DOSSIER Eten om te levende schil van appelen, peren, de schil van druiven en tomaten Inuline komt...

Eten om te leven

P O P U L A I R W E T E N S C H A P P E L I J K T I J D S C H R I F TDriemaandelijks l OKT-NOV- DEC 2014

M I L I E U E D U C A T I E N A T U U R S A M E N L E V I N G

93

D O S S I E R

MeNS_93.qxp_Opmaak 1 9/12/14 12:25 Pagina 1

7 20 30

Voedsel ontleed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Glucose, brandstof voor ons lichaam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Vetten: nuttig en nodig … als je de juiste kies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Eiwitten – bouwen je cellen zo weer op . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Reis naar het binnenste van ons lichaam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8De lever: een veelzijdig orgaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Hormonen in actie: insuline en glucagon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Joules in de boekhouding: onze energiebalans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Op weg naar gezonder leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Eten om te leven

Als je het succes van kook-boeken en kookprogram-ma’s onder de loep neemt,zou je kunnen denken dat

we leven om te eten. Eten werd verheven tot het ul-tieme genieten. We staan echter vaak niet stil bij water om de hoek loert. Welvaartsziekten zoals obesitas,diabetes en hartkwalen zijn niet meer weg te denkenuit onze samenleving.

Ons lichaam is een fantastische machine. We kunnenons dus niet genoeg bewust zijn van wat er allemaalgebeurt wanneer we eten, snoepen, happen, drinken.Wat proppen we allemaal in ons lichaam en hoewerkt onze spijsvertering? Lever, pancreas, bloed,spieren, vetcellen, energie, glucose, insuline, herse-nen, reserves…de machine moet blijven draaien.Hoe al het lekkers dat we dagelijks verorberen doorons lichaam verwerkt of opgeslagen wordt kan jelezen in dit dossier.

Wat is goed en wat is slecht? Waarom eten mensenvaak ongezond? Velen onder ons hebben het nooitecht geleerd. Eetgewoonten krijgen we van thuis uit

mee en uit gewoonte blijven we in hetzelfde voedings-patroon steken.

Vergeet niet: je bent wat je eet!

Ik ben er ervan overtuigd dat je na het lezen van ditdossier heel anders zult aankijken tegen voeding, eet-gewoonten, calorieadviezen en dieettips. Bovendienkan je aan tafel iedereen verbazen met je kennis overhet basismetabolisme en het metabool equivalent. Jeontdekt waarom het zeer de moeite loont om actieverte gaan leven, meer te gaan sporten, bewuster te etenen dat dieet dat op je lijstje van goede voornemensstond vol te houden. Je zal kritischer worden in hetkiezen wat je eet. Dit dossier zet je hopelijk aan totgrondig nadenken over voeding, over welke bouwste-nen we werkelijk nodig hebben om optimaal te ont-wikkelen en functioneren en hoe we in combinatie metvoldoende bewegen een écht gezond lichaam en levensstijl kunnen opbouwen.

Tot slot wens ik alle lezers van MeNS een heel gezond2015!

Ludwig CallaertsEre-administratief medewerker ActUA vzw - Actie Universiteit Antwerpen

Inhoud

VOORWOORD

5 13 29


1MeNS 93

Prof. Dr. Geert Potters (Hogere Zeevaartschool - Universiteit Antwerpen)met medewerking van Loes Neven, VIGeZ

SocratesLa monstrua desnuda (1680),van Juan Carreno de Miranda.

Eten om te leven, niet leven om te eten. Een goudenraad van Socrates (aangehaald door de Griekse historicus Plutarchus) die onze samenleving al eensaan haar laarzen durft te lappen.

Wereldwijd sterven er immers jaarlijks 2,8 miljoenmensen aan aandoeningen, veroorzaakt door overge-wicht of obesitas (voor het verschil tussen beide: ziekader): wie te dik is, heeft al snel een te hoge bloed-druk en te veel cholesterol, of wordt ongevoelig voorinsuline (wat dan weer leidt tot diabetes type 2). Ookhet risico op de ontwikkeling van tumoren in het borst-weefsel, in de darmen, de prostaat, de nieren of degalblaas neemt toe. En daarbij hoeven we echt nietenkel naar de Verenigde Staten te kijken. Europa ishet continent waar 86% van de vroegtijdige overlijdenste wijten is aan de grote vier zogenoemde niet-over-draagbare ziekten (hart- en vaataandoeningen, diabe-tes, kanker en aandoeningen aan de luchtwegen). Nietdat die alle een gevolg zijn van obesitas, maar toch.

De reden: een veel te hoge consumptie van ver-zadigde vetten, transvetten, sachariden en zout. Ieder pondje gaat door het mondje? Zonder twijfel. Tel daarbij nog een zittende levensstijl, met de laptopof de tablet in de aanslag, en we komen uit bij eenloodzware garantie op problemen.

In dit dossier van MeNS willen we hier dieper op in-gaan. Voor een goed begrip van wat ons lichaamdoet met wat we eten, beginnen we met een over-zicht van ons energiemetabolisme: wat gebeurt ermet dat voedsel zodra het via de darmen is opgeno-men in ons bloed? We bestuderen het fijne mecha-nisme waar ons lichaam gebruik van maakt om onzecellen van het nodige voedsel te voorzien, en hoeoverconsumptie dit mechanisme onderuithaalt.Daarna proberen we onze weg te vinden in de wild-groei aan (al dan niet goed bedoelde) voedings-adviezen en dieetvoorschriften.


Over overgewicht en obesitas

BMI (in kg/m2) Categorie Risico comorbiditeit*18,5 - 24,9 Normaal gewicht Gemiddeld25 - 29,9 Overgewicht Verhoogd30 - 34,9 Matige obesitas (graad 1) Hoog35 - 39,9 Ernstige obesitas (graad 2) Zeer hoog> 40 Extreme obesitas (graad 3) Extreem hoog

* Risico op aandoeningen zoals diabetes type 2, hypertensie en hart- en vaatziekten.

We spreken over overgewicht bij mensen van wie het lichaamsgewicht net te hoog is om nog gezond tezijn. Ook de verdeling van lichaamsvet in het lichaam speelt een rol: abdominaal vet (rond de buikstreek)leidt tot meer gezondheidsproblemen. We noemen dit ook wel eens een appelvorm. Vet in de billen (eenpeervorm) is dan weer minder problematisch.

Bij obesitas ligt dat lichaamsgewicht nog veel hoger. Het is een medisch probleem, dat vaak de voorloperis voor heel wat andere medische problemen, zoals diabetes type 2, een te hoge bloeddruk (hypertensie)en heel wat hart- en vaatziekten (zie ook MeNS nummer 75).

De klassieke manier om jezelf te plaatsen in een van de categorieën in bovenstaande tabel, is door je BodyMass Index (BMI) te berekenen. Hiervoor deel je jegewicht (in kg) door het kwadraat van je lichaams-lengte (in m). Let wel – deze maat is enkel bruikbaarvoor volwassenen. Een bijkomende maat gebruikt jelichaamsomtrek, gemeten op het middelpunt tussende heup en de onderste rib (en zegt zo iets over dehoeveelheid abdominaal vet).

Lichaamsomtrek te hoog Mannen Vanaf 102 cm Vrouwen Vanaf 88 cm

(Bron: http://www.uzleuven.be/obesitaskliniek)

2 MeNS 93

In 2008 hadden 1,4 miljard mensen van 20 jaaren ouder te maken met overgewicht. 200 miljoenmannen en bijna 300 miljoen vrouwen onder henlijden aan obesitas.

65% van de wereldbevolking leeft in een landwaar overgewicht en obesitas meer mensendoden dan een te laag gewicht.

Meer dan 40 miljoen kinderen jonger dan 5 warenin 2012 te zwaar of leden zelfs aan obesitas.


Glucose, brandstof van ons lichaam

De eerste groep van stoffen in onze voeding die wewat van dichterbij bekijken, zijn de sachariden of kool-hydraten. Dit is een grote groep van stoffen, met alsbasiseenheid een enkelvoudig suiker (monosacha-ride) zoals glucose of fructose. Glucose kennen wetrouwens als druivensuiker. Sacharose (wat we uit dekeuken kennen als tafelsuiker) bestaat bv. uit een glu-cosemolecule en een fructosemolecule die aan me-kaar hangen. Er bestaan ook zeer lange ketens(polymeren) van suikers (polysachariden). Zetmeel, dereservestof in planten, bestaat uit dergelijke ketensvan glucosemoleculen, waarvan er sommige vertak-ken (die vorm noemen we amylopectine) en sommigeniet (en die vorm heet dan amylose). Bij dieren (endus ook bij de mens) is het glycogeen dat de rol vanreservevorm voor sachariden op zich neemt. Ook ditpolymeer bestaat uit vertakte ketens van enkel glu-cosemoleculen. Glycogeen wordt vooral in de leveren in mindere mate in de spieren aangemaakt.

Opgelet - om het verhaal niet nodeloos complex temaken, en vooral omdat ons metabolisme de ver-schillende sachariden uiteindelijk toch afbreekt totglucose, zullen we het verder enkel over dit speci-fieke suiker hebben. Glucose vormt immers de basisgrondstof van ons energiemetabolisme.

3MeNS 93

2

1,5

1

0,7lichaamsgewicht relatief t.o.v. ideaal gewicht

0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5

rela

tieve

ster

ftek

ans

Onze landgenoot LambertAdolphe Jacques Quetelet(Gent, 1796 – Brussel,1874) was een pionier watbetreft het gebruik vanstatistiek in de sociale wetenschappen. Ook intro-duceerde hij de BMI (ofquetelet-index), zij het louter als instrument in deantropometrie (de studievan menselijke lichame-lijke afmetingen op verge-lijkende basis).

Hoe meer je gewicht afwijkt van het ideaal, hoe hoger je kans omvroegtijdig te overlijden.

Voedsel ontleed

CH2OHCH2OH

CH2OH

OH H H

HH

H HOHOHOH

OH HOO

O

CH2OH

CH2OH

O OHHO

OH

OHOHHO

OH HOO

Verschillende vormen van sachariden in onze voeding

amylose

sacharose

glucose fructose

amylopectine glycogeen


Vezels

Ook voedingsvezels kunnen we bij de sachariden onderverdelen. Het zijn plantendelen die wij zelf niet afbreken en gebruiken als energiebron (en daarom spelen ze in ons verdere verhaal geen rol meer). Welbeïnvloeden ze de vertering van het voedsel in de darmen. Ook houden ze schadelijke stoffen uit onzevoeding vast, zodat die niet worden opgenomen. Bovendien dienen ze wel als voedselbron voor de bacteriënin onze darmen. We onderscheiden: • fermenteerbare of oplosbare vezels: deze worden door de anaërobe bacteriën in ons darmstelsel

afgebroken tot methaangas en voedingsstoffen voor de bacteriën zelf. Fermenteerbare vezels krijgen webinnen door groenten, fruit en peulvruchten te eten.

• niet-fermenteerbare (niet-oplosbare) vezels: deze vezels absorberen water terwijl ze door de darmennaar buiten worden geloodst. Zo zorgen ze voor een betere, zachtere stoelgang. We vinden ze in graan-producten, bv. als tarwezemelen in volkorenbrood, muesli en havermout.

Vetten: nuttig en nodig… als je de juiste kiestVetten komen in verschillende vormen voor in onzevoeding en in ons lichaam. De meest eenvoudigevormen zijn die van de triglyceriden. Die bestaan uiteen molecule glycerol waar drie vetzuren op veran-kerd zitten. Vetzuren zijn lange apolaire (d.w.z. niet-wateroplosbare) ketens met aan één uiteinde eenorganische zuurgroep (-COOH). We onderscheiden

verzadigde vetzuren (waarin alle bindingen enkelvou-dig zijn) en onverzadigde vetzuren (die een of meer-dere dubbele koolstof-koolstofbindingen vertonen).Vetten die enkel uit verzadigde vetzuren bestaan,heten ook wel verzadigde vetten. In de membranenom en in onze cellen vinden we een variant: de fos-folipiden. Hier is één van de drie vetzuren vervangendoor een fosfaatgroep, waarop dan weer allerlei andere moleculen gebonden kunnen zitten.

4 MeNS 93

Fermenteerbare vezels Niet-fermenteerbare vezelsrogge, gerst, haver volkorenproducten en tarwezemelenpeulvruchten (bonen, erwten, soja, …) peulvruchten (bonen, erwten, linzen, …)noten, vooral amandelen noten en zadenaardappelen, zoete aardappelen, uien aardappelschillengGroenten: broccoli, wortelen, … groenten: groene bonen, bloemkool, courgette, seldervruchten: vijgen, avocado’s, pruimen, vruchten: avocado, onrijpe bananenbessen, rijpe bananen de schil van appelen, peren, de schil van druiven en tomaten

Inuline komt voor in de wortels van planten zoals cichorei, paardenbloem, schorseneer. Voor de plant is het een reservestof en een antivriesmiddel.


Binnen de onverzadigde vetzuren onderscheiden wenog de vetzuren met slechts één dubbele binding(enkelvoudig onverzadigd) en deze met meer danéén dubbele binding (meervoudig onverzadigd).

Wellicht heb je al eens gehoord dat het gezonder isom onverzadigde vetten te eten dan verzadigde vet-ten. Toch zijn niet zomaar alle onverzadigde vettenonschadelijk. We moeten immers verder nog een on-derscheid maken tussen cis- en transvetten. Trans-vetten zijn vetten waarin minimaal één van devetzuren die met glycerol zijn veresterd één of meerdubbele bindingen hebben die zich in de trans-con-figuratie bevinden. In hun natuurlijke vorm bevindendie verbindingen in enkelvoudig of meervoudig on-

verzadigde vetzuren zich bijna altijd in de cis-confi-guratie. Wanneer echter plantenoliën (bronnen vanonverzadigde vetten) worden gehard, bv. bij de bereiding van margarine, worden onverzadigde vetzuren omgezet in verzadigde, en daarbij ontstaanook de trans-variëteiten. Ook in de keuken kunnentrans-vetzuren ontstaan, bijvoorbeeld bij het gebruikvan onverzadigde plantaardige oliën om te frituren.

5MeNS 92

Katabolisme en anabolisme

In ons metabolisme onderscheiden we twee grote delen: Katabole reacties breken complexe organische moleculen af, zodat er energie vrijkomt voor ons lichaam.Grote moleculen (polymeren van sachariden, vetten, nucleïnezuren en eiwitten) worden hierbij afgebroken inkleinere moleculen (monomeren zoals enkelvoudige suikers, vetzuren, nucleotiden en aminozuren), die ophun beurt verder worden afgebroken tot CO2, water en ureum.

Anabole reacties bouwen nieuwe organische moleculen op uit kleinere onderdelen. Zo is er de eiwitsyntheseuit aminozuren of de aanmaak van zetmeel uit glucose (in planten). Deze nieuwe moleculen laten cellen toete groeien, te delen en nieuwe functies uit te voeren (dit laatste noemen we differentiatie).

C C

HH

C CH

H

HCH O C

O

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC H

CH O CO

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC H

HCH O C

O

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC

H

HC H

vetzuren

Triglyceride

De begrippen “cis” en “trans”: Bij een cis-verbinding staan de wa-terstofatomen ruimtelijk gezien aan dezelfde zijde van de dubbelebinding. Bij de trans-configuratie staan de waterstofatomen aanweerszijden van de dubbele binding.

zetmeel, suikers

KATABOLISME

ANABOLISMEvetten, fosfolipiden

eiwitten

glucose

vetzuren

aminozuren

glyc

erol


Wat de cis-vetten onderscheidt van de trans-vettenof de verzadigde varianten, is hun vorm. De rechteketens van trans-vet(zuren) en deze van de verza-digde vetten maken in beide gevallen de membranenvan onze cellen minder vloeibaar (zie figuur). Cellenmet een minder vloeibare membraan hebben pro-blemen met onder andere de interne signaalover-dracht in de cel.

Daarnaast kan ons lichaam ook op andere vlakkenminder goed overweg met de trans-vetten. De natuurlijke cis-vetten dienen als voorlopers in de syn-these van prostaglandines. Dit zijn signaalstoffen dieeen belangrijke rol spelen bij ontstekingsprocessenen in het immuunsysteem. De trans-vorm kan echterhelemaal niet worden gebruikt om prostaglandinesmee aan te maken. Ook hebben ze een negatief

effect op het gehalte aan cholesterol in ons bloed (zeverstoren de LDL/HDL-verhouding – zie uitleg inMeNS 75), en ze verhogen zo de kans op hart- envaatziekten.

Overigens - naast de triglyceriden en de fosfolipidenis er inderdaad nog cholesterol. In tegenstelling tothet slechte imago dat deze stof met zich meedraagt,is cholesterol een essentiële bouwsteen voor het lichaam die we nodig hebben voor de synthese vansteroïde hormonen, vitamine D en galzouten. Daar-naast is cholesterol een heel belangrijk bestanddeelvan celmembranen. Ongeveer zeventig procent vande cholesterol maakt ons lichaam aan in de lever,minder dan dertig procent van de totale lichaams-cholesterol halen we uit onze voeding.

6 MeNS 93

O

HO

O

HO

O

HO

verzadigd vetzuur (stearine)

cis-vet (oliezuur)

transvet

Vetten met vetzuren met (minstens) één knik (in de cis-vetten) heb-ben een lager stolpunt dan de rechte verzadigde vetten en trans-vet-ten. Aangezien er verhoudingsgewijs in plantaardige vetten meerdubbele bindingen voorkomen, blijven deze bij kamertemperatuureerder vloeibaar: we spreken dus van plantenoliën. Dierlijke vetten(boter) en geharde plantaardige vetten (margarine!) zijn vast bij ka-mertemperatuur.

In planten zit geen cholesterol, maar de gelijkaardige molecule sitosterol. Deze heeft een gunstig effect op ons eigen cholesterol-metabolisme.

Zoals je kunt zien aan de moleculen, hebben cis-vetten een knik inhun vetzuurstaart, en hebben trans-vetten en verzadigde vetten ditniet. In de celmembraan zorgt die knik ervoor, dat de vetten in demembraan wat verder uit mekaar liggen en dus beter kunnen bewe-gen. We noemen zo een membraan vloeibaarder.

Meer weten over cholesterol? Download gratis MeNS 75 op www.biomens.eu, of lees de didactische bijlage (te vinden opwww.acco.be/mens93).


Eiwitten – bouwen je cellen zo weer op

De laatste grote klasse van voedingsstoffen zijn deeiwitten of proteïnen. Dit zijn polymeren van amino-zuren - organische verbindingen met een organischezuurgroep (-COOH) en een aminegroep (-NH2). Zehangen aan mekaar door middel van een peptide-binding (zie figuur bovenaan).

Enzymen zijn eiwitsoorten die je als de werkpaardenvan onze cellen kunt beschouwen. Ze voeren tal vannuttige processen uit en houden ons zo in leven: eiwitten breken andere moleculen af of maken erjuiste nieuwe aan, transporteren voedingsstoffen decel in, houden onze ionenconcentraties binnen enbuiten elke cel in evenwicht,... Andere eiwitten dienen als bouwstenen voor de onderdelen van onzecellen: microtubuli, actinekabels, zweepstaarten, verbindingen tussen cellen,... Ook onze haren en nagels bestaan voornamelijk uit eiwitten (keratine).Nog andere dienen als signalen. Verderop besprekenwe bv. insuline en glucagon.

7MeNS 93

O

OHCH2

H2N

O

OHCH3

H2N

O

O

OH

CH3

CH3

H2N NH

-H2O+

De peptidebinding tussen twee aminozuren

peptidebinding

niet doen... het maakt je ongelukkig!


Om ons voedingsmetabolisme duidelijk in kaart tebrengen, leggen we de nadruk op drie belangrijkeorganen en weefsels in ons lichaam: de lever (die hethele energiemetabolisme controleert), de spieren (dieenergie uit het voedsel halen) en het vetweefsel(waarin heel wat reserves opgeslagen liggen). Trans-port van voedingsstoffen tussen deze lichaamsdelengebeurt uiteraard door de bloedbaan. Vooral die leveris een grote onbekende. We starten ons verhaaldaarom best in dat orgaan.

Overigens - in wat volgt, gaan we ervan uit dat je deweg kent in het spijsverteringsstelsel. Bij wijze vanreferentie kan je gebruik maken van deze figuur.

8 MeNS 93

Transport vanvoedingsstoffengebeurt via debloedbaan

Spieren:verbruik

Vetcellen:opslag

Lever:controle

Darmen:opname

Anatomie van het spijsverteringsstelsel1. speekselklieren 2. mondholte 3. keelholte 4. tong 5. slokdarm 6. maag 7. alvleesklier 8. alvleesgang 9. lever 10. galblaas 11. twaalfvingerige darm 12. gal-kanaal 13. dikke darm 14. dunne darm 15. blindedarm16. wormvormig aanhangsel 17. endeldarm 18. anus

Reis naar het binnenste van ons lichaam

12

3

4

5

101112

13

14

15

1617

18

6

78

9


VIIVIII

V

IV

VI

II

III

I

lever

galgang

alvleesgang

nier

milt

maag

twaalfvingerige darm

galblaas

De lever: een veelzijdig orgaan

Als eerste orgaan waar de door de bloedstroom rondde darmen opgenomen voedingsstoffen in terecht-komen, is de lever sterk betrokken bij het metabo-lisme van sachariden, vetten en eiwitten. Weinigandere organen zijn bij zo veel en zo verscheidenefysiologische functies betrokken als de lever – enkelde hersenen zijn nog veelzijdiger. Het orgaan is be-trokken bij de aanmaak van bloed (erythropoëse) envan galzouten (die dan verder opgeslagen worden inde galblaas – zie ook verderop). De lever verbruiktongeveer 20% van alle zuurstof die ons lichaamnodig heeft, en is daarmee zo actief, dat zijn bioche-mische activiteiten genoeg warmte opleveren om onslichaam op temperatuur te houden. Hij breekt daar-naast heel wat lichaamsvreemde en mogelijk scha-delijke stoffen af (bijvoorbeeld alcohol), speelt een rolin de hormonenhuishouding, en slaat ijzer op..

Anatomisch gezien is de lever een orgaan dat rechts-boven in de buikholte ligt, tegen het middenrif aan,beschermd door de onderste ribben. Hij weegt on-geveer anderhalve kilogram (net als de hersenenoverigens) en is na de huid het zwaarste orgaan vanons lichaam. De lever ontvangt bloed langs tweebloedvaten. Enerzijds is er de leverpoortader (venaporta), die voedingsstoffen verzamelt vanuit de dunne

en dikke darmen en die stoffen rechtstreeks naar delever brengt. Anderzijds is er de leverslagader, diezuurstofrijk bloed naar het orgaan brengt.

De verschillende functies van de lever worden uitge-oefend door de leverlobjes. Dit zijn clusters van levercellen. Elke cluster is een twaalfvlak van onge-veer 1 mm in doormeter. Deze vorm maakt een zeercompacte, efficiënte opstapeling van de lobjes in delever en de verschillende bijbehorende bloedvatenen galkanalen mogelijk. Elk van die lobjes bevat denodige cellen om alle leverfuncties op zich te nemen(zie de figuur p.10 voor meer details).

De lever en de gal: twee organen in één buikEen andere taak van de lever is de aanmaak van gal.Deze groengele substantie wordt daarna via kleinegalwegen afgevoerd naar de galblaas. Deze hangtvast aan de onderkant van de lever. De galwegen ende galblaas komen verderop samen in de hoofdgal-weg. De hoofdgalweg loopt vervolgens doorheen depancreas (waarover verderop meer) en mondt uit inde twaalfvingerige darm. De galwegen lopen min ofmeer parallel aan de poortader en de leverslagader.Gal is een basische vloeistof die onder andere hetzure maagsap moet neutraliseren zodra het voedselin de twaalfvingerige darm aankomt.

9MeNS 93

Anatomie van de lever en de galblaas. We onderscheiden acht verschillende leversegmenten, die elk in verbinding staan met een welbepaaldeaftakking van de leverpoortader, de leverslagader of het galkanaal. Weliswaar kan men deze opdeling slechts met geavanceerde beeldtechnieken(CT-scans, MRI, …) maken.


De belangrijkste componenten van gal zijn de gal-zouten. Dit zijn amfipatische moleculen: ze hebbeneen polair (wateroplosbaar) en een apolair (vetoplos-baar) gedeelte. Hierdoor zijn ze in staat om micellente vormen (deeltjes met een apolaire binnenkant eneen polair, negatief geladen oppervlak), waardoor zevan pas komen tijdens de opname van vetten in dedarm. De galzouten positioneren zich immers aanhet oppervlak van elke vetdruppel in de darminhouden verhinderen zo dat deze zich samenvoegen metandere vetdruppels die samen te groot zijn om te

worden opgenomen door de darmwandcellen. Demicellen zelf hebben een diameter die niet groter isdan 14 en 33 µm.

Niet alleen de triglyceriden worden zo gemakkelijkeropgenomen. Ook andere broodnodige apolaire stof-fen geraken via deze micellen gemakkelijker in onsbloed: de vitaminen A, E en D, bijvoorbeeld. Na be-wezen diensten worden de galzouten in de micellengerecupereerd door de lever.

10 MeNS 93

Centrale ader van het leverlobje. Leidt zuurstofarm bloed,

waar de voedingsstoffen zijn uitgehaald, weer naar het hart

1. Zijtak van de leverpoortader. Bevat bloed vol voedingsstoffen, afkomstig van de darmwand, klaar voor verwerking in de lever.

2. Zijtak van de leverslagader, vol zuurstofrijk bloed

3. Zijtak van het galkanaal. Dient om de gal, die in de lever wordt aangemaakt, naar de galblaas te brengen.

321 123

OH

C

O

NH CH2 COO- Na+

OHHO

(a)

(b)

erlev

out galzthese v5% syn

tadpoorerlev

entan v

der

galblaasougalz

ecuper

tlastingonwijt via 5% k

enutan detie vaer

enoutgalz

mdunne dar

Structuur van een leverlobje

Micelvorming door de galzouten

De circulatie van de galzouten. De lever scheidt de galzouten uit viade galblaas. Ze komen terecht in de twaalfvingerige darm.

galzout

(a)

(b)

(c)

blauw: hydrofiele (wateraantrekkende, polaire) delen

geel: hydrofobe (niet-wateroplosbare) kant

geel: hydrofobe (niet-wateroplosbare) kantblauw: hydrofiele (wateraantrekkende, polaire) delen

vet

water


De absorptieve fase: ons lichaam bouwt reserves op

Wat gebeurt er nu met ons voedsel eens het, afge-broken tot de verschillende monomeren (vetzuren,aminozuren en glucose), vanuit de darmen in debloedbaan terechtgekomen is?

Een deel van het voedsel wordt onmiddellijk weer in-gezet om nieuwe polymeren te maken. Zo dient eendeel van de aminozuren om meteen weer eiwittenaan te maken, overal in ons lichaam.

Daarnaast hebben we natuurlijk voortdurend noodaan energie. Daarom breken onze cellen (en vooraldan de steeds actieve spiercellen) het net opgeno-men glucose al meteen verder af om er energie uitte halen. Ook aminozuren kunnen trouwens gebruiktworden als energiebron: de aminegroep (NH2-)wordt van het aminozuur afgehaald en op een mo-lecule pyrodruivenzuur verankerd (die daardoor inalanine wordt omgezet). Het alfa-ketozuur dat hierbijontstaat, gaat het celmetabolisme in en wordt volle-dig verbruikt. Het alanine vertrekt met het bloed meenaar de lever, die er glucose van maakt. Wanneer dieglucose later, in tijden van nood, in de spieren wordtgebruikt om er energie uit te halen, is de cyclus rond(zie figuur onderaan). De stikstofatomen in de ami-negroep komen terecht in ureummoleculen en ver-laten met de urine ons lichaam.

De rest van de opgenomen voedingsstoffen houdtons lichaam bij, als reserve. In tijden van overvloedmoet men sparen voor later, en dat is wat ons lichaam doet. De spiercellen zetten een kleine hoe-veelheid glucose om tot het polymeer glycogeen, ende vetzuren die we net hebben opgenomen, wordenomgebouwd tot nieuwe triglyceriden en zo opgesla-gen in de vetcellen. Daarnaast gebruiken de vetcellenook de glucose in het bloed als bouwmateriaal voornieuwe triglyceriden. De belangrijkste taak ligt hierechter bij de lever. Dit orgaan neemt glucose op uitde bloedbaan en maakt er ons reservemateriaal glycogeen van, en, net zoals de vetcellen, vetten.

11MeNS 93

Een groep moleculen die net als sachariden vooral uit koolstof, zuur-stof en waterstof bestaan, zijn de alfa-ketozuren. Dit zijn organischezuren met een carbonylgroep (C=O) vlak naast de carboxylgroep (-COOH), zoals pyrodruivenzuur en oxaalazijnzuur. Ze spelen een rolbij de afbraak van aminozuren door de lever.

H3CO

OOH

carbonylgroep(keto-groep)

carboxylgroep(zuurgroep)

SPIER LEVER

aminozuur Pyruxaat

Pyruxaat Glutamaat

Glucose Ureum

NH4

Glucose

-ketozuur

-ketoglutaraat

Alanine

Alanine

ENERGIEENERGIE

+

De aminozuurcyclus tussen de spieren en de lever.


De postabsorptieve fase: we gebruiken onze reserves

Op een bepaald moment is het zover: al het voedseluit de darm is verwerkt, en er komt geen verse glu-cose meer terecht in de bloedbaan. Toch moet onslichaam ervoor blijven zorgen dat de concentratieglucose in het bloed op peil blijft. Er zijn verschil-lende mechanismen die daartoe bijdragen. En op-nieuw is de lever de spil van het hele proces.

De noodzaak om het glucosegehalte in ons bloedvoldoende hoog te houden, is te wijten aan het feitdat de hersenen geen eigen reserves aanleggen enenkel uit glucose energie kunnen halen (behalvedan na lange periodes van vasten, zoals we ver-derop bespreken). Vetzuren bv. geraken niet tot inde hersenen.

Om te beginnen is er het voorraadje glycogeen datin de lever opgeslagen ligt en dat ons lichaam enkele

uren “zoet” houdt. Daarna is het de beurt aan de vet-cellen, die de opgeslagen vetten splitsen in vetzurenen glycerol. Die glycerol wordt in de lever omgezetin glucose. Enkele uren later begint ons lichaam ookeiwitten af te breken en in glucose om te zetten. Deaminozuren worden in de lever verder afgebroken totalfa-ketozuren (waarbij de stikstof weer via de urinewordt afgevoerd). Al die processen staan bekend alsgluconeogenese (de aanmaak van nieuwe glucose-moleculen).

Per dag vasten kan ons lichaam zo ongeveer 180 gglucose produceren voor direct verbruik, wat vol-doende is voor een energieverbruik van 3000 kJ(750 kcal). Alleen, een volwassene heeft gemiddelddriemaal zoveel nodig per dag. Ons lichaam zaldaarom de nodige maatregelen moeten treffen: het mag immers niet gebeuren dat onze hersenenzonder glucose vallen – en alleen al de hersenen ge-bruiken meer dan de helft van die voorraad glucose.Ons lichaam zal daarom ook vetten beginnen af te

12 MeNS 93

Overzicht van hetabsorptieve metabolismeZie de tekst voor meer uitleg

alle weefselseiwitten

alle weefsels

CO2+H2O + energie

darminhoudsuikers

vetten

aminozuren

leverCO2+H2O + energie

vetweefseltriglyceridenspieren

glycogeen

aminozuren glucoseglucose

glucose

glucose

glycerol vetzuren

vetzuren

vetzurenureum

BEGIN

NH3

aminozuren

α-ketozuren

glycerol

triglyceride

glycogeen

mono-glyceriden


Overzicht van ons metabolismewanneer we al even niet gegetenhebben. Zie de tekst voor meer uitleg

breken. De meeste cellen kunnen dat zelf. Alleenhersencellen beschikken niet over deze mogelijkheid.Bij een extreem tekort aan glucose moeten echterook zij terugvallen op een alternatieve bron: de ketolichamen. Dit zijn energierijke verbindingen, diein de lever worden aangemaakt door oxidatie vanvetzuren, en die alle een carbonylgroep (C=O) dragen. Ze hebben een laag moleculair gewicht, enworden onder andere door de hersenen gebruikt alsbrandstof in het geval van glucosetekort (hypoglyce-mie).

13MeNS 93

Drie voorbeelden van ketolichamen: aceton,acetoaceton en bèta-hydroxyboterzuur.

O

O O

OHOH O

OH

BEGIN

alle weefselseiwitten

lever

vetweefseltriglyceriden

spieren

glycogeen

glycerol

glycerolglycogeen

glucose

glucose

bloedsuiker

vetzuren

ureum

melkzuur

NH3

aminozuren

vetzuren

vetzuren(niet in de hersenen)

energie

aminozuren melkzuur en pyroraat

α-ketozuren

ketolichamen

ketolichamen (meeste weefsels, ook hersenen)

hersenenCO2+H2O + energie

energie + CO2+H2O


14 MeNS 93

Vergelijkende tabel tussen absorptief en postabsorptief metabolismeABSORPTIEF POSTABSORPTIEFEnergie komt vooral van sachariden. Glucose is de centrale molecule die door alle weefsels kan gebruikt worden voor energieproductie. Overschotten worden in zekere mate opgeslagen We breken eerst glycogeen af; daarna wordenals glycogeen, maar nog meer als vet in het vetten en eiwitten in glucose omgezet. vetweefsel. Ons lichaam neemt (netto) glucose op. De lever is het centrale punt voor de aanmaak van nieuwe glucosemoleculen.Aminozuren dienen deels voor eiwitsynthese, Vetzuurafbraak leidt tot vorming vanmaar worden vooral verbrand tot energie of ketolichamen, die ook in alle cellen kunnenopgeslagen als vet. gebruikt worden.

Energievoorraden (in kJ) van een man van 70 kgOrgaan Glucose of glycogeen Triglyceriden EiwittenBloed 250 200 0Lever 1700 2000 1700Hersenen 30 0 0Spieren 5000 2000 100 000Vetcellen 330 560 000 170


Bestel dit boek via www.uitgeverijacco.be of mail uw bestelling, naam en adres naar [email protected], met vermelding van de referentie “tijdschrift Mens” of kom naar één van onze boekhandels.

ACCO LEUVENMaria-Theresiastr. 2-4

3000 Leuven

016/26 11 00

ACCO ANTWERPENPrinsstraat 21

2000 Antwerpen

03/226 64 02

ACCO GENTSint-Pietersnieuwstr. 105

9000 Gent

09/235 73 00

Loes Neven, Erika Vanhauwaert en Krista Morren

BEWUST ETENKIEZEN, KOPEN EN KLAARMAKEN

In dit boek kom je te weten wat gezond eten volgens de actieve voedingsdriehoek in-houdt. We zoomen ook in op het voedingsetiket. E-nummers, zoetstoffen en omega-3 vetzuren: wat betekenen deze temen? Deze gids helpt je om in de jungle van merken en producten een gezonde en bewuste keuze te maken. Tot slot komt ook het sa-menstellen van evenwichtige maaltijden aan bod.

ISBN 978 90 334 8636 4 // 2012// 144 blz.// 19,50 EUR

Marnix Cokelaere

WAAROM DIK WORDEN GEMAKKELIJK EN VERMAGEREN MOEILIJK ISRECENTE INZICHTEN IN OBESITAS

Er is degelijke voedingsvoorlichting en er wordt veel gesport, en toch lijdt meer dan de helft van de Westerse mensen aan overgewicht. Van onze voorouders hebben we een automatisch energiebalansregulerend systeem geërfd. Bij hen leverde dat spon-taan een normaal gewicht op. Maar we leven nu in een ‘energierijke’ maatschappij. De auteur bespreekt deze veranderingen en stelt realistische remedies voor.

ISBN 978 90 334 8235 9 // 2011 // 224 blz. // 25,00 euro

Erika Vanhauwaert

DE ACTIEVE VOEDINGSDRIEHOEKDe actieve voedingsdriehoek, het basis-educatiemodel voor gezonde voeding in Vlaanderen, geeft weer hoeveel en wat je per dag best eet en hoeveel je moet bewegen om er gezondheidsvoordeel uit te halen. Dit boek bevat interessante achtergrondinformatie, maar ook praktische aanbevelingen per leeftijd, maaltijd, setting of doelgroep, en tools om na te gaan hoe je persoonlijke driehoek eruit ziet.

ISBN 978 90 334 8639 5 // 2012 // 128 blz. // 24,00 euro // Geïllustreerd


Faculteit Wetenschappen

bachelor

biologie

bio-ingenieurswetenschappen: cel- en gen -bio technologie, chemie- en voedingstechnologie, land- en bosbeheer of milieutechnologiechemie

fysica

informatica

wiskunde

master

biologie: biodiversiteit: behoud en herstel, cel- en systeem-biologie, ecologie en milieu of evolutie- en gedragsbiologie

Biology: Biodiversity: Conservation and Restoration E chemie

Computer Science E : Computernetworks and Distri b uted Systems, Data Science of Software Engineering fysica

informatica: computernetwerken en gedistribueerde systemen, data science of software engineeringMarine and Lacustrine Science and Management (Oceans and Lakes) E Molecular Biology E

Physics E

wiskunde: wiskunde-onderwijs

Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen

bachelor

communicatiewetenschappen

politieke wetenschappen

sociologie

master

communicatiewetenschappen S W : mediastudies of strategische communicatie

S gender en diversiteit

politieke communicatie S politieke wetenschappen S sociaal werk S W

sociologie S W

Faculteit Letteren en Wijsbegeertebachelorgeschiedenistaal- en letterkunde: Duits, Engels, Frans, Nederlands,

toegepaste taalkunde

wijsbegeerte W

master

geschiedenis S literatuur van de moderniteitmeertalige professionele communicatie taal- en letterkunde S : Duits, Engels, Frans, Nederlands, Spaans of Italiaans (uitdovend)taalkunde

S tolken S vertalen S wijsbegeerte W

Faculteit Toegepaste Economische Wetenschappenbachelorsociaal-economische wetenschappentoegepaste economische wetenschappen: bedrijfskundetoegepaste economische wetenschappen: economisch beleidtoegepaste economische wetenschappen: handelsingenieurtoegepaste economische wetenschappen: handelsingenieur in de beleidsinformatica

masterApplied Economic Sciences: Business Administration

Applied Economic Sciences: Economic Policy E

cultuurmanagment S

meertalige professionele communicatie S

organisatie en management S

sociaal-economische wetenschappentoegepaste economische wetenschappen: bedrijfskundetoegepaste economische wetenschappen: economisch beleidtoegepaste economische wetenschappen: handelsingenieurtoegepaste economische wetenschappen: handelsingenieur in de beleidsinformatica

www.uantwerpen.be/opleidingsaanbod


Faculteit Ontwerpwetenschappen

bachelor

architectuur

conservatie-restauratie

interieurarchitectuur

productontwikkeling

master

architectuur

conservatie-restauratie

interieurarchitectuur S

monumenten- en landschapszorg S

productontwikkeling

stedenbouw en ruimtelijke planning S

Faculteit Farmaceutische, Biomedische en Diergeneeskundige Wetenschappen

bachelor

biochemie en biotechnologie

biomedische wetenschappen

diergeneeskunde

farmaceutische wetenschappen

master

biochemie en biotechnologie: moleculaire en cellulaire genbiotechnologiebiomedische wetenschappen: klinisch wetenschappelijk onderzoek, milieu en gezondheidswetenschappen, molec-ulaire en cellulaire biomedische wetenschappen, molecular imaging, neurosciences of tropische biomedische weten-schappen

Biomedical Sciences E : Molecular Imaging, Neurosciences, Infectious and Tropical Diseases

Comparative Vertebrate Morphology EM

farmaceutische zorg

geneesmiddelenontwikkeling: apotheker of bio farmaceutische wetenschappen

Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen

bachelor

geneeskunde

revalidatiewetenschappen en kinesitherapie

master

epidemiologie S ergotherapeutische wetenschap

geneeskunde

Molecular Biology E

revalidatiewetenschappen en kinesitherapie S bij inwendi-ge aandoeningen, musculoskeletale aan doeningen, neurol-ogische aandoeningen, ouderen, lerarenopleiding

verpleegkunde en vroedkunde S W

legende

E Engelstalige opleidingS biedt schakelprogramma aanW ook aangeboden als werkstudententraject

EM Erasmus Mundus

Faculteit Rechten

bachelor

rechten W

master

rechten S W

veiligheidswetenschappen S W

Faculteit Toegepaste Ingenieurswetenschappenbachelor

bouwkunde, chemie, elektro-mechanica en elektronica-ICT

master

S

S

S : automatisering, automotive engineering of elektromechanica

S : automotive engineering of ICT

Instituut voor Milieu & Duurzame Ontwikkeling

master

milieuwetenschap S

Instituut voor Onderwijs- en Informatiewetenschappen

master

opleidings- en onderwijswetenschappen S W

specifieke lerarenopleiding


EEN AANVULLEND STUKJE SPECIAAL VOOR GEBRUIK IN DE KLAS!

Over ‘Eten om te leven’

valt natuurlijk nog veel meer te vertellen.

en dat doen we dan ook.

Leerkrachten die geabonneerd zijn op MeNS kunnen

op www.acco.be/mens93 nog een extra katern

vinden, met bijkomend didactisch materiaal aansluitend

op de vooropgestelde eindtermen voor wetenschappen:

Een kruiswoordraadsel

Suggesties om zelf op onderzoek te gaan

Discussiethema’s voor klasdebat of essays

EXTRA


Hierboven hebben we beschreven hoe ons lichaamreserves opbouwt en deze gebruikt om er de nodigeenergie uit te halen. In wat volgt bekijken we vooralhoe ons lichaam zowel katabolisme als anabolismeregelt. Centraal staan hierbij twee hormonen: insulineen glucagon. Beide stoffen worden aangemaakt inde alvleesklier of pancreas.

De pancreas stuurt ons glucosemetabolisme

De pancreas is een langgerekt orgaan (12-15 cm inlengte) dat te vinden is tussen de dunne darm, delever en de milt. Vanuit dit laatste orgaan komt ove-rigens de miltslagader die de pancreas voorziet vanzuurstofrijk bloed. Men onderscheidt nog een hoofd,lichaam en staart (zie figuur bovenaan). Centraal inde pancreas ligt de alvleesgang. Dit is een kanaaldat samen met de galgang (de afvoerbuis van de gal-blaas) uitmondt in de twaalfvingerige darm (op eenplaats die we de papil van Vater noemen).

Het orgaan heeft twee belangrijke functies. Enerzijdsproduceert hij een aantal enzymen die het voedselhelpen afbreken: proteasen of eiwitsplitsende enzy-men, lipasen voor de vetafbraak en amylasen voorde afbraak van zetmeel en glycogeen tijdens de ver-tering. Dit gebeurt in de acini (zie figuur), die dan deenzymen afgeven aan de alvleesgang.

Daarnaast verzorgt de pancreas de synthese van ver-schillende belangrijke hormonen die onze voedsel-opname sturen. Het gaat vooral over insuline, eenklein eiwit bestaande uit 51 aminozuren dat dient omde bloedsuikerspiegel te verlagen, en glucagon, eennog kleiner eiwit van 29 aminozuren dat de bloed-suikerspiegel juist zal verhogen. Hun synthese ge-beurt in de zogenoemde eilandjes van Langerhans.Hiervan bestaan er verschillende types. De alfacellen(15-20% van alle eilandjes) maken glucagon aan, debètacellen (65-80% van de cellen in de eilandjes)produceren insuline. De hormonen die door de eilandjes worden aangemaakt, komen meteen in hetbloed terecht.

Insuline staat het best bekend als het hormoon datcellen stimuleert om glucose uit het bloed op tenemen (zie de figuur p.21 voor meer informatie).Maar dat is niet het enige signaal dat insuline geeftaan je cellen. Een verhoogde insulineconcentratie inje bloed doet je cellen ook stoppen met het afbrekenvan de voorraden glucose, vetzuren en aminozuren,en stimuleert de opbouw van reserves (glycogeen,vetten, eiwitten). Insuline stuurt daarom bv. ook delipoproteïnelipasen aan: dat zijn de enzymen die devetten die op lipoproteïnen zitten, afbreken (zie debespreking van cholesterol in de didactische bijlageof in MeNS 75). Zit er weinig insuline in je bloed, danzijn ook de lipasen niet actief.

19MeNS 93

Hormonen in actie: insuline en glucagon

twaalfvingerige darm

galgang hoofd

bloedvat

eiland van Langerhansα-cellen scheiden glucagon afß-cellen scheiden insuline af

acinus - scheidt verteringssappen af

alvleesgangpapil van

Vater

lichaam

alvleesklier

staart


Maar de concentratie van glucose in het bloed magook niet te laag worden. Zodra een bepaald niveauis bereikt, maakt de pancreas een hormoon aan datonze cellen dwingt om juist glucose te gaan produ-ceren: het glucagon. Deze stof stimuleert de afbraakvan glycogeen tot glucose, maar ook de afbraak vaneiwitten en vetten tot aminozuren en vetzuren, waar-mee de lever extra glucose kan aanmaken.

Wanneer al deze glucose in het bloed terechtkomt,worden de bloedglucosewaarden verhoogd. Dit stimuleert dan weer de aanmaak van insuline. Op diemanier houden beide hormonen niet alleen mekaar,maar ook de hoeveelheid glucose in het bloed inevenwicht. Bovendien kan ons lichaam op die maniervrij snel inspelen op plotse wijzigingen in dat even-wicht.

20 MeNS 93

Zodra insuline zich op de insulinereceptoren vaneen cel bindt (zodat die cel merkt dat het tijd isom glucose op te nemen), worden er in die celeiwitten geactiveerd om het glucose over deplasmamembraan te transporteren (GLUT4 –voor GLUcose-Transporter). Die transporteiwittenzitten al klaar in kleine membraanblaasjes (de se-cretorische vesikels) die, zodra het insulinesig-naal aankomt, in de plasmamembraan opgaan.secretorisch

vesikel

GLUT 4 transport

GLUT 4

insuline bindtop receptor

signaal-overdracht

exocytose

insulinereceptor

spiercel/vetcel

glucose

glucose komtbinnen in cel

Microscopische opname van een eilandje van Langerhans uit de pancreas van een muis. Insulineproducerende cellen zijngroen gekleurd, glucagonproduce-rende cellen kleuren rood. De celkernen zijn blauw. Voor alleduidelijkheid: de kleuren zijn afkomstig van fluorescente signalenna computerbehandeling.


21MeNS 93

Spierenmeer opname en verbruik van glucosenetto-synthese van glycogeennetto-opname van aminozurennetto-synthese van eiwitten

Vetcellenmeer opname en verbruik van glucosenetto-synthese van vetten

Levermeer opname en verbruik van glucosenetto-synthese van glycogeennetto-synthese van vettengeen aanmaak van ketolichamen

Spierenminder opname en verbruik van glucosenetto-afbraak van glycogeennetto-afbraak van eiwittennetto-afgifte van aminozuren aan het bloedopname en verbruik van vetzuren

Vetcellenminder opname en verbruik van glucosenetto-afbraak van vettenafgifte van glycerol en vetzuren aan het bloed

LeverAfgifte van glucose aan het bloed door afbraak van glycogeen en meer aanmaak van nieuwe glucosemoleculensynthese en afgifte van ketolichamen

insuline in bloed hoog

insuline in bloed laag

Insuline stuurt heel wat processen aan, in verschillende weefsels en celtypes.

veel glucose in het bloed

bloedsuikerspiegel

bloedsuikerspiegel

weinig glucose in het bloed

lichaamscellen

stimuleert afbraak van glycogeen

stimuleert insulineproductie

stimuleert vormingvan glycogeen stimuleert

opname van glucosein het bloed

stimuleert glucogonproductie

glucagon

pancreas

insuline

glycogeen glucose

LEVER

Insuline en glucagon houden de glucoseconcentratie in ons lichaam op peil.


22 MeNS 93

Suiker en de hersenen

Een zoete snack of frisdrank geeft je inderdaad een snelle boost: je bloedsuikerspiegel stijgt snel, je voelt jeactief, en je kunt de wereld aan. Jammer genoeg is dat gevoel van korte duur, want als je iets met een hoogsuikergehalte eet, zal je pancreas insuline beginnen af te scheiden. Die insuline activeert de cellen in je lichaam om de glucose uit je bloedbaan te halen en, waar mogelijk, op te slaan voor later gebruik.

Na enige tijd zal er dus juist minder glucose in je bloed zitten – en zal er dus ook minder beschikbaar zijnvoor je hersenen. Je neuronen (zenuwcellen), die zoals gezegd niet in staat zijn om glucose op te slaan,komen in een energiecrisis terecht: je voelt je moe, flauw, en mogelijk verward en je kunt je niet meer con-centreren. Dit tekort aan glucose staat bekend als hypoglycemie en kan zelfs leiden tot bewusteloosheid.

De glycemische index

Een nuttig instrument voor wie kampt met een te hoge bloedsuikerspiegel (of een die heel onregelmatig is,met hoogtes en laagtes), is de glycemische index van verschillende soorten voedsel. Voedsel dat tijdens devertering snel zijn glucose afgeeft aan de bloedbaan heeft een hoge glycemische index; voedsel met sa-chariden die traag afbreken en waarbij de glucose dus traag en zeer regelmatig in het bloed verschijnt(zodat de suikerspiegel constant blijft), heeft een lage indexwaarde.

SNACKS G.I. ZETMEEL G.I. GROENTEN G.I. FRUIT G.I. ZUIVEL G.I.pizza 33 bagel 33 broccoli 10 kersen 22 volle yoghurt 14chocolade/reep 49 witte rijst 38 paprika 10 appel 38 magere yoghurt 14cake/250 gr 54 spaghetti 38 sla 10 sinaasappel 43 volle melk 30popcorn 55 zoete aardappel 44 paddenstoelen 10 druiven 46 soja melk 31energiereep 58 wit brood 49 ajuin 10 kiwi 52 magere melk 32soda 76 bruine rijst 55 erwtjes 48 banaan 56 chocolademelk 35doughnut 76 pannenkoeken 67 wortelen 49 ananas 66 fruityoghurt 36vruchtensnoepje 80 volkorenbrood 80 biet 64 watermeloen 75 pudding 43pretzels 83 frieten 85 ajuin 75 dadels 103 ijsroom 60


Uiteindelijk komt het hele proces van de spijsverte-ring neer op de balans tussen opname en verbruikvan energie. Eten om te leven, niet waar? In watvooraf ging hadden we het vooral over die opnamevan energie.

Gemiddeld genomen heeft een volwassen man on-geveer 10 500 kilojoule (kJ) of 2500 kilocalorieën(kcal) nodig per dag, en een volwassen vrouw 8400kJ of 2000 kcal. Merk op: we gebruiken in dit dossierliefst de joule, de wetenschappelijke correcte een-heid voor energie, maar vermelden af en toe ook dezeer bekende calorie (op elke verpakking van voedingkomt de energetische waarde ook in kcal voor). Hier-bij geldt dat 1 cal = 4,2 J.

Laten we nu eens kijken waar die energie voor wordtingezet. Een bijzonder belangrijke functie is de pro-ductie van warmte. Mensen, als warmbloedige die-ren, spenderen ongeveer 60% van de energie die ze

hebben opgenomen om hun lichaamstemperatuurop peil te houden. Daarnaast verbruiken we heel watenergie in onze dagelijkse activiteiten. Wat er over-blijft, wordt opgeslagen… voor tijden van tekort.

Om een goede inschatting te maken van waar onslichaam de opgenomen energie voor inzet, makenonderzoekers gebruik van twee waarden: het basis-metabolisme en het metabool equivalent. Het basis-metabolisme is ons energieverbruik in een toestandvan rust, twaalf uur nadat we voor het laatst gegetenhebben, bij een behaaglijke temperatuur. Het is debasisprijs die we betalen om in leven te zijn: dit ni-veau van energieverbruik is te wijten aan de activiteitvan het hart, de nieren, de hersenen, de lever en heelwat spieren. De juiste getalwaarde van dit basisme-tabolisme BM (uitgedrukt in kilojoule per dag) hangtaf van verschillende parameters, zoals je geslacht,je gewicht, je lengte en je leeftijd. Daar blijft het nietbij. Zo ligt je metabolische activiteit tien tot twintig

23MeNS 93

Joules in de boekhouding: onze energiebalans

Meer details nodig over energie en voeding? Kijk op de website van het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie vzw(VIGeZ) voor een lijvig rapport:http://www.vigez.be/rubrieken/themas/goto.php?id=17e62166fc8586dfa4d1bc0e1742c08b&type=docs


procent hoger wanneer je net gegeten hebt. Hoe rijker je maaltijd was aan eiwitten, hoe groter de toe-name van die activiteit. Niet moeilijk: de lever, diezoals we zagen een belangrijke rol speelt in de af-braak van aminozuren en het afvoeren van stikstofafkomstig van die aminozuren, levert de belangrijkstebijdrage aan je warmteproductie. Daarom wordt jebasismetabolisme ook ten vroegste twaalf uur na jelaatste maaltijd gemeten. Daarentegen daalt je me-tabolische activiteit wanneer je vast (zodat je lichaamhet langer uithoudt met de aanwezige reserves).

Het metabool equivalent (MET) is een relatief getaldat aangeeft hoeveel energie een bepaalde fysiekeinspanning kost ten opzichte van dit basismetabo-lisme. In de tabel vind je de waarde voor verschil-lende activiteiten. Eén MET komt overeen met hetenergieverbruik van het basismetabolisme, en tijdenshet joggen zal je bv. 7 maal meer energie verbruikendan tijdens eenzelfde periode televisiekijken (zietabel). Met behulp van de MET kunnen we het totaleenergieverbruik van een mens berekenen voor eenbepaalde activiteit:

Energieverbruik (in kilojoule per minuut) = MET x 14.63 x gewicht / 200

Wat betekent dit nu in de praktijk? Wel, we kunnenhiermee schatten welke inspanningen iemand moetdoen om gewicht te verliezen. Stel dat iemand meteen basismetabolisme van 10 000 kJ per dag (ongeveer 2500 kcal) 10 kg wil afvallen. Hij kan datdoen door minder te eten, door een actievere levens-stijl aan te nemen, en liefst door beide samen.

Minder eten is de eerste optie. We gaan er vanuit datonze proefpersoon radicaal minder begint te eten:van nu af aan nog slechts 5000 kJ (1250 kcal) perdag. Als hij niet meer beweegt dan anders, moet hijde resterende 5000 kJ uit zijn reserves halen. Hetverbranden van 1 g uit zijn vetreserves levert hemhierbij 37,6 kJ op. Zo verliest hij

5000 kJ/dag / 37,6 kJ/g = 133 g/dag = 931 g/week.

Daarnaast verliest hij ook nog eens 103 g aan water(want vetweefsel bestaat voor 10% uit water), zodathet totale gewichtsverlies per week op 1034 g komtte staan (dus ongeveer 1 kg). Na drie maanden isonze proefpersoon zijn tien kilo kwijt.

24 MeNS 93

Fysieke activiteit METLichte activiteiten < 3 slapen 0.9 televisie kijken 1.0 schrijven, typen 1.8 lopen, < 3.2 km/h 2.0Activiteit met gemiddelde intensiteit 3 tot 6 fietsen, met lichte inspanning 3.0 oefeningen zonder apparaten 3.5 fietsen, <16 km/h 4.0 fietsen 5.5Zware intensieve activiteiten > 6 joggen 7.0 zware oefeningen zonder apparaten 8.0 rennend joggen 8.0


Wel zorgt afvallen en minder eten ervoor dat onslichaam zelf al het basismetabolisme vertraagt en zodit totaal op termijn terugschroeft. Een afname vanje gewicht met 10% zorgt voor een daling van je basismetabolisme met 20-25%, en dit heeft gevol-gen op langere termijn: wie ooit dik geweest is, zalna een streng dieet blijvend 1200-1600 kJ (300-400 kcal) per dag minder verbruiken, net omwillevan die daling van het basismetabolisme. Wie denktna een dieet netjes met de rest mee te kunnen eten,komt bedrogen uit. Het beruchte jojo-effect loert im-mers om de hoek: na een dieet komen de kilo’s erveel sneller weer bij dan ze verloren zijn, en schiethet gewicht vaak tot boven het vroegere niveau.

Kan je dat vermijden door de activiteit van je basis-metabolisme te verhogen? Niet op korte termijn.

Je kunt eventueel de ontwikkeling van net die orga-nen bevorderen die meer energie verbruiken: spie-ren, dus. Vetcellen verbruiken aan de andere kantbijna geen extra energie. Een aantal dieetformules(de “eiwitdiëten”) stimuleren daarom de consumptievan extra eiwitten: mager vlees, vis, magere kaas,noten, … (of hun eigen merk van eiwitrijk tussen-doortje natuurlijk). Zo vermijd je dat je lichaam nietalleen je vetten, maar ook je spierweefsel afbreekt(of toch de eiwitten in die cellen) in zijn zoektochtnaar energie, en bovendien levert het verbranden vaneiwitten op zich al een licht verhoogd metabolismevlak na de maaltijd.

Onze proefpersoon kan echter ook tegelijk een actiever leven beginnen te leiden. Hoe actiever wezijn, hoe meer energie we verbruiken. Kijk maar eensnaar de tabel hieronder. Overigens: Je bent vol-doende actief om gezondheidswinst te behalen alsje dagelijks dertig minuten licht actief bent, of drie-maal per week 20 minuten intens beweegt.

25MeNS 93

Zelf rekenen?Vetten: 37,6 kJ/g 9 kcal/gSachariden: 17 kJ/g 4 kcal/gEiwitten: 17 kJ/g 4 kcal/gAlcohol: 29 kJ/g 7 kcal/g


26 MeNS 93

Activiteit Duur Energiekost Duur Gemiddelde (uren per dag) (MET) x energiekost verbruik*

Elke levensstijl

Slapen 8 1 8.0

Persoonlijke verzorging

(douchen, aankleden, …) 1 2.3 2.3

Eten 1 1.5 1.5

Koken 1 2.1 2.1

Zittende levensstijl

Zitten 8 1.5 12.0

Huishoudelijke taken 1 2.8 2.8

Met de wagen naar het werk 1 2.0 2.0

Wandelen (niet bepakt) 1 3.2 3.2

Lichte vrijetijdsbesteding (TV, chatten, …) 2 1.4 2.8

Totaal 24 36.7 36.7/24 = 1.53

Lichte actieve levensstijl

Staan, lichte lasten dragen 8 2.2 17.6

Met de bus naar het werk 1 1.2 1.2


Middelmatige aerobicoefeningen 1 4.2 4.2


Totaal 24 42.9 42.9/24 = 1.79

Zeer actieve levensstijl

Handenarbeid op het veld 6 4.1 24.6

Water halen en hout sprokkelen 1 4.4 4.4

Handenarbeid in het huishouden 1 2.3 2.3



Totaal 24 54 54/24 = 2.25

(*) Uitgedrukt als een factor waarmee het basismetabolisme moet worden vermenigvuldigd. Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Physical_activity_level


Hormonen en honger: leptine en ghreline

Een cruciaal element in onze voedselopname is hethormoon leptine. Dit eiwit wordt aangemaakt dooronze vetcellen zodra deze een bepaalde hoeveelheidvet hebben opgenomen en opgeslagen. Leptine dientals signaal naar de hypothalamus (een specifiekezone in de hersenen) en betekent “verzadiging”. Hetremt ons hongergevoel af. Leptine zal ook de aan-maak van neuropeptide Y, een stof die het honger-gevoel juist wel opwekt, blokkeren. Ook insuline zelfwekt overigens een gevoel van verzadiging op, netals trouwens de warmteontwikkeling vlak na demaaltijd als gevolg van een verhoogde activiteit in delever, en zelfs de aanwezigheid van voedselresten inde maag en de twaalfvingerige darm.

Daarnaast is de leptineconcentratie in ons lichaameen van de factoren die het basaal metabolisme aan-sturen. Het verbruik van onze vetreserves laat hetleptinegehalte in ons bloed dalen, en dit wekt hethongergevoel op. Tegelijk vertraagt het ons basis-metabolisme, zodat we langer kunnen overleven metde reserves die we nog overhebben.

Het effect van leptine is tegengesteld aan dat vanghreline, het "hongerhormoon". Ghreline wordt ge-produceerd door cellen verspreid over het hele spijs-verteringsstelsel, maar vooral door cellen in demaag. Het ghrelinesignaal werkt net als leptine in opde hypothalamus. Deze zorgt als het ware voor eensynthese van beide tegengestelde signalen. Ghrelinezal overigens juist de aanmaak van neuropeptide Ystimuleren. Het vertraagt daarnaast de afbraak vanvetten (waardoor de reserves gespaard blijven voortijden van honger), wakkert de productie van maag-zuur aan en laat de maag al samentrekken (we ram-melen dus letterlijk van de honger).

Leptine en ghreline zijn op die manier de twee sleu-telhormonen in een complex samenspel van verschil-lende hormonale signalen, alle bedoeld om onsenergieniveau op peil te houden. Allebei zijn ze trou-wens onderworpen aan een feedbacksignaal: zodraelk van beide hormonen bereikt heeft wat hij moetbereiken, zet ons metabolisme zijn aanmaak stil,zodat zijn signaal vanzelf uitdooft.

27MeNS 93

Bloedsuiker omhoog Insuline in bloed omhoog

Glucagon in bloed omhoog

Hormonen uit de spijsvertering

Externe prikkels (bv. geuren)

Stress

of

of

Smaak van voedsel

Leptine in bloed omhoog

Ghreline in bloed omhoog

Lichaamstemperatuur omhoog

We voelen ons al dan niet hongerig door een samenspel van heelwat verschillende factoren: hormonen, onze lichaamstemperatuur,de smaak van voedsel, stress…

Parietaalkwab

Grote hersenen

Kleine hersenen

Hypothalamus

Pons

Hypofyse

Occipitaalkwab(achterhoofdskwab)Met dit gebied verwerkenwe informatie die we zienGebied van Broca

Dit gebied is belangrijkvoor onze spraak

HersenbalkDeze balk verbindt delinker- en de rechterhelft

Ruggenmerg

Verlengde merg

Frontaalkwab

Anatomie van de hersenen, zie ook MeNS 57, Brein.

HONGERGEVOEL


De diabetesepidemie

Een van de gevolgen van langdurig overgewicht ishet opkomen van diabetes mellitus – een chronischeaandoening die wel eens wordt aangeduid met depopulaire benaming “suikerziekte”. Kort gezegd: deglucoseconcentratie in het bloed wordt niet meer (ofniet meer voldoende) gecontroleerd door insuline,en stijgt tot hoge waarden. De term “diabetes”(Grieks voor “doorstroming”) verwijst naar een vande duidelijkste symptomen: excessief urineren, wathet lichaam doet in een poging om het teveel aanglucose door de nieren uit het bloed te filteren, envia de urine af te voeren. Doordat de patiënt zo ookheel wat vocht en ionen verliest, begint hij of zij ookovermatig te drinken. De term “mellitus” (best te vertalen als honingzoet) verwijst dan weer naar diehoge suikerconcentraties in de urine.

Diabetes heeft twee mogelijke oorzaken. We onder-scheiden enerzijds diabetes type 1, waarbij de pan-creas niet langer voldoende insuline produceert. Ditis meestal het gevolg van een auto-immuunresponswaarbij het immuunsysteem van de patiënt de insu-lineproductie in de pancreas uitschakelt. Anderzijdsis er diabetes type 2, waarbij de weefsels van de patiënt minder gevoelig worden voor insuline. Het insulinesignaal bestaat nog wel, maar is niet meerin staat om de juiste metabole activiteiten in de juisteorganen te laten doorgaan. Hierbij gaat het niet enkelom de opname van glucose uit het bloed. Ook degluconeogenese in de lever staat daarbij niet langeronder controle van insuline.

Parallel aan de toename van obesitas zien we ookdiabetes type 2 meer en meer opduiken. Van de geschatte 180 miljoen patiënten met diabetes op dewereld lijden 80-90% aan het met overgewicht ge-koppelde type 2. En daar blijft het niet bij. Mensenmet diabetes hebben heel wat meer gezondheids-problemen te verwerken. Statistisch gezien sterven75% van de mensen met type 2 aan hartklachtenzoals verstopping van de kransslagaders. Ze hebbentweemaal meer kans dan anderen om aan een hart-aanval te overlijden en ondergaan 17 maal vaker eenamputatie ten gevolge van problemen met de bloed-vaten in een lichaamsdeel. Ook de nieren moeten ervaker aan geloven. Van wie twintig jaar lang diabe-tespatiënt is, heeft 40% nierproblemen. En in velegevallen is op termijn ook het netvlies beschadigd.

28 MeNS 93

thrifty phenotype’ hypothesis.

te weinig voeding van de moedertijdens de zwangerschap

ondervoeding als fœtus

programmering vanglucose-insuline-metabolisme

te weinig voedselmagere volwassene

geen diabetes diabetes

(meer dan) genoegvoedsel en energie

obesitas


Twee procent van de diabeteslijders wordt uiteindelijkblind. Mensen met diabetes hebben ook een groteregevoeligheid voor andere risicofactoren dan gezondemensen, met name roken, hoge bloeddruk en een tehoog cholesterolniveau.

Centraal in de relatie tussen obesitas en diabetesstaat het metabool syndroom (ook wel eens insuli-neresistentie genoemd). Dit is te herkennen aan ver-schillende elementen (waarvan er minstens drieaanwezig moeten zijn):

− Abdominale obesitas: een buikomtrek van meerdan 94 cm bij mannen, en meer dan 80 cm bijvrouwen. Grote hoeveelheden vet in de buik ofrond de organen bevorderen atherosclerose in deslagaders (zie MeNS 75). Anderzijds is de aan-wezigheid van vet op de heupen veel minder gevaarlijk.

− Een concentratie van meer dan 150 mg triglyce-riden per dl bloed.

− Te weinig HDL-cholesterol in het bloed (minder

dan 40 mg/dl bij mannen en minder dan 50mg/dl bij vrouwen);

− Een verhoogde bloeddruk (> 130/85 mmHg)− Meer dan 100 mg glucose per dl bloed in nuch-

tere toestand

Op het celniveau zien we dat patiënten met insuli-neresistentie minder glucosetransporters hebben, ofdat deze alleszins minder goed werken. Zo wordt erminder glucose opgenomen en stijgt de bloedsuiker-spiegel. De pancreas gaat dit in eerste instantie com-penseren door meer insuline aan te maken. Na eentijd kan dit orgaan de hogere vereisten echter nietmeer aan, en dan ontwikkelt de patiënt diabetes type2. Het verhoogde insulinegehalte zorgt ook voor andere veranderingen: een verhoogd risico op hart-en vaatziekten, een te hoge bloeddruk, …

Thrifty genes: zit het antwoord in ons DNA?

Hoe is het mogelijk dat het metabolisme van zoveelmensen zo uit evenwicht is? Eén hypothese is alvast,dat onze fysiologie nog niet mee geëvolueerd is metde diepgaande culturele verschuivingen die de mensde laatste eeuwen en jaren ondergaat. Dat metabo-lisme is ontstaan in een omgeving waar het bijzondervoordelig was om in (zeer zeldzame) tijden van over-vloed veel energie op te slaan als vetweefsel, en intijden van schaarste zo lang mogelijk op die reserveste teren. Alleen leidt dat in tijden van ongebreideldeovervloed, zoals vandaag, tot steeds grotere aantallengezette mensen. De onderzoekers die deze hypotheseverdedigen, wijzen vaak op de toename van overge-wicht, obesitas en diabetes bij leden van verschillendeindianenstammen. Deze mensen leefden tot voor kortin schaarste, maar namen de laatste decennia meeren meer de westerse levensstijl over en het bijbeho-rende voedsel over. Met alle gevolgen van dien.

Niet alle wetenschappers scharen zich achter dezethrifty gene-hypothese (de betrokken genen zijn bv.zelfs niet eens geïdentificeerd). Zij wijzen erop dat hetniet zozeer de overvloed aan voedsel is die heeft geleidtot de huidige obesitascijfers, maar de veranderingenin onze levensstijl, waarbij we met z’n allen steeds

29MeNS 93

De Drie Gratiën. Schoonheidsideaal ten tijde van Rubens.


minder bewegen. Bovendien is de stijging van het aan-tal medeburgers met obesitas (en de start van hetcomputertijdperk) iets van de laatste decennia, terwijler al langer meer voedsel beschikbaar is dan nodig.

Een stuk van de verklaring is misschien zelfs te vin-den in onze embryonale ontwikkeling, wanneer onzegevoeligheid voor insuline wordt geprogrammeerd inonze cellen. Dat blijkt althans uit onderzoek op kin-deren van moeders die tijdens de zwangerschap tekampen hadden met voedseltekort. Wanneer derge-lijke kinderen in hun latere leven wel over (meer dan)voldoende voedsel beschikten, dan hadden ze meerkans om obesitas en diabetes te ontwikkelen – zelfstegenover hun broers en zussen bij wie de moedertijdens de zwangerschap voldoende te eten had. Ditwerd vastgesteld in Nederland, bij onderzoek op dekinderen die geboren zijn vlak na de Hongerwinterop het einde van de Tweede Wereldoorlog. Kregenze later in hun leven echter ook te maken met hon-gersnood en voedseltekorten, dan liepen ze geenverhoogd risico op diabetes (en uiteraard niet opobesitas…). Dat blijkt dan weer uit onderzoek in hetsub-Saharagebied in Afrika. Dit is de thrifty pheno-type-hypothese.

Wat ondertussen duidelijk is, is dat het antwoordwellicht op verschillende vlakken te zoeken is. Je lichamelijke toestand alleen vergoelijken met het excuus dat je de foute genen hebt, is niet correct.

Maar is er dan eigenlijk wel een oplossing?

Op weg naar gezonder leven“Wonder en is gheen wonder” (Simon Stevin)

Laten we maar meteen met de deur in huis vallen.Dat het om vele redenen belangrijk is om naar eengezond lichaamsgewicht te streven, dat heeft de restvan dit dossier (hopelijk) duidelijk gemaakt. Maar wiete veel weegt, zal het door enkele valstrikken in onsmetabolisme nooit makkelijk hebben om van datovergewicht af te geraken. En ondanks alle spam inonze mailboxen die het tegendeel beweert, bestaaner tot dusver geen magische pillen die je vetrolletjeslaten wegsmelten. Ook wonderdiëten zijn er niet. Enwie zich simplistisch afvraagt waarom dikke mensenniet “gewoon” wat minder kunnen eten, heeft nietsbegrepen van de complexe fysiologie van ons ener-giemetabolisme.

Maar kan al die wetenschappelijke kennis over onsmetabolisme ons niet op weg helpen om tenminsteeen effectieve methode te ontwikkelen om gewichtte verliezen? Als we hard moeten werken om dat gezond gewicht te bereiken, mogen we er dan tenminste van uitgaan dat we resultaten boeken?Wel, er zijn diëten die tenminste een poging wagen.

Zo is er de versie van de Fransman Michel Montig-nac. Aanhangers van zijn dieet mogen geen sacha-riden en vetten samen eten, moeten voedsel met eenhoge glycemische index vermijden, vooral veel voe-

30 MeNS 93

Hongerwinter in Nederland tijdensWereldoorlog twee.

Honger in Afrika vandaag.


dingsvezels eten en vooral voor onverzadigde vettenkiezen. Die laatste drie regels zijn alvast zeer aanne-melijk in het licht van wat we in dit dossier beschre-ven hebben. Of vetten en sachariden samen eten zonadelig is, wordt door onderzoek in twijfel getrokken.Ook stelt Montignac dat het helemaal niet nodig isom calorieën (of liever, joules) te tellen: volgens hemis er geen verband tussen de energie in je voedselen je gewicht. Desondanks is dat verband misschienwel net waarom zijn dieet redelijk succesvol is: wiehet goed opvolgt krijgt net een pak minder energiebinnen.

Of wat dacht je van het achturendieet? Bij dit dieetmag je slechts gedurende acht uur per dag eten –maar dan wat je maar wilt en zoveel je maar wilt. Ditdieet gaat ervan uit dat je vervolgens gedurende zes-tien uur niets eet, en daardoor niet alleen je glyco-geen afbreekt, maar ook elke dag moet knabbelenaan je vetreserves om de avond te halen. Klinkt aan-nemelijk. Maar dan volgen de kleine lettertjes: eigen-lijk suggereren aanhangers van dit dieet wel degelijkom vooral eiwitrijke, vetarme, koolhydraatarme voeding te consumeren. En ook meer te bewegen.Wie dus dacht met dit dieet af te vallen en toch elkeavond een doos pralines, drie hamburgers met frieten en een zak chips naar binnen te kunnen stouwen, heeft het dus ook niet echt begrepen. Alklonk het eerst wel aantrekkelijk.

Weer een ander populair middel zijn de eiwitrijkemaaltijdvervangers (shakes, proteïnerepen, …).

Ook hiervoor is iets te zeggen: zeiden we hierbovenimmers niet dat eiwitten je metabolisme tijdelijk activeren en dat de consumptie van eiwitten vermijdtdat je lichaam die belangrijke structurele moleculenin je lichaam begint af te breken? Bovendien heeftonderzoek aangetoond dat wie de dag begint meteen eiwitrijk ontbijt in de loop van de dag minder an-dere bronnen van energie aanspreekt. Alleen geldtook hier dat overdaad schaadt. Een te grote eiwit-consumptie kan de nieren aantasten (in principe magje ook alleen maar aan een streng dieet op basis vandeze maaltijdvervangers beginnen als je nieren enlever in goede conditie zijn). Bovendien zorgt eendergelijk dieet ervoor dat je lichaam gedurende eenlangere periode ketolichamen produceert. Die kun-nen jicht en nierstenen veroorzaken. Ketolichamenverminderen ook de eetlust, je kunt je er misselijkvan voelen en je krijgt er een slechte adem van.

Nee, wonder en is gheen wonder. Vertaald naar mo-dern Nederlands en toegepast op dit dossier wordtdat dan: er bestaan geen wonderbaarlijke manierenom gewicht te verliezen. Maar kunnen we dan op z’nminst een aantal zinvolle principes opnoemen?

− Eet meer plantaardig voedsel: rauwkost, gestoofde groenten, vers fruit, soep, slaatjes,peulvruchten, noten, zaden… Wetenschappersstellen dat je best minstens 300 gram groentenper dag eet (en merken tegelijk op dat we ge-middeld maar aan 145 g komen). Voor fruit geldtdat we er best 250 g van eten per dag (en we

31MeNS 93

Simon Stevin Montignac

een evenwichtig dieetis belangrijk!


halen jammer genoeg slechts 120 g). Plantenhebben namelijk meestal een lage glycemischeindex, zodat je lichaam de sachariden langzameropneemt… en dus langer toekomt. En bovenalzijn planten geweldige bronnen van vitaminen,vezels, … en tja, gewoon lekker natuurlijk.

− Vermijd alcohol: ook dit is een energierijke stof(zoals heel wat mannen met een bierbuik kunnengetuigen).

− Volg de actieve voedingsdriehoek. Dit instrumentinspireert je hoeveel je van verschillende catego-rieën voedsel mag en kan eten. Let wel – dezedriehoek geeft aanbevelingen voor de “gemid-delde mens”. Wie advies op maat wil, kan beterberoep doen op een diëtist.

− Drink (veel) minder gesuikerde frisdranken en alevenzeer minder fruitsap. Beide soorten drankenzijn suikerbommen. Een blikje cola kost je eenuur lopen om van de overtollige suiker af te ge-raken. Trouwens - denk vooral niet dat sachari-den uit fruit per definitie beter zijn dan die uit eenlimonade: energie is energie, en je lichaam trektzich niets aan van wat er met die suikermolecu-len gedaan is voor ze in je drankje terechtkwa-men. Als je dorst hebt, drink dan water, koffie,thee of bouillon… minstens een liter per dag.

− Eet op regelmatige tijdstippen. Ook als je vroegereet dan gewoonlijk piekt het ghreline nog op z’ngewone moment… met een extra hongergevoelals gevolg.

− Zoek andere manieren om te genieten van je maaltijd en een manier om te genieten vanbewegen. Uiteindelijk komt gezond afvallen neer

op het omgooien van je levensstijl en gewoonten.Het hoeft geen betoog dat niemand in staat is omtientallen jaren tegen zijn zin sla en komkommerte eten en dagelijks tien kilometer te lopen. Endat hoeft ook niet. Er zijn bijzonder veel manierenom lekker te eten zonder dat je meteen een halvekilo verzadigde vetten mee naar binnen krijgt, enje hoeft je niet schuldig te voelen omdat je, tegende heersende mode in, lopen een saaie bedoe-ning vindt. Maar zoek dan uit wat je wel graagdoet: zwemmen, boswandelingen maken, eenteamsport beoefenen, op je werk dagelijks tienkeer de trap nemen, fietsen van en naarschool… Om het met een oude MeNS-titel tezeggen: eet en beweeg je gezond!

32 MeNS 93

Fruitsap versus fruitBijschrift: In vers fruit blijven alle vitaminen, mineralen en vezels behouden naast de suikers, in fruitsap gaan veel van de nuttige voedingsstoffen verloren en blijft enkel de suiker over.

En wie het graag nogeens voorgekauwdkrijgt, mag onze huis-spreker uitnodigen. Infoop www.biomens.eu(rubriek lezingen)!

Eten om te leven

of leven om te eten?

• Christiaan Thoen brengt de nieuwste updates van

wetenschappelijke, technologische en milieugebonden

fenomenen naar je school,vereniging of instelling met

opmerkelijke presentaties vanaf 15+

• Elke presentatie sluit aan bij een editie van het educa-

tief-wetenschappelijk tijdschrift MeNS, goed voor meer

dan 90 wetenschappelijke onderwerpen.

• Informatie, alle online edities van MeNS en

inschrijvingsmodaliteiten voor de lezingen vind

je op www.biomens.eu. Schrijf nu in!

• Christiaan Thoen is hydrobioloog, medevoor-

zitter vzw Bio-MENS, coauteur van MeNS en

wetenschapscommunicator van de UAntwer-

pen.

MeNS komt naar je toe

met een gezonde lezing

Nu in jouw school, vereniging: een mens met antwoorden

• Benieuwd naar het voedsel van de toekomst in 3D? Of naar kriebelbeestjes?

• Hoe vettiger, hoe prettiger? Of liever afwisselend vegetarisch en gewoon?

• Viva Las Vegas of Viva Las Vega’s met knipoog naar Elvis Presley?

• Meten is weten, weten is doen?

• Is jouw cholesterol ook veel te hoog? Zo ja, ben je dan benieuwd naar de nieuwste

ontwikkelingen rond cholesterol? Zin in een cholesterolquiz?

• Wat gebeurt er als het bloed niet meer stroomt?

• En gaan we voor eten om te leven of liever leven om te eten?

Laat dan een MeNS op je los en ontfutsel hem de antwoorden


33MeNS 93

© 2014 Uitgeverij Acco MeNS wordt uitgegeven door Uitgeverij Acco, de inhoud, wetenschappelijke correctheid en popularisatie wordt verzorgd door Bio-MENS vzw.

www.uitgeverijacco.bewww.biomens.eu

Academische begeleidingProf. Dr. Roland Caubergs, Universiteit [email protected]. Ing. Joeri Horvath, Universiteit [email protected]

KernredactieLic. Karel Bruggemans, VRTProf. Dr. Roland Caubergs, Universiteit AntwerpenDr. Guido François, Universiteit AntwerpenProf. Dr. Geert Potters, Hogere ZeevaartschoolDr. Lieve Maeseele, Hogeschool GentLic. Els Grieten, Universiteit AntwerpenLic. Chris Thoen, middelbaar onderwijsIr. Marjolein Vanoppen, Universiteit GentIr. Ariane Ooms, FSC Officer Greenheart GroupProf. Dr. Diane Van Strydonck, Universiteit AntwerpenLudwig Callaerts, ActUA vzw/UACommunicatiecoördinator Bio-MENSKaat VervoortHerrystraat 8b, 2140 AntwerpenTel. +32 (0)3 609 52 30Fax +32 (0)3 609 52 [email protected] coördinatieDr. Sonja De NollinTel. +32 (0)495 23 99 [email protected]

AbonnementenadministratieVoor België en Nederland: Uitgeverij AccoBlijde Inkomststraat 22, 3000 LeuvenTel. 016 62 80 00Fax 016 62 80 [email protected] worden stilzwijgend voor één jaar-gang verlengd. Opzeggen doet u uitsluitend via mailnaar [email protected], uiterlijk op 31 januari vande lopende jaargang.Abonnementsprijzen (4 nummers):

Gewoon jaarabonnement: €35 incl. btwEducatief jaarabonnement: €25 incl. btw Losse nummers: €9,95 incl. btw per nummerAdvertentietarief:

Voor meer informatie neemt u contact op met uitgeverij Acco.Omslagontwerp en vormgeving:

Peter Faes - www.odevie.comUitgeverij AccoLosse nummers

t.e.m. MeNS 81 te bestellen bij Bio-MENS vzw.

Dit is een alternatief voor de actieve voedingsdriehoek.Bron: Harvard Medical School

Meer aanbevelingen vind je op de websitevan VIGeZ, het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie.www.vigez.be

GROENTENGRANEN

WATER

GEZONDEOLIE

FRUITEIWITTEN

Gebruik gezonde cis-vetten (natuurlijke plantenoliën,zoals olijfolie en koolzaad-olie)

Eet meer groenten: hoemeer variatie hoe beter.Aardappelen en frietjes tellen niet mee!

Eet voldoende fruit, met alle kleuren.

Eet volkoren producten(en beperkt wit brood enwitte rijst)

Eiwitten haal je uit vis, gevogelte, bonen en noten.Beperk rood vlees en kaas,en vermijd vet vlees zoalsspek en salami.

Drink water, thee of koffie(met weinig tot geen suiker)Beperk fruitsap en frisdranken (1 glas/dag)


... 58 Illusies te koop 59 Je sigaret of je leven 60 Luchtvervuiling 61 Griep, een doder op de loer? 62 Vaccinatie, reddingslijn of dwaallicht? 63 Boordevol energie 64 Een graadje warmer. Quo vadis, Aarde? 65 Energie in het zonnetje 66 ADHD, als chaos overheerst 67 Duurzaam... met kunststoffen 68 Aspecten van evolutie 69 Seksueel overdraagbare aandoeningen 70 Groene Chemie 71 Invasieve soorten 72 Jongeren durven innoveren 73 Op weg naar Mars 74 Waarheen leidt het spoor? 75 Als het bloed niet meer stroomt 76 PVC: harmonie van duurzaamheid en design 77 Mariene biodiversiteit 78 Systeembiologie 79 Bijen 80 (Over)Bevolking

81 Overbevissing 82 Eerlijk eten 83 Bamboe 84 Kanker, de vijand binnenin 85 Biomimicry 86 Gehoor en gehoorproblemen 87 Geneesmiddelen 88 Kankerbehandeling 89 Kwantummechanica 90 De valstrikken van het klimaatdebat 91 Knutselen met plantengenen (deel 1) 92 Knutselen met plantengenen (deel 2)

Knutselen metplantengenenDeel 2: Van technologie tot wereldbeeld

P O P U L A I R W E T E N S C H A P P E L I J K T I J D S C H R I F T

Driemaandelijks l JUL-AUG-SEP 2014

M I L I E U E D U C A T I E N A T U U R S A M E N L E V I N G

92

D O S S I E R

O•D

EVIE

03

322

08 6

0

Dossier op komst:Wat we nog niet weten:de toekomst

94Klimaat in de knoop! Wie koelt de aarde af?

De gemiddelde temperatuur op aarde neemt toe, poolkappensmelten, het zeeniveau stijgt.We krijgen te maken met droogte en verwoestijning.Landbouwgrond wordt vernietigd door overstromingen.Dieren en planten komen onder druk en sterven uit.

Wat doe JIJ eraan?

De 7de editie van De Jonge Baekeland staat in het teken vanhet thema klimaat. Organisator Bio-MENS vzw is op zoek naarcreatieve en innovatieve leerlingen uit de derde graad secun-dair onderwijs (aso, tso, bso, kso). Schrijf je samen met je klasgenoten in vóór 16 februari 2015 en wie weet staan jullieop 8 mei 2015 in de finale van De Jonge Baekeland in dePlantentuin in Meise. In de prijzenpot zit o.a. 2500 euro,geschonken door de Nationale Loterij.

Begin je graag met een stevige basis aan je werkstuk? Leesdan zeker MeNS 90 en nodig MeNS uit in je school voor eenlezing. Meer info? www.biomens.eu

DE JONGE BAEKELAND2015

MENS


DOSSIER Eten om te levende schil van appelen, peren, de schil van druiven en tomaten Inuline komt...

Documents

Transcript of DOSSIER Eten om te levende schil van appelen, peren, de schil van druiven en tomaten Inuline komt...