Tussen Vonk en OmroepDraadloze communicatie in België en Kongo 1900-1918

22-11-2016Verdeeld door www.congo-1960.beAuteur : Bruno Brasseur en Guido Nys

Meer info via de link http://www.congo-1960.be/

Voetnoten : Boek Tussen Vonk en OmroepVoetnoten

Voetnoten Hoofdstuk 1

- *01 Guglielmo Marconi (1874-1937), Italiaans onderzoeker, was de eerste die op wereldschaal succes boekte op het gebied van de draadloze telegrafie.

- *02 William Preece twijfelde, en gaf atmosferische ontladingen als oorzaak aan. De twijfels hebben het echter niet lang volgehouden: eind 1902 werd getelegrafeerd tussen Canada en Engeland. Men deelde in Frankrijk zelfs al mee dat het tarief van de Marconi-maatschappij 0,50 Fr per woord zou gaan kosten! ("La Nature", 1903, 1er semestre).

- *03 James Clerk Maxwell (1831-1879), Schots natuurkundige, natuurfilosoof en buitengewoon wiskundige, beroemd om zijn wiskundige wetten van het elektromagnetisme. De eenheid van magnetische flux kreeg in het cgs-stelsel de naam Maxwell (1 Mx). Tegenwoordig werken we met het MKSA-stelsel, waarin 1 Wb (Weber) = 100 miljoen Mx. Het cgs-stelsel mag al lang niet meer officieel gebruikt worden.

- *04 Heinrich Rudolf Hertz (1857-1894), Duits natuurkundige, bewees de theorie van Maxwell, door elektromagnetische golven voort te brengen, ze te detecteren en te meten. De eenheid van frequentie voor periodieke verschijnselen wordt naar hem genoemd: 1 Hertz (Hz) is gelijk aan 1 trilling per seconde.

- *05 Heinrich Daniël Ruhmkorff (1803-1877), Duits natuurkundige en werktuigkundige, verbeterde in 1851 de inductieklos door meer draadwindingen en betere isolatie.

- * 06 Edouard Branly (1844-1940), Frans geneesheer en vooral natuurkundige, uitvinder van de coherer (zo genoemd door Lodge). Reeds anderen hadden hierop onderzoek verricht, doch Branly was hier vermoedelijk niet van op de hoogte.

- *07 Sir Oliver Lodge (1851-1940), Engels natuurkundige, deed veel onderzoek gesteund op de proeven van Hertz. Hij hield hierover een voordracht voor de Royal Institution te Londen. In 1898 nam hij een patent over het resonantieverschijnsel. Het behelsde een regelbare inductieklos waarmee zender en ontvanger op elkaar konden afgestemd worden.

- *08 Alexander Stepanovitch Popoff (1859-1906), Russische pionier op radiogebied. - *09 Angelo Della Riccia, « Les ondes électro-magnétiques et la télégraphie sans fil », Liège, p 119, 1898. - *10 Instituut Montefiore: departement van de elektrische techniek en computerwetenschap van de universiteit van Luik.

Gesticht in 1883 door de mecenas George Montefiore-Levi, mijningenieur, na de "Exposition Internationale d'Electricité" van 1881 te Parijs. Een der eerste scholen voor elektrische techniek ter wereld, en een van de weinige in België waar men rond de eeuwwisseling de nieuwe wetenschap van de draadloze telegrafie kon bestuderen.

- *11 E. Guarini-Foresio (afgestudeerd op Montefiore) schreef verschillende artikels over de T.S.F. – o.a. in "La Nature" – en dacht al twee jaar vroeger aan zijn repetitor : « Répétiteurs ou relais pour la télégraphie sans fil à toutes distances », in « Télégraphie électrique sans fil – répétiteurs », 1899.

- *12 Fernand Poncelet, maakte carrière in de artillerie waar hij in 1901 luitenant was in het fort van Namen. Een uitgever met de naam Poncelet gaf het hiervoor genoemde boek (1899) van Guarini uit. Vermoedelijk kenden zij elkaar dus al langer.

- *13 Ingenieur Raymond Braillard vertelt uitvoerig over het Kongo-avontuur in het boek "La télégraphie sans fil au Congo Belge, une oeuvre du Roi” dat hij in 1920 uitgaf met Robert B. Goldschmidt. Verder meer hierover.

Voetnoten Hoofdstuk 2

- *30 Paul De Bremaecker, The souvenirs of a pioneer, Radio Neptune, journal of the SAIT and affiliated companies, vol III, nr 5, september-october 1952. Hoewel “Le Matin” van 9 maart 1902 als vertrekdatum 23 januari opgeeft, spreekt dezelfde krant van 14 februari over “gisteren”, met een uitvoerig verslag van het vertrek en opsomming van de opvarenden. Ik ga ervan uit dat deze laatste datum te vertrouwen is, zeker na de mededeling van De Bremaecker zelf (en de bevestiging door “Le Carillon” van 19-20 september 1903).

- * 31 Paul De Bremaecker, Radio Neptune, op. cit.- * 32 Georges Moulaert (Brugge 1875 – Brussel 1958), na schitterende studies in de militaire school, was luitenant in oktober 1901

toen hij zijn diensten aanbood aan de Kongo-Vrijstaat. Hij wordt districtscommissaris in 1907 en commissaris-generaal in 1910. Hij vocht heel zijn leven voor al wat betrekking had op de koloniale problemen: binnenlandse, sociale, industriële politiek. Zijn interesse ging vooral uit naar transport en communicatie. Zijn beschrijving van Banana komt uit zijn "Souvenirs d’Afrique 1902-1919”, p 13, 1948.

2

- *33 Willem Van Cauteren, Vers le Katanga, de Banana à Pweto (vertaling), Bulletin de la Société Belge d’Etudes Coloniales, p 421-422, juin 1904. De schrijver tekent met de initialen W.V.G. In de volgende afleveringen van zijn reisverhaal wordt dit veranderd in W.V.C. In zijn biografie (Belg. Kolon. Biogr., boekdeel III, p 134) vinden we een verwijzing naar de tekst. Van Cauteren was door De Bremaecker uitgenodigd voor een bezoek aan zijn installatie, en hij ontving bij zijn afscheid als herdenking het eerste gedrukte lint met het opschrift van de verbinding met Ambrizette..

- *34 Dokter Etienne heeft later als geneesheer-inspecteur een verslag gegeven van de verbinding van Banana met de Engelse zeekabel in 1914. Dit kan u lezen in bijlage 1.

- *35 De “Wall”, vroeger “Luso” genoemd, stoomboot van 500 ton, was gestrand op een rots tussen Boma en Matadi, en terug vlot gemaakt door inspecteur-mekanieker Wall nadat de boot door de verzekeringsmaatschappij opgegeven was. Hij verzorgde de maandelijkse dienst Matadi-Boma-Loanda.

- *36 H. Thurn, Die Funkentelegraphie im Belgischen Kongo, Koloniale Zeitschrift, 13. Dezember 1912.- *37 Paul De Bremaecker, Radio Neptune, op. cit. (vrij vertaald).- *38 G.Gourski, op. cit., p 150 (brief in zijn bezit).- *39 Le phare du littoral, chronique locale : la télégraphie sans fil, mardi 16 avril 1901.Victor Colin, afgevaardigde van het

ministerie van de marine, schrijft Deutham (V. Colin, rapport sur les expériences de TSF entre Calvi et Biot, 7 mai 1901, archives de l’armée à Vincennes, Paris. Bradfield en Deutham waren afgevaardigden van de MIMCC).

- *40 Who’s Who, Paul De Bremaecker, Radio Neptune n° 5, september-oktober 1952, p 92. Legermuseum, Brussel, archiefstukken Paul De Bremaecker.

- *41 Victor Colin, Rapport sur les expériences de Télégraphie sans fil effectuées entre Calvi et la halte de Biot par la Société Marconi International Marine Communication and C° (MIMCC), 1901.

- *42 J. Boulanger et G. Ferrié, La télégraphie sans fil et les ondes électriques, p 256, 1907.- *43 Le phare du littoral, chronique locale : la télégraphie sans fil, samedi 13 avril 1901;

J. Laffargue, La télégraphie sans fil, système Marconi, d’Antibes à Calvi, La Nature, 1901, 2ème semestre, p 258-262.- 44 Victor Colin, op. cit. We zullen hem verder in dit verband niet meer noemen, gezien de best te vertrouwen gegevens uit zijn

rapport gehaald werden. - *50 “Le Congo Belge”, nr 29, 20 juli 1902, en “La Belgique Coloniale”, nr 29, 20 juli 1902.- *51 George Moulaert, Souvenirs d’Afrique 1902-1919, p 24-26, 1945.- *52 "La Belgique Coloniale", nr 40, p 472, octobre 1902. - *53 Moulaert beperkt zich tot een opsomming van de laatste ontwikkelingen van de draadloze telegrafie, gevonden in

« Conférence par Marconi à la Society of Arts, Londres, publié par le journal de la société du 17 mai 1901” en “article de Poincaré sur la T.S.F. dans l’Annuaire pour 1902 du bureau des longitudes de Paris ».

- *54 “Le Carillon”, 18 december 1902 en “Le mouvement géographique”, 7 december 1902.- *55 De Bremaecker, Radio Neptune, p 136, november-december 1952.- 56 Idem, p 137.- 57 Ibidem. - 58 M. Magne, Télégraphie sans fil (extrait de la Revue Coloniale), Expériences faites au Congo français, 1903.

(We vinden Magne ook terug bij de plaatsing van een kabel op de bodem van de Kongostroom tussen Brazzaville en Leo in 1905) . Zijn boek is een der meest volledige referentiewerken over het begin der draadloze telegrafie in de tropen. Hij beschrijft in detail de verbinding Libreville-Denis, 15 km over zee (monding van de Gabon), verwezenlijkt tussen december 1901 en mei 1902. Hij was dus klaar toen De Bremaecker begon aan de opstelling van Ambrizette. De weersomstandigheden bij Magne waren uiterst slecht (152 dagen storm op een totaal van 178 dagen). Moulaert schrijft later dat de pogingen van Magne geen betere resultaten gaven dan die van De Bremaecker (G. Moulaert, Problèmes coloniaux d’hier et d’aujourd’hui, p 374, 1939). En in “La Belgique Coloniale” van 23 oktober 1904 lezen we dat een zeekabel gelegd is tussen Libreville en Denis. Bewijs dat de draadloze niet voldeed. Niet vergeten dat de detectie hier nog met de coherer plaats vond en de signalen opgeschreven werden met een morseschrijver (dus nog niet op het gehoor met een koptelefoon, zie hiervoor verder).

- 59 G. Moulaert, op.cit., p 26.- 60 De Bremaecker, Radio Neptune, op. cit., p137, november-december 1952.- *61 Een goede getuigenis van gelijkaardige erbarmelijke omstandigheden: Counet Oscar, Deux Ans au Service de la T.S.F. au

Congo Belge 1920-1922, Liège, 1924. - *62 R. Goldschmidt, Notice sur la télégraphie sans fil, Le Matériel Colonial, n° 10, mai 1914.- *63 P. De Bremaecker, Notice sur la télégraphie au Congo, Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles en 1910, Congrès

pour le perfectionnement du matériel colonial, p 235.- *64 "Radio Neptune", nr 3, mei-juni 1952.

Voetnoten Hoofdstuk 3

3

- *65 De biografie van Goldschmidt werd gehaald uit: François Stockmans, Biographie nationale, XLII, p 300-344, 1981; Georges Moulaert, Biographie Coloniale Belge, 1954; A. M. (naam niet achterhaald), Expansion Belge, Sursum Corda, une série d’initiatives scientifiques belges, p 468-475, 1909; Sylvie Lausberg, Le génie oublié du microfilm et de la photoscopie, Le Soir, 23 juillet 1998; Robert Goldschmidt, Souvenirs d’un vieux Sans-Filiste, La Revue Belge de TSF et Union-Radio-Revue réunies, février 1931; Les trois moustiquaires (sic), M. Robert Goldschmidt, Pourquoi pas?, 16 mars 1911; Dictionnaire des patrons en Belgique, pp 323-324; Jo Gérard, Ces juifs qui firent la Belgique, Télémoustique n° 3328, pp 49-50.

- *66 Walther H. Nernst (1864-1941), Duitse natuur- en scheikundige, deed vooral onderzoek in de elektrochemie en de thermodynamica. Uit zijn contacten met Ernest Solvay (zie verder) vloeide in 1911 de eerste Solvay-conferentie voort, met 25 vooraanstaande geleerden, waaronder Robert Goldschmidt (afb. 3-2). In 1920 verwierf hij de Nobelprijs voor Scheikunde.

- *67 Paul Otlet (1868-1944), socioloog en bibliograaf, pionier van de “library science”: de documentering van de menselijke kennis. Hij richt in 1895 met La Fontaine de "Répertoire Bibliographique Universel" op (RBU). Hij ontwerpt, met als basis de code van Dewey, de Universele Decimale Classificatie (UDC), nog steeds in gebruik in wetenschappelijke bibliotheken. In het Mundaneum, 76 rue de Nimy te Mons, vindt men de bakjes met fichen van Otlet, die nog steeds in te kijken zijn (laatste bezoek 2009).

- *68 Ernest Solvay, (1838-1922), scheikundige en grootindustrieel. In 1861 slaagde hij erin natriumcarbonaat op grote schaal te fabriceren. Hiermee werd hij schatrijk. Met zijn broer richtte hij het wereldbedrijf Solvay op. Hij was ook een groot mecenas. In 1912 ontstond het Solvay instituut ( Internationaal instituut voor Fysica en Chemie ).

- *69 René Dubreucq gaf in 1909 in zijn reisverslag "A travers le Congo Belge", een foto met 4 vrachtwagens te Buta, 200 km boven Stanleystad (zie ook B. Brasseur, Hallo, hallo, hier radio Laken…, p 80).

- *70 R. Goldschmidt, Sur les expériences de téléphonie et de télégraphie sans fil, Congrès international des applications de l’électricité, Marseille, 1908: hierin vermeldt Goldschmidt dat hij al enkele jaren die testen uitvoert.

- *71 Maurice Philippson (1877-1938), fysioloog, professor aan de vrije universiteit van Brussel, zakenman, lid van de ARSOM. Hij studeerde zoölogie. Hij ontwierp een laboratorium voor elektrofysiologisch onderzoek, zeer innovatief in die tijd. Zoals zijn schoonbroer Robert Goldschmidt heeft hij zich sterk geïnteresseerd in radio-elektriciteit. Tijdens de oorlog was hij kommandant in de compagnie van de T.S.F., bij het groot hoofdkwartier. Hij nam een familiebank over en zetelde in verschillende grote bedrijven, vooral Kongolese (uit Biographie belge d’Outremer, VI).

- *72 Ernst Ruhmer (1878-1913), Duits wetenschapper, pionier van de hoogfrequenttechniek. In zijn fysisch laboratorium te Berlijn verbeterde hij de seleniumcellen. Hij voerde experimenten uit met lichttelegrafie en –telefonie, daarna met radio-elektriciteit. Later deed hij onderzoek met Röntgenstralen en radioactiviteit. Robert Goldschmidt heeft enige tijd met hem (en Philippson) samengewerkt en vertelt enkele plezierige anekdoten over deze "fort intéressante figure d’inventeur, chercheur très savant et personnalité peu banale" (La Revue Belge et Union-Radio-Revue réunies, Souvenirs d’un vieux Sans-Filiste, février 1931).

- *73 G. Moulaert, La Campagne du Tanganika (1916-1917), 1934. - *74 Le Soir, Une grosse nouvelle, La Belgique reliée télégraphiquement au Congo, 8 octobre 1913.- *75 A. Vasseur, de la T.S.F. à l’Electronique, 1975; F. Stockmans, Biographie de R. Goldschmidt, Biographie Nationale, tome XLII,

colonne 327, 1981; Brecht Bostyn, Licentiaatsscriptie: De opkomst, ontwikkeling en bloei van de Belgische radio-industrie en omroep in het interbellum (1919-1939), 2007.

INHOUD

4

Colofon en dankwoord 1

Inleiding 3

1. Voorgeschiedenis 5Wat noemen we draadloze telegrafie? 5Verdere ontwikkeling in België 8Koning Leopold II en Marconi 9De Panne en Nieuwpoort 12

Villa "Les Pavots" 12De toestellen 13

2. Banana - Ambrizette 17Even terugblikken 19Luitenant Paul De Bremaecker 20Biot (Antibes) - Calvi 21

De techniek 22Een anekdote 25

Banana 26Ambrizette 28Conclusie 30Anekdote: witte magie 32

3. Robert Benedict Goldschmidt 35Korte biografie 35Het populair laboratorium 40

Terug naar het populair laboratorium: wat was er te zien? 42Telefonie met Philippson en Rühmer 44

Het koloniaal museum van Tervuren 44Ducretet 46Ruhmer laat in zijn kaarten kijken 51Het justitiepaleis te Brussel 53"Als de baas nu denkt…" 57Enkele bedenkingen 58

4. Draadloze telegrafie in Belgisch Kongo 61Vooraf 61

Contract met Goldschmidt 64De zending Verd’hurt: Boma en Banana 65

De installaties 69De zending Wibier 77

Raymond Braillard 79De posten voor draadloze verbinding

Boma-Elisabethstad worden opgericht 80Verder verloop van het verhaal 120

Maatregelen tegen de atmosferische storingen 122De eerste twee jaren 124Albert Wibier 125Na 1912 1265. De praktische school voor T.S.F. te Laken 131

Le diamant noir 1396. Expo 1913, wetenschap en onderwijs 141

Montefiore 141Wereldtentoonstelling van Gent in 1913 142Ferrié te Laken 145De zending Stinglhamber 147

5

De T.S.F., voorloper van de U.R.S.I. 1477. De grote zender van Laken 151De antennes worden gebouwd 153

"Une grosse nouvelle" 156De grote zender 161

Duitsland en de zender van Laken 164We zoeken verder 166Conclusie 168

De afbraak 1748. De radioconcerten van Laken 177Mevrouw Boon 177

Radioconcerten te Laken 180De zender van Laken meer in detail 183

Marzi en zijn sterkstroomrelais 185De Morettiboog 192

De afdeling telefonie 194De opstelling van Laken in maart 1914 194Conclusie 199

Hallo, hallo, hier radio Laken! 200Joseph Longé 200Programma van het concert van 28 maart 1914 202Omroep of geen omroep? 203Marzi te Parijs 205

9. De Belgische radioamateurs, stiefmoederlijk bedeeld 207De arm der wet stelt orde op zaken 210

Radioamateurs wedijveren 214En de telefonie? 216

10. T.S.F. in het leger vóór de eerste wereldoorlog 217Briffaux weet het leger te interesseren voor draadloze telegrafie 217Pater Lucas neemt deel aan experimenten van Poncelet en Guarini 220Telefunken in België 220

De zender 221De ontvanger 223De testen 223

Veel studies en voorstellen, maar weinig vooruitgang 22811. België en Calais 231

Mobilisatie 231Begin van de oorlog 233Rapport van Raymond Braillard over het begin van de campagnevan de 1ste augustus tot de 22ste oktober 1914. 2351915 239De basis van Calais 242

Het studiebureau en tekenbureel 244Laboratorium 244Werkplaats 244Magazijn voor onderdelen en reservemateriaal 245T.S.F. onderricht 245

1916 247Het materiaal 2581ste en 2de compagnie van het leger 259De T.S.F. in de divisies 261Vliegtuigen 269De T.S.F. sectie van de 11e D.I. 271Biografie van de T.S.F.-officieren 276

6

12.Kongo gedurende de Eerste Wereldoorlog 283Inleiding 283Oprichting van een koloniale dienst T.S.F. 283Voorbereiding voor vertrek naar Kongo 2841ste sectie T.S.F. 285Vorming van de 2de sectie T.S.F. 291Dienst telegrafie van de groep Tanganyika 294

Station T.S.F. van Kabalo 294Station T.S.F. van Lukuga 294Engelse T.S.F.-sectie van Tanganyika 297Project voor de verbinding met de troepen in Kivu 298T.S.F. voor de vliegtuigen 299Ombouwen van de stations Vengeur en Dhanis te Lukuga 301Gebruik van de beschikbare mobiele stations 305Definitief station van 5 KW te Lukuga 307Definitieve installatie van het station Dhanis van 2 kW in Kigoma 307Slotbemerking 308

Tweede Sectie 3081917 3091918 311Missie van Braillard naar Kongo in 1917-1918 312

Programma 312Toestand van het civiele T.S.F.-netwerk in september 1917 313Nieuw programma 313Versterkers en raamantennes 314Onderhouden golven 315

13. De Belgische enclave Baarle-Hertog 317De enclave 317Eerste verkenningen van de omgeving 318Installatie van de gasmotor 319Installatie van de zender en ontvanger 320Slot 323

14. T.S.F.-materiaal 325Posten voor automobiel 325

Posten A en F 325 De zender. 329 De ontvanger 331

Ontvanger met flexibele schakeling 331Ontvanger met omschakelaar 334

Extra ontvangstmogelijkheden 334Posten B en C 334 De Zender 336 De ontvanger 338Post D 338 De zender 342 De ontvanger 343Post E 344Posten G.H.I. 351

Draagbare zend-ontvangstposten 356Marconipost met directe montage 356Post type Marconi, omgebouwd door het Belgisch leger, met indirecte montage 358Post T.S.F.B. 1916, met indirecte montage 361

Draagbare posten met magneto 363

7

Post type T.S.F.B. 1916 363Ontvangstposten voor korte golven (vliegtuigen) 365

Ontvanger van Marconi 365Ontvanger type “T.M. Française 1915” 367Belgische ontvanger voor korte golven voor vliegtuigen 368Ontvanger “T.M. 1915” aangepast door het Belgisch leger 369Ontvanger voor korte golven type T.S.F.B. 1915 370Ontvanger voor korte golven type A 1915 van het Frans leger 373

Posten voor ontvangen van persberichten 374Post type T.S.F. B. 374

Post T.S.F. B. met magneto voor vliegtuigen 376SFR 500 W voor vliegtuigen van 1916 378Post E3-zender/ontvanger 380

Ontvanger type E3ter 382Versterker 3ter 383Zender E3 384

T.P.S. – Telegrafie via de grond 3862 KW zender, transporteerbaar in kisten 388Zender S.F.R. model 1915 389

Bijlage 1: Montagesystemen voor oprichten van antennemasten 391Richtlijnen van Generaal Jungbluth 391Tweede methode toegepast in Belgisch-Kongo 393Eenzelfde methode, maar in Ierland 394

Bijlage 2: De antenne van de grote zender van Laken (OTL) en het zendprogramma van de T.S.F.S. 395

Bibliografie 397Lijst afkortingen 410Index 411Inhoud 420

Op de bijgevoegde CD:

Bijlage 3: Plaatsing van de zeekabel naar BananaBijlage 4: De “campagne Lacoste” en de school voor telegrafie te LakenBijlage 5: Het Franse patent van R. Goldschmidt

voor de vonkenbrug van LakenBijlage 6: Patent Marzi voor de "koffiemolen"Bijlage 7: Wet (179) op de draadloze telegrafie en -telefonieBijlage 8: Berichten uit vervlogen tijden (vooral krantenknipsels)Volldedig interview mevrouw Boon

Varia.

Uittreksel film "Le diamant noir"

8