Dieren in de oudheid Door Peter Emck, V4B

Inleiding In mijn PO wordt de topografische en biologische achtergrond van allerlei dieren onderzocht, maar

dan wel degenen die voorkomen in de Romeinse mythologie (of de Griekse mythe, als er daarvan

beelden of schilderijen in Rome staan). Vaak zijn we geneigd het eens te zijn met de mythes, terwijl

er flinke stukken missen in hoe deze dieren zich gedragen in de werkelijkheid. Veel van de dieren uit

de mythen zijn erg exotisch of hebben een andere geaardheid dan in de verhalen naar voren komt. Ik

heb zes mythen gekozen. Helaas is er geen goed verband te vinden tussen al deze mythes, behalve

dat ze in Rome staan. Het zijn dan ook meer anekdotische onderzoekjes dan een echt groot

onderzoek.

Inhoud Inleiding ................................................................................................................................................... 1

Romulus en Remus .................................................................................................................................. 1

De wolf ................................................................................................................................................ 1

De adelaars .......................................................................................................................................... 3

De geboorte van Venus, Jonas en de walvis ........................................................................................... 3

Het paard van Marcus Curtius ................................................................................................................. 4

Het beeld van Laocoön en de slangen ..................................................................................................... 5

Cerberus .................................................................................................................................................. 7

Hercules en de Stymphaliden .................................................................................................................. 7

Bibliografie ............................................................................................................................................ 11

Romulus en Remus

De wolf Heel schattig natuurlijk dat een wolvin Romulus en Remus onder haar hoede neemt, maar

waarschijnlijk klopt dit niet met de realiteit.

De wolf is een hondachtige met de naam Canis Iupis. Omdat het verhaal in Italië afspeelde hebben

we waarschijnlijk te maken met de Europese wolf Canis Iupis Iupis. Wolven zijn roedeldieren met –

voor dieren – redelijk geavanceerde communicatie en sociologie. In een roedel wolven had de

tweeling waarschijnlijk geen kans gehad. Zij hadden waarschijnlijk niet de hele roedel voor zich

kunnen krijgen, maar omdat de besproken wolvin een enkeling was hadden zij wel degelijk een

grotere kans. Wat was het scenario wat Livius voorschrijft?

“Tenet fama cum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua

destituisset, lupam sitientem ex montibus qui circa sunt ad puerilem vagitum

cursum flexisse ; eam submissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas ut

lingua lambentem pueros magister regii pecoris invenerit - Faustulo fuisse nomen

ferunt”

(Livius, 10 na Chr.)

Vrij simpel dus, het mandje spoelt aan, de wolvin geeft de tweeling melk en likt hen met de tong.

Hierna zouden ze alweer door ene Faustulus worden opgehaald. Hier is wel een belangrijk punt uit te

halen: De Wolf geeft melk, dus is er een grote hoeveelheid van het hormoon prolactine aanwezig.

Hoewel melkkoeien en diverse andere dieren dit continu aanmaken, komt dit alleen in de bloedbaan

van een wolvin als zij gebaard heeft en er al iets of iemand aan haar tepels heeft gezogen. Oftewel:

de wolvin heeft al kinderen.

Het is in principe nog steeds vreemd, wolven voeden vaak niet andermans jongen, en al zeker niet

van een andere soort. Ze bewaren alle energie voor hun eigen jongen en zijn vijandig naar buiten toe.

Bovendien: als de wolf niet heeft gebaard, is er geen reden haar tepels aan te bieden, en is de enige

natuur-logische reactie het aanvallen van de kinderen, of desnoods negeren. Het wilde-wolf-vindt-

kinderen-en-liefde-voor-altijd-verhaal kunnen we wel uit ons hoofd zetten.

Maar nu komen we in het speculeer-gedeelte. Stel, als een wolvin haar jongen heeft verloren. Zij

heeft nog wel de hormonen door haar aderen vloeien en de moederinstelling. Haar uiers zijn nog vol

met melk.

Melkkoeien moeten op tijd gemolken worden, anders blazen hun uiers zich op en kan een

uierontsteking plaatsvinden. Bij wolven ligt dit minder dramatisch, maar het kan alsnog irriterend zijn

voor de wolvin, een gevoel vergelijkbaar met een volle blaas. Zij kan zichzelf niet melken, en heeft

dus iemand anders nodig.

Dus: blij dat zij haar melk kwijt kan laat de kinderloze wolvin Romulus en Remus drinken, en zo

besparen zij haar een uierontsteking. Dit is duidelijk ontstaan uit rauw eigenbelang van beide kanten,

en zonder dat kleffe liefdegedoe.

De adelaars Een van de vele versies van het scheppingsverhaal van Rome ging zo:

Door de vraag wie de koning van Rome moest worden gingen Romulus en Remus, nu volwassen

mannen, elk op een berg zitten en telden de adelaars die voorbijvlogen. Remus telde er zes, en

Romulus twaalf.

In dit geval ging het waarschijnlijk over de Europese zeearend Haliaeetus albilica. Deze komen

tegenwoordig niet meer voor in Italië. Afgaand op de standaarden die in het Romeinse leger werden

gedragen is dit de enige lijkende soort.

Adelaars zijn geen groepsdieren. Ze zijn in grootste getalen te vinden tijdens het paren. Hiervan zijn

twee het mannetje en vrouwtje, en daarbij: variërend van een tot drie jongen. Uiterst zeldzaam is dat

deze drie jongen allemaal overleven. Bovendien: als de jongen hebben geleerd te vliegen, worden

deze vrij snel uit het nest verdreven. Met grote uitzondering zal men dus een groep adelaars groter

dan drie langdurig in dezelfde richting zien vliegen.

Het is dus niet waarschijnlijk dat de Adelaars er echt waren. Wat zou het dan kunnen zijn? Een Fata

Morgana is uitgesloten. Het gebeurde te ver boven de grond, en het is te toevallig dat er twee

tegelijk waren voor Romulus én Remus. Het moet dus waarschijnlijk aan de ontvangers hebben

gelegen.

De geboorte van Venus, Jonas en de walvis Dit Venus-werk hangt dan wel in het Uffuzi in Florence, maar het maakt wel deel uit van de Romeinse

godsdienst. Bovendien is er een grote gelijkenis tussen deze twee mythen…

Het werk is dus “de geboorte van Venus” genoemd. Zij komt uit de zee met een schelp als

presenteerblaadje. Dit is alleen niet hoe oesters, de normale eigenaren van zulke schelpen, worden

geboren.

De oester is een tweekleppig weekdier met de naam Ostrea edulis. Oesters planten zich, zoals de

meeste van hun klasse, voort door eitjes en spermacellen het zeewater in te spuiten, de eitjes

worden bevrucht en zo ontstaat de nakomeling. Pas na een maand begint deze met het ontwikkelen

van een schelp. Een oester met een volwaardige schelp wordt een ‘volwassen’ oester genoemd.

Maar de oester leeft dus al voor het ontwikkelen. Bovendien is het vrij vreemd te beweren dat Venus

in feite een oester is.

Venus moet dus in de oester zijn geboren, toen deze al was ontwikkeld. Een ander verhaal vertoont

gelijkenis met dit verhaal: namelijk Jonas en de (wal)vis. Van de heilige Jonas wordt beweerd dat hij

drie dagen in een vis heeft overleefd.

In Jonas’ geval is het geloofwaardiger. Een walvis is een zoogdier, en moet boven water ademhalen.

Dit zorgt dat een klein deel van de lucht doorstroomt naar de maag. Als Jonas het maagzuur kan

mijden heeft hij minstens een minieme kans van overleven.

Voor Venus zijn er meer nadelen. Zij moet langer dan drie dagen in een oester hebben gezeten.

Hoewel de oester op het schilderij reusachtig is, is het een vrij kleine ruimte voor én de oester én

Venus zelf. Bovendien is de oester zelf niet te zien op het schilderij. Dus misschien heeft Venus als

ontwikkelende godin de oester verdreven, of was deze al dood en kon Venus de schelp inpikken.

Er is één punt (misschien ook wel meer) waar we niet omheen kunnen. Venus zou te weinig zuurstof

binnenkrijgen. Ook al zou ze gebruik maken van vloed en eb, waardoor de schelp de helft van de tijd

boven water ligt, zou ze niet genoeg zuurstof in haar schelp kunnen bewaren voor 6 uur.

Blijkbaar kunnen godinnen dus overleven zonder zuurstof. Maar goden kunnen natuurlijk ook,

schaars gekleed, op wolken zitten waar de temperatuur −10 ℃ is…

Het paard van Marcus Curtius Zoals Marcus Curtius had bewezen was het grootste goed van Rome

inderdaad moed, alleen… Het paard zou daar toch weinig

boodschap aan hebben gegeven? Tenzij dit een enorm

vaderlandslievend paard is, zou deze simpelweg hebben geweigerd

te springen, toch?

Paarden zijn, en waren, getemde hoefdieren met de naam Equus

ferus caballus. Ze waren zo getemd dat ze de berijder er niet af

zouden gooien en zouden gehoorzamen welke kant op te gaan.

Om paarden te laten springen an sich krijgen zij tegenwoordig een

opleiding tot springpaard. Dit betekent niet meteen dat paarden

zonder deze training niet durven te springen, maar springpaarden

worden wel getraind grotere hindernissen te kunnen overkomen.

Let wel dat zij vaak zullen weigeren als hier consequenties aan

hangen zoals verwonding of in dit geval de dood. Door hun instinct

stoppen zij om zich te kunnen redden. Dat wordt vaak gezien in

paardspringsport. Als een paard niet over een hindernis wil, remt deze af of wijkt uit.

Een paard zal dus, als hij in volle galop naar een muur wordt gestuurd, niet er dom tegenaan botsen,

maar simpelweg afremmen of uitwijken. Hetzelfde geldt voor een kloof. Als een paard ernaartoe

wordt gestuurd, zal deze waarschijnlijk uitwijken, afremmen of desnoods er overheen springen. Een

goede vergelijking is dat springpaarden over de obstakels heen springen, ze storten zich er niet

moedwillig in. Ook niet voor de eerste keer.

Dus óf ze hadden vrij tamme en hersendode paarden gekweekt, óf het paard had kleppen op om de

val niet te hoeven zien, – wat volgens het plaatje niet van toepassing is – óf het paard zou

meegesleurd zijn – wat ook niet het geval is. In ieder geval is dit een bijzonder tafereel, ook in

paardenland (Net zoals het veranderen van kleur van het paard in elk schilderij).

Het beeld van Laocoön en de slangen Bij het beeld van de Trojaanse priester zien we hem en zijn

zonen worden gewurgd door enorme slangen. Laten we

kijken welke slangen dit mogelijk zijn.

Als we aannemen dat Laocoön zelf 1.6 meter lang was, zal

de langste slang ongeveer dezelfde lengte hebben of

groter, afgaand op het beeld. Met de tijd is de mens steeds

groter geworden, dus kunnen we veilig aannemen dat, als

Laocoön gemiddelde lengte was, een stuk kleiner was dan

de gemiddelde lengte vandaag de dag in Turkije,

bedragende 1.76 meter.

Goed, wat weten we verder van de slangen? Het zijn

waarschijnlijk wurgslangen. Hoewel het feit dat een van de

slangen in de zij van Laocoön bijt, zijn dit duidelijk geen

gifslangen. Het gedrag van gifslangen komt vaak neer op het bijten van het slachtoffer, en daarna

afstand houden. Gifslangen wachten tot het slachtoffer dood is, en soms nog langer.

Wurgslangen daarentegen vertonen wel het gedrag typerend voor dit beeld. Wurgslangen blokkeren

de bloedsomloop, of soms ook de luchtpijp, waardoor het bloed geen zuurstof en energie naar de

spieren kan brengen. Sommige spieren sterven snel af, anderen kunnen nog door. Maar feit is dat

het slachtoffer steeds verder fysiek wordt verzwakt. Om dit te doen moeten wurgslangen zich

continu op het slagveld begeven, terwijl voor gifslangen een enkele beet volstaat. Het klopt ook met

de lengte van de slangen. Wurgslangen zijn over het algemeen veel groter en gifslangen van deze

afmetingen kom je waarschijnlijk nooit tegen.

Een enkel probleem: in Europa komen dusdanig grote slangen niet voor. Waar kwamen ze vandaan?

De mythe vertelt dat ze door Poseidon of door Athene werden gestuurd, vanuit de zee.

En dat is een redelijk probleem. In de middellandse zee leven namelijk niet zulke grote slangen.

Zeeslangen beperken zich voornamelijk tot Azië en Australië. Ook de meeste grote slangen van het

land leven in Brazilië en andere delen van Zuid-Amerika. De Boa Constrictor en de Anaconda zijn al

van de lijst. In Rusland leven nauwelijks slangen, dus dat kunnen we afstrepen. In het Midden-Oosten

is het vaak te droog voor grote reptielen. Afrika?

De dichtstbijzijnde slang die aan bijna alle eisen voldoet is de Afrikaanse Python. Behalve betreft

topografie is dit de aannemelijkste kandidaat. De slang is ongeveer 2 meter en een wurgslang. Hij

leeft alleen in Afrika. Dus zou deze of over land in Afrika en daarna via de middellandse zee moeten

gaan. Feit is alleen dat Pythons niet zwemmen. Bovendien leeft de Python in het oerwoud, en zou

deze dus een lange tocht door de Sahara moeten maken, wat hij simpelweg niet overleeft.

Oftewel: Dergelijk grote slangen moeten wel door een god gemaakt zijn, want in de buurt zijn ze

verder niet te vinden.

Een Python

Cerberus Van Cerberus denken we al snel dat het simpelweg een mythisch wezen is. Een wezen met drie

hoofden kan toch niet mogelijk bestaan? Volgens mij is niets minder waar. Cerberus is wel een vrij

uniek verschijnsel in de biologie, maar het is zeker mogelijk.

Cerberus is volgens mij een Siamese drieling. Wij kennen vooral Siamese tweelingen, maar ook

drielingen zijn in theorie mogelijk. Siamese x-lingen delen hun lichaam met elkaar. Net zoals bij

mensen kan dit ook bij dieren (lees: honden) gebeuren.

Afhankelijk van waar de eitjes aan elkaar groeien krijgen ze een hoeveelheid armen, benen, en

hoofden. Vaak komen Siamese tweelingen dood ter wereld. Dit zal voor drielingen waarschijnlijk

alleen maar zwaarder wegen.

Waarschijnlijk was Cerberus dus een Siamese drieling, doodgeboren. Zo is hij ín de onderwereld

geboren, wat een band zou scheppen tussen de plek en het dier.

Hercules en de Stymphaliden De mythe van de Stymphaliden is vrij eigenaardig. Het zijn vogels, maar dan van koper. Kunnen zulke

vogels wel vliegen? Koper heeft namelijk een veel grotere dichtheid dan veren.

Volgens Wikipedia lijken ze in vorm en grote op kraanvogels, de

Grus Grus, maar dan dus van koper. Laten we eens kijken of dit

gevaarte zich wel van de grond kan krijgen. Hiervoor is wat

natuurkunde nodig.

We kunnen al wel een aanname doen: het kan niet. Het nadeel

van koperen veren is zo groot dat het beest zonder een

aandrijving niet van de grond komt.

De massa van de kraanvogel verhoudt zich met de dichtheid van

koper maal het volume van de kraanvogel:

𝑚 = 𝜌 𝑉

Het is alleen minder simpel dan het lijkt. Niet de hele vogel is gemaakt uit koper, maar alleen de

snavel, klauwen en veren.

De echte inhoud van een vogel zit in zijn midden, de kop en poten kunnen we verwaarlozen.

Volgens de Soortenbank is een kraanvogel ongeveer 115 cm lang. Hiervan schat ik 30% het echte

lichaam.

Vogels zijn vrij bolvormig opgebouwd, dus het volume van de kraanvogel wordt:

𝑉 =4

3𝜋𝑟3

𝑉 =4

3𝜋 × (115 × 30% ×

1

2)

3

= 21,5 𝑑𝑚3

Laten we nu aannemen dat de veren, klauwen en snavel samen 15% van dit volume zijn. De dichtheid

van koper is volgens binas 𝜌 = 8960 𝑘𝑔 𝑚−3 = 8,960 𝑘𝑔 𝑑𝑚−3

𝑚 = 8,96 × (21,5 × 15%) ≅ 28,9 𝑘𝑔

En dit is ongeveer zes keer zoveel als de normale massa van een kraanvogel voor enkel de veren

klauwen en snavel. Als we berekenen hoeveel meer kracht de kraanvogel nodig heeft om zich op te

tillen:

𝐹𝑍 = 𝑚 𝑔

𝐹𝑍 = 28,9 × 9,81 = 283,5 𝑁

En in totaal:

𝐹𝑧 = (5 + 28,5) × 9,81 = 332,5 𝑁

En deze kracht moet worden opgelost door zijn opwaartse kracht, die ook afneemt, omdat je met

koperen veren niet goed kan manouvreren in vergelijking met normale veren. Een koperen lichaam

was misschien nog waarschijnlijker geweest, want dan zouden de vleugels hun werk kunnen blijven

doen.

Afijn, deze Stymphallische vogels zitten voorlopig aan de grond.

Een kraanvogel

Conclusie Wat duidelijk was bij al deze onderzoeken was dat de dieren meer een symbool waren dan echt een

representatie van het daadwerkelijke dier. De wolf stond voor wildheid, de adelaars voor de macht

van Jupiter, en de slangen, Cerberus en de Stymphallische vogels voor gevaar en het kwaad. De

symbolische betekenis botst dan ook vaak met de werkelijkheid.

Verder werden vaak dieren menselijke eigenschappen toegeschreven. De wolf had een

moederinstinct voor andermans jongen, het paard was trouw aan Marcus Curtius en evenwel dapper

genoeg om in het gat te springen.

Dit laatste is zelfs terug te vinden bij de Stymphallische vogels. Waarschijnlijk is dit een personificatie

van soldaten, die met metalen kurassen en zwaarden vechten. Alleen hoeven soldaten niet te

vliegen, en het zit deze vogels flink in de weg.

De meeste van de toegeschreven menselijkheden kloppen niet met hoe deze dieren denken en doen.

Helaas kan dit vaak worden opgebroken met het argument dat “de goden het zo gewild hebben”.

Ook heel het onderzoek van Venus staat op losse schroeven als zij geen zuurstof nodig zou hebben,

en de oester slechts een korttijdig attribuut blijkt te zijn.

Natuurlijk hadden de goden het zo gewild dat de wolvin Romulus en Remus te drinken gaf, er op het

goede moment een groep adelaars overvliegt en de Trojaanse priester door exotische slangen werd

gewurgd. Maar als we alles zo bekijken wordt het leven wel erg saai.

Revisiefase Het is jammer dat ik in deze verschillende mythes niet veel gelijkenissen kon vinden. Ze waren steeds

onderdeel van net een ander verhaal. Voor de rest vond ik dit wel veel leuker om te doen dan wat de

meeste anderen hebben gedaan.

Een werkstuk maken over de Via Appia of een gebouw leek mij erg saai, daarom ben ik iets anders

gaan bedenken. Ik ben er achteraf blij mee dat ik dit gekozen heb. Ook het verenigen van

verschillende vakken (in dit geval biologie en natuurkunde) vind ik leuk.

Ik heb in principe niet iets speciaals met dieren, maar het schoot me binnen en ik wist al dat ik er

goede stukjes mee kon schrijven.

Logboek Maandag 17 April:

Romulus en Remus: de wolf, Laocoön en de slangen

Dinsdag 18 April:

Marcus Curtius, Cerberus

Woensdag 19 April:

Venus, Stymphallische vogels

Donderdag 20 April: Conclusie, Romulus en Remus: de adelaars.

Vrijdag 21 April:

Revisiefase, logboek

Volgend onderzoek: Zouden paarden net als kameleons van kleur kunnen veranderen?

Bibliografie Binas. (2016). Groningen: Noordhoff uitgevers.

Conjoined gray whales found in Baja, Calif. Lagoon. (2014, Januari 14). Seeker.

Gemiddelde lengte mens. (2012, Augustus 6). Opgehaald van Infonu: http://mens-en-

samenleving.infonu.nl/internationaal/99251-de-gemiddelde-lichaamslengte-per-land.html

Kraanvogel. (sd). Opgehaald van SoortenBank:

http://www.soortenbank.nl/soorten.php?soortengroep=vogels&record=Grus+grus

Livius, T. (10). Ab Urbe Condita. Rome.

Morris, H., & Clark, M. (sd). Kon Jonas in de vis overleven? Opgehaald van christiananswers:

http://christiananswers.net/dutch/q-eden/edn-t004d.html

Wat als je een koe niet melkt. (2014, Maart 5). Opgehaald van The milk story:

http://www.milkstory.nl/artikel/vraag-antwoord-wat-zou-er-gebeuren-als-men-koeien-niet-

meer-melkt

Wikipedia. (2014, November 10). Python. Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Python_(geslacht)

Wikipedia. (2016, Oktober 11). Kraanvogel. Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Kraanvogel_(vogel)

Wikipedia. (2016, November 18). Oester (weekdier). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Gewone_oester

Wikipedia. (2016, Juli 27). Prolactine. Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Prolactine

Wikipedia. (2017, April 1). Arend (roofvogel). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Arend_(roofvogel)

Wikipedia. (2017, Februari 9). Cerberus (Mythisch wezen). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Kerberos_(mythisch_wezen)

Wikipedia. (2017, Februari 11). Paard (dier). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Paard_(dier)

Wikipedia. (2017, Maart 14). Siamese tweeling. Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Siamese_tweeling

Wikipedia. (2017, Januari 28). Springen (paardensport). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Springen_(paardensport)

Wikipedia. (2017, Februari 12). Stymphaliden. Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Stymphaliden

Wikipedia. (2017, Maart 9). Wolf (dier). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Wolf#Zuid-Europa

Zoogdieren. (9, Februari 2017). Opgehaald van Wikipedia:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Zoogdieren#Verzorging_van_de_jongen