Superdiversiteit als uitdaging voor de 21ste eeuw

Dirk Geldof Socioloog & Lector

Faculteit Ontwerpwetenschappen UA Sociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool

& Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen

Leuven, Oikos 22 november 2014

1

Wat verandert de transitie naar superdiversiteit?

• Anno 2014 hebben twee op drie jongeren in Antwerpen wortels in migratie – Wat betekent deze

groeiende superdiversiteit? – Wat zijn de uitdagingen

voor onze samenleving én voor al wie actief is in onze steden?

2

Waarom spreken we vandaag van superdiversiteit?

• Superdiversiteit – Is meer dan een synoniem voor

diversiteit of multiculturaliteit – nieuwe fase in migratie & demografie

• Term Steven Vertovec (2007) • Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul, Stijn

Oosterlynck, …

• Op amper een halve eeuw van een samenleving met beperkte etnisch-culturele diversiteit naar een immigratiesamenleving – Om dit te begrijpen, moeten we de

geschiedenis van migratie kennen

3

Onze migratiegeschiedenis in een notedop

• 1945: aantrekken contingenten Polen

en Italianen voor heropbouw • 1956-1969: golden sixties

– Actief aantrekken gastarbeiders • Italië, Spanje & Griekenland in jaren ‘50 • Marokko & Turkije in jaren ’60

• 1974: ‘immigratiestop’ – poort voor arbeidsmigratie van buiten EU

(deels) gesloten – Verschuiving naar gezinshereniging &

asiel • Jaren ’70-80: ondanks de

‘tijdelijkheidsgedachte’ worden vele gastarbeiders migranten – Maar geen écht beleid…

4

De jaren 1990: Scharnier-moment naar superdiversiteit

• Sterke stijging instroom in jaren ’90 • én groeiende diversiteit van landen

van oorsprong: – Verdere gezinshereniging – Globalisering – asielaanvragen

• Crisissen Bosnië en Kosovo, • eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit)

– En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn • migratie uit Oost-Europa • Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten

5

www.dirkgeldof.be

Na-oorlogse migratiegeschiedenis: immigratie én emigratie

6

- p.7

De superdiversiteit van de 21ste eeuw

• Het resultaat van deze opeen-

volgende migratiegolven is een veel complexere sociale realiteit, zeker in onze steden.

• Superdiversiteit wijst op

kwantitatieve & kwalitatieve verschillen tegenover de migratie in de 20ste eeuw

8

Kwantitatieve dimensie: diversiteit groeit overal, het sterkste in steden

Woonplaats personen van vreemde herkomst (SVR 2014)

Een kwantitieve breuk: de transitie naar majority-minority cities

• ‘majority-minority cities’:

– steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat.

• Wereldsteden als New York, Sao Paolo, Toronto of Sydney

• Vandaag ook Brussel, Rotterdam & Amsterdam en Genk

• morgen ook in Antwerpen – Overmorgen Gent, Leuven, …

10

Kinderen kleuren de steden. Vergroening en verkleuring in Antwerpen

11

44% inwoners allochtone origine

> 50% -40-ers > 60% bij jongeren > 70% bij kinderen

⇒ Ook zonder nieuwe migratie wordt Antwerpen een majority-minority-city ⇒ + Jaarlijkse instroom 6000-8000 nieuwkomers

Superdiversiteit: een kwalitatieve breuk

• basispatroon van migratie veranderde – van mensen uit een klein

aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden

– naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar zeer groot aantal gastlanden

=> diversiteit in de diversiteit

12

Diversiteit in de diversiteit: wat betekent dat?

• een enorme hybriditeit in de achtergronden van migranten

• => samenspel van ⇒Meer nationaliteiten ⇒Meertaligheid ⇒Religieuze diversiteit groeit ⇒Diversiteit in migratiemotieven ⇒Diversiteit in verblijfsstatuten ⇒Diversiteit in sociaal-

economische posities ⇒Diversiteit in & tussen

gemeenschappen ⇒Meer transnationalisme

13

De superdiverse realiteit: uitdaging voor de 21ste eeuw

• Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van kijken & denken

• Zoeken naar actuele denk- en beleidskaders

• Boek vertrekt vanuit realiteit en nuance

• Nu als prikkel 7 uitdagingen hyperkort in beeld

14

1. Geraken we eindelijk voorbij het wij-zij-denken?

• We blijven met zijn allen denken in

wij-en-zij termen • ‘wij’ zowel als ‘zij’…

• daardoor (h)erkennen we de complexe realiteit onvoldoende

• Voorbij het wij-zij-denken: – Naar een ‘wij zowel als zij’

• Van of/of-denken – Of Belg of migrant

• naar en/en-denken – Oog voor mengvormen & meervoudige

identiteiten – Afnemende bruikbaarheid van nationaliteit – aandacht voor ambivalentie

15

16

De kosmopolitische realiteit: meervoudige & gelaagde identiteiten

• Tussen wij-en-zij groeit de werkelijkheid in onze steden

• Steeds meer landgenoten zijn Belg én hebben een migratie-achtergrond – Zoals Fatima, Meyrem, Imade,

Mohammed, Karim, Pjotr, … – Zoals Vincent Kompany, Stromae, … – Ze combineren posities & identiteiten

• Klassieke assimilatietheorie verwerpt dubbele etnische identiteit

• Nochtans zien we toename van meervoudige en gelaagde identiteiten

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten

• Migratie fundamenteel veranderd – Van (bijna) definitief afscheid naar

blijvend contact door ontwikkeling van • Communicatietechnologie

– Gsm, internet, skype, satelliettelevisie • Snelle en relatief goedkope mobiliteit

– Van enkele reis naar pendelmigratie • Fysiek en/of mentaal

• transnationaliteit als basiskenmerk van superdiversiteit – Ook voor vele kinderen en gezinnen – Wat betekent dat in onderwijs?

17

3. Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan

• Migratie van hoog tot laag • Eigen aan superdiversiteit is

diversiteit binnen de diversiteit – Ook sociaal-economisch

• Steeds meer migranten klimmen op de sociale ladder – Groeiende etnische middenklasse

• Maar… onaanvaardbaar groot deel van de migranten leven in armoede en worstelen met sociale uitsluiting

=> toenemende ongelijkheid binnen migrantengemeenschappen

18

Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan • Pas het laatste decennium harde cijfers

– 12% autochtone Belgen onder armoedegrens – 52% bij Marokkaanse gezinnen – > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen – Jeugdwerkloosheid, ongekwalificeerde uitstroom

jongeren, geringe doorstroom naar hoger onderwijs, geringere cultuurparticipatie…

• Onderwijs & hulpverlening steeds diverser – Reproduceert of corrigeert onderwijs de

ongelijkheid bij de start?

19

4. Maak van integratie opnieuw een positief burgerschap-verhaal

• Integratie in majority-minority-cities krijgt een ander karakter – Is er nog een meerderheidscultuur? – Diversiteit als basiskenmerk van stedelijkheid

• Stop het open/verdoken assimilatie-beleid – Heb oog voor de (on)bedoelde neveneffecten

van het integratiediscours/beleid • Shadid, Willem Schinkel, Jan Blommaert, …

– Kan je integratie van bovenaf opleggen? – Is het niet vruchtbaarder positief te appeleren

aan de dynamiek bij vele migranten? • Maurice Crul over sociale stijging

• Parekh over sociale cohesie: Vertrek van en erken de pluriformiteit

20

5. Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid

• We leven in meertalige steden • Brussel: Van 72 talen in 2000 naar

104 in 2011 – Frans best gekend (89%) – Dan Engels (30%), Nederlands (23%) en

Arabisch (18%) • Toename taalgemengde gezinnen

– Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al minder dan 40% van de Brusselaars

– Één op drie groeide op in gezin waar géén Nederlands of Frans werd gesproken

– Een meertalig en-en-verhaal

21

Overgang naar meertalige steden: Antwerpen

• Geen taalbarometer • 37% van de kinderen in het

lager onderwijs in Antwerpen sprak in 2011 thuis een andere taal dan het Nederlands

• Meertaligheid noodzakelijk in frontlinieberoepen – sociaal werk, OCMW, … om sociaal

werk op maat te kunnen leveren – Onderwijs

• Politiek zeer gevoelig…

www.dirkgeldof.be

Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid

• In plaats van meertaligheid te koesteren & vanuit de erkenning ervan Nederlands aan te leren, kiezen we te vaak voor een scenario dat mensen wil dwingen – Wachtlijsten, te schoolse settings,

verschuiving naar resultaatsverbintenissen

– Taal steeds vaker een excuus voor uitsluiting i.p.v. een hefboom voor emancipatie

• Meertaligheid erkennen is ook mensen in hun identiteit erkennen

23

24

6. werken aan structuur én cultuur

• Werken aan structuur – bestrijden van structurele achterstelling

• armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme • én werken aan cultuur

– Zonder te culturaliseren • Geen cultureel schuldmodel • Niet alles vanuit cultuur te ‘verklaren’ • Maar ook geen taboe rond cultuur

– erken etnisch-culturele elementen • Als kracht, maar ook als drempel

• Krachtgericht werken aan structurele achterstelling, met aandacht voor cultuur en leefwereld van mensen van andere etnisch-culturele origine – Van cultuur-sensitief naar divers-sensitief

7. Superdiversiteit vraagt interculturalisering van

alle maatschappelijke sectoren • de 21ste eeuw is meer dan ooit werken

in en met diversiteit • Nood aan verdere interculturalisering

– Van interculturele communicatie tot intercultureel maatwerk & interculturalisering van opleidingen

• Niet alleen studenten, ook docenten

• Het sterkst in frontlinieberoepen – sociaal werk én onderwijs – gezondheidszorg, arbeidsmarkt, beleid, …

• Empowerend & divers-sensitief 25

Tot slot. Superdiversiteit. Welke toekomstscenario’s?

• Superdiversiteit is – een feitelijke ontwikkeling – Op zichzelf niet goed of slecht – hangt er van af hoe we er mee

omgaan – Wel een scharniermoment

• wat nieuwe vragen oproept • Of oude vragen over migratie en

integratie in een nieuw context plaatst • Maurice Crul e.a. schetsen twee

toekomstscenarios

26

Een scenario van angst en vernedering?

• Waarin wij-zij-denken wederzijds dominant blijft

• Met groeiende gekleurde armoede, werkloosheid en ongelijkheid, schoolse uitval en achterstelling – sociaal kapitaal van 2de en 3de

generatie gaat deels verloren • Met wederzijdse polarisering

– Rond symbooldossiers als het hoofddoekenverbod

– Waarbij men racisme ‘relatief’ noemt – Van eigen volk tot eigen

fundamentalisme eerst • Superdiversiteit als sociale

tijdbom

27

Of een scenario van hoop en empowerment

• Waar superdiversiteit uitgroeit tot een evidente realiteit

• Met ruimte voor en erkenning van meervoudige identiteiten

• Met ruimte voor emancipatie & sociale stijging – Een beleid dat hierop inzet – Dat emancipatie binnen gemeen-

schappen ondersteunt & stimuleert – vanuit een beleid van herverdeling én

erkenning – En vanuit een actief pluralisme

28

Besluit: Naar een scenario van hoop & empowerment, want…

… de toekomst van onze steden ligt niet

in (verdere) polarisatie, maar in

de mobilisatie van de superdiversiteit van

alle bewoners…

29

Meer lezen?

Reacties welkom op dirk.geldof@kdg.be

Zie ook www.dirkgeldof.be

30