WEL EN WEE VAN DE DOMBURGSE KERKTOREN EN HAAR KLOK

Vijfenzestig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog staat de monumentale toren van de Hervormde kerk te Domburg er weer prachtig bij. Met het terugplaatsen van de haan op de kerktoren op 30 november 2009 is een eind gekomen aan de meest recente restauratie. De 38 meter hoge toren heeft een lange geschiedenis die rond 1250 is begonnen. Zij is diverse keren verwoest geweest en opnieuw opgebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is zij gespaard gebleven, maar wel heeft zij haar ziel verloren toen de Duitsers haar klok vorderden.

DE EERSTE KERKEN VAN DOMBURG

In de 9e eeuw is er een ringwalburg of Duinburg opgeworpen om de dorpelingen te beschermen tegen de Noormannen, een zogenaamde vluchtburg. Vanaf de 10e eeuw is deze burg ook bewoond geraakt. Het centrum van deze ringburg lag op het kruispunt bij Het Groentje. Dumburgh had op het moment dat zij stadsrechten kreeg in 1223 twee kerkelijke gemeenschappen , Dumburgh infra castellum (binnen de versterking) en Dumburgh extra castellum (buiten de versterking), ook wel Oost- en West-Domburg genoemd. Beide gemeenschappen hadden een kerk. De kerk van Oost-Domburg, binnen de versterking, was gewijd aan St. Agatha. Ten zuiden van het Groentje lag het kerkhof dat bij deze kerk hoorde. De naam van het huidige steegje ‘Boterkapel’ herinnert nog aan de boerderij die er later op gebouwd werd en waar boter werd bereid. Later is de St. Agatha mogelijk verplaatst naar Aagtekerke. De kerk van West-Domburg was gewijd aan St. Jan. Dit is de huidige protestantse kerk.

NAAMDAG VAN ST. JAN

In de middeleeuwen werd de kerkwijding jaarlijks gevierd op de naamdag van de patroonsheilige, het waren plechtige kerkmissen. Deze ker(k)missen werden druk bezocht en ze hadden dan ook een grote aantrekkingskracht op handelaren. Al snel werd rond de naamdag van de patroonsheilige een jaarmarkt gehouden. De schuttersgilden en de rederijkers presenteerden zich daar, er was een chirurgijn, en er werden wedstrijden gehouden in gaaischieten. Nog weer later werd het eenvoudig een groot feest, de jaarlijkse kermis. In Domburg wordt die jaarlijkse kermis dan ook altijd gehouden op of rond 24 juni. Dit is de naamdag van St. Jan. Het jaarlijkse gaaischieten vindt altijd plaats op de eerste vrijdag na St. Jan.

DE ST. JAN

De huidige protestantse kerk is diverse keren verwoest en opnieuw opgebouwd. Er zijn nog maar een paar restanten van de 13e eeuw. Allereerst was er de verovering door de Watergeuzen in 1572. De Watergeuzen hebben er flink huisgehouden. Vanaf dat moment is de St. Jan in protestantse handen. In 1627 was een grootscheepse restauratie nodig van zowel timmer- als metselwerk. De grootste ramp gebeurde in 1848. De toren werd getroffen door de bliksem. De verbinding tussen toren en kerk was van hout en het hele gebouw vatte vlam. Er bleef weinig over. Een gedeelte van het kerkarchief ging verloren, en ook de Nehalennia-stenen die in de kerk bewaard werden gingen verloren of raakten ernstig beschadigd. Na de bevrijding van Walcheren in november 1944 had de kerk weinig schade opgelopen. Er waren slechts wat kapotte dakpannen en ruiten. Een aantal dakloos geworden gezinnen hebben geslapen boven de Consistorie en de kerk heeft ook nog een paar dagen gediend als mortuarium.

DE TOREN

Anders dan je zou denken is de toren niet in het bezit van de Hervormde Gemeente van Domburg, maar van de Gemeente Veere. De meeste oudere Nederlandse torens zijn in het bezit gekomen van de burgerlijke gemeentes in de Franse Tijd, vastgelegd in de Staatsregeling van 1798, de voorloper van onze eerste grondwet uit 1848. Met deze Staatsregeling heeft de overheid willen garanderen dat de kerktorens in bezit zouden blijven van de burgerlijke overheid omdat alle torens allang een

belangrijke openbare functie vervulden, die losstond van de kerkdiensten. De klokken werden gebruikt bij rampen als brand of watersnood en om belangrijke evenementen aan te kondigen. Sommige klokken fungeerden als vuurtoren, gevangenis of militaire uitkijkpost. Zo is er tijdens de moeilijkheden met België (1830) aan de toren een seintoestel aangebracht waarmee berichten via Koudekerke naar Vlissingen konden worden geseind. Na de brand van 1848 gaf het rijk een subsidie voor de herbouw van de toren omdat deze als baken voor de schepen diende. Het is door deze burgerlijke functie dat de klokken ook kunnen luiden als een niet-protestantse inwoner van Domburg begraven wordt.En het is om deze reden dat de Gemeente Veere opdrachtgever was van de meest recente restauratie in 2009. Het was nog niet zo lang geleden dat de toren gerestaureerd was, maar

de voegmortel die in 1996 werd aangebracht hechtte niet aan het oude mortel. Ook was er bij die restauratie veel houtrot blijven zitten in de torenspits. Op 30 november 2009 kon de haan weer terug worden geplaatst door wethouder Jaap Melse.

DE KLOK

Voor zover bekend heeft de toren al vóór de kerkhervorming in 1574 een klok en uurwerk gehad, maar die zijn waarschijnlijk verdwenen bij de veroveringen door de Watergeuzen. In 1592 werd een gerestaureerd uurwerk aangebracht, en in 1612 werd bij de Middelburgse klokkengieter Johannes Burgerhuis een klok gegoten van 1514 pond. Deze klok viel naar beneden bij het luiden, werd hersteld, maar bleef een doffe klank houden. Na 1848 werd een nieuw uurwerk aangebracht. Zoals op de foto links te zien is, werd dit uurwerk aangebracht ter hoogte van de galmgaten. Een nieuwe klok werd in 1855 gekocht in Amsterdam voor de som van ƒ802,50. Ze zou eerst in de Brandaris op Terschelling hebben gehangen. Om geld in te zamelen voor de aanschaf heeft J.P. Hasebroek (6 november 1812 – 29 maart 1896) een gedicht geschreven onder de titel : “Domburg’s torenbrand in 1848”, gepubliceerd door H.M. Kesteloo in

Domburg in woord en beeld. 1973. De gieter van deze klok was Wilhelmus Wegewaert, het gietjaar 1598. Ze had een diameter van 90 cm en woog 470 kg. Het opschrift op de klok luidde: WILHELMUS WEGEWART IN DAVENTRIENSIS ME FECIT 1598. ALLIS INSERVIENDO CONSUMOR (dit betekent: Wilhelmus Wegewaert heeft mij in Deventer gemaakt in 1598. Gebruikt om anderen van dienst te zijn).

VORDERING VAN DE KLOK

Helaas is deze klok op 4 mei 1943 uit de toren genomen op bevel van de Duitsers. Die hadden op 23 juli 1942 het “Beschikkingsverbod metalen. Verplichting tot aangifte en bevoegdheid tot verbeurdverklaring” in alle Nederlandse kranten gepubliceerd, de zogenaamde metaalverordening. Op de lijst van voorwerpen die daaronder vielen stonden “gedenkteekenen, kerkklokken, gedeelten en toebehoren van gebouwen, melkbussen”, enzovoort. Vooral klokken waren in trek bij de bezetter omdat de legering van koper (80%) en tin (20%) uitstekend geschikt was voor de fabricage van kanonnen. Een aannemer uit Zuid-Limburg was belast met de

uitvoering van de vordering. De klokken werden al dan niet professioneel en al dan niet met hulp van plaatselijke aannemers verwijderd en op transport gezet. Vaak ook stuitte het verwijderen van de klok op verzet en er werden rijmelarijen geschreven als “Klokken uit de toren, oorlog verloren” of “Hij die met klokken schiet, die wint de oorlog niet.” De Domburgse klok kreeg het oorlogsregistratienummer 10-B-6.P. De letter P stond voor ‘Prüfung’, wat betekende dat de waarde later moest worden vastgesteld. De klokken met dit kenteken werden vervoerd naar Spijk. In totaal waren er zo’n 20 opslagplaatsen voor gevorderde klokken, zo ook in Vlissingen. In het boek Klokkenvordering 1942-1943 komt Domburg niet voor in de lijst van klokken die na de oorlog teruggebracht zijn. Er moest dus een nieuwe klok komen. Op 16 mei 1946 meldden de Nederlandse kranten dat de Schade Enquête Commissie de waarde van geroofde klokken op basis van de prijs van 9 mei 1940 zal vergoeden, en ook de kosten van vervoer en ophangen. Deze vergoeding zal niet voldoende zijn geweest, want opnieuw werd een lied geschreven om geld in te zamelen voor een nieuwe klok.

In 1948 werd een nieuwe klok in de toren gehangen. Het opschrift luidt:1943 DOMBURG 1948 DOOR OORLOGVERLOREN IN VRIJHEID HERBOREN HERNIEUW IK MIJN WERK VOOR DORP EN VOOR KERK. PETIT ET FRITSEN ME FUNDERUNT (Petit & Fritsen hebben mij gegoten). Dat zij nog maar lang mag luiden voor het dorp en de kerk.

Geramé Wouters en Jan Wouters †

Bijschrift foto 1: Foto door Geramé Wouters 19-05-2010Bijschrift foto 2: Walcheren. De kerk te Domburg. In: Buiten, 25-12-1920Bijschrift foto 3: In Vlissingen staan rijen klokken die in de provincie Zeeland zijn verwijderd klaar om naar Duitsland te worden afgevoerd (NIOD)

Met dank aan:*Koninklijke Eijsbouts te Asten. De klokken van de Gemeente Veere zijn hier in onderhoud.* Adri Marinissen voor het opschrift van de huidige klok* Lau Maranus voor zijn informatie over de geschiedenis van de Hervormde Kerk* Peter Blom, archivaris van het Zeeuws Archief. De tentoonstelling “Toren + Tijd. De 12 klokkentorens van de Gemeente Veere” die gehouden wordt in het Stadhuismuseum De Vierschaar te Veere (26 mei t/m 31 oktober 2010) is door hem ingericht.* Rinus Dekker, Gemeente Veere

Literatuurverwijzingen:Kesteloo, H.M., Domburg in woord en beeld. Utrecht: Hes, 1973Klokkenvordering 1942-1943: inventarisatie verricht in opdracht van de directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg in 1939, in samenwerking met de Nederlandse Klokken- en Orgelraad, gekoppeld aan de administratie van de firma P. Meulenberg te Heerlen in opdracht van de Duitse bezetter. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1996

Link:Algemene website van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie http://www.niod.nl/ Thematische website van het NIOD over Klokkenroof: http://niod.al-m.nl/nl/thema/9/