld aan technasium technieklokaal. Deze hebben ze in 3D tekeningen omgezet. Door de ogen van de kinderen zoeken ze uit wat zij denken dat belangrijk is. Bijvoorbeeld de indeling van de ruimte: bioscoopruimte in materiaalruimte waardoor lichtproeven kunnen worden gedaan. Het scrumbord zorgt voor overzicht; leerlingen kunnen daardoor goed werken en zichtbaar maken hoe het proces verloopt. De plannen die de leerlingen hebben gemaakt liggen nu bij directie voor goedkeuring.

Zowel digitale als reguliere scrum boards hebben hun voor- en nadelen- digitaal zorgt soms voor slecht overzicht- briefjes kunnen eraf vallen- regulier moet worden opgeborgen- digitaal kun je op afstand meekijken

40

Hoe begin je nu met scrumboards?We geven leerlingen eerst theoretische kennis over projectonderwijs en voor- en nadelen van: Prins 2, de watervalmethode, en Scrum. We laten de leerlingen veel vragen stellen. Daarnaast is het gewoon een kwestie ban beginnen. Zo gaan we het doen.Zorg ervoor dat je het principe zelf goed begrijpt. We hebben een pdf met scrum-informatie voor leerlingen komt als pdf op Wiggio

Opletten dat het nut van scrum-methode wel aanwezig is. Het is een goede tool om projectmatig te leren werken. Het kan daarmee eigenlijk los staan van het project dat ermee uitgevoerd gaat worden.

We zijn op zoek naar aanvullingen/platformen om het onderwijs beter te maken. Bijvoorbeeld door koppelingen naar het bedrijfsleven. We hebben een overzicht gemaakt van kansen:

* Betachallenge – is van technasium “technologie en toepassen” als examenvak onderzoeken, ontwerpen, ondernemen.

* Techniekpakt (mavo) is erg gericht op schoolleiding. Erg technische bewoordingen en onduidelijk wat ze bieden

* Techniektalent (gelinieerd aan CNV vakbond). Veel positieve informatie

* VHTO komen op school en geven diverse voorlichtingen. Ze doen veel met vrouwen uit het bedrijfsleven en organiseren diverse activiteiten. Binnen techniekonderwijs valt op dat meisjes beter presteren. Door gedrevenheid, plannen en beter samenwerken en concessies doen. Jongens vertonen meer haantjes-gedrag.

Beta-onderwijs zorgt buiten de opgedane kennis vooral ook voor inzicht en manieren van denken. Make and design geeft die handvatten ook: ze worden gedwongen om na te denken over waarom iets fout is gedaan en wat moet ik doen om het de volgende keer beter te laten worden (scrum met korte feedbackcycli)

41

Hwc.ontwerpen (door Arend Verburg van Hermann Wesselink College)onder creative comments licentie

We gebruiken een openbare site voor techniekonderwijs. Opdrachten worden vanuit deze site uitgerold in de klas. Hier staan lessen over arduino, sensoren, 3d printen en lasersnijden met uitleg, schema’s en uitwerking. Ook vervolglessen met hoger niveau zijn hier te vinden waarbij combinaties kunnen worden gemaakt tussen bijv. Arduino en lasersnijden.

De verwachting bij deze PLG Make & Design was dat we deze kaartenbak groter hadden gemaakt. Daar zijn we nu minder aan toegekomen dan gehoopt.

42

Make & Design op school (door Guus Mulder van Visser ‘t Hooft lyceum, Leiden)

Als docent ben ik dankzij de PLG Make & Design van ‘onbewust onbekwaam’ naar ‘bewust onbekwaam’. Ik ben van klassikaal lesgeven (veel via theorie benaderen zoals bijvoorbeeld ‘waarom is een paal optillen dichtbij de bevestiging zwaarder dan verderop?’) steeds meer bezig mijn onderwijs te kantelen naar het ervaren.

Ik probeer een koppeling te makken tussen wat ik in deze PLG heb geleerd en mijn onderwijspraktijk. Ik probeer mijn leerlingen voor te bereiden op wat de samenleving van ze vraagt (21st century skills). Ik vraag me ernstig af: doe ik als docent daarvoor wel het goede?Misschien ben ik wel een goede docent, maar doe ik wel de goede dingen? Om te pogen het goede te doen, probeer ik M&D te integreren in mijn onderwijs. Dat betekent toch een verandering. In het huidige onderwijs leren we onze leerlingen te focussen op een kleine deeltaak. Dat is goed. Maar oog voor het geheel moet er ook zijn. Dat zag ik heel sterk bij Spark Design en bij de RDM.

De grote uitdaging voor mij is te gaan van zaakonderwijs naar maakonderwijs. Maakonderwijs is buitengewoon waardevol en nuttig is, maar kost ook heel veel tijd.Dat toch een plaats geven in een al vol curriculum en daarmee gaan van zaakonderwijs naarmaakonderwijs, is de grote uitdaging.

43

Wij zijn Floor, Irene, Maud en Mylou. We zitten op Melanchthon de Blesewic in havo 2. Ons lievelingsvak is techniek en we kijken er altijd heel de week naar uit. We waren ook meteen op onze plaats toen we deze opdracht kregen.

Wij kregen de opdracht om een Technasium lokaal te ontwerpen. Dit hield in dat wij een nieuw lokaal moesten ontwerpen op de plaats van het bestaande lokaal waar we techniek hebben, de gang en het natuurscheikunde lokaal. Sinds dit jaar is er voor het eerst een bovenbouw havoklas bij ons op school. Deze klassen krijgen aan het eind van dit jaar de keuze om o&o (ontdekken en ontwerpen) te kiezen voor hun profiel. Hiervoor hebben ze een nieuw lokaal nodig en daar werden wij voor ingeschakeld. Wij stellen ons even voor.

Hallo, ik ben Floor van Etten. Ik ben 13 jaar oud. Mijn hobby is paardrijden. Ook vind ik het leuk om dingen te ontwerpen op de computer, dit was dus ook mijn taak bij dit project. Ook heb ik geholpen met verven en houtzagen.

Ik ben Irene Koornneef. Ik ben 14 jaar oud. Mijn hobby is korfballen. Ook vind ik het leuk om creatief bezig te zijn. Mijn taak was om de maquette te maken en om de taken en de planning bij te houden.

Hallo, ik ben Maud van der Pad. Ik ben 14 jaar oud. Mijn hobby’s zijn huizen ontwerpen en korfballen. Mijn taak was om de 2 plattegronden te tekenen en om mee te helpen de maquette te verven.

Ik ben Mylou Piersma. Ik ben 13 jaar oud. Mijn hobby’s zijn badmintonnen en tekenen. Mijn taak was om Maud te helpen met de tekeningen. Ik heb ook geverfd en patronen op het hout getekend die Floor en Irene dan weer konden uitzagen.

Wij vonden dit allemaal een hele leuke opdracht om te doen. Wij kunnen heel goed samenwerken, omdat we goede vriendinnen van elkaar zijn maar we konden elkaar ook erop wijzen als het anders moest. Deze opdracht was anders en meer uitgebreider dan de opdrachten hiervoor en in de brugklas. Het was een opdracht die je bij het vak o&o zou kunnen krijgen en het lijkt ons heel leuk om dat vak te kiezen. Bij deze opdracht moest je goed nadenken over de indeling, de schaal, de taken en ook de netheid. Doordat iedereen in ons groepje een eigen taak had die zij leuk vond en waar ze goed in was ging het bij ons eigenlijk heel soepel. We zijn heel trots op het eindresultaat! (zie p.44)

// Reacties leerlingenMelanchthon de Blesewic

44

45

46

47

Nieuwsgierig naar meer Makeronderwijs? Het kenniscentrum Creating 010 van de Hogeschool Rotterdam heeft een reader samengesteld van artikelen, boeken en websites rondom dit thema in combinatie met maakonderwijs. In dit boekje een selectie van deze reader met een kleine beschrijving en/of samenvatting.

Artikelen

Bevan, B. et al. (2014). How tinkering supports learning in a museum setting.

In dit artikel lees je meer over de dimensies van leren (betrokkenheid, initiatief, intentie, sociale peilers, ontwikkeling en begrip). De auteurs ontwikkelden een framework om te ‘zien’ wat leren is.

Blikstein, P. (2013). Digital Fabrication and ’Making’ in Education: The Democratization of Invention. In J. Walter-Herrmann & C. Büching (Eds.), FabLabs: Of Machines, Makers and Inventors.

Blikstein beschrijven de verandering van de geschiedenis van de wetenschap en techniek die door de komst van diverse plaatsen van digitale fabricage plaatsen in scholen. Het gebied van informeel wetenschappelijk onderwijs heeft “making” en design activiteiten als een krachtige aanpak van de boeiende leerlingen omarmd, maar er blijven vragen over hoe dergelijke programma’s bijdragen aan het leren. Dit artikel paper biedt theoretische achtergrond en concrete praktijkvoorbeelden.

Blikstein, P., Martinez, S. L., Pang, H. A. (2016). Meaningful Making: Projects and Inspirations for Fab Labs and Makerspaces. Torrence, CA: Constructing Modern Knowledge Press. Online beschikbaar: http://fablearn.stanford.edu/fellows/sites/default/files/Blikstein_Martinez_Pang-Meaningful_Making_book.pdf

Dit boek is een compilatie van een aantal projecten (2014-2015) van FabLearn Fellows. Hierin staan diverse artikelen over maken, leeromgevingen, inspiratie voor projecten, reflecties, beoordelingsstrategieen en meer. Veel van de artikelen en projecten bevatten verwijzingen naar verdiepende literatuur om verder door te lezen. FabLearn Fellow heeft een website waar meer materiaal te vinden is: fablearn.stanfrod.edu/fellows/fellows

// bijlage 1: naslagwerkPeter Troxler & Manon Mostert - van der Sar

48

Bull, G. & Garofalo, J. (2009) Personal Fabrication Systems: From Bits to Atoms. Learning with Technology, v36 n7 p10-12.

Media heeft de afgelopen jaren een transformatie meegemaakt van analoog naar digitaal. Digitale media kan makkelijk worden nagemaakt, gedownload, aangepast, hersteld en worden geupload. De gevolgen hiervan beinvloeden onderwijs, overheid, entertainment, cultuur en samenleving. Eerst zagen we de transitie van atoms (analoog) naar bits (digitaal) nu brengen we deze bits terug bij atoms om zo te komen tot de creatie van tastbare materialen op basis van digitale ontwerpen. Wat betekend dit voor de ‘connected classroom’?

Collins, A. & Halverson, R. (2009). Rethinking Education in the Age of Technology. New York: Teachers College Press.

Collins & Halverson beschrijven drie fases van onderwijs: “apprenticeship” (eerste helft 19e eeuw), “unversal-schooling” (begint in de VS 1837) en “life long learning” (begint nu). Gekenmerkt door technologie wordt kennis op nieuwe manieren gedistribueerd. Ze beschrijven drie “learning imperatives”: customization, interaction & learner control.

DeNisco, A. (2012). Fab Labs: Using Technology to Make (Almost) Anything. District Administration. v48 n11 p34-37.

Door leerlingen in een Fab Lab te laten werken en bijna alles leren te maken doen deze leerlingen baanbrekende vaardigheden op die helpen te kiezen voor nieuwe (technische) beroepen. De auteurs van dit artikel beschrijven hoe in het voortgezet onderwijs een vak ontwikkeld werd om leerlingen alles te leren maken en wat er nodig is om zelf dit vak ook te ontwikkelen.

Dubriwny, N. et al. (2014). Impact of Fab Lab Tulsa on Student Perception of Self and Attitude toward STEM (Fab10 paper).

In dit artikel komen de volgende vragen aan bod:- Voelen deelnemers die een Fab Lab programma volbracht hebben zich meer vertrouwd en zelfverzekerd met technologie en maken. Is er een significant verschil in doeltreffendheid van de deelnemers?- Verandert de houding ten opzichte van technologie?- Verandert de impact, de vaardigheden en de verwachting van deelnemers ten opzichte van technologie?

49

Duffy, E. (2014). Educating Students for Their Futures: Three Trends for Schools in the Conceptual Age. Independent School, v74 n1.

Een aantal jaren gelden ging een video van YouTube viral genaamd “Did You Know?”. Volgens deze video leiden we leerlingen op voor beroepen dit nog niet bestaan met technologieen die nog niet uitgevonden zijn om problemen op te lossen die we nog niet kennen. Hoe kunnen scholen met deze onzekerheid toch leerlingen voorbereiden op de toekomst?

Petrich, M., Wilkinson, K., & Bevan, B. (2013) It looks like fun but are they learning? In Honey, M., & Kanter, D. E. (Eds.). Design, Make, Play: Growing the Next Generation of STEM Innovators. Routledge.

De auteurs van dit artikel verkennen drie gebieden van design principes met betrekking tot ‘tinkering’ in een museum: “activity design, environmental design, and facilitation practices.”De auteurs detailleren hun benadering van het ondersteunen van een ‘tinkering’ omgeving en verbinden deze principes om opvattingen over leren in het algemeen specifieker te maken. Dit artikel geeft een gedetailleerde illustratie van de ontwerpkeuzes in de ontwikkeling van ‘tinkering’ in programma’s en ruimtes.

Vossoughi, S. & Bevan, B. (2014) Making and Tinkering: A Review of the Literature. Commissioned by the Committee on Succesful Out-of-School STEM Learning.

Vossoughi en Bevan vinden bewijs in de literatuur dat “making as educative practice” :- jongeren helpt positie in te nemen en hen stimuleert om deel te nemen aan wetenschappelijke programma’s en leeractiviteiten.- structuur biedt aan de ontwikkeling en integratie van onderwijs activiteiten om jongeren te leren leren van elkaar en anderen.- zorgt voor een community van leerlingen die kunnen profiteren van de interesses en vaardigheden van iedereen die onderdeel uitmaakt van de groep en daarnaast komen tot gemeenschappelijke doelen

50

Vossoughi, S., Escude, M., Kong, F. & Hooper, P. (2014) Tinkering, Learning & Equity in the After-School Setting.

Leren is het verschuiven en verdiepen van participatie over tijd. Van hieruit onderscheiden de auteurs een aantal principes:- faciliteren is belangrijk, maar “worry about swinging to the other extreme in ways that make ‘teaching’ or ‘pedagogy’ taboo words within the realm of tinkering/making and informal STEM education”- Specifieke kinderen kunnen impliciet STEM fenomenen ervaren: de (h)erkenning van de overlap tussen de dagelijkse activiteiten en de ‘officiële’ activiteiten van de wetenschap.- Ze citeren hierbij Ray McDermott (2013, When is mathematics, and who says so?) die voorstelt dat we vragen: “Wanneer is wiskunde?”

Boeken

Blikstein,P. Martinez,S. & Pang, H. (2015) Meaningful Making: Projects and Inspirations for FabLabs and Makerspaces. (Download dit boek gratis op: http://fablearn.stanford.edu/fellows/page/meaningful-making-book)

In de wereld is een nieuwe beweging gaande met nieuwe tools en technologie die gebruikt worden door de Maker Movement. Op deze manier leren kinderen op authentiekere wijze dan met ‘oude’ middelen als leerboeken en toetsen. De Stanford FabLearn Fellows is een groep van 18 docenten die werkzaam zijn in de voorhoede van deze nieuwe beweging in alle hoeken van de wereld. Zij verzorgen lessen in FabLabs, makerspaces, klaslokalen, bibliotheken, buurthuizen, en musea - allemaal met het doel om betekenisvoller te leren in de moderne wereld. In dit boek, vol met verschillende projecten van de Fellows, staan naast projectbeschrijvingen ook evaluaties van strategieën, les planningen, en ideeën van hun leeromgeving / lesruimte.

Lobow, S. & Stager, G. (2013). Invent to Learn. Making, Tinkering, and Engineering in the Classroom. Torrence, CA: Constructing Modern Knowledge Press.

Dit boek gaat over het benutten van technologie om dingen te maken, te repareren of aan te passen. Deze vaardigheden brengen ons bij kennis over engineering, ontwerp en informatica. Gelukkig voor onderwijzers, deze maker-beweging overlapt met de natuurlijke neigingen van kinderen en de kracht van het leren door te doen.

51

Pilloton, E. (2012). I Tell Them I Built This. Transforming Schools, Communities and Lives With Design-Based Education.

Emily is de oprichter en directeur van Project H Design (ontwerp initiatieven voor ‘Humanity, Habitats, Health & Happiness’), een non-profit design en architectuur bureau dat de kracht ontwerpen benut om hands-on aan de slag te gaan met verschillende groepen en openbaar onderwijs om zo te katalyseren van binnenuit.

Waag Society (2014) Leren door te Maken. FabSchool & Fabschool Kids. (beide publicaties beschikbaar via http://waag.org/nl/project/fabschool)

Jongeren van nu groeien op in een maatschappij waarin technologie en ondernemerschap steeds belangrijker worden. Zij worden echter nog altijd opgeleid in en naar oude maatstaven. In FabSchool onderzoeken we hoe dit anders kan.FabSchool Kids is de versie van FabSchool voor jongeren van 10-12 jaar (groep 7/8). Creativiteit en technologie staan hierbij voorop. Er wordt gewerkt met actuele maatschappelijke thema’s en trends die aansluiten bij de leefwereld van jongeren. Ze ontwikkelen vaardigheden die aansluiten bij de huidige maatschappij. Bijvoorbeeld creatief en probleemoplossend vermogen. Hoe zijn problemen om te vormen tot uitvoerbare ideeën? En hoe zijn deze technisch gezien te realiseren?

52

Inspiratie / Naslagwerk

The Invent To Learn Guide to 3D Printing in the Classroom: Recipes for Succes http://www.inventtolearn.com/3d-printing-in-the-classroom/

Handleiding Interactief ontwerpen met Arduinohttps://sites.google.com/site/hwcontwerpen/interactief-ontwerpen-met-arduino

Arduino Workshop door Geert Roumen http://lemio.nl/arduino

Beginnershandleiding SCRATCH versie 2.0 http://scratch.mit.edu

Kennisbasis natuurwetenschappen en technologie voor de onderbouw vohttp://www.slo.nl/downloads/2014/kennisbasis-natuurwetenschappen-en-technologie-voor-de-onderbouw-vo.pdf/

Actieplan Beter Presteren: opbrengstgericht en ambitieushttp://www.schoolaanzet.nl/fileadmin/contentelementen/school_aan_zet/actieplan-vo-beter-presteren.pdf Design thinking for educatorshttp://designthinkingforeducators.com

DIY en de Maker Movement in het onderwijshttp://www.onderwijsvanmorgen.nl/DIY-en-de-Maker-Movement-in-het-onderwijs/

Fablab@Schoolshttp://fablabatschool.org/

Instructableshttp://www.instructables.com/teachers/\

53

Make it at your libraryhttp://makeitatyourlibrary.org/

MakerEdhttp://www.makered.org/

Maker in het onderwijshttps://www.kennisnet.nl/fileadmin/kennisnet/publicatie/Jong_Geleerd_20_Maker_in_het_onderwijs.pdf

Plakken en Knippenhttp://plakkenenknippen.nl/

Platform Maker Educationhttp://makereducation.nl/

Tegenlichthttp://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2014-2015/onderwijzer-aan-de-macht.html

TutorialsTutorial SketchUp http://www.sketchup.com/learn/videos?playlist=58 Tutorial MakeyMakey http://makeymakey.com/howto.phpTutorial Tinkercad www.youtube.com/watch?v=sziABllrd2MTutorial Inkscape http://losc.nl/Leiden/inkscape-tutorial.pdfTutorial Computer Science http://learn.code.org/s/1/level/1

54

55

Zoals in hoofdstuk ‘Open werkplaatsen‘ besproken hebben we als team verschillende labs in de regio bezocht. De meeste labs zijn (nog) niet ingericht op het bezoek van voortgezet onderwijs, maar staan wel open om de mogelijkheden te verkennen. Kom in contact met deze labs!

// bijlage 2: labrouteManon Mostert - van der Sar

Afbeelding: Locaties labroute DOT.

56

(A) Stadslab RotterdamWijnhaven 101, Rotterdammanon@stadslabrotterdam.nlhttp://stadslabrotterdam.nl

Bezocht op: 16 september 2015

Stadslab Rotterdam is dé plek om je ideeën vorm te geven. Zit je al een poosje te broeden op een geweldig idee en zou je wel eens willen zien hoe het er in het echt uitziet? Met de aanwezige hightech apparatuur (lasersnijders, 3D printers en een vinyl snijder) is snel een prototype, maquette of kunstvoorwerp gemaakt. En het mooie is, de apparatuur is voor iedereen toegankelijk!

Stadslab bestaat uit 3 labs, namelijk : Sensorlab (meten), Applab (weten) en Fablab (doen). In deze drie Labs wordt geëxperimenteerd met sensoren, open data en de nieuwste technologieën.

Voor wie is Stadslab?

1. Stadslab voor projecten van studenten2. Stadslab voor bedrijven — ontwikkeling van prototypes, design en workshops3. Stadslab voor inwoners van Rotterdam4. Stadslab als laboratorium voor onderzoek rond de revolutie in de maakindustrie

We nodigen je van harte uit om je te laten inspireren, je ideeën vorm te geven en te netwerken. Welkom in Stadslab!

57

Mensen leren op allerlei manieren, maar veel mensen leren het meest door te maken.

Het nieuwe maken, een combinatie van oude analoge en moderne digitale technieken, is ontstaan nadat de afgelopen 10 jaar open source hard- en software kleinschalige productie aan de keukentafel mogelijk maakte. De kennis en ervaring die mensen opdeden werd breed gedeeld binnen on- en offline communities en er ontstond wat men nu de makersbeweging noemt: een groep mensen, wereldwijd, gericht op het delen van maakplezier. Makers delen een mindset; ze zijn actieve nieuwsgierige mensen die genieten van nieuwe dingen leren en graag delen wat ze kunnen. Een erg concreet voorbeeld, maar zeker niet het enige, van wat makers bezielt en waar zij zich zoal mee bezighouden, is de site instructables.

Vanaf 19 januari 2015 is HET LAB gevestigd in een mooie ruimte gekoppeld aan Het Lyceum Rotterdam. Hier kunnen schoolklassen, jonge en oudere professionals na instructie en onder deskundige begeleiding gebruik maken van de beschikbare apparatuur. Hier worden lessen, cursussen gegeven over 3D-printers, lasersnijder en softwareprogramma’s om te ontwerpen. Er worden presentaties gegeven over nieuwe technologische ontwikkelingen en de betekenis daarvan voor de mens in het dagelijks leven.

De makerspace krijgt een plek in de wijk. Samen met de omliggende scholen en wijkbewoners wordt gewerkt aan een vrolijke vitaliteit van en in de leefomgeving. Dit keer niet gebaseerd op meer groen, meer eten of meer praten, maar op technologische toepassingen.”

(B) HET LAB RotterdamBeukelsdijk 91 info@hetlabrotterdam.nlhttp://hetlabrotterdam.nl/

Bezocht op: 14 oktober 2015

58

RDM Makerspace: leren door te makenWe zijn een organisatie die in het teken staat van (informeel) leren door te makenWe leren je hoe je machines en gereedschap moet gebruiken zodat je je eigen project kunt maken.

We verbeteren de kwaliteit van de regio RotterdamRegio Rotterdam kent vele professionals en hobbyisten die dingen ontwerpen, maken of repareren en zich hierbij graag omringen door mensen met dezelfde interesses en complementaire vaardigheden. We realiseren dit door iedereen toegang te bieden tot de faciliteiten en machines tegen een lage prijs. Daarnaast bieden we ook cursussen, programmering en services aan voor zowel de leden als niet leden van de RDM Makerspace. Zo ontketenen we de creatieve slagkracht om de mogelijkheden van de derde industriële revolutie te omarmen.

We helpen nieuwe innovaties en ondernemingen van de grond te krijgenWe stimuleren innovatie en ondernemerschap door een grote community te creëren waar slimme, creatieve en ervaren mensen met verschillende vaardigheden samen komen en hen toegang te geven tot werkruimte en machines.

We zijn een social venture; we bestaan voor en dankzij onze leden en hebben geen winstoogmerk.

(C) RDM MakerspaceRDM-kade 59, 3089 JR Rotterdam010 7171706http://www.rdmmakerspace.nl/

Bezocht op: 18 november 2015

59

Middelland en Het Nieuwe Westen zijn behoorlijk in beweging. Nu de overheid zich terugtrekt, nemen actieve buurtgenoten zelf het heft in handen en vullen het gat. Zo hebben we de afgelopen jaren Singeldingen zien groeien als kiosk in het Heemraadspark met een cultureel programma. Ook zijn winkelstraten opgeknapt, gemeenschappelijke groentetuinen, buurtkamers, nieuwe ondernemingen en een gratis leeszaal ontstaan. Precies waar de buurt behoefte aan heeft. Met langs de kant een juichende overheid die het burgerinitiatieven zo makkelijk mogelijk maakt en die deels de financiering levert.

Wij dachten dat het nog lang niet op is. Dat er nog 1001 ideeën leven in Middelland en Het Nieuwe Westen. Ideeën en plannen die een plek nodig hebben om uit te kunnen groeien tot iets moois. Een vaste pleisterplek om dingen te doen en elkaar te ontmoeten: het Wijkpaleis.

Die ideeën zijn het afgelopen jaar geïnventariseerd. Veel wensen delen bewoners van Middelland en het Nieuwe Westen met elkaar. Zo is er veel behoefte aan een klein zaaltje, een gemeenschappelijke keuken, een café, een timmerwerkplaats en een naaiatelier.

Vanaf 1 april 2015 hebben we een locatie om alle ideeën de ruimte te geven. Het souterrain van het oude Wijkcentrum aan de Middellandstraat in Rotterdam-West.

Wie het mee wil maken kan het mee maken. We gaan aan de slag met het Wijkpaleis.

Het Wijkpaleis is een initiatief van Singeldingen. Het wordt gesteund door Stichting DOEN.

(D) Het Wijkpaleis1e middellandstraat 103, Rotterdam https://www.facebook.com/hetwijkpaleis/

Bezocht op 16 december 2015

60

Spark is een ontwerpbureau uit Rotterdam. We zijn een team van 25 gedreven professionals met een passie voor innovatie en design.

Samen met onze klanten ontwikkelen we echt vernieuwende producten, van strategie en eerste idee tot productie.

Van espressomachines en bedden tot een bakfiets en een vliegende auto.We gebruiken kennis van vorm, gebruik, technologie en business om tot duurzame en relevante producten te komen. En met een aanpak die steeds weer afgestemd wordt op het project en de klant.

Zo creëren we in korte tijd innovatieve producten die merken versterken, voorsprong in de markt geven en commercieel succesvol zijn.

(E) SparkBenjamin Franklinstraat 515, Rotterdammail@spark.nlhttp://www.sparkdesign.nl/

Bezocht op: 20 januari 2016

61

Steeds meer onderwijsinstellingen werken met digitaal aangestuurde machines. Deze machines zijn nu nog vaak onder de hoede van een kleine groep docenten en studenten. Er zijn weinig voorbeelden van labs binnen onderwijsomgevingen, maar dat betekend niet dat er geen ervaring is met het gebruik van een aantal technieken en machines. Om bestaande ervaringen uit te wisselen op het gebied van software en hardware is een pop-up lab georganiseerd. In een pop-up lab brengt iedere deelnemer zelf materialen en machines mee. Deelnemers wisselen actief kennis met elkaar uit over het gebruik en de inzet van deze machines. Best practices worden afgewisseld met uitdagingen en strubbelingen.

Een pop-up lab kan overal georganiseerd worden. Op 17 februari is als afsluitende bijeenkomst een pop-up lab georganiseerd in het Stadslab Rotterdam waar de docenten hun opbrengsten presenteerden aan elkaar.

Pop-up lab (create your own lab)gehost in Stadslab Rotterdam

Opgezet op: 17 februari 2016

Dit DocentOntwikkelTeam is mede mogelijk gemaakt door het Betasteunpunt Zuid-Holland. Eerder

bestond deze DOT onder de noemer Ontwerp- & Onderzoeksvaardigheden in de klas. De naam van deze DOT is aangepast om verwarring met het vak

O&O van de Technasia te voorkomen.

Bètasteunpunt Zuid-Holland is opgericht om docenten en TOA’s in de bètavakken van het voortgezet

onderwijs te ondersteunen.

Het is de missie van het Bètasteunpunt Zuid-Hollandde kwaliteit van het bèta-onderwijs te verbeteren,

door docenten te ondersteunen en te inspireren. Ze geloven in de kracht van samenwerking tussen het voortgezet onderwijs, hogescholen en universiteit.

Meer weten over het Betasteunpunt Zuid-Holland?

Kijk eens op: http://betasteunpuntzh.nl/Mail eens met info@betasteunpuntzh.nl

Of bel ons op (015) 278 79 68