DIEREN BEGRAVENlib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/457/523/RUG01... · Dieren voor de doden ......
255
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Archeologie Academiejaar 2009 - 2010 DIEREN BEGRAVEN De praktijk van het begraven van volledige dieren en dierlijke resten in Mesopotamië vanaf de Ubaid tot de Neo-Babylonische periode toegelicht. Promotor: Prof. Dr. Ernie Haerinck Verhandeling tot het verkrijgen van de graad van Master in de Archeologie Door Evelyne Browaeys Stamnummer: 20055661
Transcript of DIEREN BEGRAVENlib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/457/523/RUG01... · Dieren voor de doden ......
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Vakgroep Archeologie
Academiejaar 2009 - 2010
DIEREN BEGRAVEN
De praktijk van het begraven van volledige dieren en
dierlijke resten in Mesopotamië vanaf de Ubaid tot de
Neo-Babylonische periode toegelicht.
Promotor: Prof. Dr. Ernie Haerinck
Verhandeling tot het verkrijgen van de graad van Master in de Archeologie
Door Evelyne Browaeys Stamnummer: 20055661
2
3
- Inhoudstafel - Inhoudstafel ............................................................................................................................... 3
Voorwoord ................................................................................................................................. 8
Dankwoord ................................................................................................................................ 9
Abstracts en trefwoorden ........................................................................................................ 10
1. Inleiding ............................................................................................................................... 12
1.1. Historiek van het onderzoek 12
1.2. Doel en Methodologie 14
2. Dierenbegravingen: geografische en chronologische situering ........................................... 16
2.1. Geografische situering 18
2.2. Historische situering 19
3. De archeologische resten ...................................................................................................... 24
3.1. Methodologie en presentatie van de sites 24
3.2. Presentatie van de contexten 28
3.2.1. Context 1: dierlijke resten in graven van mensen .................................................. 28
3.2.1.1. Diersoorten en toestand van het aangetroffen botmateriaal in Context 1 ...... 28
3.2.1.2. Volledige dieren in graven van mensen: presentatie ...................................... 36
Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ........................................................................... 37
Eridu (Bijlage A.6 & B.4) ......................................................................................... 38
Halawa (Bijlage A.7 & B.5) ..................................................................................... 39
Isin (Bijlage A.8 & B.6) ............................................................................................ 41
Khafajah (Bijlage A.9 & B.7) ................................................................................... 41
Kish (Bijlage A.11 & B.9) ........................................................................................ 42
Nippur (Bijlage A. 14 & B.12) ................................................................................. 43
Tell Beydar (Bijlage A.19 & B.16) ........................................................................... 44
Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ........................................................................... 45
Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20) ........................................................................ 45
Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) ............................................................................. 47
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) .................................................................................... 48
Ur (Bijlage A.28 & B.24) ......................................................................................... 48
3.2.1.3. Delen van dieren in graven van mensen ......................................................... 50
Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ............................................................................ 51
4
Ahmad al-Hattu (Bijlage A.2) .................................................................................. 53
Assur (Bijlage A.4 & B.2) ......................................................................................... 53
Babylon (Bijlage A.5 & B.3) .................................................................................... 53
Eridu (Bijlage A.6 & B.4) ......................................................................................... 54
Halawa (Bijlage A.7 & B.5) ..................................................................................... 55
Khafajah (Bijlage A.9 & B.7) ................................................................................... 56
Kish (Bijlage A.11 & B.9) ........................................................................................ 57
Mari (Bijlage A.12 & B.10) ...................................................................................... 57
Nippur (Bijlage A.14 & B.12) .................................................................................. 58
Tawi (Bijlage A.16 & B.13) ...................................................................................... 58
Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20) ........................................................................ 59
Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) ............................................................................. 59
Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) ............................................................................... 60
Tell Karrana 3 (Bijlage A.22 & B.19) ...................................................................... 61
Tepe Gawra (Bijlage A.26 & B.22) .......................................................................... 61
Ur (Bijlage A.28 & B.24) ......................................................................................... 62
Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ..................................................................................... 63
Wreide (Bijlage A.30 & B.26) .................................................................................. 64
3.2.2. Context 2: apart begraven dieren .......................................................................... 64
3.2.2.1. Diersoorten en toestand van de dieren in Context 2 ................................ 64
3.2.2.2. Volledige dierenbegravingen: Presentatie ............................................... 68
Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1) ............................................................................ 68
Nimrud (Bijlage A.13 & B.11) ................................................................................. 70
Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) ............................................................................... 70
Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ........................................................................... 72
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) .................................................................................... 73
Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ..................................................................................... 74
3.2.2.3. Begraving van delen van dieren: beschrijving ......................................... 75
Nimrud (Bijlage A.13 & B.11) ................................................................................. 75
Tell al Rimah (Bijlage A.18 & B.15) ........................................................................ 75
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23) .................................................................................... 75
Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ..................................................................................... 76
4. Geschreven bronnen ............................................................................................................. 78
4.1. Dieren in de dodenwereld 78
5
4.1.1. De Mesopotamische visie op de dodenwereld ........................................................ 78
4.1.2. De funeraire rituelen .............................................................................................. 79
4.1.3. Kispum .................................................................................................................... 79
4.1.4. Dieren voor de doden ............................................................................................ 81
4.1.4.1. De dood van Urnamma ................................................................................... 81
4.1.4.2. Grafgiften voor Nin-e-ni-še ............................................................................. 82
4.1.4.3. Vlees voor een mausoleum .............................................................................. 82
4.1.4.3. Grafgiften voor Bilalla en zijn vrouw Lalla .................................................... 83
4.2. Dieren in de wereld van de levenden 84
4.2.1.Inzegening van het huis van Annabu ....................................................................... 84
4.2.2. De positieve en negatieve bijklank van de hond .................................................... 84
4.2.3. De prijs en status van paardachtigen ..................................................................... 85
4.3. Dieren in de magisch-religieuze Mesopotamische wereld 85
4.3.1. Geestelijke dieren ................................................................................................... 85
4.3.2. Dieren als communicatiemiddel ............................................................................. 85
4.3.3. Dieren van de goden .............................................................................................. 85
4.3.4. Voedsel voor de goden ........................................................................................... 86
4.3.5. Absorptie van het kwaad ........................................................................................ 86
4.3.6. Ontvluchten van het lot: vervangoffers .................................................................. 87
5. Analyse en interpretatie ........................................................................................................ 90
5.1. Analyse van de gegevens 90
5.1.1. Diersoorten en de kenmerken van begraven dieren (leeftijd, geslacht, delen) ...... 91
Schapen en geiten ......................................................................................................... 91
Rund ............................................................................................................................. 92
Varken .......................................................................................................................... 93
Hond ............................................................................................................................. 93
Vis ................................................................................................................................. 93
Vogels ........................................................................................................................... 94
Gazelle .......................................................................................................................... 94
Schildpad ...................................................................................................................... 94
Ratten / muizen / vleermuizen ....................................................................................... 95
5.1.2. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen (Context1) .... 96
5.1.2.1. Positie van het dierlijk botmateriaal in graven van mensen ........................... 96
De positie van dierlijke resten in graven van mensen .............................................. 96
6
De positie van dierlijke resten in graven van mensen: geografisch –chronologisch
.................................................................................................................................. 97
De positie van volledige dieren in graven van mensen ............................................ 98
De positie van volledige dieren in graven van mensen: geografisch-chronologisch
.................................................................................................................................. 99
5.1.2.2. Relatie met de mens ......................................................................................... 99
Dierlijke resten in graven van mensen ..................................................................... 99
Dierlijke resten in graven van mensen: geografisch -chronologisch .................... 100
Volledige dieren in graven van mensen ................................................................. 100
5.1.2.3. Relatie met de overige grafgiften in het graf ................................................. 100
5.1.3. Apart begraven dieren (Context 2) ....................................................................... 102
Bij tempels .............................................................................................................. 102
Bij paleizen ............................................................................................................. 102
Bij woonhuizen ....................................................................................................... 103
In de nabijheid van mensengraven ......................................................................... 103
5.2. Interpretatie van de gegevens 104
5.2.1. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen .................... 104
5.2.1.1. Intrusie .......................................................................................................... 104
5.2.1.2. Voedsel .......................................................................................................... 104
5.2.1.3. Grafgift (andere betekenis dan voedsel) ....................................................... 108
Als object van de overledene zelf ........................................................................... 108
Beroep .................................................................................................................... 108
Trekdieren .............................................................................................................. 108
Geschenken voor de goden ..................................................................................... 109
5.2.1.4. Rituelen .......................................................................................................... 110
5.2.2. De praktijk van het apart begraven van dieren .................................................... 111
5.2.2.3. Invloed van religie ......................................................................................... 111
5.2.2.4. Funderingoffers ............................................................................................. 112
5.2.2.5. Magisch rituelen ............................................................................................ 113
5.3. Conclusie 114
Besluit ..................................................................................................................................... 116
Verklarende woordenlijst ....................................................................................................... 117
Bibliografie ............................................................................................................................. 118
Figuren ................................................................................................................................... 138
7
Bijlage A ................................................................................................................................ 151
Bijlage B ................................................................................................................................. 197
8
- Voorwoord -
Deze Masterproef combineert twee zaken die mij nauw aan het hart liggen: Archeologie van
het Nabije Oosten en de dierenwereld. De relatie tussen mens en dier - zowel economisch als
sociaal - vormt een boeiend onderzoeksonderwerp in elke cultuur. Vanuit een uitgesproken
interesse in de culturen van het Nabije Oosten werd ervoor gekozen de focus van dit
onderzoek op de Mesopotamische wereld te vestigen. De nadruk ligt op een meer sociaal
aspect van de omgang van de Mesopotamiër met dieren; meerbepaald zijn omgang met dieren
in de dood. Deze thematiek wordt met name behandeld vanuit het standpunt van begraven
dierlijke resten. Het onderzoek richt zich specifiek op de intentioneel door de mens begraven
dieren of resten van dieren en tracht via studie van de rechtstreekse en onrechtstreekse
context, aangevuld met een studie van het beschikbare literaire bronmateriaal omtrent dit
onderwerp, kennis te nemen van deze handeling, ze te interpreteren en te verklaren. Dit
onderzoek wil vooral nagaan om welke redenen de Mesopotamiër zowel volledige dieren als
delen van dieren begroef.
9
- Dankwoord -
Mijn dank gaat uit naar de promotor van deze Masterproef, Prof. Dr. Ernie Haerinck, die mij
begeleidde bij de keuze en uitwerking van het onderwerp. Dankzij hem kon ik mij verdiepen
in een onderwerp dat me boeit en raakt. Ook wil ik Prof. Dr. Michel Tanret bedanken voor
zijn behulpzaamheid in verband met het hoofdstuk over de tekstuele bronnen, die aan het
onderwerp van deze Masterproef kunnen gelinkt worden. Niet in het minst wil ik ook mijn
ouders en vriend bedanken om mij te steunen tijdens het schrijfproces.
10
- Abstracts en trefwoorden -
Abstract: This dissertation discusses the practice of animal burial in Ancient Mesopotamia –
today’s Iraq and North-Eastern Syria – between the Ubaid period and the Neo-Babylonian
period ( ± 6200 – 500 BC). Based on an inventory of some 6628 graves, spread out over 30
sites, the intentional burying of animals and animal remains – whether or not associated with
human burials – is analysed on different levels. First, in search for geographical and
chronological patterns, aspects like species, gender and age of these animal(s) (remains) are
studied and their relationships with other burial goods and the associated human remains are
analysed. Second, the available literary evidence regarding animal burial rituals and the place
of animals in the world of the dead is reviewed in order to try to unravel the Mesopotamian
way of thinking. The main aim of this dissertation is then twofold: on the one hand it tries to
determine if the practice of animal burial was a common phenomenon in Ancient
Mesopotamia through time and place; on the other hand it seeks to unravel the different
underlying reasons for burying these animals separately or associated with human remains. In
this way, this study wants to shed light on a previously often neglected aspect of the
Mesopotamian funerary archaeology and provide some kind of preliminary response
regarding this practice.
Key words: Ancient Mesopotamia, Funerary Archaeology, Animal burial, Food for the dead,
Kispum,
11
Résumé: Ce mémoire forme une discussion concernant la pratique de l’enterrement des
animaux dans l’Ancienne Mésopotamie – aujourd’hui l’Iraq et la Syrie du Nord-Est – entre la
période d’Obeid et la période Néo-Babylonienne (± 6200 – 500 BC). Basé sur un inventaire
d’environ 6628 tombes, divisées entre 30 sites, l’enterrement intentionnel des animaux et les
restes d’animaux – associés ou ne pas associés à des enterrements humains – est analysé sur
différents niveaux. Premièrement, en cherchant des patrons géographiques et chronologiques,
des aspects comme l’espèce, le sexe et l’âge de ces animaux/restes d’animaux sont étudiés et
ses relations avec les restes humains et les autres objets dans les tombes sont analysées.
Deuxièmement, les textes connus concernant les rituels de l’enterrement des animaux et la
position de l’animal dans le monde des morts sont étudiés pour pouvoir découvrir la pensée
Mésopotamienne. Ce mémoire alors a deux buts principaux: d’une part on essaie de
déterminer si la pratique de l’enterrement des animaux était un phénomène commun dans
l’Ancienne Mésopotamie à travers le temps et la place; d’autre part on veut découvrir les
différentes raisons sous-jacentes des ces enterrements d’animaux, séparés ou associés à des
restes humains. Cette étude expose alors un aspect de l’archéologie funéraire
Mésopotamienne souvent négligé dans le passé, et veut offrir une sorte de réponse
préliminaire concernant cette pratique.
Mots clefs: l’Ancienne Mésopotamie, Archéologie Funéraire, l’Enterrement des Animaux, de
la Nourriture pour les Morts, Kispum
12
1. Inleiding
1.1. Historiek van het onderzoek
Begraven dieren spreken tot de verbeelding. Wanneer archeologen in het graf van een persoon
ook het skelet van een dier aantreffen, ontstaan vaak enthousiaste theorieën over de speciale
band tussen die persoon en dat dier.1 Eén van de meest befaamde voorbeelden uit het Oude
Nabije Oosten op dit vlak is graf H. 104 uit Ain Mallaha (Eynan, huidig Israel), dat dateert uit
het Natufiaan. In dit graf ligt de hand van de overledene (een persoon op leeftijd) op het hoofd
van een jong hondje (Valla & Davies 1978, p.608). Deze ontdekking wordt door vele auteurs
beschouwd als het oudste bewijs van de speciale band tussen mens en hond en werd ook vaak
in discussies rond de domesticatie van de hond aangehaald.2 Deze zogenaamde “speciale
band” tussen mensen en dieren wordt vaak als hoofdreden voor het begraven van een dier (al
dan niet bij een mens) naar voren geschoven. Antropoloog Darcy F. Morey wijdde een
volledig artikel aan de bespreking van de sociale band tussen de mens en de hond aan de hand
van een exhaustieve lijst van hondenbegravingen uit de gehele wereld.3 Volgens Morey werd
geen enkele andere diersoort zo vaak begraven - ritueel weggedaan zoals hij het zelf verwoord
- dan de hond (Morey 2006, p.158). Twee beroemde voorbeelden uit het Oude Nabije Oosten
met betrekking tot honden spreken dit alleszins niet tegen. In Isin (Mesopotamië, het huidige
Irak) werden 33 hondengraven van rond 1000 v.Chr. ontdekt in de nabijheid van de tempel
van Gula en in Ashkelon (Israel) werd een heus grafveld met meer dan 800 hondengraven uit
de Perzische periode ontdekt. Deze gevallen werden uiteraard aan grondig onderzoek
1 Denk bijvoorbeeld maar aan het artikel “Worthy is the Lamb: a Double Burial at Neolithic Ҫatalhöyük (Turkey)” van N. Russel en B.S. Düring (2006) over de begraving van een lammetje bij een man in het Neolithische Ҫatalhöyük. Het lammetje wordt door Russel en Düring geïnterpreteerd als het geliefde dier van de man, die door de aanwezigheid van het lammetje als schaapherder geïdentificeerd werd. Aangezien dit volgens Russel & Düring een dier was waarmee hij een bijzondere band had opgebouwd, kon het niet ontbreken in zijn graf (Russel & Düring 2006, p.81-82). Ook in “One woman and her dog: an Umm an-Nar example from the United Arab Emirates” van S. Blau en M. Beech (1999) wordt dergelijke hypothese naar voor gesteld. Het volledige skelet van de hond die in het Umm an-Nar type graf Unar 2 (23100-2100 v.Chr.) in het emiraat Ras al-Khaimah bij het skelet van een vrouw werd gevonden is volgens de auteurs waarschijnlijk een bewijs van het feit dat honden een belangrijke rol speelden in deze cultuur. De auteurs denken hierbij aan een rol als jachthond, een belangrijke functie waardoor het dier zelfs werd opgenomen in de familie. De hond die bij de vrouw werd begraven, kan geïnterpreteerd worden als dergelijk ‘familiedier’ en was volgens de auteurs waarschijnlijk een trouwe gezel waarmee de vrouw in kwestie een nauwe relatie had (Blau & Beech 1999, p.41). 2 Zie hiervoor onder andere: Valla F.R. (1977), Valla F.R. & Davis S.J.M. (1978), Dayan T. (1994) en Tchernov E. & Valla F.F. (1997). 3 Zie: Morey D.F. (2006).
13
onderworpen.4 Omwille van de uitzonderlijke aantallen dieren die er begraven lagen, kregen
beide ontdekkingen veel aandacht en vormen ze een vaak vermeld en besproken onderwerp.
In maart 2000 werd aan de Universiteit van Luik een studiedag gehouden omtrent het
begraven van dieren. Op deze studiedag werden concepten in verband met dierenbegravingen
en allerlei gebruiken en praktijken uit de hele wereld, van het verre verleden tot op heden,
behandeld. De rol van dieren in de funeraire cultus werd er uitvoerig besproken, maar de rol
van dieren in de funeraire cultus van Mesopotamië kwam er niet aan bod.5 Dierenbegravingen
worden vaak aangehaald in publicaties over natuurwetenschappen in de archeologie en
meerbepaald over archeozoölogie. Een volledig handboek met betrekking tot de funeraire
archeozoölogie werd geschreven door Patrice Méniel (2008). Dit boek focust zich echter
vooral op de Europese Ijzertijd. Dergelijke publicatie met betrekking tot Mesopotamië is tot
op heden nog niet voorhanden.6 In het algemeen werd dit onderwerp bij de archeologie van
Mesopotamië slechts sporadisch behandeld, wanneer specifieke ontdekkingen werden gedaan.
De bovenvermelde hondengraven van Isin zijn hierop een uitzondering en lokten dan wel
weer een grote interesse uit in de archeologische wereld. In oude publicaties over opgravingen
van Mesopotamische sites kreeg dierlijk botmateriaal in graven nauwelijks aandacht.7 In de
meer recentere publicaties (vanaf de jaren 1970) werd hieraan meer aandacht besteed.8
Een allesomvattende studie over dierengraven te Mesopotamië, een studie die zowel de
dierengraven als de aanwezigheid van dieren en dierlijke resten in graven onderzoekt over een
grote tijdsperiode, werd tot op heden nog niet aangevat. Enkel Juris Zarins onderzocht in
geheel Mesopotamië op een vrij consequente manier graven van mensen waarin ook
paardachtigen werden begraven.9 Emmanuelle Vila wijdde in haar boek “l’Exploitation des
animaux en Mésopotamie aux IVe et IIIe millénaires avant J.-C.” een hoofdstuk aan graven
van dieren uit het vierde en derde millennium v.Chr. te Mesopotamië en is daarmee ongeveer
4 Relevante artikels omtrent de hondenbegravingen van Isin: Boessneck J. (1977), Shaffer A. (1974), Livingstone A. (1988). Relevante artikels omtrent de hondenbegravingen te Ashkelon: Stager L.E. (1991), Wapnish P. & Hesse B. (1993). 5 Er is een publicatie van deze studiedag beschikbaar: Bodson L. (ed.) (2001). 6 In Vila (1998) wordt wel ingegaan op de relatie tussen mens en dier in het vierde en derde millennium v.Chr. te Mesopotamië en is er een hoofdstuk over het begraven van dieren. 7 Bijvoorbeeld: Woolley C.L. & Hall H.R. (1927), Woolley C.L. (1934) (1955) (1962), Reuther O. (1926). 8 Bijvoorbeeld: Boessneck J. (1977a) (1977b) (1995), Boessneck J. & Kokabi M. (1981) (1993), Boessneck J. & Von den Driesch A. & Steger U. (1984), Boessneck J. & Von den Driesch A. (1986), Boessneck J. & Ziegler R. 1987, Bökönyi S. (1978), Clutton-Brock J. & Burleigh R. (1978), Jean-Marie M. (1997), Von den Driesch A. (1981) (1986). 9 Zie: Zarins J. (1986).
14
de enige auteur die tracht een overzicht te geven van dit fenomeen.10 Aan diepgaande
interpretaties waagt Vila zich echter niet. Wel komt ze tot het besluit dat er een onderscheid
moet gemaakt worden tussen twee types resten van dieren in graven: voedseloffers en dieren
die niet als voedseloffer werden meegegeven (Vila 1998, p.149).
1.2. Doel en Methodologie
Om een beeld te krijgen op de praktijk van het begraven van dieren in de Mesopotamische
wereld werd een steekproef gehouden bij 30 sites, die zowel geografisch als chronologisch
een goede spreiding vertonen. Eerst werden zoveel mogelijk gepubliceerde graven van
mensen van deze sites in de beschikbare opgravingsverslagen opgespoord en onderzocht op
de aanwezigheid van dierlijke resten; om te achterhalen of het meegeven van dierlijke resten
of volledige dieren in graven van mensen al dan niet een vaak voorkomend gegeven is bij de
uitgekozen sites. Door een groot aantal graven te onderzoeken - die verspreid lagen binnen het
geografische gesitueerde gebied en de historisch afgebakende tijdsperiode - werd een stevige
basis verkregen, waardoor het mogelijk was geografische of chronologische tendensen op te
sporen. Van deze 30 sites werden alle graven waarin zich dierlijke restn bevonden,
samengebracht in Bijlage B. Aan de hand van de informatie uit deze bijlage werden
verscheidene aspecten onderzocht. Er werd onderzocht welke diersoorten in de graven werden
meegegeven, hoe deze resten in het graf werden geplaatst en of er een verband is tussen de
dierlijke resten en enerzijds de menselijke resten en anderzijds de overige grafgiften. Er werd
hierbij een onderscheid gemaakt tussen het meegeven van delen van dieren en volledige
dieren aan overledenen. In de opgravingsverslagen werd ook gezocht naar dieren of dierlijke
resten die apart werden begraven. Bij deze categorie was het vooral belangrijk om de
aanwezigheid te attesteren. Alle informatie over de aangetroffen casussen werd eveneens in
Bijlage B samengebracht. Ook bij deze contexten werd nagegaan of er bepaalde tendensen
konden worden achterhaald. Niet alleen de archeologische vondsten werden onderzocht, ook
het beschikbare literaire bronmateriaal werd aan onderzoek onderworpen. Aangezien zelden11
teksten worden gelinkt aan de archeologisch geattesteerde resten, leek het aangewezen eens
grondig de literatuur door te nemen, op zoek naar vermeldingen van het begraven van dieren.
Teksten laten immers toe iets dieper in de gedachtewereld van de Mesopotamiër binnen te
dringen dan mogelijk is door onderzoek van de archeologische resten alleen. Bij dit 10 Zie het hoofdstuk: “Les animaux dans les sépultures” (p. 147-150) in: Vila E. (1998). 11 Voorbeelden waar teksten werden aangehaald ter ondersteuning van het archeologische materiaal zijn: Shaffer (1974), Zarins (1986) en Livingstone (1988).
15
onderwerp leek dit ook aangewezen, om te achterhalen of het begraven van dieren meer dan
een louter functionele handeling was.12 Er werd dus nagegaan of de beschikbare teksten een
dieper inzicht in dit onderwerp gaven, en of deze gelinkt konden worden aan de begravingen
van dieren uit deze steekproef. Het archeologische en literaire bronmateriaal werd zo goed als
mogelijk geanalyseerd en geïnterpreteerd om het wat, het hoe en het waarom van het
begraven van dieren en dierlijke resten in de Mesopotamische wereld te achterhalen. Bij de
aanvang van elk hoofdstuk wordt telkens dieper ingegaan op de specifiek gebruikte
methodologie.
12 Bijvoorbeeld het begraven van een kadaver om hygiënische redenen.
16
2. Dierenbegravingen: geografische en chronologische situering
Overal ter wereld werden dieren en dierlijke resten begraven - apart of in graven van mensen.
Uit het grotere Nabije Oosten zijn vele voorbeelden bekend. Egypte staat bekend om het
begraven van dieren en vooral het mummificeren van dieren.13 De Egyptenaar begroef dieren
apart of in graven van mensen. Allerlei soorten dieren (hond, schaap, geit, rund, gazelle,
vogel, varken, paardachtige, leeuw, olifant, krokodil, baviaan, ...) werden al dan niet
gemummificeerd begraven. De Egyptenaar staat echter vooral bekend om het mummificeren 13Nergens werden meer dieren ritueel begraven dan in Egypte. De oudste begravingen van dieren dateren uit de Pre-Dynastische periode. Diane Victoria Flores (2003) maakte een uitgebreide studie van dierenbegravingen in deze periode. In Mostagedda, Deir Tasa en Badari werden begravingen van schapen, geiten, honden en runderen aan de Badari-cultuur gelinkt. In Maadi, Heliopolis en Wadi Digla, waar de Maadi-cultuur werd vastgesteld, werden vooral geitenbegravingen aangetroffen. Ook in Nubië werden toen dieren begraven. In Shellal, Bahan, Risqalla, Kubanieh, Shem Nishei, Gerf Husein en Meris werden graven van dieren gevonden uit de tijd van de A-cultuur. Hier gaat het vooral om graven van honden, maar er werden ook graven van geiten, schapen en runderen aangetroffen. In Naqa Wadi en Qustul werden uit deze periode dierenbegravingen in de nabijheid van elitegraven gevonden. Volledige skeletten van dieren werden ook aangetroffen in graven van mensen. In Mostagedda en Matmar werden gazelles bij mensen begraven tijdens de Badari-periode. Ook in de Naqada-cultuur werden deze praktijken uitgevoerd. In Harageh, Mostagedda, Matmar, Naga ed Der, Mahasna H, Abadiyeh B, Naqa el-Hai, Naqada en Armant werden vooral honden en gazelles bij de overledene in het graf begraven. Vaak ook werden in graven van de elite meerdere dieren meegegeven. Het gaat dan om de gewone dieren zoals honden en geiten, maar ook om exotische diersoorten. In Hierakonpolis werden naast honden ook bavianen, een wilde kat en zelfs een jonge olifant in de tombes van de elite begraven. In de Pre-Dynastische periode werden dieren apart begraven, maar vaak in de nabijheid van of tussen graven van mensen; in de Maadi-cultuur van Beneden-Egypte en in de A-cultuur te Nubië. Dieren werden ook in de graven van mensen begraven in de Naqada-cultuur van Boven-Egypte. In de Badari-cultuur werden dieren zowel apart als bij mensen begraven. Overal werden voedselresten aangetroffen. Vaak werden de kop of de poten van een dier meegegeven, soms werden ook enkele ribben teruggevonden. De dieren die hiervoor werden gebruikt waren gazelle, schaap, geit, rund, vogel en soms varken (Flores 2003, p.23-114). In de Eerste Dynastie werd te Abydos een gazelle in een graf meegegeven. Ook toen werden in de graven van de elite exotische dieren meegegeven. In de tombe van Aha, de eerste koning van de Eerste Dynastie, werden de skeletten van 7 leeuwen aangetroffen. In Memphis, Helwan, Tarkhan, Saqqara en Abusir werden ook dieren begraven in de tombes van de elites. Het waren meestal dieren met een hoge status. In Helwan werden drie keer 3 ezels aangetroffen in graven. Ook in Abusir en Tarkhan werden ezels in de tombes meegegeven en in een mastaba te Tarkhan werd ook een eend gevonden (Flores 2003, p.60-61). In een mastaba te Balat uit de Zesde Dynstie werd een hond begraven (Flores 2003, p.61). Sir Flinders Petrie vond in de tombe van Tarkhan drie skeletten van ezels. Een radiocarbondatering van 4390 ±130 BP werd voor deze ezels vastgesteld (Clutton-Brock 1992, p.65). In latere graven werden ook paarden ontdekt. In de necropool van Soleb uit de 18de dynastie werd een hengst gevonden. De begraving van het dier werd gedateerd tussen 1580 en 1350 v.Chr. Ook bij de tombe van Sen Mut in Thebe werd een paard ontdekt. De merrie werd begraven met het zadel om en kreeg zelfs een eigen kist. Dit dier werd tussen 1430 en 1400 v.Chr. begraven. Het was waarschijnlijk een zeer gewaardeerd rijdier (Clutton-Brock 1992, p.83). Vooral in het Nieuwe Rijk werden veel dieren gedood, gemummificeerd en in tombes geplaatst. Vaak ondergingen katten dit leed, maar ook runderen, vogels en krokodillen werden op deze manier bewaard (Gilbert 2002, p.8). In de 8ste eeuw v.Chr. werden te Kush paarden begraven bij de tombe van Piye in El kurru (Heidorn 1997, p.106). Ook in de Hellenistisch-Perzische periode werden vele dieren - onder andere honden - gemummificeerd en begraven (Göhde 1998, p.13). In de tombe van Maia in de Bubasteion necropolis van Saqqara, een plaats gewijd aan de kat-godin Bastet of Bubastis, werd een leeuw gevonden. De tombe dateert uit het Nieuwe Rijk (rond 1430 v.Chr.), maar de leeuw bleek bij de latere Bubasteion necropolis te horen. Het was een mannelijk gemummificeerd dier. Er werden trouwens wel meer gemummificeerde katten in deze tombe teruggevonden (Callou, Samzun, Zivie 2004, p.211-212). De kattenbegraafplaats te Bubastis is één van de belangrijkste kattenbegraafplaatsen van Egypte. Maar het was vooral tijdens de Ptolemaïsche periode dat de populariteit van de kat een hoogtepunt bereikte (Filer 1995, p.38).
17
van katten, die gelinkt werden aan de godin Bastet. Op het Arabisch Schiereiland werden
naast schapen, geiten en honden ook zeeschildpadden (Ras al-Hamra), slangen (Qalat al-
Bahrein) en dromedarissen (Mleiha) begraven.14 Ook uit de Levant15, Anatolië16, Syrië17 en
Iran18 zijn dierenbegravingen bekend.
14 Op het Arabisch Schiereiland werden enkele opmerkelijke vondsten van dierenbegravingen gedaan. In graven te Ras al-Hamra uit het vierde millennium v.Chr. werden vele resten van zeeschildpadden (Chelonia mydas) aangetroffen. Resten van deze dieren werden op meerdere sites in het Arabisch Schiereiland aangetroffen (Abu Khamis, Ras az-Zor), maar te Ras al-Hamra werden meer resten van deze dieren in graven gevonden dan van bijvoorbeeld schapen of geiten. Soms was de kop van het dier naast het hoofd van de overledene geplaatst. Potts vermoed dat dit dier voor de inwoners van Ras al-Hamra een belangrijke betekenis had (Frazier 2003, p.3). Andere dierlijke resten die in de graven werden aangetroffen (resten van hond, dolfijn en enkele andere grote zeezoogdieren) werden geïnterpreteerd als resten van een funeraire maaltijd. Ook in graven te Bahrein uit het derde en tweede millennium v.Chr. werden resten van dieren aangetroffen. In deze graven werden vooral beenderen van schapen en geiten teruggevonden. De beenderen vertoonden snijsporen en werden daarom geïnterpreteerd als resten van voedsel dat werd meegegeven in het graf. In een tombe uit de Umm an-Nar periode (2300-2100 v.Chr.) in Unar 2 in het emiraat Ras al-Khaimah werd het skelet van een volwassen hond aangetroffen. De hond werd in de nabijheid van een skelet van een vrouw gevonden. Het is het oudste voorbeeld van een begraving van een volledig dier in een tombe uit de Umm an-Nar periode. In een tombe te Tell Abraq uit deze periode werden resten van een hond gevonden, maar hier gaat het enkel om tanden van het dier. De hond uit Unar 2 werd duidelijk gerespecteerd en werd niet als voedsel in het graf geplaatst. Er wordt aangenomen dat het hier om een trouwe jachthond gaat. Het is immers geweten uit het etnografische record dat jachthonden als een deel van de familie werden beschouwd. Daarom zou het trouwe dier mee met zijn eigenaar werden begraven (Blau & Beech 1999, p.34-41). Te Bithnah, in het Emiraat Fujairah, werden grote putten uit de Ijzertijd II (eerste helft van het eerste millennium v.Chr.) aangetroffen met daarin dierenbeenderen. De beenderen werden geïnterpreteerd als resten van offers die misschien met rituelen in de naburige gebouwen te maken kunnen hebben. Meer dan 23 putten met dierenbeenderen werden aangetroffen. De beenderen zijn vooral afkomstig van jonge schapen en geiten. De meeste waren verbrand. De beenderen zijn waarschijnlijk afkomstig van banketten (Benoist 2007, p.40-46). In Qalat al-Bahrein werden slangenbegravingen uit het midden van het eerste millennium v.Chr. ontdekt (Benoist 2007, p.50). De skeletten van 32 slangen waren elk in een zak en daarna in een pot gedeponeerd en begraven in een paleis uit de late Dilmun periode. De begravingen maakten waarschijnlijk deel uit van een slangencultus, die elders op het Arabisch Schiereiland werd vastgesteld (Potts 2007, p.55-59). In Mleiha, in het Emiraat Sharjah, werden graven van kamelen (dromedarissen) aangetroffen die te dateren zijn tussen de tweede eeuw v.Chr. en de eerste eeuw n.Chr. In 2 gevallen werd een paard samen met een kameel begraven. De kamelen werden teruggevonden in een zittende positie, dezelfde positie die het dier ook vandaag de dag nog moet aannemen wanneer het geslacht wordt. Het is dus goed mogelijk dat de kamelen ter plekke gedood werden. De graven lagen in de buurt van graven van mensen. Er wordt verondersteld dat de kamelen bij hun meester in de buurt werden begraven als grafgift, als uiting van een hoge status of om de meester te dragen op zijn tocht naar het hiernamaals (al is dit enkel te linken aan een pre-Islamitische Arabische gedachte). Ook op andere plaatsten in de Verenigde Arabische Emiraten zoals in ed-Dur, Jebel Al-Buhais, Jebel Emaleh en Hafit werden begravingen van kamelen in de buurt van mensen aangetroffen. Ook te Bahrein, Qatar, Oman, Saudi Arabia en Yemen werden zulke begravingen gevonden (Mashkour 1997, p.725-735 en Jasim 1999, p.96-99 en Daems A. 2004, p.235). In Yemen, meerbepaald te Hadramawt, werden meerdere individuele graven van kamelen gevonden in de buurt van mensen. De dieren waren gemummificeerd en onthoofd (Ryckmans 1993, p.366) 15 De oudste begraving van een hond bij een mens werd in de Levant, te Eynan (Mallaha), gevonden en dateert uit het Natufiaan. Het skelet van een ouder persoon werd er samen met het skelet van een ongeveer 6 maanden oud dier van het Canis geslacht aangetroffen. De linkerhand van de persoon lag op het dier. Dit is voor vele onderzoekers het bewijs dat hier sprake is van een liefdevolle relatie tussenbeide. Daardoor wordt dit beschouwd als de eerste begraving van een “huisdier” bij z’n baasje. Het is dan ook een vaak besproken onderwerp in het debat over de domesticatie van de hond. In Eynan werden uit deze periode ook begravingen van hoorns van gazelles gevonden. Verder werden ook te Hayonim Terrace resten van honden in graven gevonden. Te el Wad werden resten van schilpad in een graf uit het Natufiaan aangetroffen en in Erq el Ahmar tanden van een paardachtige (Valla 1975, p.288 en Belfer-Cohen & Hovers 1992, p.466). In Basta werd een zwangere koe bij een volwassen man begraven. Het graf dateert uit het PPNB. Nog uit het PPNB dateert de begraving van een gazelle zonder kop te Kfar Hahoresh. In Tell Ain el-Kerkh werd een biggetje begraven in het graf van een kind.
18
2.1. Geografische situering
In samenspraak met promotor Prof. Dr. Ernie Haerinck werd besloten het Oude Mesopotamië
als onderwerp voor dit onderzoek te nemen. Het huidige Irak en het noordoostelijk deel van
het huidige Syrië zijn vandaag de dag de plaats waar resten van deze oude beschaving worden
teruggevonden. Het Oude Mesopotamië wordt ook wel eens het Tweestromenland of het land
tussen Eufraat en Tigris genoemd. Deze rivieren vormen dan ook grofweg de westelijke en
oostelijke grens van het voor dit onderzoek afgebakende gebied. De zuidelijke grens wordt
uiteraard door de Perzische Golf gevormd. De noordelijke grens van het onderzoeksgebied
valt ongeveer samen met de huidige grens tussen Syrië en Turkije. In totaal werden 30 sites
uit dit gebied intensief onderzocht (Fig.1).19 Er werd bij de keuze van deze sites gestreefd
naar een goede geografische spreiding, waarbij sites van zowel het zuiden als het noorden
vertegenwoordigd zijn.
In dit graf werden nog meer beenderen van dieren gevonden. Het dateert uit het Ceramisch Neolithicum (Russell & Düring 2006, p.80). 16 In Catalhöyük werd recent een graf van een man met daarin een lammetje opgegraven. Het graf dateert uit het Neolithicum. Aangezien de doden te Catalhöyük uit deze periode persoonlijke objecten meekregen als grafgift was dit lammetje mogelijks het bezit van de man. Volgens Russell en Düring was de man hoogstwaarschijnlijk een herder. Hij kreeg het lam misschien mee omdat hij er een goede band mee had. In Demirköy Höyük werd een begraving van een hond aangetroffen. In Cayönü werd een hond in het graf van een man gevonden. In Canhasan I werd het graf van twee honden onder een drempel gevonden (Russell & Düring 2006, p.80-81). In Yazilikaya werden in de buurt van de grafkamer van Tudhaliya IV resten van een biggetje onder een schaal aangetroffen. Zowel de schaal als het diertje bleken vastgenageld met bronzen nagels. Het werd door Hauptmann als een restant van een Hittietisch vervangoffer beschouwd. Het varken werd net zoals de hond bij de Hittieten als een onrein dier beschouwd (Hauptmann 1975, p.65-66). 17 In Ebla werden rituele begravingen van dieren onder een plein in de “Sacred Area” aangetroffen. Onder andere 3 windhonden werden er begraven. De poten van een schaap werden ook in een put op het plein aangetroffen. Nog een andere put, die vierkant van vorm was, bevatte de resten van een schedel van een man en een schedel van een schaap. In de kuil die afgelijnd was met wat stenen werden ook nog andere beenderen van dieren aangetroffen (Marchetti & Nigro 1997, p.29). In El Kown, werd een depot met daarin voornamelijk resten van tenminste 17 jonge gazelles aangetroffen. Het depot dateert uit de Uruk periode. Naast de beenderen van gazelles werden ook nog resten van schaap en geit, vrij veel aardewerk en menselijke resten aangetroffen. (Vila 1991, p.55). 18 In Susa werden zoals ook te Ur en te Kish zogenaamde koninklijke graven gevonden met daarin restanten van wagens. De wagens werden geassocieerd met runderen, maar in één graf werd wel een paardachtige ontdekt. Dit dier werd geïdentificeerd als een paard (Zarins 1986, p.168). Te Hajji Firuz Tepe werd in een graf van een volwassene uit de Vroege IJzertijd (1450-1150 v.Chr.) een hond mee begraven (Anthony 1984, p.35). In het koninklijk grafveld van Marlik Tepe werden 3 tombes uit de IJzertijd met daarin enkele tanden en beenderen van de nek van paarden gevonden (Negahban 1996, p.305) En ook te Hasanlu werd een graf ontdekt met daarin de resten van 4 paarden. Het graf dateert uit de 9de -8ste eeuw v.Chr. (Dyson 1965, p.208). Ook het vermelden waard is de traditie om dieren in graven van mensen te plaatsen in de Sapalli cultuur. De sites Sapalli, Djarkutan, Bustan en Molali leverden meer dan 2000 graven op bij archeologisch onderzoek. Strikt genomen liggen deze sites niet in Iran, maar in Zuid-Uzbekistan, in Noord-Bactrië. Op elke site werden dieren in graven aangetroffen en soms werden dieren ook apart begraven. Het gaat voornamelijk om schapen. De dierlijke resten worden geïnterpreteerd als offers voor de doden of als resten van voedseloffers (Ionesov 1984, p.31-52). 19 De kaart met aanduiding van de sites werd gemaakt met behulp van Google Earth.
19
2.2. Historische situering
Het fenomeen van het begraven van dieren werd onderzocht vanaf de Ubaid periode tot en
met de Neo-Babylonische periode. Tabel 1 toont in welke periode de in deze Masterproef
onderzochte contexten zich situeren. Het is niet de bedoeling om alle contexten exact te
dateren aan de hand van deze tabel; de exacte datering wordt immers telkens vermeld (indien
mogelijk) in Bijlage B bij elke context apart. Het is eerder de bedoeling een globaal (visueel)
beeld te verschaffen over het aantal onderzochte en het aantal relevante contexten per site, per
periode. In tabel 1 werd per periode telkens ook het aantal relevante contexten vermeld ten
opzichte van de onderzochte contexten. De procentuele verhoudingen werden erbij gezet. In
een voetnoot werden ook alle relevante contextnummers vermeld, zodat deze doorheen dit
onderzoek ten allen tijde kunnen gesitueerd worden in de tijd.
Tabel 1: Historische situering van de contexten per site. SITE CHRONOLOGIE
(0) 6200-4000 4000-3100
3100-2900
2900 – 2350 2350 – 2150 2100 – 2000
2000 - 1600 1600 -1500
1400 - 1100 1100 - 1000 1000–500 500 - 0
(1) Ubaid Uruk JN VD Akkadische periode
UR III
Oud- Babylonisch
Midden-Baylonisch
Neo-Babylonisch
VD I VD II
VD III
(2) Oud-Assyrisch
Midden-Assyrisch
Neo-Assyrisch
(3) Neo-Sumerische periode (2230-2006)
Isin-Larsa (2000-1800)
Kassitische periode Isin II (1160 – 1029)
(4) Ninivite V periode (2900-2500)
Mitanni periode (1600-1350)
(5) Chalcolithicum (5500 – 3000)
Vroege Bronstijd (3000-2000)
Midden Bronstijd
Late Bronstijd (1600-1200)
IJzertijd (1200- )
(1) Eridu 10/193 (5,2%)20
(1) Ur 2/49 (4,1%)21
46/1657 (2,8%)22 1/198 (0,5%)23
98
(3) 15 (1) Al-‘Ubaid 3 2 16 58 2 1 (1) Uruk 4 *24 2 2 1 6/43 (14%)25
*26
8/435 (1,8%)27 *28
(3) 1/7 (14,3%)29 10/26 (38,5%)30 1/7 (14,3%)31 (1) Shuruppak 2 49 8
20 Graven: 8, 10, 30, 34, 41, 91, 93, 106, 149, 185. 21 Graven: PFG/M, PFG/Q. 22 Graven: G21, 6,7,31,35, 55, 88, 144, 181, 188, 202, 203, 278, 317, 333, 343, 379, 382, 412, 468, PG580, 643, 709, 715, PG779, 780, PG789, PG800, 861, 962, PG1050, PG1054, 1133, 1178, 1183, PG1232, 1236, 1400, 1422, 1524, 1556, 1631, 1648, 1702, 1847, 1850. 23 Graf: LG39. 24 * Depot met resten van ezelin. 25 Graven: 15, 22, 23, 34, 50, 53. 26 * Depots: 23, 26, 28, 29, 30, 32, 34, 36, 38 en 25, 33, 35 (met daarin ook menselijke resten). 27 Graven: 156, 176, 177, 316, 348, 353, 384, 419. 28 * Skelet van een schaap. 29 Graf: 9. 30 Graven: 59, 60, 61, 66, 67, 68, 70, 72, 73, 76. 31 Graf: 84.
21
(1) Isin 1 2/5 (40%)32 6/26 (23,1%)33
2/7 (28,6)34
1 11/32 (34,4%)35
(3) 6 *36 (0) 11
*37
1/11 (9,1%)38
(1) Nippur 2/15 (13,3%)39 2/29 (6,9%)40
2 3/63 (4,8%)41
(2) 3/55 (5,5%)42 1/2(50%)43 (3) 1/33 (3%)44 27 (1) Abu
Salabikh 59/149
(39,6%)45 *
46
(1) Kish 4/138 (2,9%)47 1/150 (0,7%)48
4
(1) Babylon 4/197 (2%)49 (1) Tell ed Der 5 10/200 (5%)50
*51
(1) Khafajah 11 3/156 (1,9%)52
32 Graven: 30, 31. 33 Graven: 60, 61, 62, 114, 115, 116. 34 Graven: 52, 53a. 35 Graven: 45, 53, 57, 58, 59, 75, 76, 86, 87, 106, 107. 36 * 33 hondenbegravingen nabij de Gula-tempel. 37 * Hondengraf 38 Graf: 70. 39 Graven: Burial 14, Burial 16 (beide Vroeg Dynastisch IIIa – Akkadisch gedateerd). 40 Graven: Burial 654, Burial 78. 41 Graven: 1B168, 1B178, 1B206. 42 Graven: 1B227, 1B246, 1B269. 43 Graf: Burial 8. 44 Graf: 1B288. 45 Graven: 1, 2, 3, 4, 5, 12, 14, 15, 20, 22, 25, 26, 27, 28, 32, 33, 34, 37, 38, 41, 42, 44, 45, 48, 50, 51, 56, 59, 60, 62, 68, 69, 73, 74, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 98, 99, 111, 136, 158, 162, 197, 198, 234. 46 * Ezel in de Ash Tip. 47 Graven: 431, Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3. 48 Graf: 136. 49 Graven: 78, 129, 130, 136. 50 Graven: T.146, T. 62, T. 276, T. 261, T. 272, T. 245, T. 320, T. 204, graf zonder nr., T. 235. 51 * Depot met gans. 52 Graven: 57, 72, 123.
22
(1) Tell Razuk 3 1/5 (20%)53 1/1 (100%)54
(3) Kheit Qasim
2/11 (18,2%)55
3
(1) 3/105 (2,9%)56 1 (1) Ahmad al-
Hattu 8/48
(16,7%)57
(1) Tell Madhhur
5 1 4/4 (100%)58
(5) Mari 15/244 (6,1%)59 2/141 (1,4%)60
(2) 9/386 (2,3%)61 (1) Assur 1/26 (3,8%)62 (2) 4/19
(21,1%)63 3 2/133 (1,5%)64 3 7/442
(1,6%)65
(0) Nimrud 6 *66 (2) Tell al
Rimah *
67
(1) Tell Taya 3 (1) Tepe
Gawra 1/120
(0,8%)68 1/301
(0,3%)69
(1) Tell Karrana 3
1/5 (20%)70
53 Graf: 12. 54 Graf: 7 (Ur III / Isin-Larsa). 55 Graven: 6, 8. 56 Graven: S19 Loc.2, T19 Loc.1, O20 Loc.4. 57 8 graven waarvan de grafnummers niet konden achterhaald worden. 58 Graven: 7D, 6F, 6G, 5G (deze graven worden van het Vroeg Dynastisch I of II tot het Vroeg Akkadisch gedateerd). 59 Graven: T689, T763, T773, T940, T945, T947, T1034, T1052, T1060, T1078, T1090, T1092, T1102, T1103, T1104. 60 Graven: T547, T558. 61 Graven: T125, T133, T135, T179, T291, T337, T355, T656, T668. 62 Graf 18 (gedateerd in de UrIII periode). 63 Graven: 20, 23, 24, KG35. 64 Graven: 129, KG71. 65 Graven: 43, 178, 467, 667, 668, 960, KG68 . 66 * Twee depots (7de / 6de eeuw v.Chr.). 67 * Depot (rond 1300 v.Chr.). 68 Graf: Locus 7 -68. 69 Graf: 031. 70 Graf: 1.
23
(4) 5 (5) Tell Brak 3/13 (23,1%)71 (1) *
72 (1) Tell
Beydar 29 1/1 (100%)73
(4) 4 (5) Tuttul 21/130 (16,2%)74 *75 (0) Wreide 1/5 (20%)76 (5) Halawa 16/75 (21,3%)77 (5) Tawi 6/59 (10,2%)78 (5) Tell
Ahmar 1/7 (14,3%)79
71 Graven: massagraf in Area MTW, massagraf in Area EM, massagraf in Area EME-3 (allen 3800-3600 v.Chr. gedateerd). 72 * Graven van één hond en zes ezels (rond 2200 v.Chr.). 73 Graf: 6138. 74 Graven: 17/34:1, 27/46:8, 28/46:2, 29/48:2, 24/49:4a, 24/49:6, 24/49:8, 25/48:5, GB2, GB3, GB4, GB6, GB5, U:8, U:12, U:13, U:22, U:25, U:32, U:50, U:58. 75 * Depots: 32/34:1, 27/46:2, 27/47:4, 27/47:5, 28/47:2, 29/48:3. 76 Graf: W054. 77 Graven: H-2, H-21, H-30, H-31, H-33, H-35, H-37, H-70, H-104, H-109, H-110, H-112, H-115, H-116, H-117, H-118 (allen Vroege Bronstijd III-IV = 2500-2100 v.Chr.). 78 Graven: T11, T19, T22, T63, T64, T65 (allen tussen 2800 en 2000 v.Chr. gedateerd). 79 Graf: F42 (Vroege Bronstijd IV).
3. De archeologische resten
3.1. Methodologie en presentatie van de sites
Om een beeld te krijgen van de praktijk van het begraven van dieren in Mesopotamië - zowel
het begraven van dieren in hun geheel als van dierlijke resten - werden 30 sites onderzocht.
De in deze steekproef beschouwde sites werden zorgvuldig geselecteerd omwille van hun
uitgesproken representatie van een bepaalde cultuur of periode, omwille van het
gerenommeerde aantal graven of omwille van hun befaamdheid met betrekking tot
dierenbegravingen. Er was tevens steeds ook aandacht voor een goede geografische spreiding
van de sites binnen het afgebakende onderzoeksgebied. In de beschikbare
opgravingsverslagen van de sites werd telkens gezocht naar contexten waarin dierlijk
botmateriaal intentioneel werd begraven.
De doorgelichte sites worden omwille van plaatsgebrek niet uitgebreid gesitueerd en
voorgesteld in dit hoofdstuk. Aangezien de inhoud van dit hoofdstuk zich daarenboven wil
beperken tot de afgeleide resultaten, werd ervoor gekozen alle achtergrondinformatie
betreffende de sites en de contexten die voor dit onderzoek relevant bleken, in de bijlagen te
presenteren. In Bijlage A worden alle sites (alfabetisch geordend) kort ingeleid. Deze bijlage
vormt de kapstok van dit onderzoek; een middel om de gegevens die verder zullen worden
besproken, binnen het kader van de site en zo ook binnen het grotere algemeen kader van de
Mesopotamische wereld te plaatsen. De sites worden telkens geografisch en historisch
gesitueerd. De namen van de belangrijkste opgravers, de periodes waarin de site werd
opgegraven, de voornaamste aangetroffen sporen van occupatie uit een bepaalde periode of
resten van aanwezigheid van een bepaalde cultuur worden kort uiteengezet. Ook wordt
telkens wat meer achtergrondinformatie gegeven omtrent de graven en depots die voor dit
onderzoek van belang zijn. Bijlage B vormt de ruggengraat van dit onderzoek. In deze bijlage
worden alle contexten waarin intentioneel begraven dieren of dierlijke resten werden
aangetroffen, uitgebreid gepresenteerd. De contexten worden telkens in een tabel per site -
eveneens op alfabetische wijze geordend in de bijlage - gedetailleerd voorgesteld. Meerdere
aspecten - indien deze werden achterhaald bij de opgraving en bovendien konden worden
afgeleid uit de opgravingsverslagen - worden telkens behandeld in de verschillende
kolommen. In de tabellen worden telkens eerst het nummer (kolom 1), de datering (kolom 2),
het type (kolom 3) en de oriëntatie (kolom 4) van elke context vermeld. In de vijfde en zesde
25
kolom wordt een onderscheid gemaakt tussen respectievelijk de dierlijke en de menselijke
resten die er werden aangetroffen. Bij de bespreking van de dierlijke resten worden telkens de
diersoort, welk deel van het dier er werd aangetroffen en de positie van de resten binnen de
gehele context (indien te bepalen) vermeld. Indien menselijke resten in de context aanwezig
zijn, worden geslacht, leeftijd en positie gespecificeerd. Tot slot worden eventuele bijgaven in
de context opgesomd (kolom 7) en de bewaringstoestand verduidelijkt (kolom 8). In kolom 9
is plaats voor eventuele relevante opmerkingen uit het opgravingsverslag. Als geen informatie
beschikbaar was over een bepaald aspect van een context werd een “/” gezet.
Omwille van de overzichtelijkheid werd ervoor geopteerd een duidelijk onderscheid te maken
tussen twee fundamenteel verschillende toestanden waarin de dierlijke resten werden
aangetroffen. De gegevens, die uitgebreid in Bijlage B worden gepreciseerd, werden in twee
grote categorieën ingedeeld. Deze indeling vormt tevens de basis voor de verdere structuur
van dit hoofdstuk. De eerste categorie, vervolgens “Context 1” genaamd, behelst de contexten
waarin dierlijke resten samen met menselijke resten werden begraven. De tweede categorie,
“Context 2”, bevat de contexten waarin enkel begraven dieren of dierlijke resten werden
aangetroffen. Deze tweedeling manifesteert zich eveneens in Bijlage B, waarin alle gegevens
met betrekking tot Context 2 met geel werden gemarkeerd.
In totaal werden 6628 contexten van 30 sites geanalyseerd. In 376 ervan werden dierlijke
resten aangetroffen. De contexten die werden bestudeerd zijn vooral grafcontexten, maar ook
depots. In Tabel 2 wordt een overzicht gepresenteerd van alle besproken sites (kolom 1) en
het totaal aantal besproken contexten per site (kolom 2). Het zijn allemaal contexten die
voldoen aan de chronologische vraagstelling van dit onderzoek. Niet-dateerbare contexten,
contexten ouder gedateerd dan Ubaid 0 en jongere contexten dan Neo-Babylonisch werden
buiten beschouwing gelaten. Er werd ook een onderscheid gemaakt tussen Context 1, waarbij
het dierlijk botmateriaal kan geassocieerd worden met menselijke resten (kolom 3) en Context
2, waarbij enkel dierlijk botmateriaal werd aangetroffen (kolom 4). Daar de aantallen in
kolom 3 in veel gevallen aanzienlijk zijn, werd tevens duidelijk vermeld in hoeveel graven
van mensen die van die site werden onderzocht er dierlijk botmateriaal werd aangetroffen.
Deze aantallen werden telkens omgezet naar procenten zodat duidelijk wordt of het begraven
26
van dierlijk botmateriaal in graven van mensen al dan niet vaak voorkomt op een bepaalde
site.80 Tabel 2: Overzicht van het aantal en soorten contexten per site.
80 In deze fase van de analyse van de gegevens wordt nog geen rekening gehouden met de chronologie van de graven. Het is de bedoeling een globaal overzicht van deze praktijk per site naar voor te brengen. Een analyse die rekening houdt met het diachronische karakter van deze praktijken komt aan bod in hoofdstuk 5. 81 In 2 van de 58 graven van mensen met daarin dierlijke resten te Abu Salabikh zijn de opgravers niet zeker of het wel om een grafcontext gaat of niet (graven nr. 44 en 77). In 12 gevallen worden de dierlijke resten beschouwd als accidentele intrusies die bij de opvulling of door verstoring in het graf terechtkwamen (graven nr. 12, 14, 26, 27, 28, 32, 33, 45, 51, 59, 60 en 90). Hiermee rekening houdend kan gesteld worden dat in minimaal 47 van de 149 (31,5%) menselijke graven te Abu Salabikh ook dierlijk botmateriaal werd aangetroffen. 82 In de publicatie worden in totaal 626 graven vermeld die konden worden gedateerd en binnen de chronologische marges van dit onderzoek vallen. Tijdens de opgravingsseizoenen van 2000 en 2001 werden nog 10 graven uit de Midden- en Neo-Assyrische periode opgegraven, deze werden echter nog niet allemaal gepubliceerd en werden niet opgenomen in dit onderzoek (Soltysiak 2002, p.41). 83 Te Halawa werden 75 graven uit de periode die voor dit onderzoek relevant is, aangetroffen. Er moet echter rekening gehouden worden met het feit dat maar 32 graven tot in detail konden worden beschreven in het opgravingsverslag, aangezien de graven heel intensief geplunderd waren. 84 32 van deze 59 graven waren intensief leeggeplunderd. Van deze graven kon enkel nog het type achterhaald worden. Resten van skeletten of grafgiften werden hierin niet meer aangetroffen (Kampschulte & Orthmann 1984, p.9-109). 85 Bij 3 van de 14 contexten (nr. 25, 33, 35) werden ook menselijke resten aangetroffen, maar het betreft hier geen graven van mensen.
Site
Totaal
aantal contexten
Context 1: Dierenbegravingen
in graven van mensen
Context 2: Dierenbegravingen
apart
Abu Salabikh 150 59/149 (49,6%)81 1 Ahmad al-Hattu 48 8/48 (16,7%) - Al-‘Ubaid 82 - - Assur 62682 14/626 (2,2%) - Babylon 197 4/197 (2%) - Eridu 193 10/193 (5,2%) - Halawa 7583 16/75 (21,3%) - Isin 134 22/100 (22%) 34 Khafajah 167 3/167 (1,8%) - Kheit Qasim 120 5/120 (4,2%) - Kish 292 5/292 (1,7%) - Mari 771 26/771 (3,4%) Nimrud 8 - 2 Nippur 226 12/226 (5,3%) - Shuruppak 60 - - Tawi 5984 6/59 (10,2%) - Tell Ahmar 7 1/7 (14,3%) - Tell al Rimah 1 - 1 Tell Beydar 34 1/34 (2,9%) - Tell Brak 20 3/13 (23,1%) 7 Tell ed-Der 206 10/205 (4,9%) 1 Tell Karrana 3 10 1/10 (10%) - Tell Madhhur 10 4/10 (40%) - Tell Taya 3 - - Tell Razuk 9 2/9 (22,2%) - Tepe Gawra 421 2/421 (0,5%) - Tuttul 136 21/130 (16,2%) 6 Ur 2017 49/2017 (2,4%) - Uruk 541 26/527 (4,9%) 1485 Wreide 5 1/5 (20%) - Totaal 6628 311/6563 (4,7%) 65
27
Uit Tabel 2 blijkt dat globaal gezien dierlijke resten in graven van mensen slechts in 4,7 %
van de graven van de 30 onderzochte sites voor komen. De aantallen per site tonen een
genuanceerder beeld: bij de meerderheid van de sites (Assur, Babylon, Eridu, Khafajah, Kheit
Qasim, Kish, Mari, Nippur, Tell Beydar, Tell ed-Der, Tepe Gawra, Ur en Uruk) werd dierlijk
botmateriaal in minder dan 6% van de graven van mensen aangetroffen. Bij 6 sites (Ahmad
al-Hattu, Tawi, Tell Ahmar, Tell Karrana 3, Tuttul en Wreide) werden dierlijke resten in 10
tot 20% van de graven aangetroffen. In 6 sites (Abu Salabikh, Halawa, Isin, Tell Brak, Tell
Razuk en Tell Madhhur) werden telkens in meer dan 20% van de onderzochte graven dierlijke
resten ontdekt. Deze percentages moeten echter in perspectief geplaatst worden. Hoewel bij
Tell Ahmar, Tell Brak, Tell Razuk en Tell Madhhur in een aanzienlijk percentage van de
graven dierlijke resten werden aangetroffen, is het aantal graven waarop het percentage
gebaseerd is eigenlijk te klein om vergelijkbaar te zijn met sites waar tientallen tot honderden
graven werden aangetroffen. Het is onwaarschijnlijk dat de weinige contexten op deze sites
een juist beeld weergeven van de gangbare funeraire cultus. Veelal zijn dit in tegendeel juist
sites waar de opgravers deze grafcontexten als uitzonderlijk interpreteerden.86 Verder valt op
dat slechts in 8 van de 30 sites (Abu Salabikh, Isin, Nimrud, Tell al Rimah, Tell Brak, Tell ed-
Der, Tuttul en Uruk) apart begraven dieren of dierlijke resten werden teruggevonden; 65
contexten in totaal. Van deze 8 spant Isin de kroon met maar liefst 34 dierenbegravingen. Dit
is echter een uitzonderlijke casus (zie infra).
Het gebruik van procentuele verhoudingen wordt ook in het verdere verloop van dit
onderzoek toegepast. De vele numerieke gegevens die dit onderzoek rijk is, werden omwille
van de duidelijkheid meestal omgezet naar procenten. De onderzochte sites leverden immers
niet telkens hetzelfde aantal contexten (bijvoorbeeld graven van mensen) op; wat ideaal zou
zijn met het oog op een vergelijking van de gegevens. De aantallen zijn zelfs heel
uiteenlopend. Door de cijfers om te zetten naar procenten, wordt een (kunstmatige) basis
verkregen om deze sites te vergelijken. Natuurlijk moet in gedachten worden gehouden dat
sites waar 300 contexten werden onderzocht een ander resultaat zullen opleveren dan sites
waar 10 contexten werden onderzocht. Het gebruik van procentuele gegevens geeft in
sommige gevallen natuurlijk een vertekend beeld, maar er wordt verder steeds getracht de
aantallen in perspectief te plaatsen.
86 Te Tell Madhhur (Bijlage A.23) werden enkele rijke graven uit het midden van het derde millennium in een waarschijnlijk voordien verlaten Vroeg Dynastische ruïne aangelegd. Bij Tell Brak (Bijlage A.20) gaat het om massagraven.
28
3.2. Presentatie van de contexten
3.2.1. Context 1: dierlijke resten in graven van mensen
De resultaten van de analyse van de dierlijke resten die in de onderzochte graven van mensen
werden aangetroffen, worden in dit hoofdstuk samengevat en gepresenteerd. Bij in totaal 311
graven van 25 sites werden dierlijke resten in graven van mensen aangetroffen. Vooreerst
werd - waar mogelijk - achterhaald van welke diersoorten het aangetroffen botmateriaal
afkomstig is. Nadien werd een onderscheid gemaakt tussen graven waarin volledige dieren
werden begraven en graven waarin slechts enkele resten van dieren werden meegegeven.
Deze graven worden vervolgens apart behandeld. De graven worden uitvoerig besproken met
aandacht voor de diersoort, de leeftijd en het geslacht, de positie van het dier in het graf, de
relatie van het dier met de mens en de vermelding van de grafgiften. Bij de graven waarin
geen volledige, maar enkel resten van dieren werden aangetroffen, is er ook aandacht voor
identificatie van de specifieke delen van de dieren die werden meegegeven en de
aanwezigheid van eventuele breek- of snijsporen op het botmateriaal.
3.2.1.1. Diersoorten en toestand van het aangetroffen botmateriaal in Context 1
De identificatie van de diersoort waarvan het teruggevonden botmateriaal afkomstig is, lijkt
de logische eerste stap. Maar uit de opgravingsverslagen blijkt dat een juiste identificatie (als
er al sprake is van een poging tot analyse van het botmateriaal) soms niet eenvoudig is – zeker
niet wanneer het kleine stukjes botmateriaal betreft. Zelfs specialisten op dit vlak, zoals
archeozoölogen en biologen, die vaak de taak krijgen het dierlijk botmateriaal van een site te
analyseren, moeten het antwoord soms verschuldigd blijven. Het feit dat enkele van de hier
besproken sites reeds vroeg werden opgegraven, met minder aandacht voor het botmateriaal
dan voor mooie objecten, draagt eveneens bij tot de fragmentarische toestand van de gegevens
uit de opgravingsverslagen omtrent het dierlijk botmateriaal in zijn geheel en dus ook de
identificatie van de diersoort. Desalniettemin wordt in Tabel 3 getracht een volledig overzicht
te geven van de in de verslagen geïdentificeerde diersoorten die in het dierlijk botmateriaal uit
de graven van mensen werden herkend. De aanwezige diersoorten worden per site
gepresenteerd. De mogelijk voorkomende soorten worden in de kolommen voorgesteld. Er is
een onderverdeling gemaakt tussen ‘paardachtige’, ‘schaap’, ‘geit’, ‘schaap/geit’87, ‘varken’,
87 De kolom schaap/geit was nodig, omdat het vaak moeilijk is een onderscheid te maken tussen botmateriaal van een schaap of geit. In vele opgravingsverslagen en zelfs gespecialiseerde verslagen omtrent het dierlijk
29
‘rund’, ‘vis’, ‘vogel’, ‘gazelle’, ‘schildpad’ en ‘hond’. Er is ook een kolom waarin de niet veel
voorkomende soorten ‘…’ kunnen worden vermeld en waarin ook het niet geïdentificeerd
botmateriaal ‘NG’ een plaats krijgt. Telkens wordt aangegeven in hoeveel graven van
desbetreffende site een bepaalde diersoort voorkomt. Dit aantal wordt ook in procent88
omgezet. Zo wordt meteen duidelijk welk dier er het meest werd bijgegeven in graven van
mensen op een bepaalde site. Voor de volledigheid worden ook telkens de nummers van de
graven waarin deze diersoorten werden aangetroffen, in de tabel vermeld. Hierdoor kan het
specifieke graf in Bijlage B worden opgezocht indien meer achtergrondinformatie omtrent het
graf gewenst is.
Tabel 3 toont aan dat te Abu Salabikh, Halawa, Isin, Ur en Uruk opvallend veel verschillende
diersoorten werden teruggevonden in de graven. Dit zijn ook - misschien niet toevallig - sites
waar dierlijke resten in veel graven werden aangetroffen, en waar er dus voldoende materiaal
voorhanden is voor een grondig onderzoek.89 In de graven van deze sites waren telkens bijna
alle diersoorten, die in het onderzoeksgebied in graven van mensen werden aangetroffen,
aanwezig. Te Kheit Qasim, Tell Brak, Tell Karana 3 en Tepe Gawra werden de dierlijke
resten (nog) niet geïdentificeerd. Bij de overige sites werden minimum 1 tot maximum 5
diersoorten per site geïdentificeerd die werden mee begraven bij de overledenen.90
Paardachtigen, vis, schapen, geiten en resten die van zowel schaap als geit kunnen geweest
zijn, werden op vrij veel sites in de graven aangetroffen. In mindere mate komen rund, hond,
varken, vogel en gazelle voor. Schildpad, kameel en jackhals (een hondachtige) worden
zelden aangetroffen. Schildpad werd enkel aangetroffen in Isin en Uruk; in Uruk werd ook
nog een bot van een kameel gevonden en één keer werd het skelet van een jackhalswelpje in
een graf te Tell Madhhur aangetroffen. Resten van haas, muizen en ratten werden in Halawa
en Isin in graven aangetroffen, maar werden door de opgravers meestal als mogelijk intrusief
materiaal beschouwd.
botmateriaal op een site worden naast resten van schaap en geit ook resten vermeld die niet specifiek als schaap of geit kunnen worden geïdentificeerd. Deze resten worden als schaap/geit vermeld (soms wordt dit zelfs enkel zo weergegeven). 88 Percentage = aantal graven met bepaalde diersoort / totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin. 89 En waar uitgebreide verslagen over het dierlijk botmateriaal van voorhanden zijn: Boessneck (1977b, 1995), Boessneck & Kokabi (1981), Boessneck & Von den Driesch & Steger (1984), Boessneck & Ziegler (1987), Clutton-Brock & Burleigh (1978). 90 Aangezien er ook telkens veel botmateriaal niet kon worden geïdentificeerd, is het mogelijk dat dit aantal eigenlijk hoger ligt.
30
Tabel 3: Diersoorten in Context 1.
Site
Totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin
Mogelijk aanwezige diersoorten Paardachtige
Schaap
Geit
Schaap/geit
Varken
Rund
Vis
Vogel
Gazelle
Schildpad
Hond
…
NG
Abu Salabikh
59 14 (=23,7 %) (Nrs. 3,4,5, 22,27,33, 37,38,48, 50,73,83, 162, 234)
9 (=15,3%) (Nrs. 1,15, 37,38,48, 68,80,83, 89)
3 (=5,1%) (Nrs. 1, 5,27)
24 (=40,7%) (Nrs. 1,2,3,4, 5,12,15,26, 28,32,37,41, 45,48,51, 56,73,76, 79,82, 84, 88,90,91)
24 (=40,7%) (Nrs. 2,3,4, 15,22,25,27, 28,32,33,41, 44,48,50,51, 56,73,74,77, 79,83,88, 92,98)
14 (=23,7%) (Nrs.1,2, 4,22,42, 45,48,51, 69,80,88, 94,98)
8 (=13,6 %) (Nrs. 1,15, 3281,99, 158,197, 198)
3 (=5,1%) (Nrs. 26, 45,158)
3 (=5,1%) (Nrs. 20, 34,98)
3 (=5,1%) (Nrs. 22, 51,111)
16 (=27,1%) (Nrs.12,14, 26,38,42, 59,60,62, 80,82,88, 92,96,111)
Ahmad al-Hattu91
8 Aanwezig Aanwezig Aanwezig Aanwezig
Assur 14 1 (=7,1%) (Kamergraf 35)
1 (=7,1%) (Nr. 18)
1 (=7,1%) (Nr. 18)
13 (= 92,9%) (Nrs. 20, 23, 24, 43, 129, 178, 467, 667, 668, 960, Kg 35, Kg 68, Kg 71)
Babylon 4 1 (=25%) (Nr. 136)
2 (=50%) (Nrs. 78,130)
1 (=25%) (nr. 129)
Eridu 10 2 (=20%) (Nrs. 30, 106)
1 (=10%)92 (Nr.185)
8 (=80%) (Nrs. 8,10, 30,34,41, 91,93,149)
91 Het is niet duidelijk in welke graven de resten van paardachtigen, schapen, geiten en runderen werden aangetroffen. Dit wordt door Eickhoff enkel vermeld (Eickhoff 1993, p.77-78). 92 In het opgravingsverslag vermelden Safar, Ali Mustafa en Lloyd dat er in nog een graf resten van 2 (slecht bewaarde) skeletten van honden werden gevonden (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.121). Het is echter niet duidelijk welk graf wordt bedoeld.
31
Halawa 16 1 (=6,3%) (Nr. H-70)
10 (=62,5%) (Nrs. H-2, H-30, H-31, H-33, H-35, H-37, H-104, H-109, H-110, H-117)
3 (=18,8%) (Nrs. H-30, H-35, H-37)
7 (=43,8%) (Nrs.H-2, H-21, H-30, H-31, H-33, H-35, H-37)
5 (=31,3%) (Nrs.H-30, H-31, H-35, H-37, H-118)
1 (=6,3%) (Nr.H-31)
5 (=31,3%) (Nrs. H-30, H-31, H-33, H-35, H-37)
2 (=12,5%) (Nrs. H-2, H-112)
3 (=18,8%) Muis: H-30 Haas: H-35, H-37
2 (=12,5%) (Nrs. H-115, H-116)
Isin 22 1 (=4,8%) (Nr. 116)
4 (=19%) (Nrs. 53a, 86,107,115)
2 (=9,5%) (Nrs.86, 107)
7 (=33,3%) (Nrs. 53a,58, 59,61,62,114, 116)
4 (=19%) (Nrs. 58,59, 114,116)
5 (=23,8%) (Nrs. 45, 53a,58, 59,61)
8 (=38,1%) (Nrs.30, 31, 52, 53a,57,58, 59,62,106)
2 (=9,5%) (Nrs.53,75)
1 (=4,8%) (Nr.87)
3 (=14,3%) Ratten en muizen (Nrs. 59,62,76)
7 (=33,5%) (Nrs.52,53, 53a,58, 60,70,75)
Khafajah 3 1 (=33,3%) (Nr. 72)
1 (=33,3%) (Nr. 57)
1 (=33,3%) (Nr. 123)
Kheit Qasim
5 5 (=100%) (Nrs. 6,12 O20Loc.4, T19 Loc.1, S19 Loc.2)
Kish 5 1 (= 20%) (Nr. Chariot Burial 2)
3 (=60%) (Nr. Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3)
1 (= 20%) (Nr. 431)
1 (=20%) (Nr. 136)
Mari 26 7 (=26,9%) (Nrs. T133, T179,T355, T1031, T1090, T1103, T1104)
12 (=46,2%) (Nrs. T689, T763, T773, T940, T945,
1 (=3,8%) (Nr. T763)
7 (=26,9%) (Nr. T125, T135, T337, T547, T558, T656,
32
T947, T1052, T1060, T1090, T1092, T1102, T1103)
T668)
Nippur 12 1 (=8,3%) (Nr. Burial 14)
2 (=16,7%) (Nr. Burial 78, Burial 14)
2 (=16,7%) (Nr. Burial 654, Burial 78)
2 (=16,7%) (Nr. Burial 654, Burial 78)
3 (=25%) (Nr. 1B246, Burial 14, Burial 16)
8 (= 66,7%) (Nr. 1B168, 1B178, 1B206, 1B227, 1B246, 1B269, 1B288, Burial 8)
Tawi 6 1 (=16,7%) (Nr. T22)
2 (=33,3%) (Nrs. T64, T65)
2 (=33,3%) (Nrs. T11, T22)
1 (=16,7%) (Nr. T22)
1 (=16,7%) (Nr.T22)
3 (=50%) (Nr. T11, T19,T63)
Tell Ahmar
1 1 (= 100%) (Nr.F42)
Tell Beydar
1 1 (=100%) (Nr. 6138)
Tell Brak
3 3 (=100%) (Massagraf in Area MTW, Massagraf in Area EM, Massagraf in Area EME-3)
Tell ed-Der
10 1 (=10%) (Nr. T272)
3 (=30%) (Nr. T146,
1 (=10%) (Nr. T62)
3 (=30%) (Nr. T261,
4 (=40%) (Nr. T204,
3 (=30%) (Nr.
33
T235, T245)
T272, T320) zonder nr., T276, T272)
zonder nr., T261, T272)
Tell Karrana 3
1 1 (=100%) (Nr.1)
Tell Madhhur
4 3 (=75%) (Nrs. 7D, 6G, 5G)
1 (=25%) (Nr. 6G)
1 (=25%) (Nr. 7D)
1 (=25%) (Nr. 7D)
1 (=25%) Jackhals (Nr. 56)
1 (=25%) (Nr. 6F)
Tell Razuk
2 1 (=50%) (Nr. 12)
1 (=50%) (Nr. 7)
Tepe Gawra
2 2 (=100%) (Nrs. 031, Locus 7-68)
Tuttul 21 1 (=4,8%) (Nr. U:22)
1 (=4,8%) (Nr.GB3)
20 (=95,2%) (Nrs. 17/34:1, 27/46:8, 28/46:2, 28/48:2, 24/49:4a, 24/49:6, 24/49:8, 25/48:5, GB2, GB3, GB4, GB5, GB6, U:8, U:12, U:13, U:25, U:32, U:50, U:58)
Ur 49 2 (=4,1%) (Nrs. 709, 1232)
15 (= 30,6%) (Nrs. LG39, 31, 203, 317, 333, 643,
1 (=2%) (Nr. 1054)
1 (=2%) (Nr. 1400)
3 (= 6,1%) (Nrs. 88, 144, 412)
12 (= 24,5%) (Nrs. PFG/M, G21, 7, 35, 188,
3 (= 6,1%) (Nrs. 55, 468, PG1232)
4 (=8,2%) (Nrs. PFG/Q, 861, 1178,
3 (=6,1%) (Nrs. 181, 1050, 1850)
22 (=44,9%) (Nrs. 6, 144, 181, 202, 203, 278, 343,
34
PG1054, 1183, 1232, 1236, 1422, 1556, 1631, 1702, 1524)
580, 784, PG800, 962, 1050, PG1232, 1847)
1850) 379, 328, 643, 709, 715, 779, 780, PG789, 1050, PG1054, 1133, PG1232, 1631, 1648,1847)
Uruk 26 4 ( = 15,4%) (Nrs. 70, 72, 76, 177)
9 (=34,6%) (Nrs. 50, 53, 60, 70, 73, 84, 176, 177, 419)
2 (= 7,7%) (Nrs. 70, 176)
11 (=42,3%) (Nrs. 50,53, 60, 61, 67, 68, 72, 73, 76, 176, 177)
7 (=26,9% ) (Nrs. 9, 50, 53, 67, 70, 72, 73)
8 (=30,8%) (Nrs. 53, 60, 70, 72, 73, 76, 176, 177)
6 (=23,1%) (Nrs. 59, 66, 68, 84, 177, 384)
3 (=11,5%) (Nrs. 15, 34, 61)
1 (=3,8%) (Nr. 156)
1 (=3,8%) (Nr. 50)
1 (=3,8%) (Nr. 34)
1 (=3,8% ) Kameel (Nr. 177)
7 (=26,9%) (Nrs. 22, 23, 50, 59, 316, 348, 353)
Wreide 1 1 (=100%) (Nr. W054)
35
De toestand waarin dierlijke resten werden aangetroffen in mensengraven wordt verduidelijkt
in Tabel 4. De graven worden onderverdeeld in twee categorieën, gebaseerd op de staat
waarin het dierlijke botmateriaal werd teruggevonden. Het botmateriaal kan immers op basis
van de kwantiteit, het eventuele anatomisch verband of andere mogelijke aanwijzingen
worden toegewezen aan volledige skeletten - wat suggereert dat dieren in hun geheel werden
begraven - of enkel aan bepaalde stukken van dieren. Tabel 4 maakt een onderscheid tussen
mensengraven waarin waarschijnlijk volledige dieren werden begraven en graven waarin
enkel stukken van dieren werden meegegeven. Dit onderscheid wordt streng gemaakt. Er
wordt niet uitgesloten dat wanneer volledige dieren werden meegegeven, de overledene ook
stukken van andere dieren meekreeg. Indien dit echter het geval is, wordt dit graf niet in de
kolom vermeld bij de graven waarin stukken van dieren gevonden zijn, aangezien in deze
kolom enkel de graven worden vermeld waarin alleen maar delen van dieren werden
aangetroffen en geen volledige dieren. Dit wordt echter wel vermeld bij de presentatie van de
graven met daarin volledige dierenbegravingen (zie infra). Ook in deze tabel worden steeds de
procentuele verhoudingen93 aangeduid, om duidelijk te maken in welke toestand de dierlijke
resten het minst of het meest worden aangetroffen op desbetreffende sites. De graven waarin
volledige dieren werden aangetroffen, worden met grafnummer vermeld.
Graven met volledige skeletten van dieren erin werden niet op elke site aangetroffen. Indien
zij wel werden aangetroffen, zijn zij meestal in de minderheid ten opzichte van graven waarin
enkel stukken van dieren werden aangetroffen. Uitzonderingen op die regel vormen Kish, Tell
Madhhur en Tell Razuk. Zoals gezegd zijn niet alle sites even vergelijkbaar. Tell Madhhur en
Tell Razuk zijn op dit vlak eerder exceptionele sites: sites waar slechts enkele graven werden
aangetroffen en waarin toevallig meestal volledige dieren werden begraven.
93 Percentages = aantal graven waarin volledige dieren voorkomen / totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin; aantal graven waarin enkel delen van dieren voorkomen / totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin.
36
Tabel 4: Toestand van de dierlijke resten in graven van mensen.
3.2.1.2. Volledige dieren in graven van mensen: presentatie
In dit onderdeel worden de graven van mensen waarin volledige dieren werden gevonden
uitvoerig (geordend per site) besproken.
Site
Totaal aantal menselijke graven met dierlijke resten erin
Toestand van de dierlijke resten
Graven waarin volledige dieren voorkomen
Graven waarin enkel delen van dieren voorkomen
Abu Salabikh 59 4 (6,8%) (Nrs. 1, 158, 162, 234)
55 (93,2%)
Ahmad al-Hattu 8 - 8 (100%) Assur 14 - 14 (100%) Babylon 4 - 4 (100%) Eridu 10 1 (10%)
(Nr. 185)
9 (90%)
Halawa 16 5 (=31,3%) (Nr. H-2, H-30, H-31, H-70, H-112)
11 (68,7%)
Isin 22 2 (9,1%) (Nrs. 30, 31)
20 (90,9%)
Khafajah 3 1 (33,3%) (Nr. 57)
2 (66,7%)
Kheit Qasim 5 - 5 (100%) Kish 5 3 (60%)
(Nrs. Chariot Burial 1, Chariot Burial 2, Chariot Burial 3)
2 (40%)
Mari 26 - 26 (100%) Nippur 12 1 (8,3%)
(Nr. Burial 14)
11 (91,7%)
Tawi 6 - 6 (100%) Tell Ahmar 1 - 1 (100%) Tell Beydar 1 1 (100%)
(Nr. 6138)
-
Tell Brak 3 - 3 (100%) Tell ed-Der 10 1 (10%)
(Nr. T62)
9 (90%)
Tell Karrana 3 1 - 1 (100%) Tell Madhhur 4 3 (75%)
(Nrs.7D, 6G, G5)
1 (25%)
Tell Razuk 2 1 (50%) (Nr.12)
1(50%)
Tepe Gawra 2 - 2 (100%) Tuttul 21 1 (4,8%)
(Nr. U:22)
20 (95,2%)
Ur 49 6 (12,2%) (Nr. 580, 789, 800, 1054, 1232, 1422)
43 (87,8%)
Uruk 26 - 26 (100%) Wreide 1 - 1 (100%)
37
Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1)
♦ In het Vroeg Dynastisch III graf nr. 1 (Fig.2) werd het volledige skelet van een schaap
aangetroffen. Dit graf is volgens de opgravers één van de belangrijkste graven van Abu
Salabikh. Het is bijzonder omwille van zijn rijkdom en omwille van de uitgesproken
merktekens die de locatie van dit graf in kamer 39 aanduidden (Martin & Moon &
Postgate 1985, p.19-21). In het graf werd een grote hoeveelheid aardewerk aangetroffen
(maar liefst 165 stuks) en daarbij ook nog kostbare objecten, onder andere voorwerpen uit
zilver en koper en vele parels van carneool en lapis lazuli. Het is veruit het rijkste graf
waarin dierlijke resten werden aangetroffen en tevens één van de rijkere graven te Abu
Salabikh. Het schaap bleek van het vrouwelijk geslacht te zijn en had ontwrichte
ledematen94 (Postgate & Moorey 1976, p.151). Het dier werd aan de voeten van de
overledene (een volwassene) geplaatst. Er werden in dit graf ook nog andere dierlijke
resten aangetroffen. Het gaat om resten van de hoef van een rund, beenderen van een jong
geitje en een onderkaak met tand die van een schaap of geit kan zijn. Er werden ook
resten van verschillende soorten vis aangetroffen, onder andere in een kom bij het hoofd
van de overledene (Martin & Moon & Postgate 1985, p.19-21).
♦ In graf nr. 158 (Vroeg Dynastisch III) werd het volledige skelet van een vogel ontdekt.
Het skelet lag in een gebitumineerde mand (Postgate 1980, p.74).
♦ In de binnenhof van een huis op de westelijke heuvel te Abu Salabikh werd een graf
aangetroffen met daarin de volledige skeletten van vijf paardachtigen (Fig.3). In dit zwaar
geplunderde graf nr. 162, dat dateert uit het Vroeg Dynastisch IIIA, werden twee van die
vijf skeletten in het noorden van het graf ontdekt, in een duidelijk afgelijnde kamer
(Postgate & Moon 1982, p.133 en Zarins 1986, p.171). De dieren lagen zij aan zij, net
zoals ze zouden gepositioneerd zijn als ze een wagen zouden voorttrekken. Restanten van
een wagen werden echter niet aangetroffen, alhoewel dit eerst door de opgravers werd
vermoed. Aangezien er immers sporen van koper (door de opgravers aanzien als resten
van een koperen harnas) aan het linker oog van één van de paardachtigen werd gevonden
en er zich ook een vrij grote lege ruimte achter de zij aan zij liggende dieren bevond, was
er theoretisch gezien plaats voor een wagen (Postgate & Moon 1982, p.133). In een
volgende campagne werden ten zuiden van de eerste twee dieren nog twee zij aan zij
liggende paardachtigen ontdekt. Het vijfde dier lag nog zuidelijker in het graf. Midden in
94 Het dier werd waarschijnlijk in stukken gesneden voor de begraving, maar wel volledig in het graf gelegd (Martin & Moon & Postgate 1985, p.21).
38
het graf werd onder andere aardewerk, koperen vaatwerk, cylinderzegels, kralen, een
toiletset, diverse koperen objecten en andere (niet geïdentificeerde) dierlijke resten95
aangetroffen (Postgate 1982, p.56 en Postgate 1984, p.95-97 en Zarins 1986, p.171-172).
Er werden geen menselijke resten aangetroffen in het graf, maar vermoedelijk - aangezien
ook rijke grafgiften in het graf werden aangetroffen - gaat het hier toch om een graf van
een persoon waarin ook dieren werden begraven (Postgate 1984, p.96-97). J. Zarins
vermeldt dat de paardachtigen hoogstwaarschijnlijk ezels (Equus asinus) zijn (Zarins
1986, p.172).96
♦ In het Vroeg Dynastisch III graf nr. 234 werden eveneens resten van paardachtigen
aangetroffen. Ook deze dieren werden waarschijnlijk volledig in het graf begraven. Dit
rechthoekige graf - met een lengte van 5,50 m, een breedte van 3,40 m en een diepte van
2,50 m - bevond zich in een binnenkoer. Het graf werd waarschijnlijk al vroeg na de
aanleg ervan geplunderd. De grafinhoud was dan ook miniem, enkel een hoopje juwelen
bleef achter. De opgravers troffen in het westelijk gedeelte van het graf enkele
onverstoorde hoopjes met dierlijk botmateriaal, waaronder een deel van een romp van een
dier, aan. Er werden ook poten aangetroffen die men kon identificeren als zijnde
afkomstig van een paardachtige. Hoewel uit de resten maar twee paardachtigen met
zekerheid konden geïdentificeerd worden, denken de opgravers dat het mogelijk is dat in
dit westelijk gedeelte van het graf ooit vier paardachtigen lagen. Ze leiden dit af uit de
positie van de hoopjes met dierlijk botmateriaal en de grootte van het graf. Hoewel er
geen bewijzen werden gevonden, wordt niet uitgesloten dat in het centrale gedeelte van
het graf ooit een wagen aanwezig was (Matthews & Postgate 1987, p.96-97). Graf nr. 162
blijkt dus geen uniek geval te zijn. Het is ook gelijktijdig met graf nr. 234. Het bestaan
van twee dergelijke gelijktijdige graven, aangelegd in een binnenkoer, suggereert volgens
Matthews en Postgate dat dit type graf geen exclusief type graf is voor bijvoorbeeld een
heerser of een priester (Matthews & Postgate 1987, p.100).
Eridu (Bijlage A.6 & B.4)
♦ In graf nr. 185 (Fig.4), het graf van een naar schatting 15 à 16-jarige jongen uit de Ubaid
4, werd een volledig skelet van een hond aangetroffen. Het liben graf was rechthoekig
95 Door Zarins “vleesoffers” genoemd (Zarins 1986, p.172). 96 J. Zarins vernam dit door persoonlijke communicatie met specialisten ter zake J. Clutton-Brock en A. Von den Driesch (Zarins 1986, p.172).
39
van vorm, maar werd niet afgedekt zoals de meeste andere graven te Eridu. Er werden
geen grafgiften in het graf aangetroffen. De jongen kreeg enkel de hond mee. Het goed
bewaarde skelet van het dier, dat op z’n linkerzijde lag en met de kop naar het zuiden
gericht was, lag dwars over het lichaam van de jongen. Een dun laagje aarde scheidde de
twee van elkaar (Lloyd & Safar 1948, p.118 en Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981,
p.121).
♦ In het opgravingsverslag werd nog een ander graf vermeld waarin (slecht bewaarde)
resten van twee hondenskeletten werden teruggevonden. Hierop werd echter niet dieper
ingegaan, waardoor het niet mogelijk is te achterhalen om welk graf het gaat. Aangezien
in Eridu de resten van in totaal drie hondenskeletten in graven van mensen werden
gevonden, sluiten de opgravers niet uit dat het hier om een praktijk gaat die wel vaker
voorkwam (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.121).
Halawa (Bijlage A.7 & B.5)
♦ In graf H-2, een graf uit de Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr.), werden resten
van een hond aangetroffen. Orthmann twijfelde aanvankelijk of deze resten een volledig
skelet representeerden, aangezien het botmateriaal in slechte staat verkeerde (Orthmann
1981, p.53). Volgens Boessneck en Kokabi is het echter duidelijk dat het dier ooit
volledig in het graf werd gelegd (Boessneck & Kokabi 1981, p.92). In het graf werden
vier volwassenen begraven, twee mannen en twee vrouwen. Zij kregen niet alleen de
hond mee, maar ook resten van schaap en geit. Deze dierlijke resten zijn afkomstig van
zowel volwassen als jonge dieren, maar de resten van jonge dieren primeren toch. Er
werden enkel delen van de kop en de poten van de dieren meegegeven. Op één Ulna van
een schaap of geit werden snijsporen aangetroffen. Andere grafgiften werden in dit graf
niet teruggevonden (Boessneck & Kokabi 1981, p.92 en 98).
♦ In graf H-30 werden resten teruggevonden van een jong geitje, dat ooit volledig in het
graf werd gedeponeerd. In dit graf uit de Vroege Bronstijd III-IV werden de resten van 7
mensen aangetroffen (zes volwassenen, waarvan vier mannen en twee vrouwen, en een
kind). Het is niet meer mogelijk te achterhalen bij welke persoon precies het geitje werd
meegegeven. buiten het volledige geitje, werden in dit graf ook veel resten van dierlijk
botmateriaal aangetroffen. De dierlijke resten zijn afkomstig van rund, schaap, geit,
gazelle en muis. Rund wordt vertegenwoordigd door de resten van een kaakbeen met
tanden van een kalf en resten van het bekken van een volwassen koe. Ook de resten van
40
schaap zijn afkomstig van meerdere dieren, zowel mannelijke als vrouwelijke dieren.
Meestal gaat het om resten van jongvolwassen schapen. Er werden enkel delen van de
poten van schapen aangetroffen. Zowel delen van de voor- als achterpoten en zowel
stukken van de onderpoten als de bovenpoten en ook een deel van een bekken van
schapen werden in dit graf meegegeven. Onder de resten die niet met zekerheid aan
schaap of geit kunnen toegewezen worden, bevinden zich waarschijnlijk resten van twee
jonge schapen, één jongvolwassen schaap en twee volwassen dieren, waarschijnlijk één
geit en één schaap. Ook deze resten zijn afkomstig van zowat alle delen van de poten van
de dieren. Ook kaken en resten van wervels werden tussen het botmateriaal aangetroffen.
Van een gazelle werd een Femur meegegeven. De resten van muis zijn waarschijnlijk
intrusief. Op twee Humeri van schapen werden snijsporen aangetroffen (Boessneck &
Kokabi 1981, p.98-99).
♦ In graf H-31 uit de Vroege Bronstijd III-IV werden de resten van een eend (Anas
platyrhynchos) aangetroffen. Het was een vrouwelijk dier. Hoewel slechts enkele resten
werden teruggevonden, wordt vermoed dat dit dier volledig in het graf werd gelegd. In
het graf werden de resten van maar liefst 25 mensen aangetroffen. Ook werden, naast de
resten van de volledige eend, veel resten van rund, schaap en gazelle aangetroffen. De
resten van rund zijn afkomstig van de poten schouder en de achterpoten van één kalfje.
De resten van schaap zijn afkomstig van de kop en de voor- en achterpoten. Sommige
beenderen vertonen snijsporen. De dierlijke resten die niet met zekerheid aan schaap of
geit konden worden toegewezen, zijn afkomstig van minstens 7 dieren, zowel jonge als
volwassen schapen of geiten. De resten zijn afkomstig van de kop, de hals en de voor- en
achterpoten. Van 2 gazelles, een jong en een volwassen dier, werden delen van de poten
teruggevonden. In het graf werden geen andere grafgiften aangetroffen (Boessneck &
Kokabi 1981, p.90 en 99-100).
♦ In (het onverstoorde) graf H-70 (Fig.5), dat dateert van rond 2200-2100 v.Chr. (Vroege
Bronstijd III), werden een man en een vrouw begraven samen met aardewerk, bronzen
naalden en een bronzen dolk.97 In een niveau hoger werden de skeletresten van drie
paardachtigen aangetroffen. De dieren werden bovenop de menselijke resten neergelegd,
die blijkbaar eerst waren bedekt met wat aarde (Orthmann 1981, p.54 en Boessneck &
Kokabi 1981, p.92). Het botmateriaal werd in een slechte, verbrokkelde staat aangetroffen
en niet alle beenderen werden teruggevonden, maar de paardachtigen werden weldegelijk
97 Graf H-70 is bijzonder rijk aan grafgiften. In de meeste graven te Halawa werden geen grafgiften aangetroffen, maar dit kan te wijten zijn aan het feit dat die graven meestal geplunderd waren.
41
als volledige dieren in het graf gelegd. De dieren werden door Boessneck en Kokabi
geïdentificeerd als ezels (Equus asinus), meerbepaald één mannelijk en twee vrouwelijke
dieren. De leeftijd van de dieren kon niet precies worden bepaald. Boessneck en Kokabi
(1981) konden wel achterhalen dat het om minstens één jongvolwassen dier en één oud
dier ging (Boessneck & Kokabi 1981, p.89-92 en 101 en Zarins 1986, p.176).
♦ In graf H-112 (Fig.6) werd een hond samen met een kind van 1 tot anderhalf jaar oud
begraven. Het graf dateert uit de Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr.). De
beenderen van zowel het kind als de hond verkeerden in een fragmentarische toestand.
Het geslacht en de leeftijd van het dier werden niet bepaald. Het skelet van het dier werd
in de buurt van het hoofd van het kindje teruggevonden. Andere grafgiften waren er niet.
Het graf werd gevonden in een zone bij Tell B, die gekenmerkt wordt door de
aanwezigheid van opvallend arme graven (Orthmann 1981, p.53).
Isin (Bijlage A.8 & B.6)
♦ In graf nr. 30, een putgraf uit de Akkadische periode (circa 2200 v.Chr.), werd het
volledige skelet van een vis aangetroffen. Het skelet was afkomstig van een Barbus
luteus, een zoetwatervis. Het dier werd verbrand teruggevonden in één van de zeven
aardewerken schalen die in het graf aanwezig waren. Het dier wordt beschouwd als een
voedselbijgave (Boessneck 1977b, p.117).
♦ In graf nr. 31 werd het volledige skelet van een Acanthopagrus berda, een zeevis,
aangetroffen. Het graf werd rond 2300 v.Chr. gedateerd. Ook dit dier wordt als een
voedselbijgave beschouwd. Het bevond zich ook in een schaal in het graf (Boessneck
1977b, p.117).
Khafajah (Bijlage A.9 & B.7)
♦ In graf 57 te Khafajah (Fig.7), een graf van een volwassene uit de Vroeg Dynastische
periode, die in een mat was gewikkeld, werd het volledige skelet van een hond
aangetroffen. De leeftijd en het geslacht van de hond werden niet bepaald. Het dier lag
voor het gezicht van de overledene. Spijtig genoeg werd het hondenskelet niet getekend
op de gepubliceerde tekening van dit graf. In dit graf werden 31 stukken aardewerk
aangetroffen, die in twee groepen in het graf werden geplaatst (Delougaz & Hill & Lloyd
42
1967, p.79). Bij de graven te Khafajah kan een duidelijk onderscheid gemaakt worden
tussen graven zonder aardewerk, graven met een gering aantal stukken aardewerk (1 tot 5
stukken) en graven met enorm veel stukken aardewerk (tot 59 stukken). Graf 57 behoort
tot de laatste categorie, alsook de andere graven van Khafajah waarin dierlijke resten
werden teruggevonden. In de graven van Khafajah werden soms ook persoonlijke
ornamenten zoals kralen, spelden, amuletten en zegels teruggevonden. Ook stenen en
metalen vaatwerk, toiletartikelen en metalen werktuigen of wapens werden meegegeven
aan de overledenen. In graf 57 werden dergelijke grafgiften niet aangetroffen.
Kish (Bijlage A.11 & B.9)
In drie “wagengraven” uit het Vroeg Dynastisch II, die te Kish (Tell Ingharra) werden
gevonden, werden dierlijke resten aangetroffen. De resten representeren waarschijnlijk
volledige skeletten van paardachtigen en runderen.
♦ In Chariot Burial 1, een grote bakstenen tombe, werden twee wielen van een wagen
gevonden. Bij de resten van de wagen werden de resten van een dier, door Reed
geïdentificeerd als een rund (waarschijnlijk een os), aangetroffen (Gibson 1972, p.85-86
en Zarins 1986, p.169). Uit analyse van het botmateriaal door J. Zarins bleek dat het om
de resten van 3 runderen ging (Zarins 1986, p.170).
♦ In Chariot Burial 2 (Fig.8) werden de resten van skeletten van 4 paardachtigen, door J.
Zarins geïdentificeerd als Equus asinus of Equus hemiones hemippus, en een rund
(waarschijnlijk een os) gevonden. De paardachtigen lagen op een hoger niveau dan de
wagen en deels erover. Deze dieren trokken de wagen waarschijnlijk niet. Volgens
Moorey trok het rund slechts tijdelijk de wagen in het graf, waarna de paardachtigen –de
eigenlijke trekdieren- werden binnengeleid. Volgens Gibson is het waarschijnlijker dat de
ezels tot een ander graf behoren. Het rund trok vermoedelijk de wagen. Dit vermoeden
wordt bevestigd door het feit dat er in de buurt van de os een koperen teugelring werd
gevonden. In het graf werd ook aardewerk als grafgift meegegeven (Gibson 1972, p.85-
86).
♦ Ook in Chariot Burial 3, waarin de resten van meerdere wagens98 werden gevonden, zou
een rund de wagen getrokken hebben. Dit graf was het rijkste van de drie: er werden
98 Twee volgens Gibson (1972) of drie wagens met twee wielen volgens Zarins (1986).
43
aardewerk, een koperen dolk en andere koperen objecten in aangetroffen (Gibson 1972,
p.85-86 en Zarins 1986, p.169-171).
Nippur (Bijlage A. 14 & B.12)
♦ Een van de meest bediscussieerde graven te Nippur is “Burial 14” (Fig.9). In dit graf
werden de skeletten van één paardachtige en drie schapen (waaronder een lammetje)
teruggevonden. Er is echter een discussie gaande over de precieze totstandkoming en
datering van de verschillende fasen binnen dit graf. Waarschijnlijk is dit graf tot stand
gekomen in drie aparte fasen en is het geen graf met meerdere kamers die op hetzelfde
moment werden geconstrueerd zoals de opgravers eerst dachten. Er werden in totaal 8
mensen bijgezet in Burial 14. Volgens de opgravers representeren de personen leden van
één familie (twee of drie generaties) die in drie fasen werden bijgezet. Eén van de fasen
werd door de opgravers gedateerd in het Vroeg Dynastisch. In dit graf werden drie
mensen (skelet 2, 3 en 4 genaamd) bijgezet. Bij skelet nr. 2 werden veel en waardevolle
grafgiften gevonden. Bij skelet nr. 3 werden beduidend minder en minder rijke grafgiften
aangetroffen. Ten oosten van skelet nr. 3 lagen de resten van een paardachtige. Het
achterste deel van het dier lag onder skelet nr. 2, de kop van het dier was bedekt met de
resten van drie schapen, waaronder een lammetje (Gibson & McMahon 1995, p.12-14).
A. McMahon meent dat de begraving van de paardachtige vooraf ging aan de begraving
van skelet nr. 2, aangezien het dier eronder lag en er een dun laagje aarde tussen de twee
aanwezig was. Volgens haar liggen de skeletten van de schapen tussen skelet 2 en 3 en
kunnen de dieren zowel aan skelet 2 als aan skelet 3 geassocieerd worden. Een van de
volwassen schapen lag op de rechterzijde, naar het noorden gericht. De kop van het
schaap werd niet teruggevonden; het dier werd vermoedelijk zonder kop begraven. Het
lammetje lag in dezelfde positie als het volwassen schaap. Meer nog, het werd bovenop
de poten van het volwassen dier gelegd. Het derde dier werd door een dun laagje aarde
gescheiden van deze twee schapen. Dit volwassen schaap lag ook met de kop naar het
noorden gericht, maar lag op de linkerzijde. Bij dit dier werd een onbewerkte schelp
(Strombus) gevonden. Volgens McMahon is het mogelijk dat het eerste volwassen schaap
en het lammetje samen met de paardachtige in het graf werden geplaatst bij de begraving
van skelet nr. 3 en skelet nr. 4. Het andere volwassen schaap werd waarschijnlijk samen
met skelet nr. 2 begraven. Dit skelet werd waarschijnlijk iets later dan de andere
begraven. McMahon maakt ook een onderscheid tussen deze dierlijke resten, die duidelijk
44
geen voedselresten zijn, en de overige dierlijke resten in de graven van Nippur, die zij wel
als voedsel beschouwt. Ook vermoedt ze dat de paardachtige eerder bij skelet nr. 4 hoort
dan bij skelet nr. 3 omwille van de overige grafgiften bij de skeletten. Skelet nr. 4 kreeg
namelijk ook een speer en koperen en stenen vaatwerk mee. Deze situatie is immers
vergelijkbaar met Burial 12 te Tell Razuk (McMahon 2006, p.48). Volgens McMahon
blinken de grafgiften bij skelet nr. 2 uit in rijkdom. Daarom zou deze persoon een hogere
sociale status hebben gehad, maar aangezien bij skelet nr. 3 of nr. 4 een paardachtige
werd begraven is er twijfel. Door de aanwezigheid van het dier zou er kunnen gesteld
worden dat skelet nr. 3 of nr. 4 een hogere sociale status had dan skelet nr. 2 (McMahon
2006, p.50). In een eerder verschenen artikel stelde Michael Roaf dat de begraving van
deze drie mensen in twee aparte fasen tot stand gekomen is. Skelet nr. 3 zou volgens hem
uit het Vroeg Dynastisch dateren, skelet nr. 2 uit het laat-Akkadisch en waarschijnlijk
dateert ook skelet nr. 4 uit deze periode. Volgens Roaf zou het ook logisch zijn dat de
paardachtige bij het rijke skelet nr. 2 werd begraven. Dit impliceert een mogelijke
datering van de begraving van dit dier in het laat-Akkadisch in plaats van in het Vroeg-
Dynastisch (Roaf 2001, p.58-59 + voetnoot 8). Volgens McMahon echter zou er niet veel
tijd tussen het begraven van skelet nr. 4 en nr. 3 en skelet nr. 2 geweest zijn aangezien er
geen overlapping is en alle graven kunnen gelinkt worden aan één architecturaal niveau
(McMahon 2006, p.48).
Tell Beydar (Bijlage A.19 & B.16)
♦ In Tell Beydar werd een Oud-Akkadisch graf (graf 6138) (Fig.10) van een man ontdekt
met daarin de skeletten van twee kraanvogels (Anthropoides virgo). Dit graf, “het graf
van de Vogelman” zoals M. Debruyne het noemt, werd aangelegd in een deuropening van
het Vroeg Dynastische paleis. Het graf werd gemaakt uit gedroogde leemtichels en had
een dubbele structuur: ovaal aan de buitenkant, piramidaal aan de binnenkant. In dit graf
werd het skelet van een gezonde oude man aangetroffen, samen met 13 stukken
aardewerk, 3 koperen pinnen, vier kralen en dus de twee kraanvogels. Eén van de vogels
werd aangetroffen onder het merendeel van de overige grafgiften aan de westelijke zijde
van het graf, de andere vogel werd naast het lichaam van de man gevonden samen met
enkele stukken aardewerk. Een opvallend gegeven is dat de kop van de vogel die onder
het aardewerk aan de westelijke zijde van het graf lag, bij de pelvis van de overledene
werd aangetroffen. Volgens Debruyne is dit het graf van een man met een hoge sociale
45
status. Tot die conclusie werd gekomen na het achterhalen van de toch wel hoge leeftijd
(50 à 60 jaar) van de overledene. De man bleek ook in redelijk goede gezondheid te
verkeren en had een grote gestalte. Dit zou komen door een dieet van gevarieerd voedsel.
Ook uit de constructie van het graf en de toch wel rijke grafgiften blijkt dat dit een man
met een hoge sociale status moet geweest zijn (Debruyne 1999, p.22-23).
Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18)
♦ In graf T62 uit fase Ii (Ensemble I) te Tell ed-Der werd een volledig skelet in anatomisch
verband van een jong geitje aangetroffen. In het graf werden één volwassene en één
jongere begraven (Gasche 1984, p.89).
Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20)
♦ Graf 7D werd aan de hand van het aardewerk gedateerd in de Vroeg Dynastisch I of II
periode (Moon & Roaf 1984, p.133). In dit oost-west georiënteerde rechthoekige graf met
een breedte van 2,2 meter en een lengte van 4,4 meter bevonden zich een menselijk skelet
en de skeletten van twee paardachtigen, waarschijnlijk ezels. De dieren lagen allebei op
hun buik. De drie skeletten werden verstoord door twee latere Islamitische graven. Verder
werden in het graf een rieten mand en vooral veel stukken aardewerk gevonden. Onder
andere twee grote potten, vijf grote vaten, drie kannen met tuit met in de grootste kan een
rieten mandje dat met bitumen werd bestreken, een grote diepe kom op een ringbasis met
geribde zijden en met daarin een kleine kan met tuit met een ronde basis, en een kan met
ribben op de schouder. In de zuidelijke zijde werd een afdruk gevonden van bladeren.
Volgens Roaf zouden deze afkomstig kunnen zijn van een soort gordijn of muur. Twee
stenen schoffels uit de Ubaid periode die op de vloer onder de afdrukken werden
gevonden, zouden als gewichten kunnen gebruikt zijn. Nog enkele andere objecten
werden op de vloer van de tombe gevonden. Een bronzen pijlpunt, een bronzen beitel, een
stenen palet en een lichtverbrande pot uit klei werden ook in de buurt van de zijde met de
afdrukken teruggevonden. In de tombe werden ook de skeletten van twee vissen ontdekt
en talrijke fragmenten van beenderen van een zoogdier, door de opgraver als de resten
van een schaap of geit geïnterpreteerd. Deze resten en de vissen waren volgens Roaf de
overblijfselen van voedseloffers (Roaf 1984, p.114).
46
♦ Ook graf 6G, dat dateert uit de Vroeg Dynastisch III of vroege Akkadische periode, werd
verstoord door Islamitische activiteiten (Moon & Roaf 1984, p.135). Het graf bestond uit
een groot bovengedeelte van circa 3 op 4 meter en een kleinere kamer daaronder. Bij de
opgraving van de bovenste kamer werden scherven van tenminste 42 aardewerken vaten
gevonden. Ook 2 bronzen pinnen, een bronzen armband, een fragment van een bronzen
pijlpunt en een slijpsteen werden in dit gedeelte aangetroffen. Aan de westelijke zijde van
de tombe moeten 1 of misschien zelfs 2 paardachtigen begraven geweest zijn. De
skeletten werden echter enorm verstoord door een put die in de Islamitische periode op
deze plaats werd gegraven. In het zuidelijk gedeelte van de onderste kamer werden enkele
resten van een menselijk skelet aangetroffen met daarbij een bronzen dissel en een speld.
In het noordelijke gedeelte van de kamer lagen enkele dierenbeenderen, waarschijnlijk
afkomstig van een klein schaap. Ook werden een bronzen speerpunt, 4 aardewerken
vaten, een kraaltje uit lapis lazuli, een bronzen schotel en twee schelpen gevonden. De
schelpen waren kokkels. De ene bevatte een zwart pigment, de andere een wit pigment
(Roaf 1984, p. 115).
♦ Graf 5G (Fig.11) dateert waarschijnlijk uit de vroege Akkadische periode (Moon & Roaf
1984, p.137). Het graf heeft een onregelmatig rechthoekige vorm van ongeveer 6,5 bij 4,3
meter. In een verlenging van het graf in het noordoosten werd het skelet van een
volwassen man aangetroffen (Killick & Roaf 1979, p.540). Volgens D. Downs gaat het
om een jongeman die tussen 17 en 20 jaar oud was (Downs 1984, p.127). De man lag op
de rechterzijde met het gezicht naar de grafkamer gericht; de vingerbeentjes van zijn
linkerhand werden teruggevonden in een pot naast zijn lichaam. Enkele persoonlijke
ornamenten werden met hem begraven. Het gaat om 12 kralen uit carneool, 5 kralen en 2
hangertjes uit lapis lazuli, en een ornamentele plaat uit zilver, 2 bronzen spelden, een
bronzen cosmetische set en een dolk en beitel uit brons. Ook werden drie bronzen vaten
aan de overledene meegegeven. In één van de vaten werd een drinkbeker gevonden, in
een ander een klein bronzen kopje. In de tombe werden verder in totaal niet minder dan
48 aardewerken potten gevonden. 34 ervan zijn grote of middelmatig grote kannen. Er
werden ook 6 kleine kannen aangetroffen met geperforeerde puntige basissen, 3 kommen,
2 kommen om te zeven, 1 grote diepe kom, 1 geperforeerde cylinder en 1 trechter. Ook
werden resten van 4 cirkelvormige rieten manden opgegraven. Twee ervan waren met
bitumen bestreken. Aan de westelijke zijde van de tombe lagen de skeletten van twee
paardachtigen. Twee bijna identieke gedraaide bronzen staven en een soort vork met een
paddenstoelvormig speereinde die bij de paarden werden gevonden lieten de opgravers
47
vermoeden dat in dit graf misschien wel een wagen aanwezig was. Echte bewijzen zijn
hiervoor niet, maar de positie van de dieren dicht bij elkaar en de plaats tussen de dieren
en het menselijk skelet vormen mogelijke indicaties. Op die plaats zou eventueel een
wagen kunnen gestaan hebben. En aangezien maar één stuk hout in de tombe in een
verkoolde staat werd teruggevonden, kan dit volgens Killick en Roaf de verklaring zijn
voor het niet terugvinden van het hout van de wagen (Killick & Roaf 1979, p.540).
Volgens J. Clutton-Brock gaat het hoogstwaarschijnlijk om ezels, al kan ze niet uitsluiten
dat het ook onagers zouden kunnen zijn. Het geslacht van de dieren kon niet bepaald
worden. De jongste ezel was ongeveer twee en een half jaar oud, de oudste was meer dan
20 jaar oud en verkeerde nog in zeer goede conditie (Roaf 1984, p.115 en Clutton-Brock
1986, p.210). Clutton-Brock concludeert daaruit dat de oudste ezel niet gekweekt werd
om 20 jaar lang gebruikt te worden als lastdier. Het zou daarom om een wilde onager of
ezel kunnen gaan, die niet veel had moeten werken (Roaf 1984, p.115). Tussen de ezels /
onagers werd een skelet aangetroffen van een klein zoogdier (Killick & Roaf 1979,
p.540). Volgens Clutton-Brock is dit het skelet van een net geboren hondachtige. De
tanden zijn volgens Clutton-brock nogal klein voor een hond. Daarom denkt zij dat het
hier om een jackhalswelpje gaat. Mogelijks is dit welpje in z’n hol dat in graf 5G werd
gegraven gestorven en zou het dus niets met dit graf te maken hebben (Roaf 1984, p.115
en Clutton-Brock 1986, p.210).
Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21)
♦ Het vroeg Akkadische graf 12 (Fig.12) was een groot ongeveer rechthoekig putgraf dat in
de noordelijke muur van “The Round Building” werd gegraven. Het zuidelijk deel van het
graf was iets dieper en werd aan de oostelijke zijde door een tunnel met een zijkamer
verbonden. In dit zijkamertje werden fragmenten van een menselijke schedel en
fragmenten van enkele beenderen samen met twee kralen uit lapis lazuli aangetroffen. In
de grote kamer werden koperen objecten, een groep aardewerk (die volgens de opgravers
een functionele eenheid vertegenwoordigt) en twee skeletten van paardachtigen naast
elkaar gevonden (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.73-75). De paarden werden
gedefinieerd als Equus asinus (Zarins 1986, p.174). De dieren lagen samen met het
aardewerk in het noordoostelijk gedeelte van de kamer. Er werden in totaal 12 stukken
aardewerk bij de paarden gevonden. 1 kan bevond zich zelfs op het meest westelijk
gelegen dier. Het aardewerk, waaronder een soort zeef, is allemaal in verband te brengen
48
met vloeistoffen. De opgravers denken dat deze groep aardewerk allemaal in verband kan
worden gebracht met 1 activiteit, waarschijnlijk het maken van een drank. De koperen
objecten lagen verspreid in het graf; in de vulling boven en ten zuiden van de
paardachtigen. De opgravers menen aan de hand van deze informatie te weten dat dit
hoogstwaarschijnlijk het graf van een man was.99 De paarden en de koperen wapens en
werktuigen wijzen volgens de opgravers op de status van de man: hij had een status als
krijger (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.73-75).
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23)
♦ In één graf (graf U:22) te Tuttul, dat werd gedateerd omstreeks 2500-2400 v.Chr., werd
een volledig skelet van een dier (een ezel) aangetroffen (Fig.13). De mannelijke ezel werd
in het graf van een vrouw gevonden. De vrouw kreeg ook andere grafgiften mee zoals
aardewerk, een ketting en koperen en bronzen objecten (Boessneck & Von den Driesch
1986, p.49).
Ur (Bijlage A.28 & B.24)
♦ In PG 580, één van de zogenaamde Koninklijke graven van Ur, dat werd gedateerd in het
Vroeg Dynastisch IIIA, werd het tot poeder vervormde skelet van een os in de
ingangsschacht van het graf gevonden(Fig.14). Bij de os lagen resten van hout, die
volgens L. Woolley misschien afkomstig waren van een wagen, en een koperen
teugelring. In het graf zelf werden de schedels van nog drie ossen ontdekt. Het was bij de
opgraving niet duidelijk of het enkel om schedels of om volledige dieren ging wegens de
zeer slechte staat van het botmateriaal. Indien het om volledige dieren zou gegaan hebben,
was het volgens Woolley ook mogelijk dat bij twee van de dieren een wagen lag. Woolley
vermoedde dit omwille van de plaatsing van twee van de schedels en de ruimte erachter,
waar mogelijk een wagen zou kunnen gestaan hebben, maar bewijs hiervoor werd niet
aangetroffen in het graf (Woolley 1934, p.48-49).
99 Alhoewel de weinige menselijke resten niet antropologisch werden onderzocht. Het is ook vrij onwaarschijnlijk dat het geslacht van een overledene kan bepaald worden aan de hand van enkele fragmenten van de schedel en fragmenten van enkele beenderen. Gibson, Sanders en Mortensen wijzen ook op het feit dat de twee kralen uit lapis lazuli niet als een teken van vrouwelijkheid mogen worden gezien, aangezien in Mesopotamië vaak kralen in de graven van mannen werden meegegeven (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.74).
49
♦ In de schacht van graf PG 789, het zogenaamde graf van de koning uit het Vroeg
Dynastisch IIIA, werden enkele resten en de afdrukken van twee wagens gevonden. De
wagens werden elk getrokken door drie ossen. De dieren waren getooid met zilveren
neusringen en zilveren halsbanden. Er werden wel nog meer dierlijke resten in het graf
gevonden. In het midden van de gang die naar de deur van de grafkamer leidde werd een
hoop dierenbeenderen aangetroffen. De dierlijke resten werden niet geïdentificeerd.
Volgens Woolley ging het duidelijk om de lichamen van geofferde dieren (Woolley 1934,
p.64-68).
♦ Graf PG 800 (Fig.15), de tombe van koningin Shub-ad – eveneens in het Vroeg
Dynastisch IIIA gedateerd, bestond net zoals graf PG 789 uit een grafkamer en een
dodenput. In het graf werden naast de enorm vele en rijke grafgiften en de menselijke
offers ook dieren meegegeven. Er werden eveneens restanten van een wagen
teruggevonden (een stuk hout van de paal tussen de dieren en onder andere de mozaïek uit
lapis lazuli die het hout van de wagen van het slee-type bedekte). Bij deze wagenresten
lagen de skeletten van twee dieren die koperen halskettingen droegen (Woolley 1934,
p.78). Woolley veronderstelde destijds dat de dieren ezels waren.100 Hij baseerde zich
hiervoor op het oordeel van zijn werkmannen en op het feit dat bij de dieren een
teugelring met daarop een afbeelding van een paardachtige werd teruggevonden. Naar
analogie met graf PG 789 waar bij de skeletten van de ossen (die duidelijk herkenbaar
waren aan hun hoorns) een teugelring met daarop een voorstelling van een os werd
teruggevonden, dacht Woolley dat het in dit graf dus om ezels ging. Enkele decennia later
echter, wees Robert H. Dyson Jr. erop dat Woolley’s identificatie van de dieren foutief
was. R.H. Dyson Jr. trof in 1955 in het University Museum van Philadelphia een tand van
een dier aan uit het graf van koningin Shub-ad. De tand werd in 1929 gecatalogeerd als
een tand van één van de ezels uit het graf. R.H. Dyson Jr. liet de tand onderzoeken door
Dr. George G. Simpson van het American Museum of Natural History in New York. G.G.
Simpson identificeerde de tand als afkomstig van een os (of toch van een bovide). Bij een
bezoek aan het British Museum in 1956 merkte R.H. Dyson Jr. op dat aan een koperen
kraag uit de tombe van Shub-ad nog resten van tanden en een kaakbeen van één van de
dieren zaten. Deze resten werden in 1960 door Dr. Charles A. Reed onderzocht. Ook
Reed kwam tot de conclusie dat het om resten van een bovide, misschien een os, ging
(Dysen Jr. 1960, p.102-103 en Zarins 1986, p.166 en Clutton-Brock 1992, p.84).
100 De “ezels” werden nadien door Von Bissing (in 1936-1937) en Hançar (1956) geïdentificeerd als onagers (Zarins 1986, p.166).
50
♦ In PG 1054 (Fig.16), één van de Koninklijke graven uit het Vroeg Dynastisch IIIA,
werden vele beenderen en tanden van dieren gevonden. Vaak lagen ze in een pot of in de
nabijheid van scherven. Er waren ook hoopjes verbrande dierenresten. Deze resten
werden door Woolley allemaal als voedseloffers beschouwd. Bij een menselijk skelet
lagen de schedel en enkele lange beenderen van een schaap. Verder werd er ook een
volledig skelet van een geit gevonden (Woolley 1934, p.104).
♦ In graf PG 1232 (Fig.17) uit het Vroeg Dynastisch IIIA werden de resten van twee
skeletten van ezels teruggevonden. Het botmateriaal verkeerde in een zeer slechte staat.
De dieren lagen op matten in een put aan de voet van de dromos. Bij de dieren werden
sporen van een wagen aangetroffen. In het graf werden verder nog skeletten van ossen en
schapen verstrooid over het gehele oppervlak van de put aangetroffen (Woolley 1934,
p.108-109).
♦ Ook in graf 1422, dat werd gedateerd in het Vroeg Dynastisch – Akkadisch, werden
volledige dieren begraven. In dit graf werden de volledige skeletten van 2 schapen
aangetroffen (Woolley 1934, p.184-187).
3.2.1.3. Delen van dieren in graven van mensen
De graven waarin enkel dierlijke resten werden aangetroffen, worden in dit onderdeel
gedetailleerd besproken. Er wordt gefocust op de diersoort waarvan de resten afkomstig zijn,
en welk deel van het dier deze resten representeren. Hiervan wordt een visueel overzicht
gegeven aan de hand van tabellen. In de tabel worden per site telkens bij elke diersoort de
graven vermeld, waarin delen van deze soort werden aangetroffen. Ernaast wordt met een X
aangeduid of het botmateriaal afkomstig is van de “kop”, “romp” of “poten”. Indien er ook
botmateriaal in het graf aanwezig was, dat niet werd geïdentificeerd, wordt dit met een X
aangeduid in de laatste kolom “NG”. Om de gegevens te ordenen, werd geopteerd voor een
simpele indeling van de dieren in kop, romp en poten, aangezien het hanteren van een
gedetailleerdere indeling het opmerken van patronen niet zou toelaten. In Bijlage B wordt wel
steeds heel gedetailleerd vermeld om welk soort bot het gaat. Ook de Latijnse benaming
wordt waar mogelijk vermeld.101
Door deze indeling van het dier wordt er een onderscheid gemaakt tussen de - naar mijn
mening - drie grote onderdelen waarvan beenderen kunnen worden teruggevonden. Onder
101 De verklaring van de Latijnse termen werd in de verklarende woordenlijst geplaatst.
51
delen van de kop worden onder andere kaakbeen, schedel en tanden verstaan. Met delen van
de poten worden zowel de voor- als de achterpoten en zowel de boven- als de onderpoten
bedoeld. Ook het schouderblad en delen van het bekken van dieren worden in deze categorie
bijgerekend. Onder delen van de romp wordt de rest van het dier, vooral de wervels en de
ribben, verstaan. Sommige diersoorten passen natuurlijk niet echt in deze onderverdeling. Bij
vissen werden resten van vinnen onderverdeeld bij de poten en het schild van een schildpad
werd in de kolom “romp” geplaatst. In de bespreking van elke tabel wordt wel vermeld of er
opvallende patronen (zoals bijvoorbeeld het enkel voorkomen van onderkaken van schapen in
de graven van een bepaalde site) kunnen worden opgemerkt.
Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1)
Tabel 5: Delen van dieren, Abu Salabikh.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Paardachtige 3 X 4 X 5 X 22 X 27 X 33 X X 37 X 38 X 48 X 50 X 73 X 83 X
Schaap 15 X X 37 X 38 X X X 48 X 68 X 80 X 83 X 89 X X X
Geit 5 X 27 X X
Schaap/geit 2 X 3 X X 4 X 5 X 12 X 15 X 26 X X X 28 X 32 X 37 X 41 X 45 X 48 X 51 X 56 X 73 X 76 X 79 X 82 X 84 X X 88 X
Abu Salabikh (Tabel 5) is de site met de meeste
graven met daarin dierlijke resten – procentueel
gezien. Bij 59 van de 149 graven vermeldden de
opgravers dierlijk botmateriaal. In 55 van die 59
graven werden enkel dierlijke resten
teruggevonden. Resten van schapen, geiten en
varkens zijn het meest vertegenwoordigd in de
graven. In het algemeen kwamen schapen, geiten
en varkens trouwens het meest voor op de site.
Dit blijkt uit een studie van de dierlijke resten
die op de gehele site werden aangetroffen door
Clutton-Brock en Burleigh (Clutton-Brock &
Burleigh 1978, p.93). Resten die met zekerheid
van een schaap afkomstig zijn, bestaan vooral uit
de delen van de kop (vooral de kaken) en delen
van de poten, zowel van de voor- als
achterpoten. Meestal werd weinig botmateriaal
teruggevonden, en meestal was het afkomstig
van de onderpoten van het schaap, maar in één
graf (nr.48) werden resten van de beide
achterpoten tot en met het sacrum aangetroffen.
Bij veel botmateriaal kon het onderscheid tussen
schaap of geit niet worden gemaakt. In 8
52
90 X 91 X
Varken 2 X 3 X 4 X 15 X 22 X 25 X 27 X X 28 X X 32 X 33 X 41 X 44 X 48 X 50 X 51 X 56 X 73 X 74 X 77 X 79 X 83 X X 88 X 92 X 98 X
Rund 2 X 4 X 22 X 27 X 42 X 45 X 48 X 51 X 69 X 80 X 88 X 94 X 98 X
Vis 15 X 32 X 81 X 99 X 197 X X 198 X
Vogel 26 X 45 X
Gazelle 20 X 34 X 98 X
Hond 22 X 51 X 111 X
NG 12 X 14 X 26 X 38 X 42 X 59 X 60 X 62 X 69 X 80 X 82 X 88 X 92 X 93 X 96 X 111 X
gevallen zijn de resten afkomstig van de kop. Er
werden uitsluitend tanden en resten van kaken
aangetroffen. In 4 gevallen werden delen van de
onderpoten geïdentificeerd. Het geïdentificeerde
botmateriaal van paardachtigen in de graven van
Abu Salabikh is vooral afkomstig van de kop
(tanden) en de poten (zowel voor- als
achterpoten). De resten van varken bleven
grotendeels ongeïdentificeerd. In graf nr. 83
werd een groot deel van een voorpoot met
schouderblad van een biggetje teruggevonden.
Van rund werden vooral resten van de poten
geïdentificeerd. In 4 van de 6 gevallen waren de
resten afkomstig van de onderpoten. Verder
werden ook tanden en de resten van een
kaakbeen aangetroffen. De vogelresten bleven
ongeïdentificeerd. Van de gazelle werd een deel
van een hoorn 2 maal bij een kind meegegeven.
Tenslotte werden nog resten van een kaak en een
poot van een hond in graven van Abu Salabikh
aangetroffen. Veel botmateriaal kon echter niet
worden geïdentificeerd. J. Clutton-Brock en R.
Burleigh interpreteren sommige resten als
mogelijk afkomstig van volledige dieren.
Volgens hen werden meermaals skeletjes van
jonge schaapjes of geitjes aangetroffen als
grafoffers. De eerder complete dieren zouden
zich volgens hen bevinden in graf nr. 27, 48, 38,
80 en 82 (Clutton-Brock & Burleigh 1978, p.96-
98). In dit onderzoek worden deze resten echter
als delen van een schaap/geit gezien, aangezien
deze resten in Martin & Moon & Postgate (1985)
niet worden vermeld als resten van volledige
dieren.
53
Ahmad al-Hattu (Bijlage A.2)
In 8 van de 48 opgegraven kamergraven (16,7%) van Ahmad al-Hattu werden beenderen van
dieren aangetroffen. Het betrof telkens delen van dieren, meestal delen van de schedel en van
de lange beenderen. Volledige skeletten van dieren werden niet aangetroffen. Door Eickhoff
werden deze resten geïnterpreteerd als resten van voedsel, dat werd meegegeven ter
verzorging van de doden. De beenderen waren vooral afkomstig van paardachtigen, schapen
en geiten. In mindere mate werden ook beenderen van runderen aangetroffen (Eickhoff 1993,
p.77-78). Aangezien een gedetailleerde publicatie van de graven niet voorhanden is, is het niet
mogelijk de dierenresten te situeren in de graven van waaruit ze afkomstig zijn. Ze behoorden
volgens Eickhoff wel tot de rijkste graven van de necropool (Eickhoff 1993, p.117).
Assur (Bijlage A.4 & B.2) Tabel 6: Delen van dieren, Assur.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Paardachtige Kg 35 X Schaap 18 X Vogel 18 X NG 20 X
23 X 24 X 43 X 129 X 178 X 467 X 667 X 668 X 960 X Kg 35 X Kg 68 X Kg 71 X X
In de graven van Assur (Tabel 6) werden enkel
resten van dieren aangetroffen, geen volledige
skeletten. In de meeste gevallen werd de
diersoort en het deel van het dier niet
geïdentificeerd. In kamergraf 35 werden resten
van een paardachtige, waarschijnlijk een ezel,
herkend. In dit graf werden ook nog 118
astragalen aangetroffen. In graf nr. 18 werden
beenderen van schaap en botjes van vogel, die in
een schaal lagen, aangetroffen.
Babylon (Bijlage A.5 & B.3) Tabel 7: Delen van dieren, Babylon.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Schaap 136 X Schaap/geit 78 X
130 X NG 129 X X
In 4 van de 197 graven van Babylon (2%)
(Tabel 7) die dateren uit de periode die voor dit
onderzoek van belang is, werden dierlijke resten
aangetroffen. De resten werden gevonden in 1
Midden-Babylonisch en 3 Neo-Babylonische graven. Het gaat vooral om resten van schaap of
geit. Er zijn echter geen exacte aantallen van graven uit de aangetroffen periodes voorhanden.
Daarbij komt dat het niet mogelijk is om in deze beperkte selectie van graven die O. Reuther
in zijn verslag bespreekt, alle graven van Babylon, waarin resten van dieren werden
gevonden, te vinden. Bijgevolg kunnen er geen juiste statistieken worden opgesteld voor de
graven van Babylon. Er kan niet worden nagegaan in hoeveel procent van de opgegraven
54
graven er werkelijk dierlijke resten werden gevonden. Wel vermeldde O. Reuther expliciet dat
er wel degelijk soms beenderen van dieren werden ontdekt in de graven. Het zou vooral gaan
om beenderen van ezels en geiten of schapen. Deze overblijfselen werden geïnterpreteerd als
resten van voedsel die men in het graf bijgaf. Het voedsel zou men in schalen of ook
onmiddellijk in het graf gelegd hebben. Er werden ook resten van vis in de graven
aangetroffen (Reuther 1926, p.156 en 217).
Eridu (Bijlage A.6 & B.4) Tabel 8: Delen van dieren, Eridu.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Vis 30 X 106 X
NG 8 X 10 X 30 X 34 X 41 X 91 X 93 X 149 X
In 9 van de 10 graven van Eridu (Tabel 8), waarin
dierlijk botmateriaal werd aangetroffen, werden
enkel om resten van dieren gevonden. In twee
graven (nr.30 en nr.106) werden visresten
gevonden. In graf 106 bevonden deze resten zich
in een schaal en in een kom, en werden ze als
voedselresten geïnterpreteerd. Meestal werden
enkele beenderen op de afdekking van de graven of in de buurt van de skeletten gevonden. De
dierlijke resten werden zowel op de borst, bij het hoofd als bij de voeten van overledenen
geplaatst. De opgravers interpreteerden de beenderen als resten van vleesoffers en duidden ze
aan met de term “meat-bones”. De beenderen werden echter niet geïdentificeerd. Het is dus
niet geweten van welke diersoort ze afkomstig zijn, en wat het geslacht of de leeftijd van die
dieren was. In de meeste gevallen werd ook niet vermeld om welke beenderen het dan precies
gaat. In twee graven (nr.93 en nr.149) wordt vermelding gemaakt van respectievelijk een kaak
en een schedelfragment. Deze graven zijn graven van kinderen. Het valt op dat volwassenen
enkel de zogenaamde “meat-bones” of soms visresten meekregen in het graf. De kinderen die
dierenresten meekregen in het graf kregen andere delen mee dan de volwassenen: een kaak
(nr.93), een schedelfragment (nr.149) of zelfs een volledige hond (nr.185). Alle graven met
dierlijke resten waren graven uit liben en in bijna elk graf werden ook een aantal stukken
aardewerk aangetroffen, gemiddeld een vijftal stuks, wat een normale hoeveelheid was in het
grafveld van Eridu. De sociale structuur van Eridu ten tijde van Ubaid 4 is moeilijk te
achterhalen op basis van de graven aangezien er geen grote verschillen in het aantal en de
kwaliteit van de grafgiften merkbaar zijn. Volgens Pariselle zou het kunnen dat er een armere
en een rijkere klasse bestond. Hij baseert zich hiervoor op het feit dat er naast graven met
liben bekisting in meer dan een kwart van de gevallen ook gewone putgraven voorkomen
55
(Pariselle 1985, p.10). Als de theorie van Pariselle klopt, kan gesteld worden dat (resten van)
dieren enkel werden meegegeven in de rijkere graven.
Halawa (Bijlage A.7 & B.5)
Het dierlijk botmateriaal in de graven van
Halawa (Tabel 9) bevond zich in een
erbarmelijke, verbrokkelde toestand; meestal
werden enkel de hardere delen zoals de uiteinden
van beenderen of de tanden nog teruggevonden.
Door de slechte bewaringstoestand van het
botmateriaal werd het onderzoek ervan
bemoeilijkt. Hierdoor kon er bijvoorbeeld soms
nog moeilijk een onderscheid gemaakt worden
tussen botmateriaal van schaap of van geit
(Boessneck & Kokabi 1981, p.89). Naast de
dierlijke resten (die in 11 graven werden
aangetroffen) werden ook volledige dieren aan-
Tabel 9: Delen van dieren, Halawa.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Schaap H-33 X H-35 X H-37 X H-104 X H-109 X H-110 X H-117 X
Geit H-35 X H-37 X
Schaap/geit H-21 X H-33 X H-35 X X H-37 X X
Rund H-35 X H-37 X X H-118 X
Gazelle H-33 X H-35 X H-37 X
…(Haas) H-35 X H-37 X
NG H-115 X H-116 X X
getroffen in graven. Het botmateriaal is afkomstig van schaap, geit, rund, gazelle en haas.
Resten van schaap primeren. In de meeste gevallen werden resten van zowel de linker- als de
rechterpoten, en in mindere mate resten van de kop in de graven aangetroffen. Veelal gaat het
om resten van jonge dieren en soms zijn ook snijsporen op de botten van schapen of geiten
aanwezig. Grafgiften werden in deze graven bijna niet aangetroffen.102
Isin (Bijlage A.8 & B.6)
Tabel 10: Delen van dieren, Isin.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Paardachtige 116 X Schaap 53a X
86 X 107 X 115 X
Geit 86 X 107 X
Schaap/geit 53a X 58 X X 59 X 61 X 62 X 114 X
Van het merendeel van het dierlijk
botmateriaal uit te Isin (Tabel 10) kon niet
achterhaald worden tot welk deel van het dier
het behoorde. Van schapen, geiten, varkens
en runderen werden vooral delen van de kop
meegegeven. In Isin werd ook een deel van
een schildpad, meerbepaald een Trionyx
euphraticus, aangetroffen. Vis werd enkele
malen in schalen of bij aardewerk 102 Maar dit kan te wijten zijn aan het feit dat de graven meestal geplunderd waren.
56
116 X X Varken 58 X
59 X 114 X 116 X
Rund 45 X 53a X X 58 X X 59 X 61 X
Vis 30 X 52 X 53a X 57 X 58 X 59 X 62 X 106 X
Schildpad 53 X 75 X
Hond 87 X … (ratten & muizen)
59 X 62 X 76 X
NG 52 X 53 X 53a X 58 X 60 X 70 X 75 X
teruggevonden.
Khafajah (Bijlage A.9 & B.7)
Tabel 11: delen van dieren, Khafajah.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Vis 72 X NG 123 X
In twee graven te Khafajah (Tabel 11) werden
resten van dieren aangetroffen. In graf 72, een graf
met daarin de resten van drie personen (1 volwas-
sene en 2 kinderen), werd een half skelet103van een vis gevonden bij de schedel van één van
de kinderen. Bij dit kind werden trouwens meer grafgiften meegegeven dan bij het andere
kind in datzelfde graf, waarbij trouwens ook geen dierlijke resten aangetroffen (Delougaz &
Hill & Lloyd 1967, p.84-86). In graf 123, een graf van een volwassene, werden de dierlijke
resten niet exact geïdentificeerd, maar volgens de opgravers zou het kunnen gaan om resten
van gevogelte. De beenderen lagen verspreid tussen het aardewerk dat in het graf in grote
mate aanwezig was (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.114).
103 Op de tekening die in Delougaz & Hill & Lloyd (1967) werd gepubliceerd werd echter een volledig skelet van een vis getekend (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.85).
57
Kheit Qasim (Bijlage A.10 & B.8)
In drie Vroeg Dynastische graven te Kheit
Qasim (Tabel 12) werden dierlijke resten
buiten het graf aangetroffen. De resten
bevonden zich tussen aardewerk. De graf-
giften buiten het graf werden door Forest be-
Tabel 12: Delen van dieren, Kheit Qasim.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
NG S19 Loc.2 X T19 Loc.1 X O20 Loc.4 X N21-22 Loc.1 X Q18 Loc.1-2/ Q19 Loc.3
X
schouwd als de resten van een banket waaraan meerdere mensen hadden deelgenomen. Dit
banket kan volgens Forest enkel bij de begrafenis gebeurd zijn aangezien deze resten soms
ook in de tombes werden aangetroffen (Forest 1979, p.499). Grafgiften buiten de tombes
werden vooral bij graven van mensen met een hogere sociale status gelegd. Als deze theorie
klopt, dan kan worden gesteld dat de dierenbeenderen waarschijnlijk afkomstig zijn van
voedseloffers die men buiten het graf plaatste. Het maakte waarschijnlijk deel uit van een
gebruik dat voornamelijk bij graven van mensen met een iets hogere sociale status werd
toegepast (Forest 1984a, p.86). Ook in 2 van de 11 graven uit de Isin-Larsa periode werden
dierlijke resten aangetroffen. Deze resten bevonden zich telkens aan de voeten van de
overledene.
Kish (Bijlage A.11 & B.9)
Slechts in twee graven te Kish (Tabel 13) werden
er volgens het opgravingsverslag dierlijke resten
teruggevonden. In graf 413 werden visresten
aangetroffen. In graf 136 de poten van een niet
geïdentificeerd dier.
Tabel 13: Delen van dieren, Kish.
Diersoort Graf Deel van dier
kop romp poten NG Vis 431 X NG 136 X
Mari (Bijlage A.12 & B.10)
Tabel 14: Delen van dieren, Mari.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Schaap T133 X T179 X T355 X T1034 X T1090 X X T1103 X T1104 X
Geit T689 X T763 X X T773 X T940 X X T945 X T947 X T1052 X X
Te Mari (Tabel 14) werden vooral resten van
geitjes in de graven aangetroffen. Vaak
werden delen van de kop, zoals de
onderkaken en soms ook hoorns, en delen
van de poten in het graf teruggevonden. In
Graf T940 is dit zelfs een deel van een skelet
van een jong geitje. De dierenbeenderen
werden zowel in de graven als erbuiten
aangetroffen. Er werden geen sporen van
58
T1060 X T1090 X X T1092 X T1102 X X T1103 X
Rund T291 X T1078 X X T1090 X X
Vis T763 X NG T125 X
T135 X T337 X T547 X T558 X T656 X 668 X
ontvlezing aangetroffen en de beenderen
lagen meestal in verband. De tombes uit de
tijd van de Shakkanakku-dynastie met daarin
dierlijke resten lijken tot de rijkste te behoren
(Jean-Marie 1996, p.697).
Nippur (Bijlage A.14 & B.12) Tabel 15: Delen van dieren, Nippur.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Schaap Burial 78 X Schaap/geit Burial 654 X
Burial 78 X Varken Burial 654 X
Burial 78 X Vis 1B246 X
Burial 16 X NG 1B168 X 1B178 X 1B206 X 1B227 X 1B246 X 1B269 X 1B288 X Burial 8 X
De dierlijke resten, die te Nippur (Tabel 15)
werden teruggevonden, werden meestal niet
geïdentificeerd. Het wel geïdentificeerde
botmateriaal is afkomstig van schaap, schaap
of geit, varken en vis. De resten werden
zowat overal bij de overledene geplaatst: aan
het hoofd, bij de elleboog of de schouder, op
de borst, aan het bekken en aan de knieën.
Tawi (Bijlage A.16 & B.13) -
Tabel 16: Delen van dieren, Tawi.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Schaap T22 X Geit T64 X
T65 X X Schaap/geit T11 X
T22 X X Rund T22 X Hond T22 X NG T11 X
T19 X T63 X X
De dierlijke resten in de graven van Tawi
(Tabel 16) zijn vooral afkomstig van de kop
en poten van schaap of geit en kunnen als
voedselresten worden geïnterpreteerd. Verder
werden nog resten van rund en hond in graf
T22 aangetroffen.
Tell Ahmar (Bijlage A.17 & B.14)
In 1 van de 7 graven (14,3%) van Tell Ahmar (Tabel 17) werden beenderen van dieren
aangetroffen. In dit graf, het Hypogeum, werden de dierlijke resten samen met twee
menselijke skeletten aangetroffen. Het betrof een groot aantal beenderen van geiten die tussen
de overige grafgiften lagen. Er is niet geweten om welke beenderen het gaat. In dit graf werd
59
enorm veel fijn aardewerk meegegeven, meer dan 1076 stuks werden geteld door de
opgravers. Behalve het aardewerk werden ook objecten uit brons in het graf aangetroffen. Het
betreft bijlen, messen, naalden en dergelijke. Dit was een zeer rijk graf; rijker (in de
hoeveelheid grafgiften, niet in de kwaliteit van de grafgiften) dan de andere tombes van Tell
Ahmar uit die periode. Volgens Thureau-Dangin en Dunand was dit het graf van een persoon
met een hoge status (Thureau-Dangin & Dunand 1936, p.97-110).
Tabel 17: Delen van dieren, Tell Ahmar.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Geit F42 X
Tabel 18: Delen van dieren, Tell Madhhur.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
NG 6F X
Tell Madhhur (Bijlage A.23 & B.20)
Graf 6F uit Tell Madhhur (Tabel 18) werd in de Vroeg Dynastisch III of vroege Akkadische
periode gedateerd (Moon & Roaf 1984, p.135). Het graf werd enorm verstoord door putten en
graven uit de Islamitische tijd en graafgangen van dieren. De grafkamer was ongeveer 2,60
meter lang en 1,30 meter breed. Resten van een menselijk skelet werden niet gevonden.
Waarschijnlijk is dit te wijten aan de latere verstoringen. Wel werden er een hoop
dierenbeenderen gevonden. Samen met twee schelpen werden deze beenderen als
voedseloffers geïnterpreteerd. Verder werden in het graf nog 11 aardewerken vaten, een
bronzen kommetje en een bronzen speerpunt gevonden (Roaf 1984, p.114-115).
Tell Razuk (Bijlage A.24 & B.21) Tabel 19: Delen van dieren, Tell Razuk.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
NG 7 X
Graf 7 uit Tell Razuk (Tabel 19) dateert uit de Ur
III/Isin-Larsa periode. Ook dit graf werd in “The
Round Building” gegraven. Het grote putgraf was
verstoord door putten die in de Islamitische periode op die plaats werden gegraven. In het graf
werden zowel menselijke beenderen als beenderen van dieren aangetroffen. Ze werden niet in
verband teruggevonden en daarom suggereren de opgravers dat dit het secundaire graf van de
persoon is. De menselijke skeletresten werden volgens de opgravers waarschijnlijk ergens in
staat van ontbinding aangetroffen met ook de dierlijke resten/ skeletten erbij. Alle
beendermateriaal zou nadien in dit graf begraven zijn geweest om de persoon een degelijke
begraving te geven. In het graf werd er ook een koperen dolk aangetroffen. Deze dolk bevond
zich in de buurt van de menselijke schedel. Er werden ook aardewerk, een stukje bitumen en
drie kralen teruggevonden (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.80). Er wordt door de
60
opgravers niet vermeld van welke diersoort de beenderen afkomstig zijn, om hoeveel dieren
het gaat en of het om resten van volledige skeletten gaat of niet.
Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) Tabel 20: Delen van dieren, Tell Brak.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
NG Massagraf (Area MTW)
X
Massagraf (Area EM)
X
Massagraf (Area EME-3)
X
In het westelijk deel van Tell Brak (Tabel
20) (Area MTW) werd een depot van
menselijk botmateriaal samen met dierlijk
botmateriaal, aardewerk, zegelimpressies en
allerlei andere objecten gevonden. Dit massagraf was 3 meter breed en 15 meter lang. Onder
een laag met enkele ondiepe putten met daarin aardewerk en dierenbeenderen bevond zich de
laag met de menselijke resten die waren vermengd met dierlijk botmateriaal. Een gedeelte van
de menselijke resten werden nog deels in verband teruggevonden, maar er bevonden zich ook
afzonderlijke menselijke beenderen in deze laag. De beenderen van de dieren werden
helemaal niet in verband teruggevonden, het zijn allemaal aparte grote stukken van dieren.
Deze laag met menselijk en dierlijk botmateriaal bevond zich op een laag met scherven
aardewerk die op zijn beurt op een grijze laag was aangelegd. Daaronder bevond zich de
moederbodem (McMahon 2007, p.3-4, Internet). Ten noorden en oosten van Area MTW
bevond zich Area EM. Ook hier werd een massagraf aangetroffen. In dit depot werden echter
hoofdzakelijk uit verband gerukte en zelfs versplinterde beenderresten van mensen
aangetroffen. Ook hier werden deze resten van maar liefst 50 individuen - allen jonge
volwassen personen - vergezeld van aardewerk, zegels en dierlijk botmateriaal. McMahon
meent dat de menselijke beenderen uit deze context eerst werden verplaatst van hun originele
plaats van dood, nadien werden gesorteerd en sommige bewerkt. Dit zou dus een tertiaire
context zijn (McMahon 2007, p.4, internet en McMahon 2008, p.2-3, Internet). Een derde
massagraf werd ontdekt in Area EME-3.104 In dit graf werden vooral uit verband gerukte
menselijke beenderen gevonden. Er werd ook een groep van 12 schedels aangetroffen. Tussen
de menselijke resten werden ook resten van dieren aangetroffen. Dit graf wordt tussen de
graven uit Area MTW/EM en Area EME gedateerd (McMahon 2008, p.3, Internet).
104 In het verslag van 2007 wordt dit nog Area EMS genoemd (McMahon 2007, p.5, Internet).
61
Tell Karrana 3 (Bijlage A.22 & B.19) In 1 graf uit de late Uruk periode (graf 1) werden
dierlijke resten aangetroffen (Tabel 21). Er wordt
Tabel 21: Delen van dieren, Tell Karrana. Diersoort Graf Deel van dier
kop romp poten NG NG 1 X
in het opgravingsverslag echter niet verduidelijkt van welk dier de drie beenderen afkomstig
zijn (Stein 1993, p.205).
Tepe Gawra (Bijlage A.26 & B.22)
Te Tepe Gawra (Tabel 22) werd in 1 van de
120 graven uit de late Ubaid een tand van een
dier aangetroffen. In het graf werden nog meer
Tabel 22: Delen van dieren, Tepe Gawra. Diersoort Graf Deel van dier
kop romp poten NG NG 031 X
Locus 7-68 X
grafgiften meegegeven zoals aardewerk, een stenen kom, een stenen palet en twee platte
stenen. Aangezien meestal geen grafgiften werden meegegeven, kan dit graf als een rijk graf
worden beschouwd (Hole 1989, p.161). In slechts één van de 301 graven die door Rothman
en Peasnall gecatalogeerd werden, werden dierlijke beenderen aangetroffen.105 Dit aantal kan
natuurlijk ook het gevolg zijn van onoplettendheid tijdens de opgravingen of bij het
registreren van de objecten. Ook werd blijkbaar maar een gedeelte van de vondsten uit het
graf gehouden en werd de rest weggesmeten. Onder andere dierenbeenderen werden meestal
niet bijgehouden (Rothman & Peasnall 2002, p.179).
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23)
Tabel 23: Delen van dieren, Tuttul.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Geit GB33 X NG 17/34:1 X
27/46:8 X 28/46:2 X 29/48:2 X 24/49:4a X 24/49:6 X 24/49:8 X 25/48:5 X GB2 X X GB3 X GB4 X GB5 X GB6 X U:8 X U:12 X U:13 X
In 21 van de 130 graven (16,2%) werden
dierlijke resten aangetroffen (Tabel 23). Meestal
kunnen deze beschouwd worden als
voedselbijgaven. De dierlijke resten werden in
de meeste gevallen niet geïdentificeerd.106
105 Graf nr. 031. 106 Het onderzoek van de dierlijke resten te Tuttul zal worden gepubliceerd in het 9ste deel van de reeks over Tuttul / Tal Bi’a: “Anthropologische, Zoologische und botanische Untersuchungen” (Strommenger & Kohlmeyer, 1998, p.5).
62
U:25 X U:32 X U:50 X U:58 X
Ur (Bijlage A.28 & B.24)
Tabel 24: Delen van dieren, Ur.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Paardachtige 709 X Schaap LG39 X
31 X 203 X 317 X 333 X 643 X 1183 X 1236 X X 1524 1556 X 1631 X 1702 X 1524 X
Schaap/geit 1400 X X Varken 88 X
144 X 412 X
Rund PFG/M X X G21 X 7 X 35 X 188 X 962 X 1050 X 1847 X
Vis 55 X 468 X
Vogel PFG/Q X 861 X 1178 X 1850 X
Gazelle 181 X 1050 X 1850 X
NG 6 X 144 X 181 X 202 X 203 X 278 X 343 X 379 X 382 X 643 X 709 X 715 X 779 X 780 X 1050 X 1133 X 1631 X 1648 X 1847 X X
In de graven van Ur (Tabel 24) werden vooral
beenderen van schaap en rund aangetroffen.
Het waren meestal delen van de kop. Veelal
werden hoopjes gebroken dierlijke beenderen
teruggevonden. Waarschijnlijk was het merg
eruit gehaald. Er werden ook verbrande
beenderen aangetroffen.
63
Uruk (Bijlage A.29 & B.25) Tabel 25: Delen van dieren, Uruk.
Diersoort Graf Deel van dier kop romp poten NG
Paardachtige 70 X 72 X 76 X 177 X
Schaap 50 X 53 X 60 X 70 X 73 X 84 X 176 X 177 X X 419 X
Geit 70 X 176 X
Schaap/geit 50 X X 53 X 60 X 61 X 67 X 68 X 72 X 73 X 76 X 176 X X X 177 X
Varken 9 X 50 X 53 X 67 X 70 X 72 X 73 X
Rund 53 X 60 X 70 X 72 X 73 X 76 X 176 X X 177 X
Vis 59 X 66 X 68 X 84 X 177 X 384 X
Vogel 15 X 34 X 61 X
Gazelle 156 X Schildpad 50 X Hond 34 X … (Kameel) 177 X NG 22 X
23 X 50 X 59 X 316 X 348 X 353 X
De dierlijke resten te Uruk (Tabel 25) konden
soms niet worden geïdentificeerd . Degene die
men wel kon identificeren zijn afkomstig van
varkens, schapen, geiten, runderen, vogels,
vissen, paardachtigen, een lam, een gazelle, een
kameel en een hond. De meerderheid wordt
gevormd door resten van schapen. Beenderen
afkomstig van dit dier komen voor in 9 graven,
waaronder het volledige schaapskelet. In 9
andere graven weet men niet zeker of de
beenderen afkomstig zijn van een geit of een
schaap, maar het is dus mogelijk dat resten van
schapen in bijna de helft van de graven met
daarin resten van dieren voorkomen. Vervolgens
lijkt rund het populairste dier dat werd
meegegeven in de graven. In 7 graven werden
immers resten van rund ontdekt. Visresten
werden in 6 graven aangetroffen. Beenderen van
varken en paardachtigen werden in
respectievelijk 5 en 4 graven gevonden.
Vogelbeenderen en beenderen die zeker
afkomstig zijn van een geit werden elk in 3
graven opgemerkt. De hoorn van een gazelle,
enkele kamelenbeenderen en de schedel van een
hond werden elk in 1 graf aangetroffen.
64
Wreide (Bijlage A.30 & B.26) In één graf, W054 uit Wreide (Tabel 26) werden
dierenresten teruggevonden. Er werd niet
verduidelijkt om welke diersoort en om welke
delen van het dier het ging.
Tabel 26: Delen van dieren, Wreide. Diersoort Graf Delen van dieren, Wreide
kop romp poten NG NG W054 X
3.2.2. Context 2: apart begraven dieren
De casussen waarin dieren en dierlijke resten apart werden begraven, zonder associatie met
menselijke resten, worden in dit onderdeel gepresenteerd. In 8 van de 30 sites werden
dergelijke contexten aangetroffen. Eerst werd nagegaan welke diersoorten door de
Mesopotamiër apart werden begraven. Er werd vervolgens een strikt onderscheid gemaakt
tussen volledige apart begraven dieren en delen van dieren die apart werden begraven. Deze
worden vervolgens apart behandeld. Per site worden de casussen uitgebreid voorgesteld met
aandacht voor de rechtstreekse en de onrechtstreekse context.
3.2.2.1. Diersoorten en toestand van de dieren in Context 2
Tabel 27 geeft een overzicht van de diersoorten die door de Mesopotamiër apart werden
begraven. In deze tabel wordt dezelfde onderverdeling als in tabel 3 gehanteerd: de aanwezige
diersoorten worden in verschillende kolommen (ingedeeld in “Paardachtige”, “Schaap”,
“Geit”, “Schaap/geit”, “Varken”, “Rund”, “Vis”, “Vogel”, “Gazelle”, “Schildpad”, “Hond”,
“…” voor de weinig voorkomende soorten en “NG” voor de niet geïdentificeerde resten) per
site voorgesteld. Ook hier wordt telkens vermeld in hoeveel contexten op desbetreffende site
sporen van een bepaalde diersoort werden aangetroffen. Ook de percentages107 en de
contextnummers - die hierdoor in Bijlage B kunnen worden opgezocht, indien gewenst -
werden hierbij geplaatst.
Tabel 27 toont aan dat in 4 van de 8 sites (Abu Salabikh, Isin, Tell al-Rimah en Tell ed-Der)
slechts één bepaalde diersoort apart werd begraven. In Nimrud, Tell Brak, Tuttul en Uruk is
dit niet het geval. Vooral te Uruk werden enorm veel verschillende diersoorten aangetroffen.
De meeste contexten uit Uruk zijn echter “speciale gevallen” (zie infra).
107 Percentage = aantal graven met bepaalde diersoort / totaal aantal dierengraven per site.
65
In Tabel 28 wordt een onderscheid gemaakt tussen contexten waarin volledige dieren werden
aangetroffen en contexten waarin enkel delen van dieren werden aangetroffen. Er wordt
hierbij niet uitgesloten dat stukken van dieren ook samen met volledige dieren werden
begraven (zoals dat het geval is te Tell Brak – zie infra), maar dit wordt enkel vermeld bij de
bespreking van de contexten met daarin volledige dieren.
66
Tabel 17: Diersoorten in Context 2
Site Totaal aantal
“dierengraven” Mogelijk aanwezige diersoorten
Paardachtige Schaap Geit Schaap/geit Varken Rund Vis Vogel Gazelle Schildpad Hond … NG Abu Salabikh
1 1 (=100%) (Nr. Graf in “Ash Pit”)
Isin 34 34 (=100%) (Hondengraven 1 t.e.m.34)
Nimrud 2 + Aanwezig 2 (=100%) (Zonder nummers)
Tell al-Rimah
1 1 (=100%) (zonder nummer)
Tell Brak
7 6 (=85,7%) (“Ezel nrs. 1,2,3,4,5,6”)
1 (=14,3%) (bij “ezel nr.6”)
1 (=14,3%) (bij “ezel nr.6”)
1 (=14,3%) (bij “ezel nr.6”)
1 (=14,3%) (bij “ezel nr.6”)
1 (=14,3%) (geen nr.)
Tell ed-Der
1 1 (=100%) Locus 6
Tuttul 6 1 (=16,7%)108 (Nr. 32/34:1)
3 (=50%) (Nrs. 27/47:4, 27/47:5, 28/47:2)
1 (=16,7%) (Nr. 29/48:3)
1 (=16,7%) (Nr. 27/46:2)
Uruk 14109 1 (=7,1%)
11 (=78,6%)
3 (=21,4%)
10 (=71,4%)
6 (=42,9%)
6 (=42,9%)
5 (=35,7%)
7 (=50%)
1 (=7,1%)
1 (=7,1%)
2 (=14,3%)
11 (=78,6%)
3 (=21,4%)
108 In Tuttul werden nog in twee andere contexten begraven lammetjes teruggevonden (27/33:1 en 27/33:2), deze contexten konden echter niet worden gedateerd. 109 In 3 van de 14 contexten (25, 33, 35) werden ook menselijke resten aangetroffen. Aangezien de contexten echter niet werden beschouwd als graven van mensen, en de dierlijke resten dus niet intentioneel bij de menselijke resten werden geplaatst, worden zij hier bijgerekend.
67
(Nr. Warka XXV1966/67)
(Nr.: geen nummer, 25, 26 , 28, 29, 30, 33, 34, 35, 36, 38)
(Nr. 25, 26, 28)
(Nr. 25, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 38)
(Nr. 25, 26, 28, 30, 33, 36)
(Nr. 25, 26, 33, 34, 36, 38)
(Nr. 23, 29, 34, 36, 38)
(Nr. 26, 28, 29, 30, 32, 36, 38)
(Nr. 34)
(Nr. 25)
(Nr. 25, 34)
Katachtige (Nr.26) Rat (Nr.29, 30, 34, 38) Muis (Nr. 29, 34) Vleermuis (Nr. 29, 34) Kikker (Nr. 29, 34)
(Nr. 25, 36, 38)
Tabel 18: Toestand van de dieren in Context 2
Site
Totaal aantal dierengraven
Toestand van het dier
Volledig Deel Abu Salabikh 1 1 - Isin 34 34 - Nimrud 2 2 Aanwezig Tell al Rimah 1 - 1 Tell Brak 7 7 Tell ed der 1 1 - Tuttul 6 4 2 Uruk 14 1 13
68
3.2.2.2.Volledige dierenbegravingen: Presentatie
In dit hoofdstuk worden de contexten waarin dieren apart en volledig werden begraven
gepresenteerd.
Abu Salabikh (Bijlage A.1 & B.1)
♦ In de “Ash Tip”, een stortplaats van assen uit het Vroeg Dynastische III, werd het skelet
van een vrouwelijke ezel (Equus asinus) van 8 tot 10 jaar oud aangetroffen (Fig.18).110
Het dier bleek er - net zoals de menselijke skeletten die in deze stortplaats werden
aangetroffen111- zomaar te zijn gedumpt. De beenderen, die zwart zagen doordat hete
assen over het dier waren gestort (waarschijnlijk toen het vlees al aan het ontbinden was),
lagen in anatomisch verband en waren -behalve de kop, die leek verpletterd te zijn
geweest- in goede staat. Na analyse van het botmateriaal bleek dat het dier in een gezonde
staat verkeerde. De ezel stierf dus mogelijk door de verwonding aan de kop. Er werden
ook nog sporen gevonden van de huid en zelfs de haren van het dier, wat er op wijst dat
deze niet werd ontdaan van zijn huid (althans niet volledig) (Postgate & Moorey 1976,
p.156 en Green 1993, p.10-11). Misschien was dit gewoon een manier om van een dode
ezel af te geraken en kan dit dus beschouwd worden als het verwerken van afval, maar
volgens Green kan het ook gaan om een speciale manier van begraven. Een
tempelcomplex in de buurt doet vermoeden dat de stortplaats - en bijgevolg de resten van
deze ezel - misschien wel tot de tempel behoorden. Dit gegeven doet Green speculeren
over de reden waarom dit specifieke dier dan hier werd ‘begraven’. Misschien had het in
dienst van de tempel gewerkt? Uit analyse van de slijtagesporen op de tanden door J.
Clutton-Brock bleek alvast dat het dier mogelijk ooit een bit droeg, wat er op wijst dat het
hier waarschijnlijk om een getemd dier gaat (Green 1993, p.10-11).
Isin (Bijlage A.8 & B.6) ♦ In Isin werd een graf van een hond (nr. 118) uit de 7de eeuw v.Chr. Het volledige skelet
bleek van een mannelijk dier te zijn. De beenderen werden in vervallen toestand
gevonden (Boessneck 1977a, p.108). 110 Het dier werd door J. Clutton-Brock en R. Burleigh eerst geïdentificeerd als een onager (Clutton-Brock & Burleigh 1978, p.92). Nadien bleken de afmetingen van de botten meer overeen te komen met die van een ezel (Zarins 1986, p. 171). Maar ook deze identificatie is twijfelachtig. Het meten van de beenderen kan tot nu toe toch geen uitsluitsel geven of dit dier een ezel of een hybride (ezel x hemionus) is (Clutton-Brock 1986, p.209). 111 Er werden verschillende graven of mogelijke graven in deze stortplaats ontdekt. In totaal 19 grafnummers werden aan deze contexten toegekend (Green 1993, p.11).
69
♦ Isin staat echter bekend om de uitzonderlijke vondst van 33 hondengraven in de buurt van
de tempel van Gula/Ninisina, de godin van de genezing. De graven (met nummers 1 tot en
met 33)112 werden over en in de nabijheid van een weg die naar haar tempel leidde
aangetroffen. Ze werden gedateerd rond 1050 v.Chr., de periode waarin Adad-apla-iddina
deze weg aanlegde. Uit het onderzoek van het skeletmateriaal door J. Boessneck bleek dat
het skeletten waren van 1 doodgeboren hondje (3a), 15 welpen (3, 5, 9, 12, 13, 14, 15, 20,
22 (Fig.19), 23, 24, 26, 27, 28, 29) 8 honden die ongeveer één tot anderhalf jaar oud
waren (1, 4, 7, 17, 19, 30 (Fig.20), 32, 33) en 9 volwassen honden (2 (Fig.21), 8, 10, 11,
16, 18, 21, 25, 31). Bij enkele dieren ontbraken tanden en bij sommige werden sporen van
zware breuken (meestal aan de poten) aangetroffen. De breuken waren niet de
doodsoorzaak van de honden, maar waren ook niet meer genezen vooraleer de honden
stierven. Boessneck suggereert dat de honden aan de hondenziekte zijn gestorven
(Boessneck 1977a, p.101-102).
De tempel van Gula/Ninisina werd door Enlilbani gebouwd. Hij was de tiende koning van de
Eerste dynastie van Isin. Op een nagel uit klei werd een tekst gevonden over de stichting van
een tempel voor Ninisina (de tempel voor de honden of é ur-gi-ra) door deze koning. De tekst
werd vertaald door A. Shaffer. Uit de tekst is op te maken dat er een hondencultus bestond in
relatie met deze godin:
“For Ninisina, his lady: Enlilbani-the sheperd who makes all
things abundant in Nippur, the farmer who brings fine grain to Ur, who keeps sacred the rites
of Eridu, the beloved en of Uruk,
the mighty king, the king of Isin, the king of Sumer and Akkad, the
spouse of Innana, chosen in (her) heart-has built the Temple of
the Dog for her.” (Shaffer 1974, p.253).
Op een tweede nagel werd een gelijkaardige tekst gevonden die werd vertaald door A.
Livingstone. Livingstone vertaald é ur-gi-ra hier als huis of tempel van de honden. Ook hij
denkt hierbij aan een hondencultus die in verband stond met Ninisina, die vaak met Gula
wordt geïdentificeerd. Als bewijs hiervoor haalt Livingstone niet enkel de 33
hondenbegravingen aan. In de tempel werden ook terracotta en bronzen figurines van honden
112 Nummer 6 bestaat niet. Onder nummer 3 werden twee hondenbegravingen geteld (3 en 3a).
70
en van mensen met honden gevonden. Deze vondsten doen suggereren dat de tempel meer
was dan een soort kennel. Er was hier een echte cultus rond de hond. Ook in enkele
Assyrische teksten komt de speciale betekenis van dit dier tot uiting. Zo wordt een
voorbijlopende hond als boodschapper van Gula beschouwd (Livingstone 1988, p.58-59).
Nimrud (Bijlage A.13 & B.11)
In het Noord-West Paleis van Assurnasirpal te Nimrud113 werden twee depots aangetroffen
met daarin telkens een volledig skelet van een dier.
♦ Eén van deze depots (Fig. 22) bevond zich in Passage P, die de private woonvertrekken
(het Bitanu / de Harem) van de meer publieke ruimten scheidde. Het skelet is
waarschijnlijk dat van een gazelle. Het dier werd er aangetroffen onder de bovenste vloer
van de gang. Deze vloer werd waarschijnlijk ten tijde van Sargon II (721-705 v.Chr.) of
Esarhaddon (680-669 v.Chr.) vervangen (Oates & Oates 2001, p.61-62 en 287). R. Ellis
beschouwt dit als een funderingsdepot (Ellis 1968, p.44).
♦ Ook in kamer HH van het Paleis werd een depot met daarin een skelet van
(waarschijnlijk) een gazelle opgegraven (Fig. 23). Het is niet duidelijk of het depot zich
onder 1 of 2 vloeren bevond, maar volgens Oates & Oates is het mogelijk dat dit depot
ongeveer gelijktijdig te situeren is met het andere depot van een gazelle (Oates & Oates
2001, p.62-63).
Tell Brak (Bijlage A.20 & B.17) In de opgravingsseizoenen van 1987 en 1991 werden in de hof van een groot publiek gebouw
uit de Akkadische periode in zone “Area FS” te Tell Brak skeletten van een hond en zes
paardachtigen aangetroffen (Clutton-Brock e.a. 2001, p.327). In het opgravingsseizoen van
1987 werd de hond en één van de paardachtigen (nr. 6) opgegraven. De andere dieren werden
in 1991 ontdekt.
♦ Het skelet van de hond (Canis familiaris) bleek het skelet van een volwassen windhond
van het mannelijke geslacht te zijn. Het dier werd er duidelijk intentioneel begraven. Hij
lag op zijn linkerzijde met de poten gestrekt (Clutton-Brock 1989, p.217-220).
113 Er werd ook een graf met daarin de skeletten van twee paardachtigen teruggevonden in het “1950 building”. De precieze datering hiervan is echter niet bekend (Oates & Oates 2001, p.135).
71
♦ In de buurt van de hond werd ook een volledige skelet van een ezel (Equus asinus) (ezel
nr.6 genaamd) samen met enkele beenderen van varken, rund, schaap of geit en een
kraanvogel (Anthropoides virgo) gevonden. Ook dit dier lag op de linkerzijde. Het was
een vrouwelijk dier van ongeveer 10 jaar oud en het was in goede conditie. Er werden
geen sporen op de tanden gevonden die doen vermoeden dat de ezel ooit teugels droeg.
Het werd waarschijnlijk dan ook nooit beteugeld. Daarom denken de opgravers dat dit
een gewaardeerd dier moet geweest zijn. De beenderen waren enorm goed bewaard en er
was zelfs nog een afdruk van de zachte delen van de ezel in de grond achtergebleven. Het
dier werd dus zeer snel bedekt. De ezel bleek ook met een oranje/groen-achtig materiaal
bestrooid geweest te zijn. De opgravers dachten eerst dat een catastrofe tot de begraving
van deze dieren had geleid en ook aan enkele mensen het leven had gekost.114 De dieren
werden echter enorm zorgvuldig begraven. Daarom wordt gesuggereerd dat het ging om
een rituele begraving bij de nivellering en opvulling van het gebouw toen er in de late
Akkadische periode een nieuw werd opgetrokken. Het is echter uit het onderzoek van de
skeletten niet gebleken hoe de dieren aan hun einde zijn gekomen (Clutton-Brock 1989,
p.217-220).
♦ Ezel nr.1 bleek ook een volwassen vrouwelijk dier te zijn. Het dier was waarschijnlijk
ouder dan 20 jaar en het skelet vertoonde geen sporen van hard labeur tijdens het leven
(Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001, p.334-338).
♦ Ezel nr.2 was een vrouwelijk dier van 3 tot 5 jaar oud. Het was de jongste van de zes
(Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001, p.334-338).
♦ Ezel nr.3 was het grootste dier. Het was een mannelijke ezel van ongeveer 5 jaar oud. Op
de tanden van dit dier werden wel sporen gevonden die erop wijzen dat het dier vaak op
een bit beet. Ezels nr. 1, 2 en 3 werden samen in “Room 10” van het gebouw
aangetroffen. Ezel nr. 1 en ezel nr. 2 lagen naast elkaar. Ezel nr. 3 lag achter hen, in de
omgekeerde richting (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a.
2001, p.334-338).
♦ Ezel nr.4 was een mannelijke ezel van waarschijnlijk meer dan 20 jaar oud. Het was het
enige dier dat op de rechterzijde lag en het werd zorgvuldig in de deuropening van “Room
2” begraven. Ook dit dier moet vaak een bit hebben gedragen, aangezien er sporen op de
tanden van werden teruggevonden (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-
Brock e.a. 2001, p.334-338). 114 In de vulling onder het gebouw uit de late Akkadische periode werden ook enkele skeletten van mensen ontdekt ten westen van de dierenskeletten (Clutton-Brock 1989, p.220).
72
♦ Ook ezel nr.5 was een oud dier. De tanden van de vrouwelijke ezel waren versleten en het
skelet vertoonde sporen van artritis, wat erop wijst dat het dier vaak bereden werd. De
ezel werd aangetroffen bovenop een puinlaag in de hof van het gebouw. De meeste dieren
werden volgens Clutton-Brock wel bereden of gebruikt als lastdier, maar het waren goed
verzorgde dieren (Clutton-Brock & Davies 1993, p.210-214 en Clutton-Brock e.a. 2001,
p.334-338).
In 1992 werd op die plaats een kleine tempel, samen met enkele fragmenten van nog een
ander ezelskelet gevonden. Het vermoeden dat de begraving van de hond en de ezels een
rituele begraving was, werd hierdoor versterkt (Clutton-Brock & Davies 1993, p.209). In de
hof werd ook een bulla gevonden met daarop een inscriptie. Deze inscriptie werd eerst
gelezen als “Sakkan”, maar deze interpretatie van de inscriptie wordt door sommige
onderzoekers in vraag gesteld. Het kan ook zijn dat de inscriptie moet geïnterpreteerd worden
als “ezel”. Maar aangezien de god Sakkan de god van de steppedieren was, meerbepaald van
schapen, gazelles en ook ezels is het toch waarschijnlijk dat de tempel gewijd was aan deze
god (Oates & Oates 1993, p.164). In de ante-cella bevonden zich hoorns van gazelle. De hond
en de ezels werden allen op hetzelfde moment geofferd - rond 2200 v.Chr. - en werden
waarschijnlijk in situ gedood en geofferd ter ere van de god; al kan aan de hand van het
skeletmateriaal niet meer worden achterhaald op welke manier de dieren om het leven
gekomen zijn. De god had een speciale band met onder andere gazelles en ezels; daarom
werden deze dieren waarschijnlijk aan hem geofferd. Resten van schaap werden niet
gevonden; dit is logisch aangezien schapen niet mochten worden geofferd aan Sakkan
(Clutton-Brock & Davies 1993, p.209-210).
Tell ed-Der (Bijlage A.21 & B.18) ♦ In de fundering van een huis uit fase Ii, locus 6 (ca. 1880-1825 v.Chr.) werd een put
aangetroffen met daarin dierlijke resten. In de put werd een vloertje met 6 hergebruikte
bakstenen aangelegd. Één van die stenen was geperforeerd in het midden, wat er volgens
H. Gasche op wees dat de steen eerder gebruikt werd bij drainage van vloeistoffen. Op
deze stenen werd een nog in anatomische verband liggend skelet van een dier,
meerbepaald een vogel, aangetroffen. De beenderen bevonden zich niet in een goede
staat. Ze werden immers verpletterd door redelijk grote scherven van een hergebruikte
pot, die over het dier waren gelegd. Het skelet werd door S. Bökönyi geïdentificeerd als
het skelet van een gans. Circa 40 cm boven de bakstenen werden 4 aardewerken kommen
73
aangetroffen en op de plaats van de maag van het dier werd een hoopje zand aangetroffen.
Deze gegevens en ook het feit dat de beenderen in anatomisch verband werden
teruggevonden, wijzen erop dat het dier in zijn volledigheid in de put werd gedeponeerd
(Gasche 1978, p.74). Volgens de opgraver H. Gasche was dit een offer, dat er in de
fundering bij de constructie van het huis was neergelegd (Gasche 1978, p.74). Volgens
Piesl-Trenkwalder is de gans niet zozeer als een bouwoffer - een gift ter ere van de
stichting - te beschouwen, maar hoort deze begraving thuis in een magisch ritueel dat
werd uitgevoerd bij het begin van de bouw van een huis om het tegen het kwade te
behoeden. Gewone funderingsdepots (bouwoffers), met daarin vaak objecten zoals
stichtingsnagels of –figurines, worden trouwens volgens Piesl-Trenkwalder enkel bij
tempels en paleizen gevonden en niet bij private huizen.115 Dat hier bij de bouw van dit
private huis een zogenaamd stichtingsdepot werd aangelegd, is bijgevolg dus vrij
onwaarschijnlijk. Daarom zou de begraving van de gans eerder in een magisch-religieuze
context moeten geplaatst worden. Het zou een offer zijn om het negatieve af te wenden
(Piesl-Trenkwalder 1978, p.133-134).
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23)
♦ In de fundering van hof E in het Oud-Babylonische Paleis A op heuvel E werden 3
volledige geitjes begraven (Fig.24). De skeletten van de geitjes bevonden zich in de
zuidoostelijke hoek van de hof, dicht bij elkaar, en lijken een ensemble te vormen. Tussen
de geitjes werd een haard gevonden. De drie geitjes werden waarschijnlijk gelijktijdig
onder de lemen vloer gedeponeerd. Het is mogelijk dat de drie depots één enkel offer
representeren. De geitjes werden door de opgravers beschouwd als funderingsoffers, die
bij de aanleg van de vloer werden gedeponeerd. Bij de dieren werden verschillende
objecten aangetroffen. In depot 27/47:4 werd een kleine pot naast de dierlijke resten
aangetroffen. De put werd met de nog vochtige leem van de vloer opgevuld. Dit gebeurde
ook bij depots 27/47:5 en 28/47:2. Ook bij deze skeletten van geitjes werd telkens een
kleine pot aangetroffen. Ook in de zuidoostelijke hoek van kamer H in Paleis A werd een
skelet van een geitje onder de vloer aangetroffen (27/46:2). Ook bij dit dier werd een
115 Volgens Piesl-Trenkwalder worden enkel objecten zoals deze stichtingsnagels of –figurines als bouwoffer gebruikt. Deze objecten worden trouwens enkel en alleen in Tempels of paleizen aangetroffen. Een skelet van een gans is geen typisch bouwoffer en kan ook niet als ‘bouwoffer’ beschouwd worden aangezien het in een privaat huis werd aangelegd volgens Piesl-Trenkwalder (Piesl-Trenkwalder 1978, p.133-134).
74
kleine pot bijgegeven en werd de put met natte leem opgevuld (Strommenger &
Kohlmeyer 1998, p.119-120).
♦ Er werd ook een skelet van een half jaar oud lammetje aangetroffen onder de vloer van
een huis uit de Late Bronstijd op heuvel B. Het skelet (32/34:1) bevond zich ongeveer 25
cm ten westen van de noordzijde van een deuropening. Voor het er was gedeponeerd, was
het lammetje in stukken gesneden. Op de schedel van het dier werd een loden plaatje
aangetroffen. Het plaatje bevond zich in een fragmentarische toestand en was twee maal
doorboord. Naast het skelet lagen twee ringen en een pot. De put waarin het dier was
gelegd, was opgevuld geweest met assen en afgedekt met een zegel (Strommenger et al.
1987, p.34 en Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.119). Omdat naast een skelet van een
dier ook objecten waren gedeponeerd, gaat het hier volgens E. Strommenger et al. (1987)
duidelijk om een funderingsoffer, een offer dat bij de oprichting van het gebouw onder de
vloer werd geplaatst (Strommenger et al. 1987, p.35).116
Uruk (Bijlage A.29 & B.25) ♦ Te Uruk werd een volledig skelet van een schaap (Fig.25) aangetroffen tussen twee Neo-
Babylonische graven van mensen.117 Het dier lag evenwel niet in direct verband met één
van de graven en dus een mens, maar wordt erbij vermeld (Boehmer & Salje & Pedde
1995, p.61 en 65). Het is dus mogelijk dat de begraving van het schaap ook in deze
periode te situeren is.
116 Dezelfde praktijken werden in een veel jongere fase in het midden van het woongebied op heuvel B aangetroffen. Uit de 4de - 5de eeuw n.Chr. werden 2 deponeringen van lammetjes teruggevonden. Eén van de lammetjes (27/33:1) werd in een put met assen samen met twee stukken aardewerk – een kleine pot en een kleine schaal - aangetroffen. Het andere lammetje (27/33:2) bevond zich in een andere put. Bij dit dier werd 1 kleine pot gedeponeerd (Arns et al. 1984, p.49 en Strommenger et al. 1987, p.35 en Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.119). 117 Ten noordoosten van de graven 189 en 215 (Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.61 en 65).
75
3.2.2.3. Begraving van delen van dieren: beschrijving
In dit onderdeel worden de contexten waarin delen van dieren apart werden begraven,
gepresenteerd.
Nimrud (Bijlage A.13 & B.11)
♦ Bij de opgraving van wat volgens Mallowan “op elkaar volgende vloeren”118 waren in
kamer HH van het Noord-West Paleis van Assurnasirpal, werden vaak miniatuur potjes
gevonden. Bij dit aardewerk werden beenderen van schapen aangetroffen. Volgens
Mallowan maakte het deponeren van aardewerk en schapenbeenderen deel uit van het
ritueel wanneer er een nieuwe vloer werd gelegd, een ritueel waarbij libatie van wijn en
het offeren van vlees werden uitgevoerd (Mallowan 1966, p.116 en Oates & Oates 2001,
p.62).
Tell al Rimah (Bijlage A.18 & B.15)
♦ In kamer 2 van de grote tempel te Tell al Rimah werd een depot met dierenbeenderen
gevonden. De dierenbeenderen bevonden zich tussen stenen in de muur, aan de
noordzijde van een pad dat kamers 1 en 2 van mekaar scheidde. Het depot bevond zich op
het niveau van de fundering. Oates beschrijft de dierenbeenderen als beenderen van een
klein dier, maar het is ook voor hem niet duidelijk om welk dier het gaat. Dit depot werd
er waarschijnlijk als funderingsoffer geplaatst bij de heropbouw van de tempel in de
Midden-Assyrische periode, rond 1300 v.Chr. (Oates 1968, p.116).
Tuttul (Bijlage A.27 & B.23)
♦ In een deuropening in kamer AA, aan de noordelijke zijde van het Oud-Babylonische
Paleis A, werd een schedel van een rund aangetroffen (29/48:3) (Fig.26). De schedel
werd er tussen twee stenen gedeponeerd en wordt door de opgravers als een
funderingsoffer beschouwd (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.120).
118 Waarschijnlijk te dateren in de tijd van Sargon II (721-705 v.Chr.) of Esarhaddon (680-669 v.Chr.) (Oates & Oates 2001, p.62-63).
76
♦ Nog in Paleis A werd een Oud-Babylonisch Depot (27/46:2) met daarin niet
geïdentificeerde dierenbeenderen en één stuk aardewerk aangetroffen (Fig.27)
(Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.120).
Uruk (Bijlage A.29 & B.25)
♦ Aan de hoofdingang van tempel D te Uruk werd een ruimte met daarin enkele resten van
een volwassen vrouwelijke ezel (Equus asinus) (Fig.28) aangetroffen.119 Dit depot, dat
door Boessneck, Von den Driesch en Steger als bouwoffer werd geïdentificeerd, bevond
zich onder de linkervleugelarm van de kruisvormige nis van de gereconstrueerde
hoofdingang en dateert uit de Uruk periode, meerbepaald Uruk IV (ca. 3200 v.Chr.). Het
rechtergedeelte van het bekken en het rechterbovenbeen van een ezelin werden er
neergelegd en in de tempel ingebouwd. Deze resten zijn de enige beenderen van een ezel
die te Uruk werden aangetroffen. Dit zou te wijten zijn aan het feit dat het vlees van de
ezel nauwelijks werd gegeten. Enkel oude ezels werden sporadisch gedood. Hun vlees
werd dan meestal aan de jachthonden gegeven. Een ezeloffer was toen zeer zeldzaam
(Boessneck &Von den Driesch & Steger 1984, p. 153 en 166-167).120
♦ In het Sinkasid-Paleis te Uruk werden veel dierlijke resten in scharnieren van deuren of
in de nabijheid van deurdrempels aangetroffen. In totaal werden 12 dergelijke depots (23,
25, 26, 28-30, 32-36, 38) door Boessneck, Von den Driesch en Steger (1984)
geanalyseerd. In 3 ervan (25, 33, 35) werden ook enkele menselijke resten aangetroffen.
Kenmerkend voor deze depots is de grote verscheidenheid aan diersoorten die erin
werden aangetroffen. Resten van schaap, schaap/geit, geit en rund komen er het meeste
voor. Af en toe werden resten van dieren aangetroffen, die minder courant zijn in deze
contexten. Er werden onder andere enkele resten van vleermuizen (29,34), kikker (29,34)
en schildpad (25) teruggevonden. Knaagdieren (rat en muis) zijn ook goed
vertegenwoordigd. Dit bemoeilijkt de interpretatie van deze depots echter. E.
Strommenger et al. (1987) verwijzen naar deze depots bij de bespreking van
funderingsdepots ter vergelijking met de depots van de lammetjes te Tall Bi’a/ Tuttul
(Strommenger et al. 1987, p.35). Het lijkt Boessneck, Von den Driesch en Steger echter
119 Door Boessneck, Von den Driesch en Steger wordt dit met de Duitse term ‘Baukapsel’ aangeduid (Boessneck & Von den Driesch & Steger 1984, p.166). 120 Boessneck& Von den Driesch en Steger citeren uit Deimel (1931, p.97) een fragment met betrekking tot het feit dat enkel oude ezels van tijd tot tijd werden gedood, dat hun vlees dan aan de jachthonden werd gegeven en dat ezeloffers zeldzaam zijn (Boessneck& Von den Driesch & Steger 1984, p.167).
77
ook mogelijk dat deze depots eerder getuigen van levende wezens, die de muren van het
paleis bewoonden als deze al in ruïne was gevallen. Vooral de resten van de knaagdieren
doen dit vermoeden. Twee depots met dierlijke resten (26 en 38) bevonden zich
respectievelijk tussen leemtegels van een fundament en in de oostelijke hoek van kamer
3, tussen twee bakstenen op voethoogte aangetroffen (Boessneck, Von den Driesch &
Steger 1984, p.156-186).
78
4. Geschreven bronnen
In dit hoofdstuk wordt het geschreven bronmateriaal aan een onderzoek onderworpen. Het
doel van dit hoofdstuk is na te gaan of het begraven van dierlijke resten en het begraven van
dieren in deze bronnen wordt vermeld; dit vooral om meer te weten te komen over de context
waarin dit gebeurde. Teksten kunnen immers meer informatie verschaffen over de reden
waarom men resten en volledige dieren begroef, dan dat er kan worden afgeleid uit de
opgravingen. Er wordt een overzicht van de relevante passages uit verschillende Akkadische
en Sumerische teksten gegeven. De visie van de Mesopotamiërs op de dodenwereld, die uit de
teksten kan achterhaald worden, is het logische vertrekpunt van deze uiteenzetting.
4.1. Dieren in de dodenwereld
4.1.1. De Mesopotamische visie op de dodenwereld
De Mesopotamische visie op het hiernamaals werd door Bottéro, na een uitvoerige studie van
funeraire cuneiforme teksten omschreven als een overgang naar een nieuw bestaan, een
bestaan dat voor de Mesopotamiërs mysterieus en negatief was. Het leven na de dood was
somber, triestig en vooral doods (Bottéro 1982, p.374). Dat men de dood als een droevige
zaak en vooral een ongewenst fenomeen zag komt tot uiting in het Gilgamesh epos:
“Seizing me, he led me down to the House of Darkness, the dwelling of Irkalla,
to the House where those who enter do not come out,
along the road of no return,
to the House where those who dwell do without light,
where dirt is their drink, their food is of clay,
where, like a bird, they wear garments of feathers,
and light cannot be seen, they dwell in the dark,
and upon the door and bolt lies dust.” (Pollock 1999, p.196).
Uit deze in het Engels vertaalde passage uit het Gilgamesh epos uit Pollock (1999) (naar
Kovacs 1989), blijkt dat men het leven na de dood somber inzag. Men stelde zich voor dat de
doden in een donker, onherbergzaam gebied leefden waar geen water of voedsel aanwezig
79
was. De doden waren - net als vogels - gehuld in veren121 en hadden enkel modder om te
drinken en klei om te eten.
4.1.2. De funeraire rituelen
Voor de Mesopotamiër ging het leven dus wel in één of andere vorm door na de dood. De
uitgebreide funeraire rituelen van de Mesopotamiër, die door Katz (2003) werden beschreven,
waartoe ook het meegeven van giften in het graf behoren, zijn de getuigen van de gedachte
dat het leven doorgaat na de dood (Katz 2003, p.201). Het dodenrijk was afgescheiden van de
wereld van de levenden en kon enkel bereikt worden door middel van het graf (Tsukimoto
1985, p.8 en Katz 2003, p.xvi). De doden kregen bij hun begraving allerlei objecten en ook
eten en drinken mee.122 Deze dingen hadden ze immers nodig voor hun tocht naar de
dodenwereld en hun verdere leven in die wereld; of tenminste om de tijd te overbruggen tot ze
de regelmatige offers kregen. De geest van de doden maakte nog lang deel uit van de familie
en moest dan ook verder worden verzorgd (Katz 2003, p.197 en Katz 2007, p.171). Het was
heel belangrijk om de doden een funerair ritueel te geven en dit te blijven onderhouden; één
van de belangrijkste taken van de levenden hieromtrent was de geesten van de dode
familieleden op regelmatige tijdstippen te voorzien van voedsel en water (Pollock 1999, p.197
en Katz 2003, p.101). 123 Uit een studie van Sumerische teksten kon D. Katz opmaken dat de
Sumerïers geen hel kenden zoals daar de dag van vandaag soms een beeld van is. De
Sumeriërs dachten wel dat er kwade geesten in het hiernamaals aanwezig waren. Geesten
konden immers kwaadaardig worden als de funeraire rituelen niet meer werden uitgevoerd en
bijgevolg in de wereld van de levenden komen rondspoken en de mensen fysieke of
psychologische pijn bezorgen (Katz 2003, p.xvi en Katz 2007, p.167).
4.1.3. Kispum
Het Akkadische woord kispu of kispum of de Sumerische variant ki.sὶ.ga wordt meestal
vertaald als “funerair offer”. Kispu(m) is bekend als een Babylonisch en een Assyrisch
gebruik. Niet alleen de op regelmatige tijdstippen uitgevoerde offers aan het graf mogen
hieronder worden verstaan.124 Volgens A. Tsukimoto worden ook de offers die men bij de
121 Een voorstelling van de doden met veren zoals vogels blijkt onder andere ook uit “Ishtars hellevaart” (Maul 1995, p.219). 122 In vele graven worden dan ook kommen en potten teruggevonden, die waarschijnlijk oorspronkelijk gevuld werden met vlees, vis, dadels, graan, yoghurt en bier (Scurlock 1995, p.1884). 123 Daar dienden bijvoorbeeld de libatiepijpen voor die te Ur in de graven werden aangetroffen (Katz 2003, p.101). 124 A. Tsukimoto duidt deze aan met de term “Totenpflege” (Tsukimoto 1980, p.129-135).
80
begrafenis in het graf meegeeft met dit woord aangeduid. 125 Deze offers - waaronder vooral
voedsel (onder andere ook vlees) - waren bedoeld voor de dode zelf; maar ook - zoals blijkt
uit de teksten - voor de geesten en de goden van de dodenwereld, opdat zij de dode zouden
verwelkomen in hun wereld (Tsukimoto 1980, p.129-135 en Tsukimoto 1985, p.29 en
Scurlock 1995, p.1884). De oudste teksten die het woord kispu(m) vermelden, dateren uit de
Oud-Babylonische periode. In de teksten die door A. Tsukimoto (1985) werden onderzocht
gaat het echter meestal om offers na de begraving. Er werden hierbij onder andere schapen,
runderen en schildpadden126 vermeld (Ttsukimoto 1985, p.39-53). In teksten uit de Neo-
Assyrische periode betekent kispu(m) volgens A. Tsukimoto wel het offer dat aan de dode
werd meegegeven in het graf (Tsukimoto 1985, p.107).
De betekenis van grafgiften (Fig.29) - wat hun oorsprong is en waarvoor ze dienden - werd
door Hrouda opgemerkt in een nabespreking van de graven van Assur en kon door A.
Tsukimoto ook uit de teksten worden opgemaakt (Hrouda 1954, p.182-188 en Tsukimoto
1985, p.107). Vooral de geschenken die de dode meekreeg, waren volgens Tsukimoto een
middel om zijn sociale status uit te drukken, zodat deze ook in de dood hetzelfde bleef
(Tsukimoto 1985, p.229).
Onder kispu(m) worden ook de speciale offers verstaan, die tijdens magisch-religieuze
rituelen werden gebracht. Er bestonden specifieke rituelen waarbij een kispu(m)-offer werd
gemaakt om een persoon te redden van datgene wat hem kwelde. Hierbij werd een dier
gedood en begraven. Het dier werd hierbij als surrogaat van de persoon in kwestie
beschouwd. Een kispu(m)-offer kon ook worden gemaakt bij een ritueel waarbij men geesten
uitdreef, die waren opgestaan uit het hiernamaals en de levenden kwelden omdat de kispu(m)-
offers niet correct werden uitgevoerd. Er werden ook offers gebracht aan de goede geesten en
aan de Anunnaki, de goden van de onderwereld, opdat zij de gekwelde persoon zouden
beschermen (Tsukimoto 1985, p.125-200 en George 1987, p.538).
125 A. Tsukimoto duidt deze aan met de term “Totenbeigabe” (Tsukimoto 1980, p.129-135). 126 Schildpadden worden in deze context ook vermeld in Scurlock (2002b). Voor de funeraire offers van de maand NE.IZI.GAR in het Oud-Babylonische Sippar waren onder andere schildpadden nodig. Scurlock omschrijft dit als eerder “exotische offers”. Het gaat hier dus ook om dierlijke offers die na de begraving werden gemaakt (Scurlock 2002b, p.402).
81
4.1.4. Dieren voor de doden
4.1.4.1. De dood van Urnamma
In de tekst “De dood van Urnamma” wordt de begrafenis van Urnamma, de eerste koning van
de Derde Dynastie van Ur, in detail beschreven. Er wordt onder andere aandacht besteed aan
de manier waarop hij aankwam in de dodenwereld en de handelingen die hij er dan uitvoerde:
“(…)
The king was sitting on his [donkey], the donkey was buried with him,
Ur[namma] was <sitting> on his donkey, <the donkey was buried with him>.
The … of the land was turned with him, the dignity of the land was changed.
The road of the kur is a desolate path.
With the king the chariot was covered, the road twists he cannot advance.
With Urnamma the chariot was covered, the road twists he cannot advance.
He gave gifts to the seven [gate]keepers of the kur.
The famous king who had died,
The dead išib, lumaḫ, and nindingir, who had been chosen by the oracle,
Announced the coming of the king to the people, a tumult arose in the kur.
<Announced> the coming of Urnamma <to the people, a tumult arose in the kur>.
The king slaughtered oxen, many a sheep.
Urnamma seated them at a huge banquet.
The food of the kur is bitter; the water of the kur is brackish.
The faithful shepherd, his heart knew the rites of the kur.
The king sacrificed the offerings of the kur,
Urnamma sacrificed the offerings of the kur,
Perfect oxen, perfect sheep, fattened sheep that had been brought.” (Katz 2003, p.331-
332).127
In deze passage uit “De dood van Urnamma” wordt verteld dat in het graf van Urnamma,
koning van Ur, een ezel mee werd begraven. De koning kreeg ook een wagen mee in het graf
(Tsukimoto 1985, p.37 en Katz 2003, p.334). Het is echter onduidelijk of de koning op de
127 Deze passage, van lijn 70 tot en met lijn 87, komt uit “de dood van Urnamma” (DUr 70-87). De Engelse vertaling ervan komt uit appendix 5 van het boek “The image of the Netherworld in the sumerian sources” van Dina Katz (2003).
82
ezel zat tijdens zijn tocht naar de dodenwereld, of dat de ezel de wagen voorttrok. De ezel kan
de wagen ook gewoon gevolgd hebben. Katz is er echter niet van overtuigd dat de koning de
ezels voor de tocht gebruikte. Aangezien Urnamma later ezels en een wagen aan de god
Ningiszida geeft, denkt Katz dat de ezels werden meegenomen om als cadeau aan de goden te
geven (Katz 2003, p.41). Volgens Katz (2003) is dit de enige tekst waarin verwezen wordt
naar een tocht met ezels en een wagen. Volgens andere teksten gebeurde de tocht naar de
dodenwereld te voet of soms met de boot (Katz 2003, p.46). Na zijn aankomst in de wereld
van de doden houdt Urnamma een feestmaal. Hij slacht hiervoor perfecte ossen en vele van de
mensen in de dodenwereld slachten een vetgemest schaap. Urnamma schenkt ook offers aan
de goden van de onderwereld (Tsukimoto 1985, p.37 en Katz 2003, p.334).128 Dit gebaar was
gebruikelijk om de goden gunstig te stemmen, zodat ze de overledene beter zouden
verwelkomen in de onderwereld (Scurlock 1995, p.1884). Urnamma kreeg, als koning zijnde,
ook belangrijke taken in de dodenwereld, gelijkaardig aan zijn taken tijdens zijn leven. Hij
werd er bevelhebber van de zondaars en van de soldaten die waren gedood in de strijd. Hij
werd ook benoemd als rechter en kwam hiermee op dezelfde hoogte als de legendarische
koning en godheid Gilgamesh. Het lijkt er dus op dat Urnammu een zelfde status had in de
dood als in het leven. Meer nog, hij kreeg in de dood een bevoorrechte positie naast de
goddelijke Gilgamesh. Volgens Katz komt hierin echter het propagandistische karakter van de
tekst tot uiting (Katz 2003, p.121-122).
4.1.4.2. Grafgiften voor Nin-e-ni-še
In een tekst uit de Vroeg Dynastisch III periode uit Girsu, waarin grafgiften voor Nin-e-ni-še
werden vermeld, worden niet alleen rijke objecten en een slavin als grafgift vernoemd, maar
ook:
“1 sled/sledge made of boxwood (and) one team (of four?) female mules”
(Zarins 1986, p.183).
4.1.4.3. Vlees voor een mausoleum
In een Neo-Assyrische tekst die in Tsukimoto (1985) werd vertaald, wordt vermeld welk
vlees er voor een mausoleum bestemd was:
“Zwei Lendenstücke, drei Schulterfleischstücke, 128 Volgens Katz worden deze offers uitvoerig besproken in lijn 88 tot en met 131 (Katz 2003, p.334).
83
DIŠ-ḫāni-Fleish, zwei rechte Beine(?)
von einem Rind, ein Magen, eine Leber, Nieren, ein Herz.
Sechs gesunde Schafe, ein weibliches Frühlingslamm,
zwei Fleischstücke von einem Schaf, Bratfleisch eines Maultieres,
eine Ente, (ein) Gefäß ….
(ein) Gefäß ….”( Tsukimoto 1985, p.108-109).129
Het gaat hier om een offer aan een graf. Het is niet meteen duidelijk of het gaat om een offer
tijdens de begraving of erna. Vermoedelijk somt deze tekst het vlees op dat als onderdeel van
kispu(m) na de begraving aan de overledene werd geofferd (Tsukimoto 1985, p.109). Maar
toch is deze tekst interessant omdat het een idee geeft welke soorten vlees en welke dieren als
grafgift werden gebruikt. Er zijn geen aanwijzingen dat er andere stukken vlees of andere
dieren werden geofferd na de begraving dan tijdens de begraving. Daarom is deze tekst een
waardevolle bron van informatie omtrent welke diersoorten en stukken men offerde voor de
doden. In de tekst worden onder andere drie lendenstukken, drie stukken vlees van de
schouder en twee poten vermeld. De tekst maakt ook vermelding van volledige schapen (6 in
totaal), een lammetje en een eend. Er werden ook organen geofferd aan de dode. In dit geval
zijn een maag, een lever, een hart en de nieren van een rund voor de dode bestemd.
4.1.4.3. Grafgiften voor Bilalla en zijn vrouw Lalla
In een tekst uit de Vroeg Dynastische III periode uit Adab wordt vermeld welke grafgiften de
gestorven Bilala, een overleden tempel administrateur van Keš, meekrijgt in zijn graf en
welke voor zijn vrouw zijn als zij sterft (Foxvog 1980, p.67). De tekst werd gedeeltelijk door
Zarins (1986) vertaald en geanalyseerd. De grafgiften die in de tekst worden vermeld, komen
goed overeen met grafgiften uit graven te Ur, Kish en het Hamrin bassin. Billalla kreeg onder
andere een koperen bijl en een dolk, speer en diadeem uit zilver mee. Zowel Billalla als Lalla
kregen ook verschillende types gewaden, een bed van hout, een houten stoel en een zilveren
spiegel mee. Een paar zilveren oorringen en andere juwelen waren voor Lalla bedoeld. In de
tekst worden ook een wagen en paardachtigen als grafgiften vermeld:
“One team of equids yoked to the chariot” (Zarins 1986, p.183).
129 Tekst ADD 1016 (Tsukimoto 1985, p.108).
84
Er worden hiermee waarschijnlijk vier dieren bedoeld. Met het woord voor “wagen” in de
tekst kan een tweewielige of vierwielige wagen worden bedoeld. De archeologisch
geattesteerde praktijk van het begraven van wagens en dieren in een graf werd hier dus op een
gelijktijdige geschreven bron teruggevonden (Zarins 1986, p.183).
4.2. Dieren in de wereld van de levenden
4.2.1.Inzegening van het huis van Annabu
Een passage uit een memorandum van de regering van Ammisaduqa van Babylon gaat als
volgt:
“two gazelles, to consecrate the house, for Annabu, daughter of the king” (Ellis 1968, p.44).
Om het huis van Annabu, de dochter van de koning, in te zegenen en aldus waarschijnlijk te
vrijwaren van het kwaad, werden twee gazelles gebruikt. Op welke manier de dieren werden
gebruikt wordt niet vermeld, maar het is waarschijnlijk dat de gazelles werden geofferd (en
misschien dan ook werden gedeponeerd in het huis) ter bescherming van het huis (Ellis 1968,
p.44).
4.2.2. De positieve en negatieve bijklank van de hond
Van sommige dieren had de Mesopotamiër schrik en om zich tegen die dieren te beschermen,
voerde men bezweringen uit, waarvan nog teksten uit het 2de millennium v.Chr. bestaan
(Finkel 1999, p.213). Men was vooral bang van wilde dieren zoals wilde honden, slangen,
schorpioenen, leeuwen en jackhalzen, maar ook van loslopende varkens en straathonden.
Deze dieren werden soms aanzien als moordenaars en lijkeneters. Waarschijnlijk kwam dit
niet zo vaak voor, maar in een Oud-Babylonische brief uit de zesde eeuw v.Chr. bidt een man
uit Ur opdat zijn lijk en de lijken van zijn familieleden niet zouden worden opgegeten door
honden: “let the dogs not eat what is left of my body and the bodies of my family” (Richardson
2007, p.201-202). Ook uit Neo-Assyrische documenten is geweten dat de hond zowel een
positieve als een negatieve bijklank had. De hond werd wel beschouwd als een goede
waakhond en een dier dat zijn baasje trouw bleef, maar het dier kon ook agressief uit de hoek
komen en net daarvoor had men schrik (Villard 2000, p.235). Dit dier werd zowel als onrein
en gevaarlijk (negatief) beschouwd en als een trouwe, goede werkkracht en tevens begeleider
van Gula (positief) (Groneberg 2004, p.91-98).
85
4.2.3. De prijs en status van paardachtigen
Uit onderzoek van tekstuele bronnen, dat werd gevoerd door J. Zarins (1986), is gebleken dat
de wilde Equus hemiones geen geschikt dier was om activiteiten mee uit te voeren. Vooral de
Equus asinus werd “gebruikt” door de mens. Equus hemiones werd echter wel gevangen om
kruisingen met de Equus asinus te kweken. Uit prijslijsten werd duidelijk dat de Equus asinus
een duur dier in aankoop was en de gekruiste soort zelfs nog duurder (Zarins 1986, p.185-
189).
4.3. Dieren in de magisch-religieuze Mesopotamische wereld
Dieren speelden een belangrijke rol in de Mesopotamische religie. Zowel levende als dode
dieren hadden een religieuze bijklank (Scurlock 2002a, p.361)
4.3.1. Geestelijke dieren
Slechte geesten werden vaak voorgesteld als deels mens en deels dier. De geest had de kracht
van de mens, maar ook enkele kenmerken zoals de handen, de voeten of de kop en vooral het
karakter van een bepaald dier (Scurlock 2002a, p.361). Er waren echter ook vriendelijke
gemengde wezens. Om hun bescherming te genieten werd hun afbeelding in de deur gekerfd
of werden figurines, die de geesten in kwestie voorstelden onder de vloer begraven. Meestal
vindt men zo’n figurines onder een drempel of onder de vloer van de kamer waar men sliep
(Scurlock 2002a, p.363-364).
4.3.2. Dieren als communicatiemiddel
Om de toekomst te voorspellen werden de goden geraadpleegd. Hiervoor werd veelal een dier
gedood om er een voorteken uit af te leiden. Maar het was niet altijd nodig om een dier te
doden, ook door levende dieren te observeren kon goddelijke informatie tot de mens komen.
Omens (voortekens) konden afgeleid worden uit het gedrag van dieren of uit misvormde
geboortes bij gedomesticeerde dieren. Dieren functioneerden op deze manier als
communicatiemiddel tussen goden en mensen (Scurlock 2002a, p.364-366).
4.3.3. Dieren van de goden
Sommige goden werden vaak afgebeeld met een bepaald dier. Soms werd de god zelfs als zijn
begeleiddier voorgesteld. Daardoor kregen bepaalde dieren een goddelijke bijklank. Marduk
had een valk, Ishtar had een nauwe band met leeuwen en Assur had een voorkeur voor witte
paarden. De godin Gula, godin van de genezing, werd vaak voorgesteld met een hond. De
hond was meestal niet welkom in een tempel. Er werd geloofd dat de goden niet voor een
86
succesvolle oogst zouden zorgen als een hond hun tempel binnenkwam. De hond van de
godin Gula was echter een uitzondering. Zwerfhonden mochten begraven worden in haar
schrijn en ook hondjes die als surrogaat werden gebruikt voor de jonge geit voor Ereškigal
mochten in haar tempel begraven worden (Surlock 2002a, p.368-372).
4.3.4. Voedsel voor de goden
Niet alleen de mensen, maar ook de goden maakten gebruik van dieren voor allerlei
doeleinden en aten ze op. Om de goede verstandhouding met de goden te behouden werd er af
en toe voedsel geofferd aan hen. Dit kon op regelmatige tijdstippen of occasioneel gebeuren.
Dieren werden dan op bepaalde manieren (zoals de rituelen het voorschreven) bereid en
geofferd aan deze goden (Scurlock 2002a, p.361).
4.3.5. Absorptie van het kwaad
Dieren werden vaak als “probleem-oplosser” gebruikt. Het is geweten dat tovenaars een
figurine van hun slachtoffer aan de honden, varkens of vissen gaven om dat slachtoffer te
vernietigen. In diverse rituelen werden dieren gebruikt. Om piepende balken in een huis tegen
te gaan, moest wat zaagsel in de mond van een levende vis gestopt worden. Nadat men een
spreuk had gezegd moest de vis weer worden vrijgelaten en zouden de piepende balken samen
met hem verdwijnen. Ook een geslacht dier deed nog dienst in deze rituelen. Als een vrouw
ruzie had gemaakt met haar man kon ze hem weer met haar doen spreken door de wonde van
een dood schaap aan te raken. De woede van de man verdween dan net zoals het leven uit het
schaap was verdwenen. Om het kwade te verdrijven werden vaak dieren gebruikt (Scurlock
2002a, p.371-373). Een voorbeeld van zo’n ritueel werd vertaald in Scurlock (2002a). Als een
vreemde vogel in een huis was binnengevlogen, moest men het dier naar een graf van een
ander persoon brengen zodat het kwade terug naar het hiernamaals zou kunnen gaan:
“(If) a strange bird is seen in a man’s house …
He carries the bird and enters a dead person’s grave and puts that bird with the corps and
does not look behind him.” (Scurlock 2002a, p.273).130
Volgens S.M. Maul werd de vogel hier als de geest van een overledene aanzien en moest het
dier daarom naar een graf gebracht worden (Maul 1995, p.220).
130 In Scurlock (2002a) wordt niet vermeld uit welke periode deze tekst dateert.
87
Ook om het kwaad of ziekten uit het lichaam te krijgen en naar het hiernamaals te sturen,
werden vaak dieren gedood en begraven. Het kwade werd in een dier gestopt doordat de
gekwelde patiënt het levende dier had vastgenomen of erop had gespuwd. Soms liet men het
karkas in een veld vergaan of gooide men het dode dier in een rivier, maar het dier kon
hiervoor ook in het graf van een ander persoon geplaatst worden (Scurlock 2002a, p.272).
Bij een Neo-Assyrisch ritueel werd een geit gebruikt om een kwade geest te vangen. De geit
werd samen met een boog en een kopje naar een weide gebracht. Daar werd het dier gedood
en klaargemaakt. Zowel de patiënt als de kwade geest aten dan van het vlees. De patiënt had
voordien de poten van de geit samen met de boog en het kopje begraven, in de hoop dat de
geest gulzig zou worden en nog meer geit wou eten. Als hij de rest van de geit zou vinden in
de put, had hij enkel nog de poten en zat hij bovendien vast in de put (Scurlock 2002a, p.375).
4.3.6. Ontvluchten van het lot: vervangoffers
Dieren werden vaak als vervanging van een mens gedood en begraven. In een tekst uit
Tsukimoto (1985) wordt beschreven hoe men een geitje als vervanging van een zieke
begraaft. 131 Het geitje wordt vermomd als de persoon en krijgt dezelfde behandeling als die
persoon zou krijgen bij zijn dood. Het geitje krijgt onder andere grafgiften mee. De god van
de onderwereld wordt als het ware misleid en de zieke kan verder leven:
“Zum Ersatz eines Menschen für Ereškigal ….
Im Sonnenuntergang soll der Kranke ein unbegattetes Zicklein
zu sich ins Bett legen.
Vor der Nacht noch in Hellen sollst du dich erheben,
dich niederwerfen und graben. Der Kranke soll das Zicklein auf seinen Schoß heben.
In das Haus, wo der Erdboden aufgegraben ist, sollst du eintreten. Den Kranken und das
Zicklein
sollst du auf den Boden hinwerfen. Die Kehle des Kranken
sollst du mit dem Dolch aus Tamariskenholz berühren;
die Kehle des Zickleins sollst du mit dem Dolch aus Bronze (KAR: aus Kupfer)
durchschneiden.
Das Innere des Totens (=des Zickleins) sollst du mit Wasser waschen, es mit Öl salben,
sein Inneres mit Parfümkraütern füllen, es mit einem Gewand bekleiden, 131 Lijn 1 tot 31 uit deze tekst (LKA 79) werd hier vermeld (Tsukimoto 1985, p.125-128).
88
ihm die Schuhe anziehen, Seine Augen mit Antimonpaste einreiben,
auf seinen Kopf gutes Öl schütten, vom Kopf
des Kranken die Kopfblinde herunterreißen und seinen (des zickleins) Kopf damit zubinden.
Wie einen Leichnam sollst du es behandeln und pflegen. Der Kranke soll aufstehen,
durch die Tür hinausgehen. Der Beschwörungspriester soll die Beschwörung: “Wenn der
Eingriff der Gottheit eingegriffen hat”
driemal rezitieren. Der Kranke soll ein Geschenk mit seinem Gewand wegreißen
und (es) dem Beschwörungspriester geben. Wenn er durch die Tür hinausgeht,
soll der Beschwörungspriester eine Klage für den Kranken NN erheben: “Der Kranke ist tot”
soll er sagen und Seine Totenklage ausführen.
Und 3-mal (?) sollst du kispu(m) für Ereškigal darbringen.
Du sollst gare Speise, Suppe und Gerstenbrei hinsetzen.
Du sollst preisen und ehren, Wasser, Röstkornbier, Milch,
Honig, Butter und Öl darbringen,
Für den Totengeist seiner (! Text: deiner) Familie kispu(m) darbringen,
für das Zicklein kispu(m) darbringen.
Die Beschwörung: “Der große Bruder ist ihr Bruder” sollst du vor Ereškigal rezitieren.
Das Zicklein sollst du wie ein Lebendes pflegen und begraben.
[Für das Zicklein,] für Ereškigal (und) für den Totengeist seiner Familie sollst du Getreide
darbringen,
[….] die Totenklage ausführen, kispu(m) darbringen.
[….] den Kranken sollst du wieder mit Staub [bedecken].
(…)” (Tsukimoto 1985, p.125-128).
Door een dier te begraven in plaats van te wachten tot hij zelf zou begraven worden, wou deze
persoon, die een zonde had begaan of die door een voorteken spoedig ter dood bestemd leek,
zijn dood ontlopen. Zowel koningen als gewone mensen deden dit. Het lot van de mens werd
dan vervuld door het dier in kwestie. Ook dit dier moest grafgiften (kispu(m)) krijgen
(Tsukimoto 1985, p.241-242 en Scurlock 1995, p.1885 en Scurlock 2002a, p.383-384). Dit
gebruik om een dier als vervanging van een persoon te begraven verschilt in enkele details
met andere gebruiken waarbij dieren werden geofferd. Bij deze praktijk moest het dier
immers worden vermomd als mens en volgens J.A. Scurlock werden er bij voorkeur
89
dierengebruikt die bij andere gelegenheden niet zo vaak werden geofferd. 132 Geitjes werden
volgens Scurlock geprefereerd boven schapen (Scurlock 2002a, p.386).
132 In Ebeling (1931) wordt vermelding gemaakt van een tekst waarin waarschijnlijk een rat als vervanging van een mens werd gebruikt (Ebeling 1931, p.70).
90
5. Analyse en interpretatie
5.1. Analyse van de gegevens
De beschikbare gegevens omtrent dierenbegravingen worden geanalyseerd in volgend
hoofdstuk.133 De fragmentarische aard van deze gegevens en ook de fragmentarische aard van
het materiaal dat de hoofdrol speelt in deze Masterproef, namelijk het dierlijk botmateriaal,
zijn factoren die het onderzoek bemoeilijken en waarmee rekening moet gehouden worden.
Botmateriaal is immers - afhankelijk van de bewaringsomstandigheden - heel vatbaar voor
vergankelijkheid.134 Zelfs bij goede bewaringsomstandigheden, rijst de vraag of elk stukje bot
dat ooit werd begraven, in het archeologische bestand is terug te vinden. Als dierlijk
botmateriaal al werd opgemerkt, en er besloten werd het te verzamelen (wat bij oude
opgravingen vaak niet de prioriteit was), moet rekening gehouden worden met de
mogelijkheid dat misschien niet elk stukje bot werd opgemerkt of gehouden. Vaak wordt ook
vergeten te registreren waar in de context de dierlijke resten zich bevinden, en worden de
menselijke resten, indien die samen met de dierlijke resten werden gevonden, niet altijd
gedefinieerd; wat de interpretatie van de context bemoeilijkt. Het dierlijk botmateriaal werd
bovendien niet altijd bestudeerd. Bij enkele van de in deze steekproef onderzochte sites
werden de dierlijke resten niet geanalyseerd en geïdentificeerd. En zelfs indien er
gespecialiseerde verslagen over het dierlijk botmateriaal op de site werden gepubliceerd, kan
vaak slechts een gedeelte van het materiaal worden thuisgebracht. Het is vaak moeilijk de
kleine, onbeduidende stukjes botmateriaal toe te schrijven aan een bepaalde diersoort. De
leeftijd en het geslacht van het dier bepalen is eveneens geen gemakkelijke opdracht.
133 Voor de gedetailleerde uitleg omtrent de casussen en teksten, met verwijzing naar bijlages en bibliografie, wordt verwezen naar hoofdstuk 3 en 4. 134 Te Al’-Ubaid bijvoorbeeld (zie: Woolley C.L. & Hall. H.R. 1927) werden de menselijke skeletten soms in poedervorm aangetroffen. In deze graven werden geen dierlijke resten aangetroffen. Men kan zich hierbij afvragen of dit ligt aan het feit dat er geen dierlijke resten werden meegegeven of aan de slechte bewaring van het botmateriaal in de bodem van Al’-Ubaid. Bij de opgraving van The Royal Cemetery te Ur merkte Woolley op dat de verschillende samenstellingen van de dump waarin de graven zich bevonden, tot verschillende bewaringsomstandigheden van het botmateriaal leidde. Skeletten werden soms intact en soms in poedervorm aangetroffen (Woolley 1934, p.48). Angela von den Driesch wijst nadrukkelijk op de vergankelijkheid van botmateriaal afkomstig van vis te Isin (Von den Driesch 1981, p.163).
91
5.1.1. Diersoorten en de kenmerken van begraven dieren (leeftijd, geslacht, delen)
Het meegeven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen en het apart begraven van
dieren lijkt in het algemeen geen veelvoorkomend gebruik. Zowel op chronologisch vlak als
op geografisch vlak kunnen geen grote tendensen met betrekking tot dit onderwerp worden
opgemerkt. Wel zijn er uitzonderingen: in Abu Salabikh werd in bijna de helft van de graven
dierlijk botmateriaal aangetroffen en ten tijde van het Vroeg Dynastisch is er een piek in het
begraven van paardachtigen en runderen in graven van mensen, al dan niet met wagens erbij.
In Isin werden 33 aparte hondenbegravingen aangetroffen en In Tell Brak 6 aparte
ezelbegravingen. Vaak kan dierlijk botmateriaal dat werd begraven spijtig genoeg niet worden
geïdentificeerd. Dit is het geval bij dierlijk botmateriaal in 41,8% van de graven van mensen
waarin dierlijke resten werden aangetroffen en in 7,5% van de aparte dierenbegravingen. In
het algemeen is het wel duidelijk dat delen van de kop en de poten van dieren de voorkeur
genoten om in de graven mee te geven. Het is ook duidelijk dat de Mesopotamiërs deze dieren
begroeven die in hun streek aanwezig waren, die ze dus kenden. Botmateriaal van
gedomesticeerde diersoorten werden het meest in graven aangetroffen, maar ook wilde dieren
werden gevangen door de Mesopotamiër en werden dan ook in graven meegegeven.
Schapen en geiten
Zowel gedomesticeerde als wilde dieren werden teruggevonden in graven van mensen, maar
uit deze steekproef bij 30 sites wordt duidelijk dat resten van schapen (Ovis aries) en geiten
(Capra hircus) - gedomesticeerde soorten dus - het meeste voorkomen in de graven. Resten
van schapen komen in 20,6%135 van de graven waarin dierlijke resten werden gevonden voor.
Resten van geiten bevinden zich in 8,6% van de graven. Deze dieren waren al vroeg
belangrijke bronnen van onder andere vlees voor de mens. Vaak werden hiervoor jonge dieren
gedood (Bökönyi 1978, p.188). De begraven resten van deze dieren zijn echter zowel
afkomstig van oude als van jonge dieren. Ook werden zowel mannelijk als vrouwelijke dieren
aangetroffen in de onderzochte contexten. Meestal worden jonge, oude, mannelijke en
vrouwelijke dieren in contexten van eenzelfde site opgemerkt. Vaak is het moeilijk voor de
onderzoekers om een onderscheid tussen schaap en geit te maken. Botmateriaal dat
gedefinieerd werd als “schaap/geit” komt in 19,3% van de graven met dierlijke resten voor.
Het is dus in veel gevallen niet mogelijk te achterhalen of men schapen of geiten prefereerde.
Uit onderzoek van het dierlijk botmateriaal uit Isin bijvoorbeeld, blijkt dat meer schapen
135 De procentuele gegevens werden gebaseerd op tabel 3 en tabel 27.
92
werden gehouden dan geiten (Boessneck 1977, p.121). Schaap is ook in meer graven
aanwezig dan geit (zie tabel 1), maar eigenlijk kan dit aantal bedrieglijk zijn aangezien in veel
graven de dierlijke resten niet specifiek aan schaap of geit konden worden gelinkt, maar als
“schaap/geit” werden vermeld. Schapen werden tevens als volledige dieren in graven van
mensen aangetroffen (Abu Salabikh: nr.1; Nippur: Burial 14; Ur: nr. PG1232, 1422), alsook
geiten (Halawa: nr. H-30; Ur: nr. PG1054). Schaap werd in 18% van de aparte
dierenbegravingen aangetroffen, geit in 9%. In Tuttul werden beide diersoorten als volledige
dierenbegravingen aangetroffen. Resten die enkel als “schaap/geit” konden gedefinieerd
worden werden in 16,5% van de aparte dierenbegravingen aangetroffen.
Rund
Resten van rund (Bos taurus) werden in 16,4% van de graven met dierlijke resten
aangetroffen. Vaak werden de resten geïdentificeerd als, afkomstig zijnde van een os. Tot in
het derde millennium werd het rund gebruikt om een kar voort te trekken, een praktijk die
eveneens wordt geattesteerd in het graf van koningin Puabi te Ur en de wagengraven van
Kish, waar runderen samen met de overblijfselen van wagens werden aangetroffen. Runderen
werden in zes graven als volledige dieren meegegeven (Kish: nr. Chariot Burial 1, Chariot
Burial 2, Chariot Burial 3; Ur: nr. PG580, PG789, PG800). Rund werd eveneens in 12 % van
de aparte dierengraven aangetroffen. Rund werd nooit als volledig dier apart begraven, maar
er werden wel delen van rund in depots aangetroffen.
Paardachtigen
Botmateriaal van paardachtigen komt in 9,9% van de graven met dierlijke resten voor. Onder
de term ‘paardachtigen’ worden de verschillende soorten van het Equus geslacht bedoeld.
Vaak werden de in graven teruggevonden resten van deze dieren slechts gedefinieerd als
‘paardachtige’. Een morfologisch onderscheid tussen Equus asinus, de gedomesticeerde ezel
en Equus hemionus136, de wilde onager, is echter nog steeds heel moeilijk te maken (Zarins
1986, p.176). Vanaf het 3de millennium v.Chr. komt de ezel, de Equus asinus, voor als grafgift
in graven van mensen (Zarins 1986, p.164).137 In enkele graven waarin volledige
paardachtigen werden aangetroffen, werden deze dieren als Equus asinus geïdentificeerd
(Abu Salabikh: nr. 162; Halawa: nr. H-70; Tell Madhhur: nr. 7D, Tell Razuk: nr.12, Tuttul:
nr.U:22, Ur: nr. PG1232). Bij enkele graven bestaat er twijfel over de identificatie en is men
136 Tot ongeveer 3000 v.Chr. werd nog steeds gejaagd op de wilde Equus hemiones (Zarins 1986, p.178). 137 Als volledig dier.
93
niet zeker of het ezels of onagers zijn (Kish: nr. Chariot Burial 2; Tell Madhhur: nr. 5G).
Paardachtigen werden ook apart begraven. In totaal in 12 % van de aangetroffen aparte
dierenbegravingen werden deze dieren gevonden. Te Abu Salabikh werd één ezel begraven;
in Tell Brak waren er dit maar liefst zes.
Varken
Het wilde varken (Sus scrofa) werd waarschijnlijk al vroeg gedomesticeerd (Sus domesticus)
en gehouden voor zijn vlees (Bökönyi 1978, p.189). In 14,1% van de graven waarin dierlijke
resten werden teruggevonden werd botmateriaal van varken aangetroffen. Te Abu Salabikh
werden er opvallend veel resten van het varken in de graven aangetroffen. Vooral op sites in
Zuid-Mesopotamië (Isin, Nippur, Tell ed-Der, Ur en Uruk) komen resten van varkens in
graven voor. Uit onderzoek van de dierlijke resten die op de gehele site werden
teruggevonden, blijkt dat het varken te Isin een belangrijke bron van voedsel was. Er werden
meer resten van schaap gevonden, maar minder resten van geit dan van varken (Boessneck &
Ziegler 1987, p.149). Varken werd in de onderzochte cassussen niet als volledig dier in een
graf van een mens begraven. In 10,5 % van de apart begraven dierlijke resten komt ook
varken voor.
Hond
Resten van hond (Canis familiaris) komen weinig voor in graven van mensen. Slechts in
3,2% van de graven waarin dierlijke resten werden aangetroffen, komt dit dier voor. Resten
van hond worden zelden teruggevonden in de graven, wel werd een hond soms als volledig
dier in het graf van een mens begraven (Eridu: nr.185; Halawa: nr.H-2., H-112; Khafajah:
nr.57). De hond komt dan wel weer veel voor als apart begraven dier. In 50% van de
aangetroffen aparte dierenbegravingen werden (meestal volledige) honden aangetroffen. Dit
hoge percentage komt door de uitzonderlijke vondst van 34 hondenbegravingen te Isin.
Vis
Vis komt in 10,6% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden gevonden voor.
Meerdere soorten vis werden vooral te Abu Salabikh, Isin en Uruk aangetroffen. Meestal zijn
het resten van vissen die aan de familie der Cyprinidae (karpers) kunnen worden
toegeschreven; bijvoorbeeld: Barbus sharpeyi. Dit zijn zoetwatervissen (Boessneck & Ziegler
1987, p.146). In Isin werd ook een zeevis in een graf (31) teruggevonden. Het gaat om een
Acanthopagrus berda. Vaak werden visresten in aardewerk teruggevonden. In sommige
94
gevallen werden de vissen volledig in graven van mensen geplaatst (Isin: nr. 30, 31; Tell
Madhhur: nr. 7D). Apart werd vis enkel als rest begraven en komt deze diersoort in 7,5% van
de aparte dierengraven voor.
Vogels
In 4,2% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden aangetroffen werd
botmateriaal van vogels gevonden. Soms werden volledige dieren in graven van mensen
aangetroffen (Abu Salabikh: nr. 158, Tell Beydar: nr. 6138). In het graf te Tell Beydar werden
twee kraanvogels aangetroffen. Dit dier werd ook bij de (aparte) ezel- en hondenbegravingen
te Tell Brak gevonden. Het feit dat dit dier enkel in noordelijke sites voorkomt, kan verklaard
worden door het feit dat de kraanvogel een trekvogel is. Zijn route bevindt zich boven het
noorden van Syrië en daardoor zal hij slechts op bepaalde tijdstippen van het jaar in dat
gebied aanwezig geweest zijn (Van Neer 1999, p.25-26). In Tell ed-Der werd een volledige
gans aangetroffen bij een gebouw. In 13,6% van de aparte dierenbegravingen werden resten
van vogel aangetroffen.
Gazelle
Als resten van Gazelle op een site worden teruggevonden, wijst dit erop dat er gejaagd werd
op dit dier. Het in deze steekproef aangetroffen botmateriaal van gazelles was steeds
afkomstig van de Gazella subgutturosa. De hoorns van dit dier komen vaak meer voor op een
site dan het botmateriaal. Daarom vragen Boessneck en Ziegler zich af of de hoorns
misschien als een soort jachttrofee moeten worden gezien. Of misschien werden zij eerder
om rituele of functionele138 redenen meegenomen (Boessneck & Ziegler 1987, p.149). In
3,8% van de graven van mensen waarin dierlijke resten werden aangetroffen, werden resten
van gazelle – meestal de hoorns – teruggevonden. Dit dier werd ook in totaal in 4,5% van de
aparte dierenbegravingen aangetroffen. In Nimrud waren dit volledige dieren.
Schildpad
In 0,9% van de graven van mensen met daarin dierlijke resten werden resten van schildpad
gevonden. Van deze diersoort werd enkel te Uruk een deel teruggevonden dat apart was
begraven. De begraven resten van schildpadden die op de sites werden teruggevonden waren
volgens J.A. Scurlock exotische funeraire offers in het Oud-Babylonische Sippar (Scurlock
138 In Tall Bi’a werden de hoorns gebruikt bij het weven (Boessneck & Ziegler 1987, p.149).
95
2002b, p.402). Maurmys caspica en Trionyx euphraticus werden in Isin en Uruk
teruggevonden in de graven. In het Neo-Babylonisch graf 53 uit Isin werd een pleurale van
een Trionyx euphraticus aangetroffen. De Trionyx euphraticus is trouwens - zoals de naam
doet vermoeden –een inheemse waterschildpad in Mesopotamië, die er ook nu nog voorkomt,
maar met uitsterven is bedreigd doordat de moerassige gebieden in onder meer het zuiden van
Irak in omvang afnemen (Ezcurra 2006, p.104). Enkele resten van de Trionyx euphraticus en
ook van de andere inheemse waterschildpad, Clemmys caspica - de Kaspische waterschildpad
- werden verder ook tussen het Oud-Babylonisch dierlijk botmateriaal - dat op de rest van de
site werd verzameld - aangetroffen. Ook te Nippur werden resten van beide inheemse
waterschildpadden teruggevonden (Boessneck 1977b, p.127, Boessneck & Ziegler 1987,
p.145-146). Het lijkt er dus op dat de schildpad wel vaker voorkwam te Isin. Volgens
Boessneck en Ziegler is het vlees van de Trionyx euphraticus een lekkernij. De resten van dit
dier, die op de site werden teruggevonden, kunnen dus etensresten zijn (Boessneck & Ziegler
1987, p.146). Het is dus mogelijk dat ook de resten van dit dier in graven etensresten waren.
In graf 75 van Isin werd ook een stuk van het rugschild van een landschildpad teruggevonden.
Ratten / muizen / vleermuizen
De huisrat (Rattus rattus) is geen dier dat graafgangen maakt, maar wel de gangen van andere
dieren gebruikt. De huisrat leeft commensaal met de mens en voedt zich met zijn voorraden
en afval. Volgens Boessneck en Ziegler is het mogelijk dat de huisrat, waarvan het
oorsprongsgebied Indië is, reeds in de Oud-Babylonische periode voorkwam in Mesopotamië.
Zij baseren zich voor deze stelling op het feit dat heel wat resten van dit dier uit deze periode
in Isin werden teruggevonden (Boessneck & Ziegler 1987, p.144). Resten van rat werden in
Isin in het oud-Babylonische graf 62 en de Neo-Babylonische graven 57, 58 en 59
aangetroffen. Resten van ratten, muizen en vleermuizen komen vooral ook voor te Uruk, in de
depots in het Sinkashid-paleis.
Sporadisch kwamen ook resten van hazen (Halawa: nr. H-35, H-37) en een bot van een
kameel (Uruk: nr. 177) in graven van mensen terecht en resten van een katachtige (Uruk: nr.
26) en kikkers (Uruk: nr. 29, 34) in depots terecht.
96
5.1.2. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen (Context1)
5.1.2.1. Positie van het dierlijk botmateriaal in graven van mensen
De positie van dierlijke resten in graven van mensen
De exacte positie van de dierlijke resten binnen een bepaald graf werd door de opgravers niet
altijd opgemerkt of beschreven in het opgravingsverslag. Voor de graven waarin deze positie
wel gelokaliseerd werd, werd dit gegeven ook telkens in de tabel van de site (Bijlage B) bij
het desbetreffende graf vermeld. Uit analyse van de plaatsing van dierlijke resten, blijkt dat
deze zich zowel binnen als buiten het graf139 kunnen bevinden. Beide praktijken kunnen
binnen eenzelfde site voorkomen (te Al’-Ubaid, Eridu, Kheit Qasim, Mari, Nippur, Ur en
Uruk), maar bijna nooit in één zelfde graf. Slechts in enkele zeldzame gevallen140 werden in
hetzelfde graf zowel in de structuur waarin het menselijk skelet zich bevond als erbuiten
dierlijke resten gedeponeerd. Dierlijke resten die buiten de structuur waarin het menselijk
skelet zich bevond werden gedeponeerd, worden -afhankelijk van het type graf141- zowel erop
als ernaast aangetroffen. Dierlijke resten, die in het graf bij de overledene werden geplaatst,
worden zowat overal ten opzichte van de persoon aangetroffen. Dierlijk botmateriaal werd
zowel bij het hoofd als aan de voeten van menselijke skeletten teruggevonden. Ook bij het
bekken, aan de armen of aan de knieën werden dergelijke giften neergelegd. In enkele
gevallen werden dierenbeenderen op de borst van de overledene142 gelegd of werden ze
vermengd met de menselijke resten teruggevonden143. Veelal werden de dierlijke resten
aangetroffen in of tussen het aardewerk dat werd meegegeven in het graf. Vooral resten van
vis en vogel werden op deze manier in het graf gelegd, maar ook resten van anderen dieren
(schapen, geiten en in mindere mate runderen) worden vaak in verband met aardewerk
teruggevonden.
139 Buiten de eigenlijke structuur (bijvoorbeeld een pot) waarin het skelet van de overleden persoon zich bevindt. 140 In Forest 1984b wordt vermeld dat in de graven van Kheit Qasim zowel in de graven als tussen de leemtegels van de graven en erbuiten dierlijke resten werden aangetroffen (Forest 1984b, p.110-112). In het Oud-Babylonische graf 34 te Uruk werden dierlijke resten zowel in als buiten de sarcofaag gedeponeerd. 141 Het is gemakkelijker om objecten op een plat vlak -de bovenzijde van een kist of de afdekking van een leemtegelgraf (Al’-Ubaid)- te leggen, dan op een gebogen oppervlak, bijvoorbeeld op een potgraf. 142 Bijvoorbeeld in graven 8 en 91 (late Ubaid) te Eridu. 143 Dit komt voor in graven 24 (Oud-Assyrisch) en 43 (Neo-Assyrisch) te Assur. En in de massagraven –uitzonderlijke contexten- te Tell Brak.
97
De positie van dierlijke resten in graven van mensen: geografisch –chronologisch
De positie die dierlijke resten in graven van mensen innemen, kan dus enorm variëren. Na
onderzoek van de graven, die in Bijlage B worden besproken, kunnen geen grote geografische
of chronologische tendensen worden opgemerkt. Er kunnen geen uniforme gedragingen in
bepaalde gebieden of periodes met betrekking tot de plaats van dierlijke resten in het graf
worden waargenomen. Er zijn ook geen fundamentele verschillen met betrekking tot de
plaatsing van de dierlijke resten in graven van mensen tussen bepaalde gebieden (Bvb. noord-
Mesopotamië versus zuid-Mesopotamië) of periodes (bvb. Ubaid periode versus Neo-
Assyrische periode). Het diachronisch bestuderen van dit aspect lijkt dus eerder aangewezen
op het niveau van de site. Ook bij de meeste van de sites die hier worden besproken en waar
graven met dierlijke resten erin uit meerdere periodes werden aangetroffen, kunnen echter
doorheen de tijd geen fundamentele gelijkenissen of verschillen in de posities van dierlijke
resten binnen het graf worden opgemerkt (Assur144, Babylon145, Mari146, Nippur147, Tell ed-
Der148, Uruk149). Bij deze sites worden de dierlijke resten zowel in de nabijheid van het
menselijk lichaam als tussen of in andere objecten die de overledene meekreeg aangetroffen.
Het voorkomen van deze verschillende posities van dierenresten in graven kan zowel worden
opgemerkt na vergelijking van de gelijktijdige graven als van de graven uit verschillende
periodes. Ook wanneer op een site graven uit slechts één periode werden aangetroffen, is er
meestal geen uniforme manier waarop de plaatsing van dierlijke resten in het graf gebeurde
(Abu Salabikh150, Eridu151, Khafajah152). Er is echter één uitzondering. Te Kheit Qasim
werden in drie graven uit het Vroeg Dynastisch I dierlijke resten aangetroffen. De bijzetting
van deze resten gebeurde altijd buiten het graf zelf, bij een aanzienlijke hoeveelheid
aardewerk. In de twee graven uit de Isin-Larsa periode waarin dierlijke resten werden
gevonden, gebeurde de bijzetting daarentegen in het graf zelf, telkens aan de voeten van de
overledene. Bij deze site is dus duidelijk wel te zien dat er in verschillende periodes
verschillend werd gehandeld. 144 Te Assur werden dierlijke resten in graven uit de Ur III periode, Oud-Assyrische periode, de Midden-Assyrische periode en Neo-Assyrische periode aangetroffen. 145 In Babylon werden dierenresten in Midden-Babylonische en Neo-Babylonische graven aangetroffen. 146 Te Mari werden dierlijke resten in graven uit de Oude- , Midden- en Recente Bronstijd gevonden. 147 De graven met dierlijke resten erin uit Nippur, dateren uit de Vroeg Dynastische- Akkadische periode, de Ur III periode, de Isin-Larsa periode, de Assyrische periode en de Neo-Babylonische periode. 148 Er werden te Tell ed-Der graven met dierlijke resten uit verscheidene fasen (Fase I –II – III) aangetroffen. 149 In Uruk werden graven uit de Uruk periode, de Neo-Sumerische periode, de Oud-Babylonische periode, de Kassietische periode, de Isin II periode, de Neo-Babylonische periode 150 Te Abu Salabikh dateren bijna alle graven – en dus ook bijna alle graven met dierlijke resten erin (met uitzondering van graf nr. 80 (VDII) en 81 (VDI-II))- uit het Vroeg Dynastisch III. 151 De graven van Eridu werden in de Ubaid IV gedateerd. 152 De graven van Khafajah dateren uit het Vroeg Dynastisch.
98
De positie van volledige dieren in graven van mensen
Volledige dieren werden ofwel in de onmiddellijke nabijheid van de overledene(n) gelegd
ofwel iets verder uit de omgeving van het menselijk lichaam, meestal in de buurt van (de
overige) grafgiften. Enkel in Tell Beydar (graf 6138) werden beide posities in hetzelfde graf
opgemerkt: één van de kraanvogels lag bij het menselijk skelet, de tweede kraanvogel werd –
zonder de kop, die dan weer bij het bekken van de overledene lag - iets verder van het
menselijk skelet gevonden, onder het merendeel van de grafgiften. Dieren die in de
onmiddellijke nabijheid van de overledene werden geplaatst, werden aan de voeten (Abu
Salabikh: nr. 1), in de buurt van het hoofd (Halawa: nr. H-112, Khafajah: nr. 57) of letterlijk
op de menselijke resten geplaatst (Eridu: nr. 185, Halawa: nr. H-70). In het laatste geval valt
wel op dat zowel in graf 185 van Eridu als in graf H-70 van Halawa de menselijke resten van
de dierlijke resten gescheiden werden door een laagje aarde. In beide graven werden de
menselijke resten dus eerst bedekt met aarde. Pas daarna werden de dieren in het graf
bijgelegd. Dieren die niet in de onmiddellijke nabijheid werden geplaatst bevonden zich vaak
tussen of in de buurt van de overige grafgiften. Sommige volledige dieren werden in
aardewerk bijgezet in het graf. Deze manier van bijzetting gebeurde in de besproken casussen
bij vissen (Isin: nr. 30, 31) en een vogel (Abu Salabikh: nr.158). In graven waarin
paardachtigen of runderen met wagens werden meegegeven (Kish: Chariot Burial 1, 2, 3; Ur:
nr. PG580, PG789, PG800, PG1232), werden de dieren vaak samen (indien meerdere dieren
werden meegegeven), soms zij aan zij (zoals ze zouden geplaatst zijn indien ze een wagen
voorttrokken) bij de resten van de wagen aangetroffen. Bij sommige graven, waarin
paardachtigen en runderen in dergelijke positie werden teruggevonden (Abu Salabikh nr. 162,
234; Tell Madhhur: nr.5G; Ur: nr. PG580), maar geen resten van wagens aanwezig waren,
werd onder andere op basis van de positie van de dieren aangenomen dat de mogelijkheid
bestaat dat er ooit een wagen in het graf aanwezig was, maar dat die op het moment van
opgraving niet meer terug te vinden was.153 In dergelijke (wagen)graven - die redelijk grote
afmetingen hadden, omwille van het feit dat er een groot dier of in sommige gevallen ook een
wagen moest in passen – werden de dieren (al dan niet met wagen) soms in aparte kamers van
het graf aangetroffen (Abu Salabikh nr.162, Tell Razuk: nr.12), of in één bepaald gedeelte van
het graf (Abu Salabikh nr. 234; Tell Madhhur: nr.6G, 5G), of - indien er een toegangsweg
aanwezig was - in de toegang naar het graf (Ur: nr. PG789, PG1232).
153 Bijvoorbeeld omdat de wagen volledig in vergankelijk materiaal (hout) was gemaakt.
99
De positie van volledige dieren in graven van mensen: geografisch-chronologisch
De positie van volledige dieren in graven van mensen lijkt - gezien vanuit deze steekproef en
rekening houdend met het kleine aantal aangetroffen casussen, waarbij bovendien de positie
van de dieren nog duidelijk zichtbaar was en/of geregistreerd werd - niet bepaald door tijd of
plaats. Graven waarbij de positie van de volledig dieren kon worden bepaald en waar deze
dieren in de onmiddellijke nabijheid van menselijke skeletten werden aangetroffen, komen
voor vanaf de Late Ubaid tot het einde van het derde millennium v.Chr.; en dit zowel in het
zuiden (Eridu) als in het noorden (Halawa) van het onderzoeksgebied. Ook bij graven waarin
volledige dieren tussen het aardewerk voorkomen, is (omwille van het kleine aantal) geen
duidelijke geografische of chronologische tendens zichtbaar. Wel is er een piek zichtbaar in
het derde millennium v.Chr. van grote graven waarin runderen en/ of paardachtigen – al dan
niet met een wagen – in het graf werden geplaatst. Deze piek werd opgemerkt door J. Zarins,
die deze graven in verband bracht met teksten (Zarins 1986, p.164-193). Dit type graven werd
zowel in het zuiden als het noorden van het onderzoeksgebied aangetroffen.
5.1.2.2. Relatie met de mens
Dierlijke resten in graven van mensen
Dierlijke resten werden in alle sites zowel bij mannen, vrouwen als kinderen meegegeven. Er
zijn geen duidelijke verschillen (in diersoort, leeftijd of deel van het dier) op te merken tussen
de dierlijke resten die voor mannen bestemd waren en deze die voor vrouwen bestemd waren.
Dit kan zijn omdat er geen onderscheid tussen man en vrouw op dit vlak werd gemaakt, of
omdat de toestand van het materiaal niet toelaat dit te bepalen. Er moet immers rekening
gehouden worden met de fragmentarische aard van de gegevens in Bijlage B, waarop moet
worden gebaseerd. Vaak werden niet altijd zowel de menselijke als de dierlijke resten
geïdentificeerd, waardoor het moeilijk is een verband tussen beide te zien. Bij graven van
kinderen kunnen wel enkele dingen worden opgemerkt. Na onderzoek van graven waarin
zowel de menselijke als de dierlijke resten werden geïdentificeerd, kan een klein verschil
worden opgemerkt in de behandeling tussen volwassenen en kinderen. Het lijkt erop dat
kinderen, vaker dan volwassenen, resten van jonge dieren meekregen in het graf, althans te
100
Abu Salabikh (nr. 2, 62, 89). Kinderen kregen ook vaker hoorns van gazelle (Abu Salabikh:
nr. 20, 34; Uruk nr. 156) en geit (Mari: nr. T558, T1090) mee dan volwassenen.154
Dierlijke resten in graven van mensen: geografisch -chronologisch
Grote geografische en chronologische tendensen kunnen niet worden opgemerkt.
Volledige dieren in graven van mensen
Volledige dieren werden aan mannen, vrouwen en kinderen meegegeven in de graven. Bij
twee van de vier gevallen waarin een hond in een graf werd meegegeven gaat het om graven
van kinderen (Eridu: nr.185; Halawa: nr. H-112). De grote graven uit het derde millennium,
waarin paardachtigen en/ of runderen (al dan niet met een wagen) werden begraven, zijn in
alle gevallen waarin de menselijke resten konden worden geïdentificeerd, graven van
volwassenen (Halawa: nr. H-70; Tell Madhhur: nr. 5G, 6G; Ur: nr. PG789, PG800, PG1232).
Volledige dieren in graven van mensen: geografisch -chronologisch
Grote geografische en chronologische tendensen kunnen niet worden opgemerkt.
5.1.2.3. Relatie met de overige grafgiften in het graf
In vele gevallen verschilt de kwantiteit en de kwaliteit van de grafgiften in een graf waarin
ook dierlijke resten werden aangetroffen, niet echt van de gerelateerde graven op een
bepaalde site waarin geen dierlijke resten werden aangetroffen. Soms kunnen echter
verschillen worden opgemerkt.
Graven waarin volledige dieren gevonden worden, worden in sommige gevallen toch
beschouwd als horend tot de rijkste graven van een site, aangezien in vergelijking met de rest
van de graven van desbetreffende site de grafgiften in enorme aantallen of van uitzonderlijke
kwaliteit zijn (bijvoorbeeld: Abu Salabikh: nr.1).
De drie graven van Khafajah waarin dierlijke resten werden aangetroffen (zowel graven met
resten van dieren, nr. 72 en 123, als een graf met een volledige hond erin, nr. 57) horen bij de
graven waarin grote aantallen aardewerk werden teruggevonden. 154 In 14 graven uit deze steekproef werden hoorns van gazelle, schaap en geit aangetroffen. Vijf van deze graven waren dus van kinderen, één was van een volwassene (Mari: nr. 1052), bij de overige graven werd niet gedefinieerd of het graven van volwassenen of kinderen waren.
101
In Eridu zijn geen er geen grote verschillen in het aantal en de kwaliteit van de grafgiften in
de graven merkbaar. Hierdoor kan eigenlijk niets gezegd worden over de sociale structuur ten
tijde van de Late Ubaid. Volgens Pariselle echter, bestaat er wel een mogelijkheid dat er een
armere en een rijkere klasse bestond. Hij baseert zich hiervoor op het feit dat er naast graven
met liben bekisting in meer dan een kwart van de gevallen ook gewone putgraven voorkomen
(Pariselle 1985, p.10). Als de theorie van Pariselle klopt, kan gesteld worden dat (resten van)
dieren enkel werden meegegeven in de rijkere graven, want de dierlijke resten werden in 9
van de 10 gevallen in graven met liben bekisting gevonden. Wat ook opvalt te Eridu is dat in
de meeste graven met dierlijke resten enkele stukken aardewerk werd geplaatst. In het graf
van de 15-jarige jongen, waarin een volledige hond werd begraven, werden geen overige
grafgiften meegegeven.
In 10 van de 16 door Woolley geïdentificeerde ‘Koninklijke graven’ werden dierlijke resten
en volledige dieren aangetroffen. Woolley onderscheidde deze graven van de rest op basis van
de architectuur van de graven en het voorkomen van menselijke offers. In deze graven werden
vele en kostbare grafgiften teruggevonden. Het waren zeer rijke graven van mensen met een
hoge status – door Woolley als leden van de Koninklijke familie beschouwd, door Pollock als
leden of misschien hoofden van grote gezaghebbende families (Pollock 2007, p.209-210).
De grafgiften in de Chariot Burials van Kish waren dan weer niet verschillend van de overige
‘gewone graven’. Deze graven onderscheidden zich enkel door het feit dat er dieren en
wagens in werden gevonden.
In enkele van de graven waarin paardachtigen werden teruggevonden, werden ook wapens
aangetroffen (Halawa: nr. H-70; Nippur: Burial 14, Tell Madhhur: nr. 6G, 5G; Tell Razuk: nr.
12, Ur: PG1232). Volgens G. Philip is er een verband tussen wapens in graven en de status
van de overledene. Hij haalt als bewijs hiervoor de tekst over de grafgiften voor Billalla aan.
Billalla was een belangrijke tempel administrateur. In de tekst werd vermeld dat hij wapens
meekreeg (Philip 1995, p.142). Philip noemt graf 5G van Tell Madhhur en graf 12 van Tell
Razuk een “warrior burial”. De graven van Tell Madhhur (Bijlage A.23) werden door de
opgravers beschouwd als rijke graven, mogelijk graven van een elite.
In Halawa werden in de meeste graven waarin dierlijke resten werden aangetroffen, enorm
veel dierlijke resten gevonden, maar geen overige grafgiften (of slechts één stuk aardewerk).
102
Enkel in graf H-70, het graf waarin de skeletten van drie paardachtigen werden ontdekt,
werden ook vele en kwalitatieve grafgiften gevonden.
Het graf te Tell Beydar ten slotte, met daarin de twee kraanvogels, wordt volgens M.
Debruyne als het graf van een man met een hoge sociale status beschouwd, onder meer
doordat hij rijke grafgiften meekreeg (Debruyne 1999, p.22-33).
5.1.3. Apart begraven dieren (Context 2)
5.1.3.1. Context van de dierenbegravingen
De dieren die apart werden begraven, werden vaak bij of in gebouwen aangetroffen. Dit geldt
zowel voor volledige dieren als voor resten van dieren. Grote chronologische of geografische
tendensen kunnen niet worden opgemerkt, aangezien vele van deze casussen kunnen worden
beschouwd als uitzonderlijk. Dierenbegravingen en depots met resten van dieren werden
aangetroffen in tempels, paleizen en woonhuizen. In één geval werd een apart begraven dier
tussen mensengraven gevonden.
Bij tempels
De graven van één hond en zes ezels te Tell Brak werden in de hof van een Akkadische
tempel voor Sakkan gevonden. De 33 hondenbegravingen van rond 1000 v.Chr. uit Isin
werden onder de helling, die naar de tempel van Gula leidde, aangetroffen. In beide gevallen
werden zowel jonge als oude dieren begraven. De dierenbegravingen van Isin en Tell Brak
zijn uitzonderlijk omwille van het aantal dieren dat er werd begraven en omwille van hun
verband met tempels. Ook de ezel uit Abu Salabikh, die in de assen-stortplaats uit het Vroeg
Dynastisch III werd aangetroffen, kan mogelijk in verband met een nabijgelegen tempel
worden gebracht. Het depot met dierenbeenderen te Tell al Rimah (van rond 1300 v.Chr.)
werd ook bij een tempel aangetroffen. Dit depot werd meerbepaald in de fundering binnen in
de tempel gevonden. Aan de hoofdingang van tempel D te Uruk werd een achterpoot van een
ezel aangetroffen. Het depot dateert uit de late Uruk.
Bij paleizen
In het Noord-West Paleis van Assurnasirpal te Nimrud werden twee depots uit de 8ste/7de
eeuw v.Chr. met daarin telkens een volledige gazelle onder de vloeren van kamer HH en
103
Passage P gevonden. Nog te Nimrud, werden er onder de vloeren ook depots met
miniatuurpotjes en schapenbeenderen gevonden. In Tuttul werden 3 volledige skeletten van
geitjes, samen met enkele objecten, in de fundering van de hof van het Oud-Babylonische
Paleis A aangetroffen. In Paleis A werd ook nog een depot met daarin niet geïdentificeerde
dierenbeenderen en een stuk aardewerk gevonden. In een deuropening van kamer AA van dat
Paleis werd eveneens een schedel van een rund aangetroffen. In het Sinkasid-paleis te Uruk
uit de Oud-Babylonische periode werden maar liefst 12 depots met dierlijke resten in muren,
scharnieren en deurdrempels teruggevonden. De samenstelling van deze depots was zo
heterogeen dat wordt vermoed dat sommige het werk zijn van dieren.
Bij woonhuizen
In Tell ed-Der werd een volledige gans in de fundering van een huis uit de periode 1880 –
1825 v.Chr. aangetroffen. In Tuttul werd onder de vloer van een huis uit de Late Bronstijd een
in stukken gesneden (volledig) skelet van een half jaar oud lammetje gevonden.
In de nabijheid van mensengraven
In Uruk werd een skelet van een schaap apart begraven tussen graven van mensen uit de Neo-
Babylonische periode.
104
5.2. Interpretatie van de gegevens
In dit onderdeel worden de mogelijke interpretaties van begraven dieren uiteengezet. De
interpretaties combineren de archeologische gegevens uit hoofdstuk 3 en de tekstuele
gegevens uit hoofdstuk 4. Deze interpretaties werpen een licht op de mogelijke verklaringen
waarom de Mesopotamiër dieren begroef.
5.2.1. Het begraven van dieren en dierlijke resten in graven van mensen
5.2.1.1. Intrusie
Alhoewel het in dit onderzoek niet de bedoeling is deze dierlijke resten, die op natuurlijke
wijze - zonder tussenkomst van de mens - in een graf terechtkwamen, intensief te bespreken,
mogen deze niet worden genegeerd.155 Resten van dieren, die zich een weg banen onder de
grond, worden immers soms aangetroffen in graven. Het gaat dan meestal om resten van
knaagdieren – meestal diverse soorten ratten en muizen - die bij onderzoek van het dierlijk
botmateriaal als intrusief worden beschouwd.156 Ook is er soms dierlijk botmateriaal in een
graf aanwezig dat meekwam met de vulling. Deze dierlijke resten kwamen eveneens
onbedoeld in het graf terecht en kunnen dus niet beschouwd worden als grafgiften. Bij slechts
enkele sites werd (waar mogelijk) een onderscheid gemaakt tussen de bewust geplaatste en de
intrusieve dierlijke botresten.157
5.2.1.2. Voedsel
Of dierlijke resten in een graf al dan niet kunnen worden beschouwd als voedselbijgave, kan
soms worden afgeleid uit de wijze waarop deze resten in het graf werden geplaatst. Heel vaak
worden dierlijke resten teruggevonden in of in de nabijheid van aardewerken potten of
schalen (of scherven ervan).158 Het feit dat dierlijke resten in kommen en schalen in het graf
155 In dit onderzoek wordt immers de focus gelegd op dieren en dierlijke resten die werden begraven ten gevolge van een bewuste menselijke handeling. 156 Dergelijke intrusieve dierlijke resten werden onder andere opgemerkt te Halawa (Boessneck & Kokabi 1981, p.91) Isin (Boessneck & Kokabi 1981, p.150) en Mari (Jean-Marie 1997, p.697). 157 Dit onderscheid wordt onder andere gemaakt bij de publicatie van de graven van Abu Salabikh: Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. (1985). Ook bij graf 58 te Isin wordt de opmerking gemaakt dat de dierlijke resten zouden kunnen afkomstig zijn van de vulling (Hrouda 1981, p.45), maar het onderscheid tussen dierlijke resten die toevallig in het graf kwamen en dierlijke resten die moedwillig in het graf werden gelegd is moeilijk te maken volgens Boessneck en Ziegler (Boessneck & Ziegler 1987, p.147). 158 In graf PG779 te Ur (één van de “Koninklijke graven”) werden de dierlijke resten in een koperen pot aangetroffen (Woolley 1934, p.60).
105
werden gedeponeerd doet vermoeden dat het hier om het bijgeven van voedsel gaat. Het
aardewerk in een graf wordt immers vaak beschouwd als het bewijs van de voedsel- en
libatieoffers die bij een begraving gepaard gingen. Het vermoeden dat het dierlijk
botmateriaal voedsel voor de dode was, wordt in meerdere gevallen159 bevestigd doordat ook
nog resten van andere soorten voedsel werden aangetroffen (in het aardewerk) bij de dierlijke
resten. In graf 1631 uit het Vroeg Dynastisch IIIa te Ur werden dierenbeenderen samen met
plantenresten in kommen aangetroffen. In graf T135, een graf uit de Midden-Assyrische
periode te Mari werden dierenbeenderen samen met de resten van dadels in een aardewerken
schaal aan het bekken van een vrouw aangetroffen. Er werden trouwens in de graven van
Mari meerdere plantenresten aangetroffen (Jean-Marie 1997, p.697). Bij het Kassietische graf
67 uit Uruk werden resten van schaap of geit en resten van een jong varken buiten het dubbele
potgraf samen met graankorrels aangetroffen. En ook in het Neo-Babylonische graf 129 uit
Babylon werden behalve dierlijke resten ook dadels teruggevonden.
Snij-, breek- en brandsporen op het dierlijk botmateriaal kunnen ook aanwijzingen zijn die
een interpretatie als voedselrest naar voren schuift. Het is dus nuttig als het botmateriaal op
dergelijke sporen wordt onderzocht. In Halawa werden in verschillende graven160 beenderen
aangetroffen waarop snijsporen aanwezig waren. De beenderen werden geïdentificeerd als
beenderen afkomstig van schaap en geit. Te Ur werden gebroken (om het merg eruit te halen)
en verbrande beenderen in de graven aangetroffen. Deze sporen op het botmateriaal wijzen
dus op bereiding. Het is dus aannemelijk dat de dierlijke resten werden klaargemaakt en deze
kunnen misschien zelfs letterlijk als een rest van een maaltijd worden beschouwd, aangezien
sporen op botmateriaal mogelijk – naast het gewoon snijden van stukken vlees - eventueel
ook op ontvlezing wijzen. M. Jean-Marie (1996) merkte op dat er daarentegen te Mari geen
sporen van ontvlezing op dierlijk het botmateriaal te vinden zijn. Dit en het feit dat de resten
in verband werden teruggevonden wijzen erop dat dit waarschijnlijk geen restjes
(afgeschraapte botjes) van een maaltijd waren, maar echte stukken vlees (Jean-Marie 1996,
p.697).
Uit sommige teksten blijkt dat de funeraire voedseloffers voor doden vaak de minst
begeerlijke stukken van het dier waren. De goede stukken van het dier werden immers
geofferd aan de goden (Scurlock 2002b, p.402). In Mari werden vaak dergelijke delen van
159 In drie graven die bij dit onderzoek werden onderzocht. 160 In H-2, H-33, H-35 en H-37.
106
dieren in de graven ontdekt. Het gaat in dit geval om hoeven, kaken en hoorns. In het
algemeen kan worden opgemerkt dat het dierlijk botmateriaal in graven van mensen vaak
afkomstig is van de poten en de kop. Het vlees dat zich rond de ribben van een dier situeert
wordt door Scurlock beschouwd als “a poor man’s cut (Scurlock 2002b, p.402)”, en is het
soort vlees dat gemakkelijk in graven zou kunnen meegegeven worden (Scurlock 2002b,
p.402). Maar ribben werden eigenlijk niet vaak aangetroffen in de graven.
Wanneer grote delen van dieren worden aangetroffen in graven, worden deze minder snel
door de opgravers beschouwd als voedseloffer. De interpretatie van deze resten is niet altijd
even gemakkelijk. Alhoewel bij de depositie van een volledige poot of een half skelet van een
dier soms niet aan een interpretatie als voedsel wordt gedacht, mag dit evenwel niet worden
uitgesloten. In graf T940 te Mari bijvoorbeeld, werd een deel van een skelet (enkele ribben,
het bekken en de lange beenderen) van een geitje gevonden. Eén van de poten van het dier lag
in een schaal. Deze positie zou een eventuele aanwijzing kunnen zijn voor het feit dat ook dit
een voedselbijgave was.
Waarschijnlijk werden ook volledige dieren als voedselbijgave meegegeven in het graf. De
volledige vissen die in graf 30 en 31 te Isin in aardewerk werden aangetroffen, worden als
voedselbijgave beschouwd. Één van deze vissen was bovendien ook verbrand; waarschijnlijk
klaargemaakt. Meestal kan van volledige dieren niet worden nagegaan of deze met de
bedoeling als voedsel voor de dode te dienen in het graf werden gedeponeerd. Maar in een
Neo-Assyrische tekst (ADD 1016) werden volledige dieren - een eend (in graf 158 te Abu
Salabikh werd een volledige vogel meegegeven, in graf H-31 te Halawa een eend), schapen
en een lammetje - vermeld als vlees voor een mausoleum. Ook in de tekst “de dood van
Urnamma” wordt het meegeven van dieren als voedsel aangehaald. Uit deze tekst wordt ook
duidelijk dat het voedsel in de graven misschien niet enkel en alleen voor de dode bedoeld
was, maar ook als voedsel voor de goden van de onderwereld bedoeld was. Urnamma hield in
die onderwereld immers een banket opdat de goden hem zonder morren zouden opnemen in
die wereld. Hij slachtte er ossen. Anderen slachtten er een vet schaap. Urnamma was echter
een koning. Een persoon met een hoge sociale status dus. De volledige dieren bijvoorbeeld
(ossen en schapen) die naast de twee ezels in graf PG1232 te Ur – ook een graf van een
persoon met een hoge sociale status - werden aangetroffen, kunnen misschien ook als
voedselbijgaven worden beschouwd. Het is maar de vraag of de ‘gewone mens’ ook een
volledig dier in het graf zou meekrijgen. Misschien wijst de aanwezigheid van een volledig
107
dier als voedselbijgave dus wel op een hogere sociale status. Een status die toegang geeft tot
een banket met de koning in het hiernamaals. Het is, zoals gezegd, echter moeilijk te
achterhalen of volledige dieren als voedsel werden meegegeven. In graf 1 te Abu Salabikh
echter, zou dit wel eens het geval kunnen zijn. In dit graf werd een volledig schaap
aangetroffen, maar dit schaap werd niet in anatomisch verband teruggevonden: de ledematen
waren ontwricht. Wat de bedoeling hiervan was, kan niet met zekerheid worden achterhaald,
maar het is mogelijk dat dit een soort bewerking was om het dier voor te bereiden op
bereiding. Indien dit het geval zou zijn, en indien dit dier als voedselbijgave kan worden
beschouwd, gaat de theorie dat deze handeling mogelijk aan de status van de persoon kan
gelinkt worden op, aangezien graf nr. 1 duidelijk één van de rijkste graven van Abu Salabikh
was, met een aanzienlijk aantal grafgiften, die ook nog eens van een hoge kwaliteit waren.
Voedselbijgaves waren dus noodzakelijk opdat de geesten van de onderwereld de dode
zouden verwelkomen. Deze voedseloffers waren deel van een ritueel dat sinds de Oud-
Babylonische periode als kispu(m) wordt beschreven in de teksten. Onder deze kispu(m)offers
vallen zowel de offers bij de begraving van de dode, als de regelmatige offers aan het graf, die
moesten verhinderen dat de geesten zouden komen rondspoken in de wereld van de levenden.
Dit kan verklaren waarom dierlijke resten (resten van voedselbijgaves) zowel in de graven als
erbuiten kunnen aangetroffen worden. Te Kheit Qasim echter, waar zowel in het graf als
buiten de graven dierlijke resten werden aangetroffen, werden de resten die buiten het graf
lagen door Forest geïnterpreteerd als resten van een banket dat op het moment van de
begraving plaats vond (Forest 1979, p.499).
Ook mag niet worden vergeten dat het mogelijk is dat vlees zonder beenderen eraan en
organen in graven konden meegegeven worden. In de Neo-Assyrische tekst ADD1016 wordt
het deponeren van een maag, een lever en een hart van een rund in het graf expliciet vermeld.
Of dit bij de Neo-Assyriërs een courante praktijk was, is niet geweten. Ook al was dit een
gebruikelijke praktijk, door de vergankelijke aard van het materiaal zal hiervan
hoogstwaarschijnlijk nooit iets worden teruggevonden in het archeologische bestand. Het
werd door de teksten niet duidelijk of dit gebruik al vanaf de Ubaid periode werd toegepast,
maar men kan deze mogelijkheid best bij alle in dit onderzoek aangehaalde tijdsperiodes in
het achterhoofd te houden.
108
Volgens Hrouda en Tsukimoto tenslotte kunnen grafgiften in twee grote categorieën worden
ingedeeld (Fig.29). Voedselbijgaven behoren tot de objecten die door de familie aan de
overledene werden meegegeven. De dode had het voedsel immers nodig op zijn weg naar en
in de dodenwereld.
5.2.1.3. Grafgift (andere betekenis dan voedsel)
Dieren en dierlijke resten werden niet altijd met de intentie van voedselbijgave in een graf
gedeponeerd. Om beter te verstaan waarom een dier in een graf werd meegegeven en welke
betekenis dit dan had, kunnen de grafcontexten en de teksten duidelijkheid scheppen.
Als object van de overledene zelf
Grafgiften kunnen volgens Hrouda (1954) en Tsukimoto (1985) waarschijnlijk worden
ingedeeld in objecten die eigendom waren van de persoon zelf en objecten die door de familie
aan de overledene werden meegegeven. Er is geen reden om te vermoeden dat dieren niet als
objecten van de persoon zelf zouden kunnen worden beschouwd. Dit is een mogelijk
plausibele verklaring voor bijvoorbeeld graf nr. 185 van Eridu. In dit graf kreeg een 15-jarige
jongen een hond mee, mogelijk zijn dier. Aangezien de hond beschouwd werd als een dier dat
zijn baasje trouw bleef, werd het dier daarom meegegeven in het graf van zijn baasje. Ook
voor de andere graven waarin honden werden meegegeven (Halawa: nr. H-2, H-112;
Khafajah: nr.57), kan eventueel deze redenering worden gevolgd. Bij deze graven lagen de
dieren ook altijd dicht bij de overledene, wat misschien op de band tussen mens en dier kan
wijzen.
Beroep
Dieren in graven kunnen eventueel ook wijzen op het beroep van de overledene, bijvoorbeeld
herder of krijger (bijvoorbeeld Tell Madhhur 5G).
Trekdieren
De doden werden voorzien van objecten zoals sandalen om hun reis naar het hiernamaals te
vergemakkelijken. Een koning kreeg zelfs een wagen met trekdieren mee in het graf om
vlugger tot op zijn bestemming te geraken (Scurlock 1995, p.1885). In de tekst “de dood van
Urnamma” wordt dit vermeld. Het is echter onduidelijk of de koning in de wagen zat die door
de ezel werd getrokken, of op het dier zelf, of dat het dier de wagen gewoon volgde. In vier
109
“Koninklijke graven” te Ur (PG580, PG789, PG800, PG1232) uit het Vroeg Dynastisch IIIA,
werden zo’n wagens aangetroffen. In die graven werden ook de mogelijke trekdieren van die
wagens teruggevonden. Het gaat om runderen (PG580, PG789 en PG800) en paardachtigen
(PG1232). Uit analyse van het gebruikte woord voor paardachtige in de teksten door Zarins
(1986) is gebleken dat voor dit type begravingen de Equus asinus werd gebruikt, zoals dat
ook in sommige graven werd geattesteerd (Ur: nr. PG1232). Waarschijnlijk konden voor de
begravingen van personen met een hogere status kruisingen tussen de Equus asinus en de
Equus hemiones161 worden gebruikt, aangezien uit prijslijsten blijkt dat deze dieren nog
duurder waren dan de ezels (Zarins 1986, p.185-189). Een kruising (een muilezel) wordt
trouwens vermeld in de tekst die de grafgiften voor Nin-e-ni-še opsomt. Net zoals in het graf
van Koningin Puabi (Ur: PG800), kreeg Nin-e-ni-še een sleewagen en een slavin mee als
grafgift.
Uiting van status
Het lijkt dus erop dat bepaalde dieren heel duur waren om mee te geven in het graf. Dit blijkt
uit de teksten voor paarden en wordt ook aangehaald door J. Scurlock, die het offeren van een
rund als een economisch groter offer beschouwt dan bijvoorbeeld het offeren van een schaap
of geit (Scurlock, 2002b, p.391). Door het meegeven van bepaalde dieren wou men misschien
de status van de overledene uitdrukken. De Koninklijke graven van Ur waarin runderen en
paardachtigen werden meegegeven, zijn hiervan een mooi voorbeeld. Ook te Kish werden
graven met wagens en trekdieren aangetroffen (Chariot Burial 1, 2, 3), maar deze graven
onderscheidden zich voor de rest niet van de andere graven. Aangezien runderen een groot
economisch offer waren, kunnen de Chariot Burial 1, 2 en 3 van Kish misschien net door de
aanwezigheid van die dieren beschouwd worden als graven van personen met een hoge
sociale status. Een wagen met paardachtigen werd ook in de tekst vermeld die de grafgiften
voor Billalla en zijn vrouw Lalla opsomt. Ook Billalla is een persoon met een hoge status; hij
is tempel administrator.
Geschenken voor de goden
D. Katz twijfelt echter aan de interpretatie van de ezel uit “de dood van Urnamma” als
trekdier. Aangezien in andere teksten de tocht naar de dodenwereld altijd met de boot of te
voet gebeurt en er wordt vermeld dat Urnamma ezels aan de god Ningiszida schenkt, denkt
161 Volgens Zarins heel misschien zelfs ook met Equus caballus (Zarins 1986, p.189).
110
Katz dat de ezels eerder moeten worden beschouwd als geschenken voor de goden van de
dodenwereld (Katz 2003, p.41-46). Dit is volgens Hrouda (1954) en Tsukimoto (1985) ook
één van de betekenissen van alle grafgiften. Sommige objecten werden volgens hen door de
familie aan de overledene meegegeven om aan de goden van de dodenwereld te geven (Fig.
29).
5.2.1.4. Rituelen
Dierlijke resten konden ook in een graf gelegd worden gelegd omwille van een magisch
ritueel, bijvoorbeeld om het kwade weg te krijgen. In hoofdstuk 4 wordt een voorbeeld
gegeven van zo’n ritueel. In dit geval werd een volledige vogel in het graf van een dode
gelegd bij het lijk, om zo het kwaad of de ziekte die de vogel representeerde, naar het
hiernamaals te sturen. Deze tekst impliceert de mogelijkheid dat volledige dieren en
waarschijnlijk ook dierlijke resten niet als grafgift van de familie in een graf werden
bijgelegd, maar er door een onbekende, die het graf gewoon gebruikte als kanaal, waarlangs
zijn kwelling (in de vorm van een dier) naar het hiernamaals werd gestuurd, werden
gedeponeerd. Dit is een mogelijke reden waarom dieren en dierlijke resten in graven van
mensen werden geplaatst. Maar of dit een courante praktijk was - en deze reden dus vaak mag
worden vermoed – is niet duidelijk. Er is tevens geen manier om deze praktijk te herkennen in
het archeologische bestand.
Waarschijnlijk werden wel (rituele) handelingen uitgevoerd tijdens de begraving. In Graf
1631 van Ur werd een schedel van een schaap op een offertafel aangetroffen, wat doet
vermoeden dat hier de schedel bijvoorbeeld ritueel werd geofferd.
111
5.2.2. De praktijk van het apart begraven van dieren
5.2.2.1. Intrusie
Het is niet de bedoeling van dit onderzoek om dierlijke resten die niet door mensen werden
begraven te onderzoeken, maar er moet wel rekening gehouden worden met het feit dat in
graven en depots ook soms zelf dieren binnendringen. Bij de depots van de dierlijke resten in
het Sinkasid-Paleis te Uruk wordt - omwille van het feit dat soms enorm veel verschillende
diersoorten in één depot werden aangetroffen - in sommige gevallen vermoed dat dit
verzamelingen botmateriaal zijn, die – toen het Paleis al een ruïne was – door diertjes zijn
aangelegd.
5.2.2.2. Afval
Het begraven van een dood dier of een kadaver kan een manier zijn om zich van afval te
ontdoen en de hygiëne te bewaren. Bij de begraving van de ezel in de assen-stortplaats te Abu
Salabikh werd eerst aan een dergelijke verklaring gedacht, maar aangezien in de buurt een
tempel aanwezig was, kan het volgens Green ook om een speciale manier van begraven gaan
(Green 1993, p.10-11).
5.2.2.3. Invloed van religie
Dieren werden onder invloed van cultussen rond goden begraven in het Oude Mesopotamië.
De dierenbegravingen uit Isin en Tell Brak zijn hiervan mooie, uitzonderlijke voorbeelden. In
Isin was er een soort hondencultus rond de godin Gula, de godin van de genezing. Aan de
toegangsweg naar haar tempel werden 33 hondenbegravingen aangetroffen. Er werden zowel
jonge als oude dieren begraven en het skeletmateriaal van enkele van de honden vertoonde
breuken. In Tell Brak werden in de binnenhof van de tempel van Sakkan, god van de
steppedieren, zes ezels – waaronder zowel jonge krachtige als oude gerespecteerde dieren - en
een hond begraven. Bij één van de ezels werd dierlijk botmateriaal van onder andere schaap,
geit, rund, varken en kraanvogel aangetroffen. De begraven dieren worden door de opgravers
beschouwd als offers voor deze god, aangezien het allemaal steppedieren zijn.
112
5.2.2.4. Funderingoffers
Dieren en dierlijke resten werden in de Mesopotamische wereld ook begraven in gebouwen,
tijdens het optrekken ervan. Het is een welbekende handeling die soms werd uitgevoerd ter
bescherming van het gebouw.162 Volgens Ellis komen deze soort dierlijke offers slechts
sporadisch voor in tijd en ruimte en dus redelijk zeldzaam. Ook bij de aangetroffen casussen
uit deze steekproef konden geen patronen worden opgemerkt. Volgens Ellis was het
waarschijnlijk nooit echt een gestandaardiseerde handeling bij bouwrituelen. Bepaalde dieren
werden als bouwoffer gebruikt omwille van hun waarde als voedselbron of omdat het karakter
van het (levende) dier van grote waarde was voor de bouwheer (Ellis 1968, p.42-45). De
achterpoot van de ezel aan de hoofdingang van tempel D kan worden beschouwd als een
funderingsoffer. De drie geitjes die in de fundering van hof E van het Oud-Babylonische
Paleis A te Tuttul werden teruggevonden, samen met aardewerk, werden door de opgravers
als funderingsdepots geïdentificeerd. Ook het skelet van een lammetje dat in een huis uit de
Late Bronstijd op heuvel B werd aangetroffen, alsook de schedel van een rund in een
deuropening in kamer AA van het Oud-Babylonische Paleis A en het depot met niet
geïdentificeerde dierlijke resten erin, kunnen als funderingsoffers worden beschouwd. Het
depot van dierenbeenderen te Tell al Rimah kan eveneens als funderingsoffer worden
beschouwd. Het werd er waarschijnlijk bij de herbouw van de tempel geplaatst. De depots van
miniatuurpotjes en schapenbeenderen en de volledige skeletten van de gazelles onder de
vloeren van het Noord-West Paleis van Assurnasirpal te Nimrud worden ook als
funderingsoffer beschouwd. De begravingen van de gazelles werden door Ellis gelinkt aan
een passage uit een memorandum van de regering van Ammisaduqa van Babylon, waarin
twee gazelles werden gebruikt om het huis van Annabu, de dochter van de koning, in te
zegenen (Ellis 1968, p.44). Op welke manier de dieren werden gebruikt wordt niet vermeld,
maar het is waarschijnlijk dat de gazelles werden geofferd (en misschien dan ook werden
gedeponeerd in het huis) ter bescherming van het Paleis – wat het funderingsoffer in de sfeer
van de magische rituelen brengt.
162 Het zijn vaak niet alleen dieren die dan worden geofferd; dergelijke funderingsdepots konden ook bestaan uit voedsel- en drankoffers of offers van waardevolle voorwerpen of materialen : stukjes metaal, stukjes steen, schelpen, amuletten, kralen, stukjes goud en zilver, maalstenen, werktuigen en cylinderzegels. Deze voorwerpen werden waarschijnlijk om hun intrinsieke waarde geofferd (Ellis 1968, p. 126-144). Ellis vermeldt ook dat het mogelijk is dat soms ook mensen werden geofferd, alhoewel hierover nog twijfel heerst Mogelijke funderingsdepots met daarin menselijke resten werden te Nuzi gevonden (Ubaid periode), Ook te Tepe Gawra werd dergelijk depot (niveau Tepe Gawra VIII-C) aangetroffen. Het gaat hierbij telkens om de resten van kinderen (Ellis 1968, p.36-42).
113
5.2.2.5. Magisch rituelen
Het begraven van dieren als onderdeel van een ritueel, zoals deze in tekstuele bronnen wordt
beschreven, is heel moeilijk te achterhalen in het archeologische record, maar mag niet
worden uitgesloten bij de mogelijke verklaringen waarom dieren werden begraven. Volgens
de teksten kon men dieren apart begraven om het kwade weg te krijgen. Zowel de begraving
van volledige als van delen van dieren werd blijkbaar toegepast. In een Neo-Assyrisch ritueel
werden de poten van een geit samen met objecten begraven om een kwade geest te vangen.
Deze praktijken zijn echter heel moeilijk te attesteren in het archeologische record.
Te Tell ed Der werd in de fundering van een huis het volledige skelet van een gans ontdekt.
H. Gasche (1978) beschouwde dit als een funderingsoffer, een gift ter ere van de stichting van
het huis, maar volgens Piesl-Trenkwalder (1978) moet deze begraving in het kader van een
magisch ritueel worden gezien, dat werd uitgevoerd bij het begin van de bouw van een huis
om het tegen het kwade te beschermen.
Een dier kon ook als vervanging voor een mens, die zijn dood wou ontlopen, worden gedood
en begraven. Het dier, die het lot van de mens vervulde in zijn plaats, kreeg dan dezelfde
behandeling als de behandeling die de mens zou krijgen, om zo de god van de onderwereld te
misleiden.
De teksten dienen meestal eerder als voorbeelden van mogelijke interpretaties wanneer
begraven dieren of delen van dieren worden aangetroffen. Met deze teksten in het achterhoofd
is het mogelijk een heel andere dimensie te geven aan bijvoorbeeld de begraving van een
schaap tussen graven van mensen in de Neo-Babylonische periode te Uruk. Hoewel dit niet af
te leiden is uit de context, bestaat de mogelijkheid dat dit dier één van de hierboven
beschreven rituelen diende.
114
5.3. Conclusie
De analyse van de archeologische resten leverde niet altijd even mooie resultaten op. De
fragmentarische aard van zowel het materiaal alsook soms de informatie over het botmateriaal
in de opgravingsverslagen, stond sluitende conclusies soms in de weg. Voor vele sites, die
reeds lang geleden werden opgegraven, waarvan het botmateriaal reeds vergaan is en waar
bijvoorbeeld niet altijd evenveel oog was voor het dierlijk botmateriaal in de graven, dan voor
de mooie objecten, zal de problematiek hieromtrent altijd blijven. Om de praktijk van het
begraven van dieren in Mesopotamië beter te kunnen begrijpen moet de hoop gevestigd
worden op de toekomst, een toekomst waarin de begraven dierlijke resten op een site
zorgvuldig zullen worden onderzocht. Enkel door zoveel mogelijk informatie te verzamelen
zullen meer aspecten van dit fenomeen kunnen worden belicht. Een recent voorbeeld van
vooruitstrevend onderzoek naar dierlijke resten in graven betreft het onderzoek van J.M.
Cordy, S. Léon en Ö. Tunca (2009) te Chagar Bazar (niet in deze steekproef opgenomen).163
Werkelijk alle mogelijke aspecten die van deze resten kunnen onderzocht worden, worden
onderzocht – en met resultaat.164 Dit soort onderzoek is echter slechts mogelijk wanneer er
wordt opgegraven met bijzonder veel oog voor dit materiaal. In de vele van in deze
Masterproef besproken sites, is dergelijk intensief onderzoek van het dierlijk botmateriaal niet
meer mogelijk. Een studie van de tekstuele bronnen omtrent het begraven van dieren kon
echter wel enkele hiaten – op het interpretatieve vlak – invullen. Door het onderzoek van de
archeologisch geattesteerde dierenbegravingen aan te vullen met Mesopotamische literaire
bronnen, kon een genuanceerder inzicht worden verkregen in het waarom van deze handeling.
Als laatste punt moet worden opgemerkt dat het begraven van bepaalde diersoorten vaak ook
geografisch en cultureel bepaald is. Dit wordt duidelijk na een vergelijking van deze studie
van Mesopotamische dierenbegravingen met de in de inleiding vermelde voorbeelden van
dierenbegravingen in het grotere Nabije Oosten. Dat geografie een invloed heeft op het
voorkomen van bepaalde diersoorten in graven wordt duidelijk door de voorbeelden van
kamelenbegravingen en vondsten van zeeschildpadden in graven in de Verenigde Arabische
Emiraten, waar kamelen (in tegenstelling tot in Mesopotamië waar geen kamelenbegravingen
werden gevonden) veel voorkomen en een perfect lastdier zijn in de woestijn en waar op
zeeschildpadden uit de Perzische Golf gejaagd werd (in tegenstelling tot in Mesopotamië, 163 Zie: Cordy J.-M. & Léon S. & Tunca Ö. 2009, Les offrandes animals dans les tombes ordinaries de l’Âge du Bronze à Chagar Bazar (Chantier F, H, et I). Rapport préliminaire, Akkadica 130, pp. 53-73. 164 Aantal graven met dierlijke resten erin, diersoorten, slachtleeftijd, zeer gedetailleerde analyse van welke delen van elke diersoort werden meegegeven met oog voor onderscheid tussen de linkerdelen en de rechterdelen van een dier, vergelijking met andere sites en een interpretatie van de begraven dierlijke resten (Cordy J.-M. & Léon S. & Tunca Ö. 2009, p. 53-73).
115
waar enkel de inheemse zoetwaterschildpadden sporadisch in de graven worden
aangetroffen). Dat cultuur een invloed heeft op het begraven van bepaalde diersoorten wordt
duidelijk na vergelijking met dierenbegravingen in Egypte. De cultus rond de godin Bastet
zorgde er immers voor dat katten in hoge aantallen werden begraven. En het mummificeren
van dieren is een typisch Egyptisch cultureel gebruik. Dit werd niet gedaan in Mesopotamië.
De Mesopotamiërs hadden bovendien hun eigen goden zoals Gula en Sakkan die voor invloed
op de dierenbegravingen te Isin en Tell Brak zorgden.
116
-Besluit-
Aan de hand van de steekproef bij 30 sites met in totaal 376 contexten, die dateren vanaf de
Ubaid periode tot en met de Neo-Babylonische periode met daarin intentioneel begraven
dieren en dierlijke resten, is allereerst gebleken dat deze praktijk in het algemeen niet veel
voorkwam. Bovendien is uit de analyse van deze contexten eveneens gebleken dat
dierenbegravingen bij mensen eerder in verband gebracht kunnen worden met funeraire
rituelen of gelinkt kunnen worden aan de begraven persoon in kwestie. Uit de betrekkelijk
beperkte resultaten, waarbij het fragmentarische karakter van zowel de graven als de
opgravingsmethodes bijgedragen hebben tot een toch wel onvolledig beeld, lijkt dit fenomeen
eerder onderhevig geweest te zijn aan persoonlijke en lokale omstandigheden en voorkeuren.
Aparte dierenbegravingen daarentegen lijken eerder te wijzen op cultus- en constructie
gerelateerde praktijken. Met deze twee algemene, voorlopige resultaten hoop ik dan ook een
eerste inzicht gegeven te hebben in deze praktijk in het Oude Mesopotamië.
117
-Verklarende woordenlijst-165
Atlas Eerste wervel
Calcaneus Hielbeen
Carpalia Handwortelbeentjes
Carpus Handbeentje
Coracoid Deel van de schouder
Darmbeen Deel van het heupbeen
Epistropheus Tweede halswervel
Femur Bovendijbeen (bovenpoot – achterpoot)
Fibula Kuitbeen (onderpoot – achterpoot)
Humerus Opperarmbeen (bovenpoot – voorpoot)
Metacarpus Middelhandsbeentje
Metatarsus Middelvoetsbeentje
Os pubis Schaambeen
Os sacrum Heiligbeen
Patella Knieschijf
Pelvis Bekken
Phalanx Vinger-/teenkootje
Radius Spaakbeen (onderpoot – voorpoot)
Scapho-cuboid Voetbeentje
Scapula Schouder
Synsacrum Verlenging van het heiligbeen (bij vogels)
Tarsus Voetbeentje
Talus Sprongbeen (ook: Astragalus)
Tibia Scheenbeen (onderpoot – achterpoot)
Tibiotarsus Bot uit de poot (bij vogels)
Ulna Ellepijp (onderpoot – voorpoot )
Zitbeen Deel van het bekken
165 Met behulp van Schmid (1972).
118
-Bibliografie-
Afkortingen:
AJA = American Journal of Archaeology
AOAT = Alter Orient und Altes Testament: Veröffentlichungen zur Kultur und Geschichte des
Alten Orients und des Alten Testaments
BaF = Baghdader Forschungen
JAS = Journal of Archaeological Science
JCS = Journal of Cuneiform Studies
JNES = Journal of Near Eastern Studies
MARI = Mari Annales de Recherches Interdisciplinaires
MDOG = Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin
OIC = Oriental Institute Communications
OIP = Oriental Institute Publications
OIS = Oriental Institute Seminars
WVDOG = Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft
Algaze G. 1983, Private Houses and Graves at Ingharra: A Reconsideration, Mesopotamia,
Vol. 18-19, pp. 135-193
Anthony D. 1984, Man and animals: living, working and changing together, University
Museum Publications, Pennsylvania.
Arns R. & Becker A. & Kohlmeyer K. & Ludwig W. & Schneiders E. & Selz G. &
Strommenger E. 1984, Ausgrabungen in Tall Bi’a 1982 und 1983, MDOG, pp. 15-65
Belfer-Cohen A. & Hovers E. 1992, In the Eye of the Beholder: Mousterian and Natufian
Burials in the Levant, Current Anthropology, Vol. 33, pp. 463-471
Benoist A. 2007, An Iron Age II snake cult in the Oman peninsula: evidence from Bithnah
(Emirate of Fujairah), Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 18, pp. 34-54
119
Bergami G. 1989, Preliminary report on the 1987 season of excavations at Babylon. Iraq,
Sumer, Vol. 47, pp. 30-34
Biggs R.D. 1974, Inscriptions from Tell Abu Salabikh, OIP 99, Chicago & London.
Blau S. & Beech M. 1999, One woman and her dog: an Umm an-Nar example from the
United Arab Emirates, Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 10, pp. 34-42
Bluard C. 1997, Recherches sur le perimeter externe (chantier H), Subartu III, pp. 179-189
Bodson L. (ed.) 2001, La sépulture des animaux: concepts, usages et pratiques à travers le
temps et l’espace. Contribution à l’étude de l’animalité, Colloques d’histoire des
connaissances zoologiques 12, Liège.
Boehmer R.M. & Salje B. & Pedde F. 1995, Uruk: Die Gräber, Ausgrabungen im Uruk-
Warka. Endberichte Vol. 10, Mainz am Rhein.
Boehmer R.M. 1997, Uruk-Warka, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 5, pp. 294-298
Boessneck J. 1977a, Die hundeskelette von Isan Bahriyat (Isin) aus der zeit um 1000 v.
CHR., In: Hrouda B. (ed.) 1977, Isin-Iésān Bahrīyāt. Die Ergebnisse der Ausgrabungen
1973-1974, Munchen, pp. 97-109
Boessneck J. 1977b, Tierknochenfunde aus Isan Bahriyat (Isin), In: Hrouda B. (ed.) 1977,
Isin-Iésān Bahrīyāt. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974, Munchen, pp. 111- 133
Boessneck J. 1995, Tierknochenfunde aus Warka, Iraq (Nachtrag), In: Boehmer R.M. & Salje
B. & Pedde F. 1995, Uruk: Die Gräber, Ausgrabungen im Uruk-Warka. Endberichte Vol. 10,
Mainz am Rhein, pp. 267-270
Boessneck J. & Kokabi M. 1981, Tierknochenfunde, In: Orthmann W. (ed.) 1981, Halawa
1977-1979, Bonn, pp. 89-104
120
Boessneck J. & Kokabi M. 1993, Appendix B: Tierknochenfunde aus Nippur: 14. Season,
In: Zettler R. (ed.) Nippur III: Kassite Buildings in area WC-1, OIP 111, Chicago, pp. 299-
340
Boessneck J. & Von den Driesch A. & Steger U. 1984, Tierknochenfunde in Uruk-Warka,
Baghdader Mitteilungen, Band 15, pp. 150-189
Boessneck J. & Von den Driesch A. 1986, Eine Equidenbestattung in spätfruhdynastischer
Zeit, MDOG, Vol. 118, pp. 45-50
Boessneck J. & Ziegler R. 1987. Tierknochenfunde III serie 1983-1984 (7-8 kampagne), In:
Hrouda B. (ed.) 1987, Isin-Isan Bahriyat III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983-1984,
München, pp. 137-150
Bökönyi S. 1978, The animal remains of the 1970-1972 excavation seasons at Tell ed-Der: a
preliminary report, In: De Meyer L. & Gasche H. & Paepe R. (eds.) 1978, Tell ed-Der II,
Leuven, pp. 185-189
Bottero J. 1982, Les inscriptions cuneiformes funéraires, In: Gnoli G. & Vernant J.-P. (eds.)
1982, La mort, les morts dans les sociétés anciennes. Congrès Ischia 1977, Cambridge, pp.
373-406
Breniquet C. 1984, Le Cimétiere A de Kish: Essai d’interprétation, Iraq, Vol. 46, No.1, pp.
19-28
Bretschneider J. & Dietrich A. & Jans G. 1995, Die Ausgrabungen in der Kranzhügelstadt
Tell Beydar/ Nordsyrien. Grabungsbericht – Zusammenfassung der Grabungen von 1992-94,
Beydar Mitteilungen, Vol. 2, pp. 1-21
Bunnens G. (ed.) 1990, Tell Ahmar. 1988 Season, Abr-Nahrain Supplement Series, Vol. 2,
Leuven.
Bunnens G. 1991, Melbourne university excavations at Tell Ahmar: 1988 season, In: De
Meyer L. & Gasche H. (eds.) Mésopotamie et Elam. Actes de la XXXVIème Rencontre
121
Assyriologique Internationale, Gand, 10-14 juillet 1989, Mesopotamian History and
Environment, Occasional Publications I, Gent, pp. 163-167
Callou C. & Samzun A. & Zivie A. 2004, A lion found in the Egyptian tomb of Maïa,
Nature, Vol. 427, pp. 211-212
Clutton-Brock J. & Burleigh R. 1978, The Animal Remains from Abu Salabikh:
preliminary report, Iraq, Vol. 40, pp. 89-100
Clutton-Brock J. 1986, Osteology of the Equids from Sumer, In: Meadow R.H. & Uerpmann
H.-P. (eds.) 1986, Equids in the Ancient World, Volume I, Wiesbaden, pp. 209-229
Clutton-Brock J. 1989, A dog and a donkey excavated at Tell Brak, Iraq, Vol. 51, pp. 217-
224
Clutton-Brock J. 1992, Horse Power. A History of the Horse and the Donkey in Human
Societies, Cambridge & Massachusetts.
Clutton-Brock J. & Davies S. 1993, More Donkeys from Tell Brak, Iraq, Vol. 55, pp. 209-
221
Clutton-Brock J. & Izquierdo E.R. & Muniz A.M. & Weber J.A. & Molleson T. 2001,
Faunal Evidence, In: Oates D. & Oates J. & McDonald H. (eds.) 2001, Excavations at Tell
Brak 2: Nagar in the third millennium BC, London, pp. 327-352
Cordy J.-M. & Léon S. & Tunca Ö. 2009, Les offrandes animals dans les tombes ordinaries
de l’Âge du Bronze à Chagar Bazar (Chantier F, H, et I). Rapport préliminaire, Akkadica 130,
pp. 53-73.
Curtis J. 1997, Nimrud, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 4, New York & Oxford, pp. 141-144
Daems A. 2004, The terracotta figurines from ed-Dur (Umm al-Qaiwain, U.A.E.): The animal
representations, Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 15, pp. 229-239
122
Damerji M.S.B.1999, Gräber Assyrischer Königinnen aus Nimrud, Mainz.
Danti M.D. & Zettler R.L. 1997, Eridu, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford
Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 2, New York & Oxford, pp. 258-260
Dayan T. 1994, Early Domesticated Dogs of the Near East, JAS, 21, pp. 633-640
Debruyne M. 1999, Het graf van de “Vogelman”, In: Van Lerberghe K. & Voet G. &
Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp. 21-
24
Delougaz P. 1938, A Short Investigation of the Temple at Al-‘Ubaid, Iraq, Vol. 5, pp. 1-11
Delougaz P. 1940, The Temple Oval at Khafajah, OIP 53, Chicago.
Delougaz P. & Hill H.D. & Lloyd S. 1967, Private houses and graves in the Diyala Region,
OIP 88, Chicago.
Dietrich A. & Renel F. 1999, Die Entdeckung des Mittani-Kinderfriedhofs (1993-95),
Beydar Mitteilungen 3, pp. 95-104
Downs D. 1984, The Human Skeletal Remains, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a
Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 127
Dyson Jr. R.H. 1960, A Note on Queen Shub-ad’s “Onagers”, Iraq, Vol. 22, pp. 102-104
Dyson Jr. R.H. 1965, Problems of Protohistoric Iran as Seen from Hasanlu, JNES, Vol. 24,
No.3, pp. 193-217
Ebeling E. 1931, Tod und Leben nach der vorstellungen der Babyloniër, I. Teil: Texte, Berlin
& Leipzig.
Eickhoff T. 1993, Grab und Beigabe. Bestattungssitten der Nekropole von Tall Ahmad al-
Hattu und anderer frühdynastischer Begräbnisstätten im südlichen Mesopotamien und in
123
Luristan, Munchener Vorderasiatische Studien herausgegeben von Barthel Hrouda, Band
XIV, München & Wien.
Ellis R.S. 1968, Foundation Deposits in Ancient Mesopotamia, New Haven & London.
Ezcurra E. (ed.) 2006, Global Deserts Outlook. United Nations Environment Programme.
Division of Early Warming and Assessment, Nairobi.
Filer J.M. 1995, Attitudes to Death with Reference to Cats in Ancient Egypt, In: Campbell A.
& Green S. (eds.) 1995, Archaeology of Death in the ancient Near East, Oxford, pp. 38-39
Finkel I.L. 1999, On Some Dog, Snake and Scorpion Incantations, In: Abusch T. & Van der
Toorn K. (eds.) 1999, Mesopotamian Magic. Textual, Historical and Interpretative
Perspectives, Groningen, pp. 213-250
Fiorina P. 2007, Kheit Qasim: Les tombes de la fin du III jusqu’a la fin du II millenaire A.C.,
Mesopotamia, Vol. 42, pp. 151-165
Flores D.V. 2003, Funerary Sacrifice of Animals in the Egyptian Predynastic Period, Bar
International Series 1153, Oxford.
Forest J.-D. 1979, Preliminary report on the First season at Kheit Qasim, Sumer, Vol. 35, pp.
502-497
Forest J.-D. 1983, Les pratiques funéraires en Mésopotamie du cinquième millénaire au
début du troisième. Etude de cas, Editions Recherche sur les Civilisations, No. 19, Paris.
Forest C. 1984, Kheit Qasim III: The Obeid Settlement, Sumer, Vol. 40, pp. 119-121
Forest J.-D. 1984a, Kheit Qasim- an ED I cemetery, Sumer, Vol. 40, pp. 86-88
Forest J.-D. 1984b, The French excavations at Kheit Qasim, Himrin, Sumer, Vol. 40, pp.
107-114
124
Foxvog D. A. 1980, Funerary Furnishings in an early text from Adab, In: Alster B. (ed.)
1980, Death in Mesopotamia, Copenhagen Studies in Assyriology, Vol. 8, pp. 67-75
Frazier J. 2003, Prehistoric and Ancient Historic Interactions between Humans and Marine
Turtles, In: Lutz. P.L. & Musick J.A. & Wyneken J. (eds.) 2003, The Biology of Sea Turtles,
Volume II, Boca Raton, pp. 1-39
Gasche H. 1978, Le Sondage A: l’Ensemble I, In: De Meyer L. & Gasche H. & Paepe R.
(eds.) 1978, Tell ed-Der II, Leuven, pp. 57-132
Gasche H. 1984, Le Sondage A: les ensembles II à IV, In: De Meyer L. (ed.) 1984, Tell ed-
Der IV, Leuven, pp. 1-62
Gasche H. & Burger-Heinrich E. 1989, L’Ensemble III: les tombes, In: De Meyer L. &
Gasche H. (eds.) 1989, Mesopotamian history and environment, Vol. 1, Gent, pp. 44-67
George A.R. 1987, Review: Untersuchungen zur Totenpflege (kispum) im alten
Mesopotamien by Akio Tsukimoto, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
Vol. 50, Nr. 3, pp. 238-239
Gibson M. 1972, The City and Area of Kish, Miami.
Gibson M. 1976, Excavations at Nippur: Eleventh Season, OIC 22, Chicago & London.
Gibson M. & Franke J.A. & Civil M. & Bates M.L. & Boessneck J. & Butzer K.W. &
Rathbun T.A. & Mallin E.F. 1978, Excavations at Nippur: Twelfth Season, OIC 23,
Chicago.
Gibson M. & Sanders J.C. & Mortensen B. 1981, Tell Razuk: Stratigraphy, architecture,
finds, In: Gibson M. (ed.) 1981, Uch Tepe I. Tell Razuk, Tell Ahmed al-Mughir, Tell Ajamat,
Chicago, pp. 28-87
125
Gibson M. 1992, Patterns of Occupations at Nippur, In: Ellis M.D.J. (ed.) 1992, Nippur at the
Centennial. Papers Read at the 35E Rencontre Assyriologique Internationale, Philadelphia,
pp. 33-54
Gibson M. & McMahon A. 1995, Investigation of the Early Dynastic-Akkadian Transition:
Report of the 18th and 19th Seasons of Excavation in Area XF, Nippur, Iraq, Vol. 57, pp. 1-39
Gilbert A.S. 2002, The native fauna of the ancient Near East, In: Collins B.J. (ed.) 2002, A
History of the Animal World in the Ancient Near East, Handbook of Oriental Studies, Leiden,
pp. 3-78
Göhde H. 1998, Vom Hirtenhund zum Göttersymbol. Die bedeutung des hundes im Alten
Mesopotamien vom Begin zum Untergang, Inaugural-Dissertation zur Erlangung des
Doktorgrades der Philosophischen Fakultät der Westfälischen Wilhelms-Universität zu
Münster (Westf.).
Green A. (ed.) 1993, Abu Salabikh Excavations Volume 4: The 6G Ash-Tip and its contents:
cultic and administrative discard from the temple?, Wilts.
Green A. 1995, Ancient Mesopotamian Religious Iconography, In: Sasson J.M. (ed.) 1995,
Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, New York, pp. 1837-1855
Groneberg B. 2004, Liebes- und Hundebeschwörungen im Kontext, In: Roth M.T. & Farber
W. & Stolper M.W. & von Bechtolsheim P. (eds.) 2004, Studies Presented to Robert D.
Biggs, Assyrian Studies 27, pp. 91-107
Haller A. 1954, Die Gräber und Grüfte von Assur, WVDOG 65, Berlin.
Hansen D.P. 1997a, Khafajah, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 3, New York & Oxford, pp. 288-290
Hansen D.P. 1997b, Kish, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 3, New York & Oxford, pp. 298-300
126
Hauptman H. 1975, Bogazkoy-Hattusa, Ergebnisse der Aysgrabungen. Das Hethitische
Felsheiligtum Yazilikaya, Berlin.
Heidorn L. 1997, The horses of Kush, JNES, Vol. 56, No. 2, pp. 105-114
Hole F. 1989, Patterns of Burial in the Fift Millennium, In: Henrickson E.F & Thuesen F.
(eds.) 1989, Upon This foundation. The Ubaid Reconsidered, Proceedings from the ‘Ubaid
Symposium Elsinore May 30th – June 1st 1988, Carsten Niebuhr Institute Publications 10,
Copenhagen, pp. 149-180
Hole F.A. 1995, Assessing the Past Through Anthropological Archaeology, In: Sasson J.M.
(ed.) 1995, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. IV, New York, pp. 2715-2727
Hrouda B. 1954, Nachtrag, In: Haller A. 1954, Die Gräber und Grüfte von Assur, WVDOG
65, Berlin, pp. 182-188
Hrouda B. (ed.) 1977, Isin-Isan Bahriyat I. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974,
München.
Hrouda B. (ed.) 1981, Isin-Isan Bahriyat II. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978,
München.
Hrouda B. (ed.) 1987, Isin-Isan Bahriyat III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983-1984,
München.
Hrouda B. (ed.) 1992, Isin-Isan Bahriyat IV. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986-1989,
München.
Hrouda B. 1997, Isin, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology
in the Near East, Vol. 3, pp. 186-187
Huot J.-L. 2004, Une archéologie des peoples du Proche-Orient, Tome I, Paris.
127
Ionesov V.I. 1984, The Struggle between Life and Death in Proto-Bactrian Culture: ritual
and conflict, Mellen Studies in Anthropology, Vol. 5, Lewiston.
Janssen U. 2002, Die frühbronzezeitlichen Gräberfelder von Halawa, Shamseddin, Djerniye,
Tawi und Wreide am mittleren Eufrat, Ugarit-Forschungen, Vol. 34, pp. 223-314
Jasim S.A. 1999, The excavation of a camel cemetery at Mleiha, Sharjah, U.A.E., Arabian
archaeology and epigraphy, Vol. 10, pp. 69-101
Jean-Marie M. 1997, À propos de certaines offrandes funéraires à Mari, MARI 8, pp. 693-
700
Jean-Marie M. 1999, Mission Archéologique de Mari, Tome V: Tombes et necropoles de
Mari, Bibliothèque archéologique et historique de l’Institut français d’archéologie du Proche-
Orient 153, Beyrouth.
Kampschulte I. & Orthmann W. 1984, Gräber des 3.Jahrtausends im Syrischen Euphrattal.
1. Ausgrabungen bei Tawi 1975 und 1978, Bonn.
Katz D. 2003, The image of the Netherworld in the Sumerian Sources, Bethesda.
Katz D. 2007, Sumerian Funerary Rituals in context, In: Laneri N. (ed.) 2007, Performing
Death. Social analyses of funerary traditions in the ancient Near East and Mediterranean,
OIS 3, pp. 167-188
Killick R. & Roaf M. 1979, Excavations at Tall Madhhur, Sumer, Vol. 35, pp. 542-539
Klengel-Brandt E. 1997, Babylon, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York & Oxford, pp. 251-256
Lamprichs R.W. 1997, Assur, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York & Oxford, pp. 225-228
128
Lebeau M. 1997, La situation géographique, la topographie et les périodes d’occupation de
Tell Beydar, Subartu III, pp. 7-21
Livingstone A. 1988, The Isin “Dog House” Revisited, JCS, Vol. 40, No.1, pp. 54-60
Lloyd S. & Safar F. 1948, Eridu, A Preliminary Communications on the Second Season’s
Excavations 1947-48, Sumer, Vol. 4, pp. 115-125
Mallowan M.E.L. 1954, The excavations at Nimrud (Kalhu), 1953, Iraq, Vol. 16, pp. 59-114
Mallowan M.E.L. 1966, Nimrud and its remains (2 volumes), London.
Marchetti N. & Nigro L. 1997, Cultic Activities in the Sacred Area of Ishtar at Ebla during
the Old Syrian Period: The “Favissae” F.5327 and F.5238, JCS, Vol. 49, pp. 1-44
Margueron J.-C. 1997, Mari, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 3, pp. 413-416
Martin H.P. 1982, The Early Dynastic Cemetery at al-‘Ubaid, a Re-Evaluation, Iraq, Vol.
44, pp. 145-185
Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. 1985, Abu Salabikh Excavations Volume 2: Graves 1
to 99, Hertford.
Martin H.P. 1988, Fara: A Reconstruction of the Ancient Mesopotamian City of Shuruppak,
Birmingham.
Mashkour M. 1997, The funeral rites at Mleiha (Sharja-U.A.E.); the camelid graves,
Anthropozoologica, Vol. 25-26, pp. 325-336
Matthews R.J. & Postgate J.N. 1987, Excavations at Abu Salabikh 1985-86, Iraq, Vol. 49,
pp. 91-119
129
Maul S.M. 1995, Totengeist und Vögel, In: Boehmer R.M. & Salje B. & Pedde F. 1995,
Uruk: Die Gräber, Ausgrabungen im Uruk-Warka. Endberichte Vol. 10, Mainz am Rhein, pp.
219-220
McCown D.E. & Haines R.C. & Hansen D.P. 1967, Nippur I: Temple of Enlil, Scribal
Quarter, and Soundings: Excavations of the Joint Expedition to Nippur of the University
Museum of Philadelphia and the Oriental Institute of the University of Chicago, OIP 78,
Chicago.
McCown D.E. & Haines R.C. & Biggs R.D. & Carter E.F. 1978, Nippur II: The North
Temple and Sounding E: Excavations of the Joint Expedition to Nippur of the American
Schools of Oriental Research and the Oriental Institute of the University of Chicago, OIP 97,
Chicago.
McMahon A. 2006, Nippur V: The Early Dynastic To Akkadian Transition: The Area WF
Sounding At Nippur, OIP 129, Chicago .
Méniel P. 2008, Manuel d’archéozoologie funéraire et sacrificielle. Âge du fer, Quetigny.
Miglus P.A. & Strommenger E. 2007, Tall BI’A/ Tuttul VII. Der Palast A, Wiesbaden.
Moon J. & Roaf M. 1984, The pottery, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a Summary
Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 128-160
Morey D.F. 2006, Burying key evidence: the social bond between dogs and people, JAS 33,
pp. 158-175
Moore A.M.T. 2002, Pottery Kiln Sites at al ‘Ubaid and Eridu, Iraq, Vol. 64, pp. 69-77
Moorey P.R.S. 1970, Cemetery a at Kish: Grave Groups and Chronology, Iraq, Vol. 32, No.
2, pp. 86-128
Moorey P.R.S. 1976, The City of Kish in Iraq: Archaeology and History, C. 3500 B.C. to
A.D. 600, AJA, Vol. 80, No.1, pp. 65-66
130
Moorey P.R.S. 1978, Kish Excavations 1923-1933, Oxford.
Moorey P.R.S. 1981, Abu Salabikh, Kish, Mari and Ebla: Mid-Third Millennium
Archaeological Interconnections, AJA, Vol. 85, No.4, pp. 447-448
Negahban E.O. 1996, Marlik. The Complete Excavation Report. Volume I Text, University
Museum Monographs 87, Philadelphia.
Oates D. 1968, The Excavations at Tell al Rimah, 1967, Iraq, Vol. 30, No. 2, pp. 115-138
Oates D. 1972, The Excavations et Tell al Rimah, 1971, Iraq, Vol. 34, No. 2, pp. 77-86
Oates D. & Oates J. 1993, Excavations at Tell Brak 1992-93, Iraq, Vol. 55, pp. 155-199
Oates D. & Oates J. & McDonald H. 1997, Excavations at Tell Brak 1: The Mitanni and
Old Babylonian periods, London.
Oates D. & Oates J. & McDonald H. 2001, Excavations at Tell Brak 2: Nagar in the third
millennium BC, London.
Oates D. & Oates J. 2001, Nimrud. An Assyrian Imperial City Revealed, London.
Orthmann W. (ed.) 1981, Halawa 1977-1979, Bonn.
Orthmann W. (ed.) 1989, Halawa 1980-1986, Bonn.
Orthmann W. & Rova E. 1991, Gräber des 3. Jahrtausends v.Chr. im syrischen Euphrattal
2. Ausgrabungen in Wreide, Saarbrücken.
Pariselle C. 1985, Le cimetiere d’Eridu: essai d’interpretation, Akkadica, Vol. 44, pp. 1-13
Peasnall B. 2002a, Tell Madhur, In: Peregrine P.N. & Ember M. (eds.) 2002, Encyclopedia of
Prehistory Volume 8: South and Southwest Asia, pp. 387-388
131
Peasnall B. 2002b, Ubaid, In: Peregrine P.N. & Ember M. (eds.) 2002, Encyclopedia of
Prehistory Volume 8: South and Southwest Asia, pp. 372-391
Philip G. 1995, Warrior Burials in the Ancient Near-Eastern Bronze Age: the Evidence from
Mesopotamia, Western Iran and Syria-Palestine, In: Campbell S. & Green A. 1995, The
Archaeology of Death in the Ancient Near East, Oxbow Monographs 51, Oxford, pp. 140-154
Pollock S. 1985, Chronology of the Royal Cemetery of Ur, Iraq, Vol. 47, pp. 129-158
Pollock S. 1997, Ur, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of Archaeology
in the Near East, Vol. 5, New York & Oxford, pp. 288-291
Pollock S. 1999, Ancient Mesopotamia. The Eden that Never Was, Cambridge.
Pollock S. 2007, Death of a Household, In: Laneri N. (ed.) 2007, Performing Death. Social
analyses of funerary traditions in the ancient Near East and Mediterranean, OIS 3, pp. 209-
222
Postgate J.N. & Moorey P.R.S. 1976, Excavations at Abu Salabikh, 1975, Iraq, Vol. 38, pp.
133-169
Postgate J.N. 1978, Excavations at Abu Salabikh 1977, Iraq, Vol. 40, pp. 77-88
Postgate J.N. 1980, Early Dynastic Burial Customs at Abu Salabikh, Sumer, Vol. 35, pp. 65-
82
Postgate N. 1982, Abu Salabikh, In: Curtis J. (ed.) 1982, Fifty Years of Mesopotamian
Discovery, London, pp. 48-61
Postgate J.N. & Moon J. 1982, Excavations at Abu Salabikh 1981, Iraq, Vol. 44, pp. 103-
136
Postgate J.N. 1983, Abu Salabikh Excavations Volume 1: The West Mound Surface Clearing,
Hertford.
132
Postgate J.N. 1984, Excavations at Abu Salabikh 1983, Iraq, Vol. 46, pp. 95-113
Postgate J.N. 1990, Excavations at Abu Salabikh 1988-89, Iraq, Vol. 52, pp. 95-106
Postgate J.N. 1997, Abu Salabikh, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York & Oxford, pp. 9-10
Potts D.T. 2007, Revisiting the snake burials of the Late Dilmun building complex on
Bahrein, Arabian archaeology and epigraphy, Vol. 18, pp. 55-74
Reuther O. 1926, Die Innenstadt von Babylon, WVDOG 47, Leipzig.
Reade J.E. 1971, Tell Taya (1968-9): Summary Report, Iraq, Vol. 33, No. 2, pp. 87-100
Reade J.E. 1997, Tell Taya, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 5 , New York & Oxford, pp. 158-160
Richardson S. 2007, Death and dismemberment in Mesopotamia: Discorporation between
the body and body politic, In: Laneri N. (ed.) 2007, Performing Death. Social analyses of
funerary traditions in the ancient Near East and Mediterranean, OIS 3, pp. 189-208
Roaf M. 1982, The Hamrin Sites, In: Curtis J. (ed.) 1982, Fifty Years of Mesopotamian
Discovery, London, pp. 40-47
Roaf M. 1984, The Stratigraphy and Architecture, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a
Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 108-126
Roaf M. 2001, Doubts about the Two-Lobed Burial and the Survival of Early Dynastic to
Akkadian Transitional Building Levels in Area WF at Nippur, Iraq, Vol. 63, pp. 55-66
Rothman M.S. 1997, Tepe Gawra, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 5, New York & Oxford, pp. 183-186
133
Rothman M.S. & Peasnall B. 2002, Tepe Gawra: The evolution of a small prehistoric center
in northern Iraq, University Museum Monograph 112, Philadelphia.
Russell N. & Düring B.S. 2006, Worthy is the Lamb: a Double Burial at Neolithic
Catalhöyük, Paléorient, Vol. 32, No. 1, pp. 73-84
Ryckmans J. 1993, Sacrifices, offrandes et rites connexes en Arabie du Sud pré-islamique,
In: Quaegebeur J. (ed.) 1993, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, Orientalia
Lovaniensia 55, Leuven, pp. 355-380
Safar F. & Ali Mustafa M. & Lloyd S. 1981, Eridu, Baghdad.
Schmid E. 1972, Atlas of Animal Bones, Amsterdam & London & New York.
Schwartz G. 1997, Tell Brak, In: Meyer E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 5, pp. 355-356
Scurlock J.A. 1995, Death and the Afterlife in Ancient Mesopotamian Thought, In: Sasson
J.M. (ed.) 1995, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, New York, pp. 1883-1892
Scurlock J.A. 2002a, Animals in Ancient Mesopotamian Religion, In: Collins B.J. 2002, A
History of the Animal World in the Ancient Near East, Handbook of Oriental Studies: Section
1: The Near and Middle East, Vol. 64, Leiden, pp. 361- 387
Scurlock J.A. 2002b, Animal Sacrifice in Ancient Mesopotamian Religion, In: Collins B.J.
2002, A History of the Animal World in the Ancient Near East, Handbook of Oriental Studies:
Section 1: The Near and Middle East, Vol. 64, Leiden, pp. 389-403
Shaffer A. 1974, Enlilbani and the ‘Dog House’ in Isin, JCS, Vol. 26, No.4, pp. 251-255
Stein D. 1993, Burials, In: Wilhelm G. & Zaccagnini C. (eds.) 1993, Tell Karrana 3, Tell
Jikan, Tell Khirbet Salih, BaF 15, Mainz am Rhein, pp. 203-206
134
Soltysiak A. 2002, Assur 2000-2001, MDOG, Vol. 134, pp. 41-46
Stager L.E. 1991, Why Were Hundreds of Dogs Buried at Ashkelon?, Biblical Archaeology
Review, Vol. 17, Nr. 2, pp. 26-42
Strommenger E. & Hemker C. & Kohlmeyer K. & Mayer W. & Nabo L. & Pütt K. &
Rittig D. & Schneiders E. 1987, Ausgrabungen in Tall Bi’a, MDOG, Vol. 119, pp. 7-51
Strommenger E. & Kohlmeyer K. 1998, Tall Bi’a / Tuttul I: Die Altorientalischen
Bestattungen, Saarbrücken.
Sürenhagen D. 1980, Die frühdynastisch I-zeitliche Nekropole von Tall Ahmad Al-Hatt.
Ausgrabungen der deutschen Orient-Gesellschaft im Hamrin-Becken, Paléorient, Vol. 6, Nr.
1, pp. 229-232
Tchernov E. & Valla F.F. 1997, Two New Dogs, and Other Natufian Dogs, from the
Southern Levant, JAS, 24, pp. 65-95
Thureau-Dangin F. & Dunand M. 1936, Til-Barsib, Paris.
Tobler A.J. 1950, Excavations at Tepe Gawra Volume II, Philadelphia.
Tsukimoto A. 1980, Aspekte von Kispu(m) als Totenbeigabe, In: Alster B. (ed.) 1980, Death
in Mesopotamia, Copenhagen Studies in Assyriology, Vol. 8, pp. 129-138
Tsukimoto A. 1985, Untersuchungen zur Totenpflege (kispum) im alten Mesopotamien,
AOAT 216, Neukirchen-Vluyn.
Valla F.R. 1975, La sépulture H. 104 de Mallaha (Eynan) et le problème de la domestication
du chien en Palestine, Paléorient, Vol. 3, pp. 287-292
Valla F.R. & Davis S.J.M. 1978, Evidence for domestication of the dog 12,000 years ago in
the Natufian of Israel, Nature, Vol. 276, No. 5688, pp. 608-610
135
Van Lerberghe K. & Voet G. 1999, Tell Beydar, In: Van Lerberghe K. & Voet G. &
Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp. 1-
12
Van Neer W. 1999, Identificatie van de vogels uit het graf van de “vogelman”, In: Van
Lerberghe K. & Voet G. & Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van
Noord-Syrië, Leuven, pp. 25-26
Van Neer W. 2001, Faunal remains from an akkadian grave in Tell Beydar, Subartu VI, pp.
61-64
Vila E. 1991, Note sur un depot de gazelles dans une fosse urku d’el kown 2- caracol (Syrië),
In: Cauvin S. 1991, Cahiers de l’euphrate 5-6, Paris.
Vila E. 1998, l’Exploitation des animaux en Mésopotamie aux IVe et IIIe millénaires avant
J.-C, Paris.
Villard P. 2000, Le chien dans la documentation Néo-Assyrienne, In: Parayre D. (ed.) 2000,
Les animaux et les homes dans le monde syro-mésopotamien aux époques historiques, Topoi
Supplement 2, pp. 235-249
Von den Driesch A. 1981, Fischknochen. In: Hrouda B. (ed.) 1981, Isin-Isan Bahriyat II. Die
Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, München, pp. 157-167
Von den Driesch A. 1986, Fischknochen aus Abu Salabikh/ Iraq, Iraq, Vol. 48, pp. 31-38
Wapnish P. & Hesse B. 1993, Pampered Pooches or Plain Pariahs? The Ashkelon Dog
Burials, The Biblical Archaeologist, Vol. 56, No. 2, pp. 55-80
Whelan E. 1978, Dating the A Cemetery at Kish: A Reconsideration, Journal of Field
Archaeology, Vol. 5, No. 1, pp. 79-96
Wilhelm G. & Zaccagnini C. 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, BaF 15,
Mainz am Rhein.
136
Woolley C.L. & Hall H.R. 1927, Al-‘Ubaid, Ur Excavations Volume I, Oxford.
Woolley C.L. 1934, The Royal Cemetery, Ur Excavations Volume II, Pennsylvania.
Woolley C.L. 1955, The Early Periods, Ur Excavations Volume IV, Pennsylvania.
Woolley C.L. 1962, The Neo-Babylonian and Persian periods, Ur Excavations Volume IX,
Pennsylvania.
Woolley C.L. 1976, The Old Babylonian Period, Ur Excavations Volume VII, Pennsylvania.
Zaccagnini C. 1993, Topography, Excavation, Stratigraphy and Chronology, In: Wilhelm G.
& Zaccagnini C. 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, BaF 15, Mainz am
Rhein, pp. 15-20
Zarins J. 1986, Equids Associated with Human Burials in Third Millennium B.C.
Mesopotamia: Two Complementary Facets, In: Meadow R.H. & Uerpmann H.-P. (eds.) 1986,
Equids in the Ancient World, Volume I, Wiesbaden, pp. 164-193
Zettler R. 1993, Nippur III: Kassite Buildings in Area WC-1, OIP 111, Chicago.
Zettler R. 1997, Nippur, In: Meyers E.M. (ed.) 1997, The Oxford Encyclopedia of
Archaeology in the Near East, Vol. 4, New York & Oxford, pp. 148-152
137
Internetbronnen:
Maclver J.P. (ed.), The British Institute for the Study of Iraq, last update: june 2009,
(http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/research.htm)
McMahon A. 2007, Tell Brak 2007. Final Report,
(http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2007.pdf)
McMahon A. 2008, Report on the Excavations at Tell Brak, 2008,
(http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2008.pdf)
Miglus P.A. & Mühl S. (eds.) Assur. History of Excavation, last update: 2009,
(http://www.assur.de/Themen/Grabungsgeschichte_Engl/grabungsgeschichte_engl.html)
138
Figuren
139
Fig. 1: Kaart met de besproken sites: 1.Eridu, 2.Ur, 3.Al’-Ubaid, 4.Uruk, 5.Shuruppak, 6.Isin, 7.Nippur, 8.Abu Salabikh,
9.Kish, 10.Babylon, 11.Tel ed-Der, 12.Khafajah, 13.Tell Razuk, 14.Kheit Qasim, 15.Ahmad al-Hattu, 16.Tell Madhhur, 17.Mari, 18.Assur, 19.Nimrud, 20.Tell al Rimah, 21.Tell Taya, 22.Tepe Gawra, 23.Tell Karrana 3, 24.Tell Brak, 25.Tell Beydar, 26.Tuttul,
27.Wreide, 28.Halawa, 29.Tawi, 30.Tell Ahmar
140
Fig. 2: Graf 1, Abu Salabikh (Martin & Moon & Postgate 1985, p.24)
Fig. 3: Graf 162, Abu Salabikh (Postgate 1984, p.96)
141
Fig. 4: Eridu, graf 185 (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.120)
Fig. 5: Graf H-70, Halawa (Orthmann 1981, Tafel 39)
142
Fig. 6: Graf H-112, Halawa (Orthmann 1981, Tafel 38)
Fig. 7: Graf 57, Khafajah
(Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.80)
Fig. 8: Chariot Burial 2, Kish
(Gibson 1972, p.310)
143
Fig. 9: Burial 14, Nippur (Gibson & McMahon 1995, p.13)
Fig. 10: Graf 6138, Tell Beydar
(Debruyne 1999, p.22)
Fig. 11: Graf 5G, Tel Madhhur
(Zarins 1986, p.174)
144
Fig. 12: Burial 12, Tell Razuk (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, plate 46)
Fig. 13: Graf U:22, Tuttul (Boessneck & Von Den Driesch 1986, p.46)
145
Fig. 14: Graf PG580, Ur (Woolley 1934, p.50)
146
Fig. 15: Graf PG800, Ur
(Huot 2004, p.126)
147
Fig. 16: Graf PG1054, Ur
(Woolley 1934, p.105)
148
Fig. 17: Graf PG 1232, Ur
(Woolley 1934, p.108)
Fig. 18: Paardachtige in de “Ash-Tip”, Abu Salabikh
(Green 1993, Fig. 1:23)
Fig. 19: Hondengraf 22, Isin (Boessneck 1977, Tafel 15,1)
149
Fig. 20: Hondengraf 30, Isin (Boessneck 1977, Tafel 15,4)
Fig. 21: Hondengraf 2, Isin
(Boessneck 1977, Tafel 14,1)
Fig. 22: Depot met een gazelle,
Passage P, Nimrud (Mallowan 1966, p.120)
Fig. 23: Depot met een gazelle,
kamer HH, Nimrud (Oates & Oates 2001, p.62)
Fig. 24: depots 27/47:4, 27/47:5 en 27/46:2,
Tuttul, (Strommenger & Kohlmeyer 1998, Tafel 149)
Fig. 25: graf van een schaap te Uruk (Boehmer &
Salje &Pedde 1995, Tafel 21)
150
Fig. 26: Depot 29/48:3 Tuttul, (Strommenger & Kohlmeyer1998, Tafel 149)
Fig. 27: Depot 27/46:2), Tuttul (Strommenger & Kohlmeyer1998, Tafel 149)
Fig. 28: Depot van de poot van een paardachtige,
Tempel D, Uruk (Boessneck & Von Den Driesch & Steger 1984,
Tafel 16)
Fig. 29: De betekenis van grafgiften (naar Hrouda (1954) en Tsukimoto (1985))
151
Bijlage A
152
1. Abu Salabikh 153
2. Ahmad al-Hattu 155
3. Al-‘Ubaid 156
4. Assur 158
5. Babylon 161
6. Eridu 162
7. Halawa 164
8. Isin 165
9. Khafajah 166
10. Kheit Qasim 168
11. Kish 170
12. Mari 172
13. Nimrud 173
14. Nippur 175
15. Shuruppak 177
16. Tawi 178
17. Tell Ahmar 180
18. Tell al Rimah 180
19. Tell Beydar 181
20. Tell Brak 182
21. Tell ed-Der 184
22. Tell Karrana 3 185
23. Tell Madhhur 186
24. Tell Razuk 187
25. Tell Taya 188
26. Tepe Gawra 189
27. Tuttul 190
28. Ur 191
29. Uruk 194
30. Wreide 196
153
1. Abu Salabikh
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Abu Salabikh (Fig.1: nr.8) ligt in het zuiden van Mesopotamië, aan de rand van
woestijngebied. Waarschijnlijk lag de site vroeger aan een zijrivier van de Eufraat waardoor
deze plaats weldegelijk bewoonbaar was. In 1963 en 1965 werd er voor het eerst opgegraven
te Abu Salabikh door V.E. Crawford en D. Hansen. Zij troffen er onder andere meer dan 500
cuneiforme tabletten aan. In 1973 ondernam de British Archaeological School in Iraq een
contoursurvey en vanaf 1975 werd er opgegraven onder leiding van J.N. Postgate. De
opgravingen duurden tot 1989, maar werden af en toe een jaartje overgeslagen. Er werd ook
een grote survey op de heuvels ondernomen waarbij oppervlaktevondsten werden
gecollecteerd en de zichtbare structuren geregistreerd.166 Tussen 1985 en 1990 tenslotte, werd
er op de “Uruk heuvel” opgegraven onder leiding van S. Pollock (Postgate 1997, p.9-10).
Algemene beschrijving van de site
De site zelf is een groepering van enkele heuvels die niet hoger dan 5 meter boven het
loopoppervlak uitsteken. Vandaag de dag is dit oppervlak echter met 2 tot 3 meter slib bedekt,
waardoor de archeologische resten er ook op een diepte van 2 tot 3 meter te vinden zijn
(Postgate 1982, p. 48 & Postgate 1997, p.9). Er zijn in totaal 8 heuvels: de hoofdheuvel (Main
Mound) met ten noorden ervan de noordwestelijke (North-West Mound) en de noordoostelijke
(North-East Mound) heuvel; ten oosten van de hoofdheuvel liggen de twee oostelijke heuvels
(Eastern Mounds); ten westen ligt de westelijke heuvel (West Mound); en ten zuiden van de
hoofdheuvel liggen de zuidelijke heuvel (South Mound) en de Uruk heuvel (Uruk Mound)
(Postgate 1983, p.1-3). De oudste artefacten die te Abu Salabikh werden gevonden dateren uit
de Late Ubaid. Het gaat hier echter slechts om enkele scherven uit contexten zonder enig
stratigrafisch verband. De oudste echte occupatiestructuren dateren uit de Uruk periode. Deze
zijn te vinden op de Uruk heuvel, waar S. Pollock een occupatie vanaf de Vroege tot de Late
Uruk constateerde. Ook op de westelijke en de noordwestelijke heuvel werden sporen uit de
Uruk periode aangetroffen. Op de noordoostelijke heuvel, de westelijke heuvel en de
hoofdheuvel werden structuren uit het Vroeg Dynastisch I gevonden. In deze periode kende
Abu Salabikh waarschijnlijk een grote bloei. In de opgravingszone “Area E” op de
hoofdheuvel dateert de oudste versie van het belangrijkste opgegraven gebouw waarschijnlijk
uit de Vroeg Dynastisch II periode, zoals ook enkele huizen aan de oostelijke zijde van deze
166 Eigenlijk werd het oppervlak “afgeschraapt” (Postgate 1983, p.6-7).
154
zone. Ook in “Area A” werden resten uit deze periode aangetroffen. In het Vroeg Dynastisch
III werd de zuidelijke heuvel bewoond. Op de hoofdheuvel werden twee woonhuizen uit deze
tijd opgegraven. Te “Area E” konden structuren uit het vroeg Vroeg Dynastisch IIIA, laat
Vroeg Dynastisch IIIA en Vroeg Dynastisch IIIB onderscheiden worden. De “Ash Pit” werd
gedateerd in het Vroeg Dynastisch IIIB en de “Ash Tip” -een stortplaats waarin assen werden
gestort en vele kleine objecten uit klei werden teruggevonden- iets later (Moon 1987, p. 178
& Postgate 1997, p.9-10). Ook de meer dan 500 cuneiforme tabletten, die bij opgravingen in
“Area E” op de hoofdheuvel werden gevonden, zijn te dateren in het Vroeg Dynastisch IIIA
(Biggs 1974, p.17 en 26). Te “Area A” konden de vroege Vroeg Dynastisch IIIA en de late
Vroeg Dynastisch IIIA van elkaar onderscheiden worden. Op de hoofdheuvel werden ook
sporen van occupatie uit de Akkadische en Ur III periode gevonden. Ook op de oostelijke
heuvels werden er sporen uit de Ur III periode aangetroffen, maar door de sterke oppervlakte-
erosie op de site was hiervan niet veel meer te zien (Moon 1987, p.178 & Postgate 1997, p.9-
10).
De graven
Te Abu Salabikh werden meer dan 200 graven opgegraven (Von den Driesch 1986, p.33).
Aangezien enkel de eerste 99 graven tot nu toe zorgvuldig gepubliceerd werden167, is het dus
niet mogelijk alle reeds opgegraven graven hier in beschouwing te nemen. De meerderheid
van de graven werd aangelegd onder de vloeren van huizen, maar sommige werden ook
aangetroffen in de “Ash Tip”. De meeste graven dateren uit de Vroeg Dynastisch III periode
(Martin & Moon & Postgate 1985, p.4-5). In voorlopige publicaties werden nog wel andere
graven vermeld (50 in totaal)168, maar deze werden niet allemaal heel gedetailleerd besproken.
Er werden te Abu Salabikh zowel graven met vele grafgiften en grafgiften van hoge kwaliteit
gevonden als graven met weinig grafgiften erin.
167 In: Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. 1985, Abu Salabikh Excavations Volume 2: Graves 1 to 99,
Hertford. 168 De graven die met nummer werden vermeld zijn: Graf nr. 105, 130, 133, 134, 146, 175, 177, 178 en 186 zijn
graven uit de “Ash Tip” (Green 1993, p.14-16). Postgate bespreekt graf nr. 185 (Vroeg Dynastisch I-II) (Postgate
1982, p.59). De graven 107, 110, 112, 116, 124, 132, 149 en 158 worden kort vermeld in Postgate 1980, p.65-
74. Ook onder andere de graven met nr. 168, 176, 182, 183, 188, 193 (Postgate & Moon 1982, p.103-136) en
162, 196, 201, 203, 205, 207, 210 (Postgate 1984, p.103); 220, 223, 224, 225, 233, 234, 235, 237 (Matthews &
Postgate 1987, p.96-101); 241, 244, 245, 246, 249, 257, 258 (Postgate 1990, p.99-105); 136,197,198 (Von den
Driesch 1986, p.33-34) en 111 (Postgate 1978, p.80) werden vermeld.
155
2. Ahmad al-Hattu
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Ahmad al-Hattu (Fig.1: nr.15) is gelegen in het Hamrin gebied, in het oosten van Irak. De
opgravingen gingen door van 1978 tot 1980 in het kader van de noodopgravingen in het
Hamrin-bekken (Sürenhagen 1980, p.229 en Eickhoff 1993, p.1). De vele archeologische sites
zouden immers onder water komen te staan na de bouw van een dam (Eickhoff 1993, p.9).
Algemene beschrijving van de site
Op zes heuvels te Ahmad al-Hattu werden archeologische sporen gevonden. Op heuvel C
werden structuren uit de Late Uruk tijd ontdekt. Op heuvels A en B werden respectievelijk
een kleine nederzetting en een begraafplaats uit de Vroeg Dynastisch I periode opgegraven.
Ook te heuvel C werden sporen van een nederzetting en een begraafplaats voor kinderen
opgegraven. Deze zouden dateren uit de Isin-Larsa tijd. Uit de latere periodes werden op
heuvels D, E en F sporen ontdekt. Het gaat voornamelijk om resten uit de Parthische periode.
Op heuvel A werden ook nog sporen van nomadische activiteit uit de Islamitische tijd
gevonden (Eickhoff 1993, p.17).
De graven
In de necropool uit het Vroeg Dynastisch I werden 48 kamergraven opgegraven. De
rechthoekige kamergraven waren opgebouwd uit leemtegels. Dit is niet verwonderlijk
aangezien er op de plaats van de necropool een grote leembank aanwezig was. Sommige
graven hadden meerdere kamers waardoor er in totaal 59 grafkamers werden ontdekt. In deze
graven werden de skeletresten van in totaal 122 personen aangetroffen (Sürenhagen 1980,
p.229 en Eickhoff 1993, p.20). Op basis van kleine typologische verschillen werden de graven
in drie opeenvolgende fasen binnen het Vroeg Dynastisch I onderverdeeld (Eickhoff 1993,
p.48). Verschillende elementen wijzen erop dat de sociale status van de overledenen in dit
grafveld redelijk hoog was. Echte arme graven werden niet gevonden. Iedereen werd in
kamergraven uit leemtegels begraven en men kreeg al in de vroegste graven (in de eerste fase)
grafgiften mee die soms heel rijk waren. In de latere fase zijn er wel meer individuele
begravingen (Eickhoff 1993, p.117).
156
3. Al-‘Ubaid
Geografische situering en historiek van het onderzoek
De Ubaid cultuur dankt z’n naam aan de site Al-‘Ubaid of Tell el-Obeid (Fig.1: nr.3). De site
ligt in het zuiden van Mesopotamië, het huidige Irak, op circa 6 kilometer ten westen van Ur.
Ze werd in 1919 ontdekt door H.R. Hall die er een eerste survey en opgraving uitvoerde.
Verdere opgravingen werden uitgevoerd door C.L. Woolley in 1923 en 1924 (Woolley 1927,
p.6-13). Er werd ook nog een korte campagne ondernomen in 1937 door P. Delougaz en S.
Lloyd169 (Delougaz 1938, p.3). In 1990 voerden A.M.T. Moore en T.J. Wilkinson nog een
bijkomend onderzoek uit (Moore 2002, p.69).
Algemene beschrijving van de site
Het sterk door de wind geërodeerde oppervlak van de heuvel, van ongeveer 500 bij 300 meter
en een hoogte van ongeveer 2 meter, was voornamelijk bezaaid met artefacten en
schervenmateriaal uit de Ubaid periode (Woolley 1927, p.8 en Moore 2002, p.69 en Peasnall
2002b, p.382). Uit die tijd werden trouwens bij een survey door A.M.T. Moore en T.J.
Wilkinson sporen van aardewerkproductie gevonden op de heuvel (Moore 2002, p.69). Ook
de opgravingen brachten restanten uit deze tijd aan het licht. C.L. Woolley legde enkele
eenvoudige woonstructuren uit de late Ubaid bloot. Deze bestonden voornamelijk uit
rietmatten die met leem bepleisterd waren (Woolley 1927, p.57 en Peasnall 2002b, p.382). Er
werden resten van vis aangetroffen in de woningen en ook enkele werktuigen die
waarschijnlijk gebruikt werden bij de visvangst. Resten van andere diersoorten werden niet
teruggevonden170. Dit doet vermoeden dat de mensen te Al-‘Ubaid voornamelijk vis
consumeerden, wat niet verwonderlijk is aangezien de site dichtbij de Eufraat ligt (Woolley
1927, p.152). Uit de Djemdet Nasr periode werden enkele artefacten aangetroffen te Al-
‘Ubaid door P. Delougaz bij zijn opgraving in 1937 (Delougaz 1938, p.6). Uit de Vroeg
Dynastische periode werd een grafveld gevonden. Deze graven behoorden volgens C.L.
Woolley toe aan arme mensen. In schril contrast met de arme begraafplaats, stond de rijk
versierde Vroeg Dynastische tempel van Nin-Khursag (Woolley 1927, p. 175). Deze werd
door A-anni-padda, de tweede koning van de 1ste dynastie van Ur, gebouwd (Woolley 1927,
p.12 en 61). Uit de bijkomende opgraving van P. Delougaz in 1937 bleek dat de tempel op
169 In de slechts 4 dagen durende campagne werd de tempel te Al-‘Ubaid door Delougaz verder onderzocht. Lloyd onderwierp de site aan een survey en bracht de nieuw opgegraven structuren in kaart (Delougaz 1938, p.3). 170 Wat natuurlijk niet wil zeggen dat geen enkele andere diersoort ooit op de site aanwezig was.
157
een ovaalvormig platform stond, met daarrond een omheiningsmuur, die door Shulgi van de
3de dynastie van Ur werd gebouwd. Deze ontdekking bevestigde het vermoeden van P.
Delougaz dat er te Al-‘Ubaid een gelijkaardige structuur aanwezig moest geweest zijn zoals
de Oval Temple te Khafadjah (Delougaz 1938, p.2-4).
De graven
Ten zuiden van de nederzetting werd een begraafplaats gevonden. Door C.L. Woolley werden
in totaal 96 graven opgegraven.171 Geen van de skeletten verkeerde echter in goede staat.
Meestal werden slechts enkele beenderen teruggevonden die er zeer slecht aan toe waren. In
29 graven werd er geen skelet aangetroffen (Woolley 1927, p.189-203).172 H.P. Martin
herbekeek in 1982 de datering van de graven. Aan de hand van het aardewerk uit de graven
kon ze een relatieve chronologie opstellen. Slechts drie graven dateerden uit de Ubaid-
periode.173 Twee graven dateerden uit de Djemdet Nasr periode (Martin 1982, p.147-166).174
De overige graven werden in de Vroeg Dynastische periode en later gedateerd. Martin
dateerde 16 graven in het Vroeg Dynastisch I175, 58 in het Vroeg Dynastisch II –IIIa176 en 2
graven in de Vroegdynastisch IIIb - Akkadische periode177. Eén graf dateert uit de
Akkadische – Ur III periode.178 De overige 14 graven konden niet met zekerheid worden
gedateerd (Martin 1982, p.147-166).179 Vermoedelijk werden de graven uit de Ubaid-periode
verwoest bij de aanleg van de latere graven uit de Vroeg Dynastische periode (Woolley 1927,
p.176). Er komt vaak aardewerk voor in de graven en soms ook stenen en/of metalen
artefacten, maar de opgravers hadden toch de indruk dat het hier meestal om graven van niet
zo welgestelde mensen ging (Woolley 1927, p.175). In geen enkel graf werden resten van
dieren aangetroffen.
171 Woolley vermeld 94 graven, maar er dient rekening gehouden te worden met het feit dat graven C56 en C56B als 1 graf werd geteld. Dit gebeurde ook bij graven C15 en C15B. Bij haar studie van de graven van Al-‘Ubaid maakt H.P. Martin (1982) een duidelijk onderscheid tussen de graven C15 en C15B en C56 en C56B, waardoor zij het getal 96 hanteert. 172 Het gaat hier om de graven met nummer: C1, C2, C8, C10, C12, C13, C14, C15, C15B, C16, C17, C19, C21, C22, C24, C30, C44, C45, C48, C50, C52, C54, C55, C65, C69, C73, C75, C88, C92. 173 Graf nr. C8, C9 en C64. 174 Graf nr. C90 en C45. 175 Graf nr. C1, C3, C7, C10, C12, C13, C15, C15B, C16, C49, C55, C58, C74, C77, C82 en C88. 176 Graf nr. C4, C6, C14, C17, C20, C21, C22, C23, C24, C27, C29, C30, C35, C36, C37, C39, C40, C41, C42, C44, C46, C47, C48, C51, C52, C53, C54, C56, C56B, C57, C59, C60, C61, C62, C63, C65, C66, C67, C68, C69, C70, C71, C75, C76, C78, C79, C80, C81, C83, C84, C85, C86, C87, C89, C91, C92, C93, C94. 177 Graf nr. C2 en C50. 178 Graf nr. C38. 179 Graf nr. C5, C11, C18, C19, C25, C26, C28, C31, C32, C33, C34, C43, C72, C73.
158
4. Assur
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Assur (Fig.1: nr.18), het moderne Qal’at Sherqat en tevens de eerste hoofdplaats van het
Assyrische Rijk, ligt in Noord-Mesopotamië (in het huidige Irak) aan de westelijke oever van
de Tigris. Assur lag tussen twee takken van de rivier, waardoor de stad aan twee zijden werd
beschermd (Lamprichs 1997, p.255). De eerste opgravingen gingen door in 1840 en werden
uitgevoerd onder leiding van W.F. Ainsworth. In 1847 werd de site onderzocht door A.H.
Layard, H. Rassam en V. Place. Vanaf 1903 tot 1914 werden grootschalige opgravingen
uitgevoerd onder leiding van W. Andrae in opdracht van de Deutsche Orient-Gesellschaft. In
de jaren ‘70 en ‘80 werden verscheidene zones opgegraven door Irakese archeologen. Van
1988 tot 1990 groeven Duitse archeologen er opnieuw op onder leiding van R. Dittmann en
vervolgens B. Hrouda. De opgravingen stopten omwille van de Tweede Golf Oorlog, maar
van 1998 tot 2002 werd er opnieuw opgegraven te Assur door de Irakezen onder leiding van
H. al-Hayani en vanaf 2000 ook door de Duitsers onder leiding van P.A. Miglus (Miglus &
Muhl, http://www.assur.de/, internet).
Algemene beschrijving van de site
De stad Assur strekte zich uit over maar liefst 65 hectare en werd beschermd door waterlopen
en een stadsmuur. De nederzetting werd ingedeeld in een “Oude Stad”, die een oppervlakte
van ongeveer 40 hectare had, en ten zuidoosten ervan een “Nieuwe Stad”, die zowat 15
hectare groot was. Er werden te Assur sporen gevonden van Pre-Sargonische structuren zoals
de fundering van de tempel van Ishtar, maar grote bewijzen van bewoning werden nog niet
teruggevonden. De oudste occupatiefasen die te Assur werden ontdekt, dateren uit het Vroeg
Dynastisch III en bevinden zich in de omgeving van de Ishtar tempel en het Oude Paleis.
Tijdens de Akkadische periode stond de stad onder het bewind van het Akkadische Rijk. Er
werden te Assur sporen uit deze tijd ontdekt bij de Ishtar tempel en in een archief (archief O1)
onder een gebouw. Ook werden sporen uit de Ur III periode teruggevonden in de
stratigrafische lagen van de Ishtar tempel. Maar de belangrijkste structuren in de stad dateren
uit de Assyrische periode. Assur was de administratieve hoofdstad van het Oud-Assyrische
Rijk. Uit deze periode dateren onder andere de Assur Tempel, de Ishtar Tempel en de Enlil
Ziggurat, die werd opgericht door Shamsi-Adad I. Er waren ook al versterkingsmuren
aanwezig en de tempel van Sin en Shamash werd ten tijde van Ashurnirari gebouwd. In een
tussenperiode hadden de Mitanni de macht. In het Midden-Assyrische Rijk, vanaf het begin
159
van de 13de eeuw v.Chr., werd er vooral veel gerestaureerd en heropgebouwd. Adad-Nirari I
begon de heropbouw van het Oude Paleis en de tempel van Sin en Shamash; Shalmaneser I
restaureerde de Assur Tempel. Tukulti-Ninurta I bouwde het Nieuwe Paleis, een nieuwe
Ishtar Tempel en zelfs een nieuwe residentie aan de overkant van de Tigris: Kar-Tukulti-
Ninurta. De periode na z’n dood werd archeologisch bijna niet vastgesteld te Assur. Door
Ashur-Resh-Ishi I werd nog de Tempel van Ani en Adad gebouwd. Vanaf het begin van de
10de eeuw v.Chr. kwam een nieuwe dynastie aan de macht. De eerste vorst was Ashur-Rahi II,
maar vanaf Ashurnasirpall II -die Nimrud als de administratieve hoofdstad van het rijk
aanduidde- spreekt men van het Laat-Assyrische Rijk. Hoewel de stad zijn belangrijke functie
verloor, werd er nog volop gebouwd. Shalmaneser III herbouwde de Tempel van Anu en
Adad en Sennacherib richte een cultusgebouw op. Esharddon en Ashurbanipal restaureerden
de Assur-Enlil Ziggurat en de Assur Tempel. De Ishtar Tempel werd ten tijde van Sin-Shar-
Ishkun een gedeelte van het heiligdom van Nabu. In 614 v.Chr. vielen de Meden binnen en
vernielden ze de stad (Lamprichs 1997, p.255-228).
De graven
Tijdens de opgravingen die W. Andrae te Assur uitvoerde, werden circa 1140 graven
opgegraven. De graven lagen verspreid over de site en werden vaak onder woonhuizen
aangelegd. Spijtig genoeg werden vele graven verstoord door latere bouwactiviteiten of door
plunderingen (Haller 1954, p.3). In de graven werden vaak meerdere personen begraven. Het
geslacht van de overledenen kon niet bepaald worden. Waarschijnlijk werden de lijken
aangekleed en in matten gewikkeld, aangezien daar in verscheidene graven nog de resten van
werden teruggevonden. Grafgiften werden altijd meegegeven. In de meeste graven werd
aardewerk teruggevonden, maar ook juwelen, wapens en andere objecten komen voor.
Hoeveel grafgiften de overledenen meekregen, is volgens A. Haller en B. Hrouda
waarschijnlijk evenredig met hun rijkdom (Haller 1954, p.3 & Hrouda 1954, p.182-183). B.
Hrouda stelt voor om de grafgiften in twee categorieën onder te verdelen: de objecten die
eigendom waren van de overledene tijdens z’n leven; en de objecten die in het graf als grafgift
werden meegegeven en die de overledene op z’n reis naar het hiernamaals nodig had. Tot de
eerste categorie behoren volgens B. Hrouda juwelen, wapens, naalden en fibulae. Tot de
tweede categorie behoren drinkwaar, schalen waarin volgens B. Hrouda eten werd gelegd en
sommige sierraden en schminkpotjes. Terracotta figurines in de vorm van een mens of dier
vormen een tweede groep van objecten die tot de tweede categorie behoren. Resten van dieren
(verbrand of niet verbrand) -volgens B. Hrouda geïnterpreteerd als ‘voedsel voor onderweg’
160
of resten van een brandoffer- vormen een derde aparte groep in deze categorie (Hrouda 1954,
p.182-188). De oudste graven (26 in totaal) dateren uit de Akkadische en Ur III periode. De
meeste graven (600 in totaal) dateren echter uit de Oud-, Midden- en Neo-Assyrische
periodes. 19 graven werden aan de Oud-Assyrische periode (1900-1500 v.Chr.)
toegeschreven. Uit de daaropvolgende tussenperiode werden 3 graven opgegraven. Van de
Midden-Assyrische periode (1500-1100 v.Chr.) zijn 133 graven bekend. Uit de tussenperiode,
die daarna volgde, werden ook 3 graven opgegraven. De meeste graven dateren uit de Laat-
Assyrische of Neo-Assyrische periode (1100-612 v.Chr.). In totaal werden 442 graven uit
deze periode opgegraven. Latere graven180 -58 in totaal- dateren van na de Assyrische tijd en
uit de Parthische tijd. Ook werden nog 3 graven uit de Arabische periode opgegraven. 397
graven konden niet gedateerd worden. A. Haller onderscheidde 18 verschillende types181 van
graven te Assur (Haller 1954, p.4). Het type graf kan men echter niet als een aanwijzing voor
de rijkdom of status van de overleden persoon beschouwen, aangezien sommige personen in
eenvoudige putgraven meer en rijkere grafgiften meekregen dan de doden in de kamergraven
(Haller 1954, p.3).
180 Aangezien de focus in dit onderzoek op de graven uit de periode tot en met de Neo-Assyrische tijd wordt gelegd, worden de jongste graven van Assur (de graven van na de Assyrische tijd en de graven die dateren uit de Parthische en de Arabische periode) verder niet behandeld. 181 De eenvoudigste graven, de gewone putgraven (“Erdgräber”) komen vooral voor tijdens de Akkadische en de Ur III periodes en de Neo-Assyrische periode (Haller 1954, p.4-16). Schervengraven (“Scherbengräber”), graven die werden gemaakt van scherven aardewerk, waren vooral tijdens de Neo-Assyrische periode belangrijk, maar werden ook aangetroffen tijdens de Midden-Assyrische periode (Haller 1954, p.4 en 17-32). Uit die tijd stammen ook de meeste tegelgraven (“Ziegelgraber”), dit zijn graven gemaakt uit leemtegels (Haller 1954, p.4 en 32-38). Graven konden ook geconstrueerd worden met behulp van grote potten uit aardewerk. Dit gebeurde vooral in de Midden- en Neo-Assyrische periode. A. Haller onderscheidt in deze categorie de potgraven (“Topfgräber”); de kapselgraven (“Kapselgräber”), waarbij het lichaam werd begraven in twee potten die met de openingen naar elkaar gericht waren; de begravingen onder een omgekeerde pot of de stolpgraven (“Stülpgräber”) en begravingen in kleinere potten en schalen of de urnengraven (“Urnengräber”) (Haller 1954, p.4 en 38-52). Ook de sarcofaaggraven (“Sarkophaggräber”) werden onderverdeeld in vier verschillende types. Ze komen in de Midden-Assyrische, maar vooral in de Neo-Assyrische periode voor. De korte sarcofagen met een vlakke bodem werden “Hockersarkophage” genoemd. De overige types sarcofagen zijn de trogvormige sarcofagen of trogsarcofagen (“Muldensarkophagen” of “Trogsarkophagen”), de tweedelige kuipsarcofagen (“Wannensarkophagen”) en de kuipsarcofagen uit één stuk (Haller 1954, p.4 en 53-84). In dezelfde periodes werden ook de composietgraven (“Kompositgräber”) gebruikt (Haller 1954, p.4 en 85-94). Te Assur werden ook kamergraven (“Grüfte”) gebouwd. In mindere mate werden rotskamergraven (“Felsgrüfte”), steenkamergraven (“Steingrüfte”) en leemtegelkamergraven (“Lehmziegelgrüfte”) gebruikt. Vooral kamergraven uit baksteen (“Backsteingrüfte”) uit de Midden- en Neo-Assyrische periodes werden opgegraven. A. Haller onderscheidde ook hier drie verschillende types baksteenkamergraven. De kamergraven hadden ofwel een “Kraggewölbe”, een “Radialschichtgewölbe” of een “Ringschichtgewölbe” (Haller 1954, p.4 en 95-169). De 6 koningsgraven van Assur waren grote kamergraven, veel groter in vergelijking met de kamergraven van de gewone inwoners van Assur. De graven van Shamsi Adad V (koningsgraf II), Asurbelkalas (koningsgraf III) en Assurnasirpals II (koningsgraf V) werden teruggevonden. Deze graven zijn te vergelijken met de koningsgraven van Ur van de eerste en tweede dynastie, maar zijn een maat te klein voor die van de derde dynastie. Spijtig genoeg werden ze zwaar geplunderd (Haller 1954, p.170-181).
161
5. Babylon
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Babylon (Fig.1: nr.10) ligt in centraal Mesopotamië, het huidige Irak, aan een zijrivier van de
Eufraat. In 1850 reeds deed A.H. Layard onderzoek te Babylon. In 1852 volgde er een
expeditie van F. Fresnel en J. Oppert. Twee jaar later voerden H.C. Rawlinson en G. Smith
een kleine opgraving op de site uit. In 1876 werden de opgravingen hervat door H. Rassam.
Grootschalige opgravingen kwamen er van 1899 tot 1914 onder leiding van R. Koldewey. Hij
werd geassisteerd door W. Andrae, F. Wetzel, O. Reuther en G. Buddensieg (Klengel-Brandt,
1997 p.252). H. Schmid voerde in de jaren ‘60 onderzoek uit rond de ziggurat. In 1974, 1977
en 1987-1989 werden er surveys en opgravingen uitgevoerd door het Iraqi-Italian Institute of
Archaeological Sciences onder leiding van G. Bergami (Bergami 1989, p.30).
Algemene beschrijving van de site
De oudste occupatiefasen konden maar hier en daar bereikt worden, aangezien de
grondwatertafel te hoog stond. Er werden maar enkele structuren teruggevonden van de Oud-
Babylonische periode, maar Babylon moet toen al een stad met een omwalling, poorten en
vele tempels geweest zijn. Ook de Kassietische periode is in Babylon slecht gekend. Uit deze
periode dateren alleen enkele woonhuizen en graven. Er werden vooral veel structuren uit de
Neo-Babylonische periode aangetroffen. Babylon was in die tijd een versterkte stad met een
stadsmuur van ongeveer 18 kilometer lang met daarin verschillende poorten, waaronder de
beroemde Ishtar poort. De omgeving van de tempel van Esagila vormde het centrum van de
stad en bevatte cultusruimten voor meerdere goden; onder andere Marduk, Ea en Nabu.
Verder was er ook het Etemenanki (de ziggurat). Ook ten tijde van de Achaemeniden, de
Seleuciden en de Parthen werd de site bewoond (Klengel-Brandt 1997, p.252-254).
De graven
Bij de opgravingen in het begin van de 20ste eeuw in de binnenstad van Babylon - de Merkes
genaamd door de lokale bevolking - werden meer dan 900 graven opgegraven. De graven
dateren van de Kassietische tot de Perzische periode. O. Reuther beschreef echter niet elk graf
in detail in zijn opgravingsverslag (Reuther 1926, p.158). In het verslag brengt hij een selectie
van 239 graven naar voren die vooral een goed overzicht geven van de gevonden types. O.
162
Reuther onderscheidde verschillende types van graven182. Van de 239 graven, die in detail
werden besproken in zijn opgravingsverslag van, zijn er 197 die kunnen gesitueerd worden
vanaf de Kassietische tot en met de Neo-Babylonische periode en die dus in dit onderzoek
kunnen geïncorporeerd worden.
6. Eridu
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Eridu (Fig.1: nr.1), het moderne Tell Abu Shahrein, ligt in het zuiden van Mesopotamië; het
huidige Irak; op circa 24 kilometer ten zuid/zuidwesten van Ur. Een kleinschalige opgraving
werd in opdracht van het British Museum reeds in 1854 ondernomen door J.E. Taylor. Ook in
1918 en in 1919 werden er door respectievelijk C. Thompson en H.R. Hall onderzoeken
uitgevoerd. Van 1946 tot 1949 werden onder leiding van S. F. Safar, S. M. Ali Mustafa en S.
Lloyd grootschalige opgravingen uitgevoerd (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.29-35).
Algemene beschrijving van de site
De site bestaat uit 7 heuvels die sporen vertonen van bewoning vanaf de Ubaid 1 tot het einde
van de Achaemenidische periode. De voornaamste occupatie tijdens de Ubaid periode vond
plaats op de hoofdheuvel. Deze heuvel is ongeveer 25 meter hoog en heeft afmetingen van
540 op 580 meter (Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.31). Uit deze periode dateert een
tempel, waarvan maar liefst 19 stratigrafische niveaus werden opgegraven. Er werden ook
enkele nederzettingsstructuren aangetroffen op de heuvel. Hiervan werden 14 fasen
blootgelegd. Ten zuidwesten van de nederzetting werd in de late Ubaid (Ubaid 4) een
begraafplaats aangelegd. Op de hoofdheuvel werd er na de Ubaid periode in de Uruk periode
een tempelcomplex gebouwd (Peasnall 2002, p.384). Op de noordelijke heuvel werd een
paleis uit de Vroeg Dynastische periode opgegraven. Binnen het tempelcomplex stond ook
een grote ziggurat uit de Ur III periode. De bouw van deze ziggurat werd aangevat door Ur-
182 De eenvoudigste waren de gewone putgraven (“Erdgräber”) en de leemgraven (“Lehmgräber”), dit waren putgraven waarvan de zijden met leem bestreken waren (Reuther 1926, p.162-169). De tegelgraven (“Ziegelgräber”) werden gemaakt van leemtegels (Reuther 1926, p.169-174). Te Babylon werden ook gewelfde grafkamers (“Wolbgrüfte”) aangetroffen (Reuther 1926, p.174-182). Schervengraven (“Scherbengräber”) en potgraven (“Topfgräber”) werden vooral tijdens de Kassietische periode in gebruik genomen (Reuther 1926, p.182-189). Er werden verder ook kruikgraven (“Kruggräber”), dubbele potgraven (“Doppeltopfgräber”), potgraven met een aardewerken deksel en potgraven met een houten deksel in Babylon opgegraven (Reuther 1926, p.189-203). De lijkkisten werden onderverdeeld in kisten uit aardewerk (“Irdene Kastensärge”), kuipvormige ovalen kisten (“Wannenförmige Ovalsärge”), potvormige ovalen kisten (“Topfförmige Ovalsärge”), korte kisten die één rechte en een gebogen zijde hadden of de korte kisten (“Hockersärge”) en lange trogkisten (“Lange Trogsärge”) (Reuther 1926, p.203-249).
163
Nammu (2112-2095 v.Chr.) en voltooid door zijn kleinzoon Amar Suen (2046-2038 v.Chr.)
(Danti & Zettler 1997, p.259).
De graven
Tijdens de vier maanden durende campagne in het seizoen van 1947-1948 werden 193 graven
van de begraafplaats ten zuidwesten van de nederzetting van Eridu opgegraven onder leiding
van S.F. Safar (Lloyd & Safar 1948, p.115). Het grafveld is gelijktijdig met de Ubaid tempel
VI en niveau VI-VII van de huizen te Eridu, die gedateerd worden in Ubaid 4 (Pariselle 1985,
p.2 en Peasnall 2002, p.384).183 Meestal waren de graven noordwest184 georiënteerd, hadden
ze een rechthoekige vorm en wanden uit “liben”185. Na de begraving werden deze tombes
meestal meteen opgevuld met aarde en afgedekt met een soort platform, gemaakt van
diezelfde liben tegels. Sommige graven werden nadien echter opnieuw opengemaakt om een
tweede persoon te begraven. Voor deze secundaire begraving werd een deel van de aarde uit
het graf genomen, een praktijk waarbij de beenderen van de eerste persoon meestal verstoord
werden of zelfs zomaar werden opzijgeschoven zodat er plaats was voor de tweede persoon.
Waarschijnlijk was deze tweede persoon de partner in kwestie, in sommige gevallen was het
een kind. Ook de begraving van een kind samen met twee volwassenen komt voor (Lloyd &
Safar 1948, p.117). Als grafgift werd in bijna elk graf aardewerk meegegeven. In enkele
gevallen werd stenen vaatwerk in de plaats van aardewerk meegegeven. Het aardewerk werd
aan de voeten van de overledene bijgezet; tenzij het om een secundaire begraving ging. Om
verwarring te vermijden werd bij een secundaire begraving het aardewerk bij het hoofd
geplaatst. Verder werden bijna geen persoonlijke voorwerpen aangetroffen; behalve soms
kralen afkomstig van kettingen en armbanden of misschien van de zoom van kledij (Lloyd &
Safar 1948, p.117-118). Volgens de opgravers zouden er naar schatting ongeveer 800 tot 1000
graven uit de Ubaid periode in het grafveld aanwezig zijn.186 Aangezien er maar 193 werden
opgegraven, kan gesteld worden dat maar één vijfde van de begraafplaats werd opgegraven
(Safar & Ali Mustafa & Lloyd 1981, p.123 en Pariselle 1985, p.2).
183 Alle graven dateren uit de Ubaid 4; enkel graf nr. 21 zou uit de Uruk kunnen periode dateren. Ook graf nr. 91 kan misschien iets later dan Ubaid 4 zijn (Pariselle 1985, p.2). 184 Van de 193 graven waren er 5 met een andere oriëntatie. Het gaat om graven 62, 91, 103, 148 en 169. 185 ‘Liben’ of ‘libn’, een soort zongedroogde leemtegels. 186 Door middel van sondages kon men vaststellen dat het grafveld zich nog verder uitstrekt zowel ten noordoosten als ten zuidoosten van de blootgelegde graven (Pariselle 1985, p.2).
164
7. Halawa
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Halawa (Fig.1: nr.28) bevindt zich in het huidige Noord-Syrië, aan de oostelijke oever van de
Eufraat. Bij een survey in de jaren ‘60 door M. van Loon werden sporen van een occupatie
van de site tijdens het derde millennium v.Chr. teruggevonden. De opgravingen te Halawa
startten in 1977 onder leiding van W. Orthmann van de Universiteit van Saarbrücken. In 1978
en 1979 werden campagnes ondernomen in samenwerking met de universiteit van
Kaiserslauteren. De aandacht werd vooral gevestigd op het grafveld dat in de buurt van de site
lag, aangezien de dorpsbewoners van Halawa er recent nog omvangrijke plunderingen hadden
uitgevoerd. Vanaf 1980 tot 1986 werd er opgegraven op de twee nederzettingen van Halawa
zelf (Orthmann 1981, p.1-3 en Orthmann 1989, p.7-8).
Algemene beschrijving van de site
De twee nederzettingen werden reeds bij een verkennende survey in 1974 vastgesteld. De
grootste nederzetting (Tell A) heeft een omvang van 350 bij 450 meter. Bij de kleinste (Tell
B) is dit 140 bij 100 meter. In de omgeving rond de nederzettingen strekken zich grafvelden
uit over een gebied van 2 op 1,5 kilometer (Orthmann 1981, p.1-3 & Orthmann 1989, p.8-10).
Te Tell Halawa A vond men structuren uit de Vroege en Midden Bronstijd terug. De oudste
structuren, waaronder een grote kamer die in kwadrant T werd aangetroffen, dateren uit de
Vroege Bronstijd II of III (Orthmann 1981, p.36-37). In kwadrant Q werden 20 woonhuizen
uit de Vroege Bronstijd IV opgegraven. Ook in kwadranten R, T, L en M werd deze fase
aangetroffen. Er was in die tijd ook een stadsmuur met stadspoort (Orthmann 1989, p.35-45
en 57-63). In kwadrant Q werd ook de vroege Midden Bronstijd I aangetroffen. Ongeveer 80
kleine woonhuizen uit deze periode werden er opgegraven (Orthmann 1989, p.27-29). Twee
huizen in kwadrant Q werden aan de hand van bijhorende ceramiek in de late Midden
Bronstijd I (rond 1800 v.Chr.) gedateerd (Orthmann 1989, p.20). Te Tell Halawa B konden
twee hoofdbouwperioden onderscheiden worden, die men telkens nog kon onderverdelen in
verschillende fasen (Orthmann 1989, p.9). De oudste structuren werden op een maagdelijke
bodem gebouwd. Deze structuren dateren van na de Uruk periode. Er was toen ook een
versterkingsmuur. Een brand verwoestte deze oudste structuren. De jongste bouwperiode op
deze heuvel kon ingedeeld worden in Fase 2 - waarin structuren werden gevonden die door de
opgraver “tempels” genoemd werden – en in Fase 1. In deze laatste fase vond men artefacten
en gebouwen uit het Vroeg-Dynastisch I of II terug (Orthmann 1989, p.85-109).
165
De graven
Spijtig genoeg werden niet alle opgemerkte graven - meer dan 75 in totaal - in detail
behandeld in het opgravingsverslag. Dit komt grotendeels door het feit dat vele graven zwaar
geplunderd waren door de plaatselijke bevolking in de jaren ‘70, zoals dat ook in Tawi
gebeurde. Van de meer dan 75 aangetroffen graven uit de Vroege Bronstijd III-IV konden er
nog 32 in detail beschreven worden. Zij vertegenwoordigen de ongeplunderde of de minst
geplunderde graven (Janssen 2002, p.234).
8. Isin
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Isin (Fig.1: nr.6), het moderne Isan al-Bahriyat, ligt in het zuiden van Mesopotamië, het
huidige Irak. Een eerste korte opgraving werd er uitgevoerd door A.T. Clay en S. Langdon in
1924. Van 1973 tot 1989 groef een Duits team elf seizoenen lang te Isin onder leiding van B.
Hrouda (Hrouda 1997, p.186).
Algemene beschrijving van de site
De oudste objecten die te Isin werden gevonden, dateren uit het 4de millennium v.Chr., de
Ubaid periode. De belangrijkste structuur die te Isin werd gevonden, is de tempel voor Gula,
de belangrijkste godheid van Isin. De bouw van deze tempel werd waarschijnlijk aangevat in
de Vroeg Dynastische periode, rond 2700 v.Chr. Nog uit dit 3de millennium v.Chr. werden
resten van bewoning ten zuiden van de tempel opgegraven. Er werden ook sporen uit de
Akkadische periode teruggevonden. Maar de stad werd vooral belangrijk als hoofdplaats ten
tijde van de Eerste Dynastie van Isin. De eerste koning van deze dynastie, Ishbi-Erra, was
volgens de bijbel een Amoriet. Ishme-Dagan bouwde een muur of temenos rond de Gula-
tempel. Uit de Oud-Babylonische periode werden mooie terracotta reliëfs gevonden. In de
Kassietische periode werd de muur rond de tempel, die toen veel werd gebruikt, herbouwd.
Een groot gebouw in de zuidwestelijke sector van de site, waarschijnlijk een paleis, stamt ook
uit deze periode. Er werden ook twee grote gebouwen uit deze periode ten westen van de
Gula-tempel opgegraven. De Arameeërs stichtten de Tweede Dynastie van Isin. Isin was toen
echter niet meer de hoofdplaats van het rijk. Deze status was weggelegd voor Babylon. Op de
site werden nog sporen van de Neo-Babylonische tijd teruggevonden (Hrouda 1997, p.186-
187).
166
De graven
152 graven werden besproken in de 4 volumes van B. Hrouda over de opgravingen te Isin
(Hrouda 1977, 1981, 1987 en 1992), maar dit gebeurde niet altijd even gedetailleerd. Soms
werden de graven gewoon vermeld zonder enige bijkomende uitleg. 46 graven dateren uit de
Islamitische periode.187 Met deze graven wordt in dit onderzoek geen rekening gehouden. De
overige graven dateren van de Vroeg-Dynastische periode tot de Laat-Babylonische periode.
Er werd 1 graf188 uit de Vroeg Dynastisch II periode teruggevonden; 5 graven189 dateren uit
de Akkadische periode; 26 graven190 werden in de Oud-Babylonische periode gedateerd; 7
graven191 werden “later dan de Oud-Babylonische periode” (in de tweede helft van het tweede
millennium v.Chr.) gedateerd; 1 graf192 werd als Kassietisch omschreven. Er werden 6
graven193 uit de Tweede dynastie van Isin opgegraven en 11 andere graven194, die iets later
gedateerd werden in het eerste kwart van het eerste millennium v.Chr. De meerderheid van de
graven - 28 in totaal195- stamt uit de Neo-Babylonische periode. 11 graven196 dateren uit de 7de
eeuw v.Chr. en 4 graven197 werden in de Laat-Babylonische periode (eind 7de - midden 6de
eeuw v.Chr.) gedateerd. Slechts 6 graven konden niet worden gedateerd.
9. Khafajah
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Khafajah (Fig.1: nr.12) is gelegen in het huidige Irak, aan de linkeroever van de Diyala
rivier. De site ligt ongeveer 24 kilometer ten noorden van de plaats waar de Diyala met de
Tigris samenvloeit (Delougaz 1940, p.3). De opgravingen gebeurden van 1930 tot 1938 en
stonden onder leiding van P. Delougaz, C. Preusser en E.A. Speiser. Ook in 1950 werd er nog
aan onderzoek gedaan op de site. De belangrijkste occupatie te Khafajah geschiedde in de
Vroeg Dynastische periode (Hansen 1997a, p.288).
187 Graf nr. 108, 110, 118, 122-136, 138-154, 158-171, en twee graven zonder nummer. 188 Graf nr. 157. 189 Graf nr. 30, 31, 42, 43, 47. 190 Graf nr. 34, 41, 60-62, 109, 111, 113, 115-117, 120, 121, 127-131, 142, 155, 156, 176, 177, 0b, 0c, 0d, en kamergraf nr.1. 191 Graf nr. 51, 52, 53a, 55, 55a, 77, 88. 192 Graf nr. 114. 193 Graf nr. 79, 80, 89-92. 194 Graf nr. 48, 65, 68, 73, 74, 78, 82-85, 92a, 119. 195 Graf nr. 27-29, 34, 34C, 35, 36, 38, 40, 43a, 45, 49, 50, 53, 54, 56-59, 67, 86, 87, 106, 107, 112, 0a. 196 Graf nr. 43b, 63, 64, 66, 69-72. 197 Graf nr. 44, 44a, 75, 76.
167
Algemene beschrijving van de site
De site bestaat uit een aantal heuvels die elk circa 4 tot 6 meter boven de omgevende vlakten
uitsteken. De 4 belangrijkste heuvels werden van A tot D genummerd. De oudste bewoning te
Khafajah werd aangetroffen op heuvel A en dateert uit de Uruk periode, gevolgd door een
occupatiefase uit de Djemdet Nasr periode. Op diezelfde heuvel werden voorts de
belangrijkste structuren uit de Vroeg Dynastische periode gevonden. Naast de Sin tempel, de
Ovale tempel, de Nintu tempel en nog een andere kleine tempel, werd er ook een zone met
woonhuizen en graven aangetroffen. De Sin tempel heeft zijn oorsprong in de Djemdet Nasr
periode, maar bleef gedurende het Vroeg Dynastisch I, II en III in gebruik. Er werden ook
funderingen van een groot complex uit de Akkadische periode aangetroffen op heuvel A
(Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.1 en Hansen 1997a, p.288). Op heuvel D werden
structuren uit de Isin-Larsa periode en de Neo-Babylonische periode gevonden. Structuren uit
deze laatste periode werden ook op heuvels B en C aangetroffen (Hansen 1997a, p.288).
De graven
De meeste graven te Khafajah werden onder de vloerniveaus van woonhuizen aangetroffen.
Er werden 167 graven gevonden.198 Meestal waren het eenvoudige putgraven. Soms werd er
ook een verstevigende structuur uit plano-convexe tegels gebouwd (Delougaz & Hill & Lloyd
1967, p.58). Bij geen enkel graf werd in het opgravingsverslag het geslacht van de overledene
bepaald. De graven werden in het Vroeg Dynastisch gedateerd, met uitzondering van 11
graven die ouder zouden zijn.199 De verschillende huisniveaus, waarin de graven uit de Vroeg
Dynastische periode zich bevonden, werden telkens aangeduid.200 Deze niveaus zijn
successief, met als oudste niveau 12 en als jongste niveau 1. Aardewerk is de meest
voorkomende grafgift in de graven. Het is opvallend dat er in ongeveer 47 % van de graven
meestal 1 tot 5 stuks aardewerk werd gevonden. Dit is voornamelijk kenmerkend voor het
niveau ouder dan 12; en niveaus 12, 11 en 10. In ongeveer 30% van de graven werden enorm
veel potten meegegeven. In deze gevallen werden er gemiddeld 20 stuks aardewerk
meegegeven, maar de aantallen kunnen wel oplopen tot 59 stuks. Vanaf niveau 11 werden dit
soort graven aangetroffen. Bij de overige 23 % van de graven werd er geen aardewerk
198 De graven kregen de nummers 1 tot 168. Er is geen graf nr. 12 en graf nr. 88. Er is wel een 119A en 119B (Delougaz, Hill & Lloyd 1967, p.134-142). 199 De graven met nrs. 1-11 zijn ouder dan Vroeg Dynastisch. 200 Niveau 12: graf nr. 13-27, niveau 11: graf nr. 28-53, niveau 10: graf nr. 54-67, niveau 9: graf nr. 68-76, niveau 8: graf nr. 77-82, niveau 7: graf nr. 83-85, niveau 6: graf nr. 86-94, niveau 5: graf nr. 96-107, niveau 4: graf nr. 108-116 en 119A en 119B, niveau 3: graf nr. 120-142, niveau 2: graf nr. 143-144 en 147-149, 155, 163-165, 167 en 168, niveau 1: graf nr.150. Bij de overige graven kon het huisniveau niet bepaald worden (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.4-21).
168
meegegeven. Bij twee derden van deze graven werd er zelfs geen enkele grafgift meegegeven
aan de overledene. Natuurlijk werd niet enkel aardewerk aangetroffen in de graven.
Persoonlijke ornamenten zoals kralen, spelden, amuletten en zegels werden vaak
teruggevonden, maar ook stenen en metalen vaatwerk, toiletartikelen en metalen werktuigen
of wapens werden meegegeven aan de overledenen.
10. Kheit Qasim
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Kheit Qasim (Fig.1: nr.14) ligt in het oosten van Irak, in het Hamrin Bassin. In de buurt van
de site liep vroeger een waterloop; wat de bewoning op die plaats verklaart. Een Frans team
onder leiding van J.D. Forest voerde er 4 opgravingscampagnes uit van 1978 tot 1980 in het
kader van het reddingsproject van dit bekken (Forest 1984b, p.107).
Algemene beschrijving van de site
De oudste sporen van menselijke activiteit te Kheit Qasim dateren uit de Halaf periode. Er
werden enkele scherven uit deze periode op de site teruggevonden (Forest 1984 p.121). Te
Kheit Qasim werd echter vooral een Ubaid nederzetting aangetroffen; Kheit Qasim III
genaamd. Twee grote gebouwen uit de vroege Ubaid periode werden hier zorgvuldig
opgegraven. De gebouwen werden opgetrokken uit leemtegels. Ook werd in heel geringe
mate aardewerk aangetroffen uit de late Ubaid periode (Forest 1984 p.119-121). Er werd door
de opgravers echter vooral gefocust op de begraafplaats uit de Vroeg Dynastisch I periode;
Kheit Qasim I (Forest 1984b, p.107). Ongeveer 150 meter ten westen en zuidwesten van de
begraafplaats werden ook een nederzetting en een fort (Tell Abu Qassem) uit deze periode
aangetroffen. Deze plaats kreeg de naam Kheit Qasim II. Aangezien de nederzetting zeer
slecht bewaard bleek werd ervoor gekozen hier niet intensief op te graven. Tell Abu Qassem
werd wel grondig onderzocht (Forest 1984a, p.86 en Forest 1984b, p.107).
De graven
Er werden ongeveer 120 graven opgegraven te Kheit Qasim (Pollock 1999, p.207). De meeste
graven waren rechthoekig en opgebouwd uit leemtegels, maar de structuren bevonden zich
volgens J.-D. Forest in een betreurenswaardige staat (Forest 1983, p.134). De graven werden
niet opgevuld na de begraving. Waarschijnlijk waren er twee types van afdekking: een lichte
platte bedekking en een zware gewelfde. Veelal werden ze O-W georiënteerd (Forest 1984b,
p.108). Drie graven springen er uit omwille van hun structuur. Deze graven werden immers
169
ingedeeld in verschillende kamers. Als grafgift werd voornamelijk aardewerk meegegeven,
maar ook kralen, hangers, koperen wapens of werktuigen; en soms werden ook stenen
vaatwerk, manden en cylinderzegels aangetroffen in de graven. Zowel in het graf, tussen de
tegels van het graf als buiten het graf zelf werden dergelijke grafgiften, waaronder ook
dierlijke resten, aangetroffen (Forest 1984b, p.110-112). Volgens de opgravers presenteert dit
grafveld een vrij uniform geheel, aangezien de begraafplaats waarschijnlijk niet zo lang in
gebruik was, en is het vergelijkbaar met het Vroeg Dynastisch I grafveld te Ahmed al-Hattu
(Forest 1984b, p.112-113). Er werden zowel enkelvoudige graven als graven met daarin
meerdere begravingen aangetroffen. De enkelvoudige graven zouden vroeger zijn en een
bepaalde hiërarchie vertonen. Deze hiërarchie manifesteert zich in het al dan niet aanwezig
zijn van ‘bankjes’ bij het graf en de plaats en grootte van de graven (kleinere tombes werden
achter grotere gebouwd). Ook de kwantiteit en kwaliteit van de grafgiften kan aan deze
hiërarchie worden gelinkt volgens de opgravers. Hoe groter de tombe, hoe meer kans ook om
grafgiften buiten het graf aan te treffen (Forest 1984b, p.112-113). Deze grafgiften buiten het
graf wijzen volgens Forest op een grafritueel waaraan door meerdere mensen werd
deelgenomen (Forest 1984a, p.86). Forest vermeld bij dit type grafgiften ook beenderen van
dieren (Forest 1979, p.499). Deze dierlijke resten, die tussen aardewerk werden aangetroffen,
worden beschouwd als de resten van een banket. Dit banket kan volgens Forest enkel bij de
begrafenis gebeurd zijn, aangezien deze resten soms ook in de tombes werden aangetroffen.
Hij vergelijkt het aantal stukken aardewerk in een graf ook met de vooraanstaande rol van de
overledene in de maatschappij: hoe meer aardewerk de overledene mee kreeg, hoe
belangrijker zijn sociale positie moet zijn geweest (Forest 1983, p.136). Vermoedelijk werden
mensen met een lagere sociale status in het oostelijk gedeelte van de begraafplaats, weg van
het nabijgelegen fort, begraven (Forest 1984b, p.113). De latere graven zijn eenvoudiger en
worden geïnterpreteerd als graven van mensen met een lagere sociale status, maar ook hier
zijn kleine verschillen in hiërarchie - die tot uiting komt in de plaatsing van de graven -
merkbaar (Forest 1984a, p.87). Vooral deze graven zijn gelijktijdig met de graven van Ahmed
al-Hattu (Forest 1984a, p.88). Van de 120 graven (Pollock 1999, p. 207) van Kheit Qasim,
werden een 15-tal graven, die later dan de Vroeg-Dynastische periode werden gedateerd,
beschreven door P. Fiorina. 3 graven dateren uit de Isin II- tijd, 11 graven uit de Isin-Larsa
periode en 1 graf uit de Ur III periode. In 2 graven uit de Isin-Larsa periode werden dierlijke
resten aangetroffen (Fiorina 2007, p.151-156).
170
11. Kish
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Kish (Fig.1: nr.9) ligt op Irakees grondgebied, in Zuid-Mesopotamië, tussen Eufraat en
Tigris. De eerste opgravingen werden reeds in 1852 uitgevoerd door F. Fresnel en J. Oppert.
Een grootschalige expeditie onder leiding van H. de Genouillac volgde in 1912. Tussen 1922
en 1933 werden 11 campagnes onder leiding van S. Langdon, E. Mackay en L. Watelin
uitgevoerd. In 1989 werkte een Japans opgravingsteam onder leiding van H. Fuji te Kish. Er
kwam een einde aan de opgravingen door het begin van de Golfoorlog (Hansen 1997b,
p.298).
Algemene beschrijving van de site
De site Kish bestaat uit verschillende heuvels. De belangrijkste zijn Tell Uhaimir (het oude
Kish) en Tell Ingharra (het oude Hursagkalama). Al vanaf de Ubaid periode werd Kish
waarschijnlijk bewoond. Uit deze periode en ook uit de daaropvolgende Uruk periode werden
scherven teruggevonden. Te Tell Inghara werden in de Y-sounding sporen van occupatie uit
de Djemdet Nasr periode aangetroffen. Ook uit het Vroeg Dynastisch I werden op deze heuvel
sporen van bewoning aangetroffen. Er werden woonstructuren uit plano-convexe tegels
opgegraven. Op de tell werden ook graven gevonden die dateren vanaf het Vroeg Dynastisch I
tot het Vroeg Dynastisch III. Ook twee ziggurats te Tell Ingharra dateren uit het Vroeg
Dyanstisch III. Op Mound A werden eveneens structuren uit deze periode aangetroffen. Het
betreft het Paleis. Over de datering van dit Paleis werd reeds veel gediscussieerd201. Het
gebouw moet waarschijnlijk in het Vroeg Dynastisch II of III gedateerd worden. In de ruïnes
van dit paleis werden in het Vroeg Dyanstisch III graven aangelegd. Dit is het zogenaamde “A
Cemetery”. Ten tijde van het Paleis bevond zich te Area P nog een monumentaal gebouw; het
zogenaamde Plano-Convex-Building. Ook in de Akkadische, Oud-Babylonische en
Kassietische periodes bleef Kish bewoond. Te Tell Uhaimir werden resten van een Oud-
Babylonische ziggurat gevonden. Het gebouw bleef in gebruik tot de Neo-Babylonische
periode. In de Neo-Babylonische periode werd te Tell Inghara aan de bouw van een dubbele
tempel begonnen. Ook in de Achaemenidische periode werd Kish bewoond. Er werden
eveneens resten van woonstructuren uit de tijd van de Parthen en Sassanieden aangetroffen op
de site (Moorey 1976, p.65-66 en Hansen 1997b, p.298-300). 201 Voor een uitgebreide bespreking van de datering (aan de hand van aardewerk) van zowel het Paleis als de graven (het “A Cemetery”), zie: Whelan E. 1978, Dating the A Cemetery at Kish: A Reconsideration, Journal of Field Archaeology, Vol.5, No.1, pp.79-96.
171
De graven
Te Tell Ingharra werd een nederzetting met daaraan geassocieerde graven uit de Vroeg
Dynastische periode opgegraven. Waarschijnlijk werden de graven vanaf het woonniveau in
de huizen gegraven. Er werden in de Y-Sounding in totaal 138 graven opgegraven. Volgens
Moorey kunnen de graven in The Early House Stratum worden gedateerd van het late Vroeg
Dynastisch I tot in het Vroeg Dynastisch II. Algaze daarentegen, ziet geen reden tot een
datering van de graven tot in het Vroeg Dynastisch II. Zowel de teruggevonden types
aardewerk als de constructie van de graven (meestal rechthoekige tombes in plano-convexe
tegels) wijzen op een datering in het late Vroeg Dynastisch I (Algaze 1983, p.135-148). Er
werden ook verscheidene wagengraven aangetroffen te Kish. Watelin publiceerde er drie,
maar volgens Algaze zouden er tijdens de opgravingen meer van deze graven gevonden
geweest zijn. Ze werden echter niet geregistreerd of opgemerkt als dusdanig. In totaal werden
waarschijnlijk 6 wagengraven opgegraven (Algaze 1983, p.149). De drie geregistreerde
wagengraven kunnen volgens Algaze ook worden gedateerd in het late Vroeg Dynastisch I
(Algaze 1983, p.150-153). De wagengraven onderscheiden zich enkel van de rest van de
graven door de aanwezigheid van een wagen. Ze overtreffen de andere graven niet in rijkdom
en hoeveelheid qua grafgiften zoals dit bijvoorbeeld wel het geval is bij de wagengraven te Ur
(Moorey 1978, p.105-106). De wagengraven van Kish werden echter vaak vergeleken met die
van Ur en werden daarom soms in het Vroeg Dynastisch III gedateerd. Ook werden deze
graven door verscheidene auteurs in het Vroeg Dynastisch II gedateerd. Als parallel worden
de wagengraven van Susa in dit geval vaak aangehaald (Algaze 1983, p.150-153). De
opgravingen te Kish gingen echter niet gepaard met gedetailleerde publicaties. De precieze
toestand van de graven (ook de wagengraven) werd niet altijd even zorgvuldig gepubliceerd,
wat een juiste interpretatie mogelijk in de weg staat. Of zoals Moorey in “Kish Excavations”
(1978) stelt: “In every case in the Y sounding the cart-burials were so ill-recorded as to
remain forever matter for debate” (Moorey 1978, p. 103). In het zogenaamde “A Cemetery”
te Kish werden 150 graven uit de Vroeg Dynastisch III periode opgegraven (Moorey 1981,
p.447 en Hansen 1997b, p.299). De graven werden in de ruïnes van een paleis aangelegd.
Catherine Breniquet wees erop dat in het opgravingsverslag van Ernest Mackay veel lacunes
aanwezig waren (Breniquet 1984, p.19). Waarschijnlijk representeren de 150 graven maar een
gedeelte van het werkelijke aantal aanwezige graven. Van de 150 graven werd bijna de helft
bovendien verstoord teruggevonden (Whelan 1978, p.83). De meeste graven waren simpele
putgraven waarin één persoon werd begraven. In bijna alle graven werd aardewerk
meegegeven. In de helft van de graven werden ook parels, pinnen, schelpen, juwelen,
172
cylinderzegels en wapens/werktuigen aangetroffen. In enkele graven kwamen ook metalen
vaatwerk, toiletartikelen, stenen vaatwerk of objecten uit struisvogelei voor (Breniquet 1984,
p.22-23). Nog 4 graven in het A Cemetery kunnen in het eerste millennium v.Chr. gedateerd
worden (Moorey 1970, p. 105-125 en Moorey 1978, p.62).
12. Mari
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Mari (Fig.1: nr.17), het moderne Tell Hariri, ligt aan de rechteroever van de Eufraat. Deze
Mesopotamische koninklijke stad is gelegen op het huidige Syrische grondgebied. Nadat
boeren toevallig een beeld naar boven groeven werd de plaats verder onderzocht. In 1933
vond A. Parrot voldoende bewijs dat hier de stad Mari lag, een stad die vermeld was in de
Sumerische koningslijsten als zetel van de tiende dynastie. A. Parrot groef er op van 1934 tot
1938 en na een onderbreking door de Tweede Wereld Oorlog ook van 1951 tot 1954 en van
1961 tot 1974. Het werk werd verder gezet door J.-C. Margueron vanaf 1979. Gedurende 10
campagnes werkte hij er niet alleen in de stad, maar bestudeerde hij ook de omgeving.
(Margueron 1997, p.413).
Algemene beschrijving van de site
De eerste stad te Mari moet waarschijnlijk in het Vroeg Dynastisch I gesitueerd worden. Veel
is niet geweten over deze fase, aangezien deze maar in twee peilingen werd bereikt. Het enige
dat kan gezegd worden over Mari in deze fase is dat de stad cirkelvormig was, met een
diameter van 1900 meter en met een dijk errond. Een kanaal verbond Mari met de Eufraat. In
het Vroeg Dynastisch III was Mari een bloeiende stad. Uit deze periode werden vele huizen
opgegraven, in sommige huizen werden tabletten aangetroffen. Enkele huizen stonden rond
een soort marktplein. Maar uit deze tijd dateren ook de tempels van Ishtar, Ninni-Zaza en
Ishtarat en het paleis. Gedurende de Akkadische periode ging de stad wat in verval, maar naar
het einde toe begon er een nieuw hoofdstuk te Mari. De nieuwe dynastie van de Shakkanakku
kwam aan de macht, vandaar de verwijzing naar deze periode als de Shakkanakku tijd, die
gelijktijdig met de derde dynastie van Ur regeerde. De gebouwen uit de Vroeg Dynastische
periode werden grotendeels vervangen door nieuwe bouwwerken. Er werden onder andere
nieuwe paleizen gebouwd op de ruïnes van het vorige en naast de plek waar de tempels
stonden. In het midden van het heilige gedeelte van de stad werd naast de tempel van de
leeuwen een hoog platform gebouwd. In het begin van het tweede millennium v.Chr. werd
173
Mari ingenomen door de Amorieten. Uit deze tijd werden vele tabletten ontdekt in het paleis.
De val van Mari, zoals vermeld in de geschreven bronnen, kwam toen Hammurabi in 1760
v.Chr. de stad innam en de belangrijke gebouwen platbrandde. Maar sporen van latere
structuren bewijzen dat de stad niet zomaar verdween. Nog uit de Midden Assyrische periode
werden een bescheiden structuur en enkele graven opgegraven. Waarschijnlijk werd de stad
ook nog bewoond ten tijde van de Seleuciden en de Parthen, waarvan ook nog vele graven
werden opgegraven (Margueron 1997, p.413-416).
De graven
Te Mari werden in totaal meer dan 1000 graven ontdekt door A. Parrot en later J.-C.
Margueron. De oudste dateren uit de Oude Bronstijd, de recentste graven behoren tot de
recente Islamitische tijd. Een uitgebreide publicatie van de graven werd ondernomen door M.
Jean-Marie (1999). Er kunnen te Mari 5 verschillende types van begraving onderscheiden
worden. De eenvoudigste graven zijn de gewone putgraven. De doden werden ook begraven
in potgraven of dubbele potgraven. Graven konden ook geconstrueerd worden uit stenen
blokken of leemtegels. De doden van Mari werden ook in sarcofagen begraven. In de Oude
Bronstijd werden vooral put- en potgraven gebruikt, in de Midden Bronstijd ging de voorkeur
uit naar potgraven. In de Recente Bronstijd, voornamelijk tijdens de Midden-Assyrische
periode, werden dubbele potgraven gebruikt. In de Hellenistische periodes werden potten en
sarcofagen gebruikt. Daarna nam vooral het gebruik van putgraven duidelijk af. Potgraven,
dubbele potgraven en sarcofagen bleven wel in gebruik (Jean-Marie 1997, p.693-694). Uit de
Oude Bronstijd werden in totaal 244 graven opgegraven. 44 daarvan dateren uit de periode
van de Archaische Dynastie, 200 uit de tijd van Shakkanakku. Uit de Midden Bronstijd I
werden 67 graven opgegraven en uit de Midden Bronstijd III 74. 386 graven werden in de
Midden Assyrische periode gedateerd (Jean-Marie 1997, p.697 en Jean-Marie 1999, p.75).
13. Nimrud
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Nimrud (Fig.1: nr.19), ook wel Kalhu genaamd, ligt in Noord-Irak, aan de Oostelijke oever
van de Tigris. G.P. Badger ondernam in 1844 de eerste opgraving te Nimrud. Nadien groef
A.H. Layard er van 1845 tot 1847 en van 1849 tot 1851 op in de veronderstelling dat het
Niniveh was. In 1853 wees H.C. Rawlinson op het feit dat dit de site Kalhu was. In 1854 en
1855 voerde K. Loftus opgravingen uit te Nimrud. Van 1877 tot 1879 werd er opgegraven
174
door H. Rassam. Jarenlang lagen de werken te Nimrud stil tot M.E.L. Mallowan ze in 1949
hervatte. Van 1958 tot 1963 stonden de opgravingen onder leiding van David Oates. Van
1974 tot 1976 werkte een Pools team onder leiding van J. Meuszynski op de site. Van 1987
tot 1989 werden er opgravingen uitgevoerd door een Italiaans team onder leiding van P.
Fiorina. In 1989 keerden de Britten terug. De opgravingen werden geleid door J. Curtis en D.
Collon. Tussen 1988 en 1990 werd er ook opgegraven door M. Mahmud. Hij ontdekte de rijke
tombes van Assyrische koninginnen in het zuidelijk gedeelte van het Noord-West Paleis
(Curtis 1997, p.141-144).
Algemene beschrijving van de site
De site is meer dan 360 hectare groot en werd vanaf de Halaf periode bewoond. Scherven uit
deze periode en uit de Ubaid periode werden aan de oppervlakte gevonden. Ook werd er
Ninivite V aardewerk aangetroffen op de site. Uit de Midden-Assyrische periode werden een
gebouw op de citadel en enkele woonhuizen opgegraven. Shalmaneser I (1273-1244 v.Chr.
voerde in deze periode bouwwerken uit te Nimrud (Curtis 1997, p.141-144). In de Neo-
Assyrische periode, onder de regering van Ashurnasirpal II (883-859 v.Chr.) werd Nimrud de
hoofdstad van het rijk. Ashurnasirpal II startte te Nimrud een groots bouwprogramma. Hij liet
er onder andere een enorme stadsmuur bouwen. Het Paleis van Ashurnasirpal (Het Noord-
West Paleis) met z’n monumentale ingangspoort werd door Layard voor het eerst opgegraven.
De opvolgers van Ashurnasirpall II -Shalmaneser III, Adad-Nirari III en Tiglath-Pileser III-
zetten de bouwwerken voort. Shalmaneser III bouwde het zogenaamde Fort Shalmaneser. Bij
de opgravingen werden hier talrijke ivoren aangetroffen. Ten tijde van Sargon (721-705
v.Chr.) verloor Nimrud haar status als hoofdstad van het rijk. Die eer viel vanaf dan te beurt
aan Khorsabad. Maar Nimrud bleef ook nadien nog een bloeiend centrum en een belangrijke
provinciehoofdstad. Esarhaddon (680-669 v.Chr.) voerde er nog bouwwerken uit. Tussen 614
v.Chr. en 612 v.Chr werd de stad verwoest door de Meden. Deze verwoestingen werden
geattesteerd in het archeologische bestand. Van occupatie nadien werden slechts enkele
aanwijzingen gevonden. Waarschijnlijk was de site nog bewoond in de Achaemenidische
periode. Uit de Hellenistische periode werden dan wel duidelijke aanwijzingen voor occupatie
ontdekt. Ook tijdens de Parthische en de Sassanidische periode werd Nimrud waarschijnlijk
bewoond (Curtis 1997, p.141-144).
De graven
175
Slechts enkele graven werden te Nimrud opgegraven. M.E.L. Mallowan ontdekte 2 graven
onder de vloer van kamer DD van het Noord-West paleis. De graven werden eind 8ste - begin
7de eeuw v.Chr. gedateerd (Mallowan 1966, p.114-115 en Oates & Oates 2001, p.78-79). Ook
werden enkele graven uit die periode onder de vloeren van kleine huisjes ontdekt (Mallowan
1954, p.70 en Oates & Oates 2001, p.140). Er werd ook een massagraf van rond 612 v.Chr.
ontdekt en binnen de contouren van het 5D paleis van Adad-nerari III werden ook graven van
Neo-Babylonische of Achaemenidische datum ontdekt (Oates & Oates 2001, p.140-141 en
193). De meest tot de verbeelding sprekende graven waren echter de drie graven van
Assyrische koninginnen die bij opgravingen van 1988 tot 1990 door Muzahim Mahmud
werden ontdekt in het Noord-West Paleis. Het zijn de graven van onder andere Koningin Jaba
en Koningin Atalia (grafkamer II) en Mullissu-mukannisar-Ninua (grafkamer III), koningin
tijdens de regeerperiode van Assurnasirpal II en zijn zoon Salmanassar III. In de drie graven
werden vele objecten uit kostbare materialen aangetroffen, maar geen dierlijke resten
(Damerji 1999, p.3-12).
14. Nippur
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Nippur (Fig.1: nr.7), het moderne Nuffar, ligt in het centrum van Zuid-Mesopotamië (Irak).
De eerste die Nuffar als het oude Nippur identificeerde was J. Oppert. In 1851 groef A.H.
Layard er ongeveer twee weken op. Uitgebreidere opgravingen werden van 1888 tot 1900
door de Universiteit van Pennsylvania uitgevoerd onder leiding van J. Punnett en H.V.
Hilprecht. In 1948 werden de opgravingen te Nippur hernomen door de Universiteit van
Pennsylvania en de Universiteit van Chicago samen. Onder leiding van D.E. McCown werden
onder andere opgravingen uitgevoerd rond de ziggurat en in “sounding TA” en “sounding
TB”. Vanaf 1964 stonden de opgravingen gedurende twee seizoenen onder leiding van J.
Knudstad. In 1973 werden de werken hervat onder leiding van M. Gibson. Er werd vanaf dan
in enkele belangrijke delen van de site gegraven: Area WA tot WG (Zettler 1997, p.148-150).
Algemene beschrijving van de site
De Tell waar de site zich bevindt ligt circa 20 meter boven de omgevende oppervlakte en
heeft een diameter van meer dan 1,5 kilometer in noordoost-zuidwestelijke richting. In het
zuidelijk gedeelte van Nippur werden talrijke tabletten gevonden; vandaar de naam “Tablet
Hill” of ook “Scribal Quarter”. Het noordelijk gedeelte van Nippur wordt het “Religious
176
Quarter” genoemd. Al in het 6de millennium v.Chr. werd Nippur bewoond. Er werden immers
scherven uit de Ubaid periode gevonden te Nippur; meerbepaald uit de Hajji Muhhamad fase
of Ubaid 2 (Zettler 1997, p.148-150). Ook in de Uruk periode werd de site waarschijnlijk
bewoond. Er werd eveneens aardewerk uit deze en uit de Jemdet Nasr periode aangetroffen
bij de Innana tempel. Maar het moet gezegd worden dat het plan van de Ubaid- en Uruk-
bewoning vrij speculatief is. Er werden ook sporen van occupatie uit de Vroeg Dynastische en
Akkadische periodes aangetroffen te Nippur. Uit deze periodes dateert de zogenaamde “North
Temple”. Er werden tevens structuren aangetroffen uit de Ur III, de Isin-Larsa en de Oud-
Babylonische periode. Na een periode van ongeveer 300 jaar waarin de site blijkbaar verlaten
was, werd deze in de Kassietische periode (in de 14de en 13de eeuw v.Chr.) weer in gebruik
genomen. Er werd toen onder andere een tempel voor Innana gebouwd. Ook uit de Neo-
Babylonische, de Achaemenidische, de Seleucidische en de Parthische periode werden sporen
van bewoning op de site teruggevonden (Gibson 1992, p.33-50 en Zettler 1997, p.148-150).
De graven
In de publicaties omtrent Nippur werden reeds 672 graven vermeld. Van die 672 vallen er 226
binnen de periode die voor dit onderzoek werd uitgekozen. Ongeveer één derde van de
ontdekte graven te Nippur is dus relevant voor dit onderzoek. In de Oriental Institute
Publications (OIP)202 en de Oriental Institute Communications (OIC)203 reeksen van de
Universiteit van Chicago werden de opgravingen uitvoerig gedocumenteerd en werd de
informatie zo goed mogelijk samen gebracht. 15 graven dateren uit de Akkadische periode, 29
uit de Ur III en 2 uit de Oud-Babylonische periode. 33 graven werden in de Isin-Larsa periode
gedateerd en 27 graven zijn Kassietisch. 55 graven werden als Assyrisch beschouwd. 2
graven werden Neo-Assyrische en 63 Neo-Babylonisch gedateerd. Er werden putgraven,
graven geconstrueerd uit leemtegels, graven in kuipen, en potgraven te Nippur teruggevonden
(McCown & Haines & Hansen 1967, p.117-144).
202 OIP 78: “Nippur I: Temple of Enlil, Scribal Quarter, and soundings”, OIP 97: “Nippur II The North Temple and Sounding E”, OIP 111: “Nippur III, Kassite Buildings in Area WC-1”, OIP 129: “The Early Dynastic to Akkadian Transition: The Area WF Sounding at Nippur”. 203 OIC 22: “Excavations at Nippur: Eleventh Season” en OIC 23: “Excavations at Nippur: Twelft Season”.
177
15. Shuruppak
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Shuruppak (Fig.1: nr.5), het moderne Fara, ligt in centraal Mesopotamië (Irak), ongeveer in
het midden tussen Baghdad en de Perzische Golf. De stad ligt aan de Shatt el-Kar, een
bijrivier van de Eufraat, maar tijdens de Vroeg Dynastische periode zou de Eufraat dichterbij
gestroomd hebben. In 1900 voerde H.V. Hilprecht er de eerste opgravingen uit. In 1902 en
1903 werden de eerste grote opgravingen uitgevoerd door de Deutsche Orient-Gesellschaft
onder leiding van R. Koldewey, F. Baumgarten, E. Andrae en A. Noldeke. In 1931 werd er
door de Universiteit van Pennsylvania opgegraven onder leiding van E. Schmidt. In 1973
werd er een drie dagen durende survey uitgevoerd door H.P. Martin. Zij herbekeek ook de
oude opgravingsverslagen (Martin 1988, p.12-17).
Algemene beschrijving van de site
De site wordt gedomineerd door een grote heuvel die circa 10 meter boven het moderne
loopoppervlak uitsteekt. De stad strekte zich uit over een oppervlakte van ongeveer 220
hectare en was ooit ommuurd. De eerste nederzetting dateert uit de Djemdat Nasr periode.
Shuruppak was tijdens deze en de daaropvolgende Vroeg Dynastisch I periode al een vrij
grote nederzetting van waarschijnlijk meer dan 70 hectares. Schmidt vond tijdens zijn
opgravingen een occupatielaag uit de Vroeg Dynastisch II periode terug, maar in het
aardewerk uit deze periode kunnen de Vroeg Dynastisch II periode en de Vroeg Dynastisch
IIIa periode niet van elkaar onderscheiden worden. In de Vroeg Dynastisch IIIa periode werd
Shuruppak verwoest door een brand. Daarom is uit deze tijd veel geweten over de
nederzetting. Tijdens de Vroeg Dynastisch III periode was de nederzetting om en bij de 100
hectare groot. Ook tijdens de Akkadische periode en de Ur III periode werd Shuruppak
bewoond. Aangezien de site onder hevige winderosie leed, werden er echter bijna geen
nederzettingsstructuren meer aangetroffen uit de Akkadische periode; enkel een stadsmuur en
enkele objecten werden teruggevonden. De Ur III periode is iets beter gekend. Na deze
periode blijkt de stad verlaten te zijn (Martin 1988, p.113-117 en 125-129).
De graven
In totaal werden 81 graven uit Shuruppak gepubliceerd. Deze hoofdzakelijk Vroeg
Dynastische graven werden voornamelijk onder het vloerniveau van huizen teruggevonden.
178
De Deutsche Orient-Gesellschaft publiceerde 36 graven204. H.P. Martin vermoedt echter dat
dit maar een fractie van de ontdekte graven is. Aangezien het opgravingsverslag niet zo goed
gestructureerd was, was het voor H.P. Martin moeilijk de graven te dateren. Sommige graven
konden echter nog gedateerd worden op basis van de grafgiften. 3 graven werden in de Vroeg
Dynastisch II periode gedateerd205, 9 graven in de Vroeg Dynastisch III periode206. Nog 3
graven konden in de Vroeg Dynastisch II-III periode207 gedateerd worden. 1 graf bleek uit de
Islamitische periode te dateren. De overige 20 graven bleven zonder datering (Martin 1988,
p.107-110). Tijdens de opgravingen die door de Universiteit van Pennsylvania werden
uitgevoerd, werden in totaal 44 graven opgegraven208. 2 graven dateren uit de Djemdet Nasr
periode209 en 26 graven dateren uit de Vroeg Dynastisch II periode210. 4 graven werden met
zekerheid gedateerd in de Vroeg Dynastisch III periode211, maar van 6 graven kan men niet
met zekerheid een onderscheid maken tussen het Vroeg Dynastisch II en IIIa212. 8 graven
werden in de Ur III periode213 gedateerd (Martin 1988, p.18-47). In de graven werden bijna
altijd grafgiften aangetroffen. Meestal werd er aardewerk meegegeven (van 1 tot meer dan 20
stuks), maar ook stenen en metalen vaatwerk, schelpen, kettingen gemaakt van kralen en soms
ook stenen en metalen wapens en werktuigen. Niet zozeer de kwaliteit, maar de kwantiteit van
de grafgiften kan enigszins verschillen tussen de graven.
16. Tawi
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tawi (Fig.1: nr.29) ligt in Noord-Syrië, aan de oostelijke oever van de Eufraat. De opgraving
van de graven van Tawi begon in 1975 onder leiding van W. Orthmann nadat enorme recente
plunderingen werden vastgesteld. Ook in 1978 werd een opgravingscampagne ondernomen
(Kampschulte & Orthmann 1984, p.3-5).
204 Om verwarring te vermijden krijgen de graven die uit deze opgraving komen een ‘A’ voor het grafnummer. 205 Graf nr. A8, A12, A17. 206 Graf nr. A5-A7, A15, A20, A23, A24, A28, A33. 207 Graf nr. A9, A22, A31. 208 Deze graven krijgen de letter ‘B’ voor hun grafnummer. 209 Graf nr. B15 en B16. 210 Graf nr. B1-B14, B17-B25, B27, B35 en B37. 211 Graf nr. B31-B34. 212 Graf nr. B26, B28, B29, B30, B36. 213 Graf nr. B38-B45.
179
Algemene beschrijving van de site
De eigenlijke oude nederzettingssite is die van Tell Gefle, een 15 meter hoge heuvel. De
heuvel werd echter geteisterd door plunderingen. De door plunderingen zichtbaar gemaakte
structuren werden nog niet echt gedateerd. Hiervoor zijn gedetailleerde opgravingen nodig.
Wel werden scherven uit het derde millennium v.Chr. gevonden. Ook rond de tell, ten oosten
en ten zuidoosten ervan werden nederzettingsstructuren opgemerkt waar scherven uit het
derde millennium v.Chr. werden gevonden. De graven van Tawi werden ten oosten en zuiden
van deze tell gevonden, maar het is nog maar de vraag of deze met Tell Gefle in verband
kunnen worden gebracht (Kampschulte & Orthmann 1984, p.5-7).
De graven
Te Tawi konden 6 verschillende zones onderscheiden worden (sector A tot F) waar graven
aanwezig waren. Veelal werden deze grafvelden zwaar geplunderd en waren de resten van de
zwaar geplunderde graven nog aan het oppervlak zichtbaar. Men kon door survey een
algemeen beeld van deze begraafplaatsen krijgen. In sector A kwamen vooral putgraven en
cistgraven voor, in sector B putgraven met of zonder steenafdekking, galerijgraven en
schachtgraven. In sector C werden putgraven met steenafdekking gevonden. Ook in sector D
en E waren putgraven met of zonder steenafdekking aanwezig. In sector F werden putgraven
met een stenen afdekking en aarden galerijgraven aangetroffen (Kampschulte & Orthmann
1984, p.7-8). De graven dateren allen uit het derde millennium v.Chr., meerbepaald tussen
2800 en 2000 v.Chr. Graven T29 tot en met T68 worden in de oudste fase, fase 1 van de
Vroeg-syrische cultuur van het Eufraatdal gedateerd. De andere graven zijn later
(Kampschulte & Orthmann 1984, p.110). In het opgravingsverslag van Kampschulte en
Orthmann werden 59 graven214 beschreven. De graven waren meestal OW georiënteerd en
werden veelal in regelmatige rijen geschikt. Aangezien de graven enorme plunderingen
ondergingen, is het niet vanzelfsprekend om deze met elkaar te vergelijken. Over maar liefst
32 van de 59 graven215 kan niet veel worden gezegd, aangezien deze totaal leeggeplunderd
waren. De opgravers konden deze graven enkel nog wat proper maken en het exacte type
proberen te achterhalen. In deze graven werden geen skeletresten of grafgiften meer
aangetroffen. Ook bij de overige graven trouwens waren er soms sporen van plundering
(Kampschulte & Orthmann, 1984, p.9-109).
214 Het gaat om de graven met nummers: T1-T6, T9, T16, T19-T27, T29-T68, T70 en T71. 215 Het gaat om de graven T32 tot en met T62.
180
17. Tell Ahmar
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell Ahmar (Fig.1: nr.30), het oude Till Barsip, ligt in Noord-Syrië. De site werd voor het
eerst opgegraven door F. Thureau Dangin van 1928 tot 1931. In 1988 besloot de universiteit
van Melbourne er verdere opgravingen uit te voeren aangezien uit de plannen voor de bouw
van een nieuwe dam op de Eufraat bleek dat site werd bedreigd (Bunnens 1990, p.1).
Algemene beschrijving van de site
De hoofdheuvel, “Acropolis” genaamd, is 25 meter hoog en meet 250 op 150 meter. Voorts is
er te Tell Ahmar een “Middle City” en een “Lower City”. De oudste occupatieperiode die op
de site werd aangetroffen dateert uit de Ubaid. Uit de Vroege Bronstijd IV A werd onder
andere het Hypogeum opgegraven. Ook werden sporen uit de IJzertijd I/II en IJzertijd II /III A
aangetroffen. Er werd onder andere een Assyrisch paleis en een stadspoort opgegraven. Over
wie de site tijdens de vroege IJzertijd bewoonde, bestaan verschillende theorieën216. Uit de
IJzertijd III B werden onder andere enkele graven uit de Achaemenidische tijd opgegraven.
Verder werden er nog resten van Hellenistische, Islamitische en moderne occupatie
teruggevonden (Bunnens 1990, p.1-2).
De graven
Te Tell Ahmar werden in totaal 7 graven opgegraven. Graf F42 dateert waarschijnlijk uit de
Vroege Bronstijd, maar echt zeker zijn de opgravers hiervan niet (Bunnens 1990, p.12). Het
belangrijkste graf dat te Tell Ahmar werd aangetroffen, is het Hypogeum. Dit graf dateert uit
de Vroege Bronstijd IV (Bunnens 1991 p.165). Er werden nog 5 tombes uit deze periode
opgegraven (Tombes 1 tot 5) (Thureau-Dangin & Dunand 1936, p.108-109).
18. Tell al Rimah
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell al Rimah (Fig.1: nr.20) ligt in het noorden van Irak. Van 1964 tot 1971 werden er
opgravingen uitgevoerd door de British School of Archaeology in Iraq onder leiding van D.
Oates (Oates 1972, p.77).
216 Zie hiervoor hoofdstuk1: “Tell Ahmar After Fifty Years: Tell Ahmar in Recent Scholarly Literature” (p.3-5) in: Bunnens G. 1990, Tell Ahmar. 1988 Season, Abr-Nahrain Supplement Series, Vol. 2, Leuven.
181
Algemene beschrijving van de site
Uit het tweede millennium v.Chr. werden een groot paleis en een tempel te Tell al Rimah
aangetroffen. Na de vernietiging van het paleis echter kwamen er woonstructuren en schrijnen
op deze plaats. Er werden te Tell al Rimah ook sporen gevonden van Neo-Assyrische
occupatie (9de-7de eeuw v.Chr.); onder andere een tempel uit die tijd werd opgegraven. De site
is ook bekend omwille van de ontdekking van de stèle van Adad-nirari III (Oates 1968, p.122-
125 en Oates 1972, p.85).
19. Tell Beydar
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell Beydar (Fig.1: nr.25) ligt in het noorden van Syrië. Er werd voor het eerst in 1992
opgegraven door een team van onderzoekers uit diverse Syrische en Europese universiteiten,
onder andere de Universiteit van Leuven (Van Lerberghe & Voet 1999, p.2).
Algemene beschrijving van de site
De site is van het “kranzhügeltype”, een cirkelvormige nederzetting met een dubbele
omwalling. Er werden occupatielagen uit het derde en eerste millennium v.Chr. op de site
aangetroffen. De oudst geattesteerde bewoningslaag dateert uit de Vroeg Dynastische periode.
Er werden huizen, een wal en een begraafplaats teruggevonden. Uit het Vroeg Dynastisch III
werden twee officiële gebouwen (een paleis en een graanschuur) en woningen aangetroffen.
Ook uit de Akkadische periode werden resten aangetroffen op deze heuvel. Omstreeks 1500
v.Chr. vestigde een Mitannische nederzetting zich in de buurt van de hoofdheuvel. Hierboven
werd een Neo-Assyrische nederzetting aangetroffen. Uit deze tijd werden woningen en graven
opgegraven. Na een hiaat van bijna 2000 jaar werd de hoofdheuvel weer bewoond in de
Seleucidische periode (Lebeau 1997, p.13 en Van Lerberghe & Voet 1999, p.2-3).
De graven
Te Tell Beydar werden 29 graven uit de Vroeg Dynastische II – III periode aangetroffen. De
grafgiften bestonden voornamelijk uit aardewerk (meestal tot 5 stuks); ringen uit gips,
parelmoer of schelp; bronzen naalden; rolzegels en wapens. Er werden geen dierlijke resten in
de graven gevonden (Bretschneider & Dietrich & Jans 1995, p.8 en Bluard 1997, p.182-183).
Eén graf uit de Akkadische periode bevatte wel twee kraanvogels. Er werden ook vier
Mitanni-graven opgegraven. Het gaat om potgraven met daarin skeletten van kinderen. Bij de
weinige grafgiften werden geen dierlijke resten teruggevonden (Dietrich & Renel 1999, p.95-
182
96). Er werden ook graven uit de Seleucidische periode te Tell Beydar aangetroffen (Van
Lerberghe & Voet 1999, p.7).
20. Tell Brak
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell Brak (Fig.1: nr.24) ligt in noordoost Syrië, in de Khabur-vlakte, ongeveer 3 kilometer
ten westen van de Jaghjagh rivier. De oude naam was waarschijnlijk Nagar (Oates & Oates &
McDonald 1997, p.xvii en Schwartz 1997, p.355). In 1937 en 1938 groef M.E.L. Mallowan er
voor het eerst op. Van 1976 tot 1993 werden opgravingen georganiseerd onder leiding van
David en Joan Oates. In 1994 en 1995 werden de opgravingen geleid door R. Matthews
(Schwartz 1997, p.355). Ook van 1997 tot 2004 werden er opgravingen uitgevoerd. Van 2003
tot 2005 vond de Brak Suburban Survey plaats, die de omgeving van de hoofdtell onderzocht
(McMahon 2007, p.3). Sinds 2006 leidt A. McMahon het onderzoek te Tell Brak in opdracht
van The British Institute for the Study of Iraq217. In 2006, 2007 en 2008 werden er
opgravingen onder haar leiding uitgevoerd (Maclver 2009,
http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/ IRAQ/research.htm, Internet).
Algemene beschrijving van de site
Tell Brak is één van de grootste heuvels van noordoost Syrië. De heuvel is ongeveer 43
hectare groot en steekt circa 45 meter boven het loopoppervlak uit. De uitgestrektheid van de
site laat vermoeden dat de oudste niveaus waarschijnlijk nog niet bereikt werden. De oudste
opgegraven objecten dateren uit het vijfde millennium v.Chr., uit de late Ubaid (Ubaid 3 en
4). Op de site werd materiaal uit de vroege Uruk periode aangetroffen, onder andere
aardewerk van het type van Tepe Gawra niveau XI-IX. In het vierde millennium v.Chr. was
de gehele site bewoond. De materiële cultuur en de architectuur te Tell Brak vertoont
kenmerken uit Zuid-Mesopotamië. Tell Brak onderhield dus contacten met deze regio.
Ondermeer de ogen-tempel en enkele riemchengebouwen, die uit deze periode dateren,
werden opgegraven. Er werd ook aardewerk uit de Midden en Late Uruk periode en de
Djemdet Nasr periode teruggevonden (Schwartz 1997, p.355-356). In het vroege derde
millennium; tijdens de Ninivite V periode; had Tell Brak niet meer de omvang van voorheen,
maar dit veranderde weer in het midden van het derde millennium v.Chr. (Oates & Oates &
McDonald 2001, p.380). Deze periode van voorspoed eindigde toen de stad verwoest werd,
217 Voorheen The British School of Archaeology in Iraq.
183
waarschijnlijk door de Akkadische heersers. In de Akkadische periode werd Tell Brak een
administratief centrum van de Akkadische heersers Naramsin en Sharkalisharri. Zij richtten
grote gebouwen zoals een paleis en tempels op, waaronder een tempel voor Shamash
(Schwartz 1997, p.355-356). Er werd ook aardewerk van het Isin-Larsa type gevonden en er
zijn aanwijzingen voor contacten met Cappadocia (Oates & Oates & McDonald 1997, p.141).
In het late derde millennium en het vroege tweede millennium v.Chr. werd Tell Brak één van
de hoofdsteden van de Hurrieten. Het paleis van Naram-Sin werd toen herbouwd. Tijdens de
laatste occupatiefase was Tell Brak een belangrijke stad van de Mitanni. Zij bouwden er nog
een paleis. Dit werd verwoest in de dertiende eeuw v.Chr., waarschijnlijk door koningen van
het Midden-Assyrische rijk. Rond 1200 v.Chr. werd Tell Brak verlaten (Schwartz 1997,
p.355-356).
De graven
Tijdens de opgravingscampagne van 2007 kwamen 9 graven van kinderen tussen 9 maand en
2 jaar oud uit het Laat-Chalcolithicum (eind 5de –begin 4de millennium v.Chr.) aan het licht. In
8 van de 9 graven werden geen grafgiften aangetroffen. Eén kind kreeg meer dan 2500 kralen
uit schelp mee in z’n graf (McMahon 2007, p.2, internet). In de nabije omgeving van Tell
Brak ligt Tell Majnuna. Hier werden in 2007 en 2008 maar liefst 4 massagraven ontdekt. De
graven werden in Area MTW, Area EM, Area EME en Area EME-3 aangetroffen en dateren
uit het Laat-Chalcolithicum, meerbepaald tussen 3800 en 3600 v.Chr. (Laat-Chalcolithicum
3). In alle graven samen werden resten van minstens 150 individuen ontdekt (McMahon 2008,
p.1, internet). De vier massagraven vertegenwoordigen volgens McMahon 4 aparte
gebeurtenissen waarbij jonge, gezonde volwassenen het leven lieten. In drie gevallen bleven
de lichamen blootliggen en werd het botmateriaal nadien uit z’n verband gerukt alvorens
begraven te worden. De graven werden kort erna allen bedekt met dikke lagen afvalmateriaal
waarin assen, aardewerk, flint, zegels en figurines werden aangetroffen. Deze massagraven
dateren uit het Laat Chalcolithicum 2-3. Dit is de periode net voor de expansie van Zuid-
Mesopotamië (de zuidelijke Uruk), waarin er sprake was van lokale expansie van bepaalde
centra in het noorden. De massagraven bewijzen volgens McMahon dat deze expansie niet
vreedzaam verliep, maar met geweld. Er begon zich in deze periode een bepaalde hiërarchie
te ontwikkelen. Dit gebeurde waarschijnlijk niet zonder bloedvergieten (McMahon 2008, p.3-
4, internet).
184
21. Tell ed-Der
Geografische situering en historiek van het onderzoek
De site Tell ed-Der (Fig.1: nr.11) ligt in centraal Mesopotamië, het huidige Irak. Deze
Noord-Babylonische stad ligt ongeveer halfweg tussen de Eufraat en de Tigris, ongeveer 25
kilometer ten zuiden van Baghdad. De site is ongeveer 50 hectare groot en werd
waarschijnlijk net voor het begin van de Ur III periode gesticht. Het is mogelijk dat de oude
naam van de stad Sippar-Amnanum was. In 1891 werden te Tell ed-Der vele tabletten uit klei
ontdekt door E.A.W. Budge. De eerste plannen van de site werden in 1927 door W. Andrae
en J. Jordan gemaakt. Vanaf 1941 werden opgravingen uitgevoerd door T. Baqir en M. Ali
Mustafa. Vanaf de jaren ‘70 voerde een Belgisch team opgravingen uit te Tell ed-Der onder
leiding van L. De Meyer en H. Gasche (De Meyer 1997, p.145-146).
Algemene beschrijving van de site
Bij de opgravingen van de private huizen werden 17 opeenvolgende bouwfasen
onderscheiden. Deze fasen werden gedateerd in het eerste kwart van het tweede millennium
v.Chr.. De stad had ook een versterkingsmuur. Deze werd vermeld in een brief van koning
Samsuiluna uit de 18de eeuw v.Chr. en werd eveneens teruggevonden. De 6 meter brede
verdedigingsmuur werd nadien, net voor de Kassietische tijd aanbrak, door een aarden wal
begraven. Te Tell ed-Der werden ook veel kleitabletten gevonden. Meer dan 2000 tabletten
werden in het huis van Ur-Utu, een belangrijke dienaar van de god Annunitum, opgegraven.
De tabletten gaan over het sociale, economische en religieuze leven en over de commerciële
activiteiten van Ur-Utu. In 1692 v.Chr. brandde het huis van Ur-Utu af. Uit dit jaar dateren
ook de laatste tabletten uit zijn archief. Waarschijnlijk werd de site in deze periode verlaten,
maar rond 1400 v.Chr. terug in gebruik genomen. De recentste resten die werden opgegraven
dateren uit de 13de eeuw v.Chr., maar volgens teksten was de site waarschijnlijk nog in de
Neo-Babylonische periode bewoond (De Meyer 1997, p.145-146).
De graven
In totaal werden 205 graven van Tell ed-Der onderzocht. De graven dateren uit de eerste helft
van het tweede millennium v.Chr. 148 graven werden in verschillende fasen van “Ensemble
185
I” (circa 1880 v.Chr. – 1700 vChr.) gedateerd (Gasche 1978, p.57-132).218 19 graven werden
in het huis van Ur-Utu aangetroffen. Zij werden in de tweede helft van de 17de eeuw v.Chr.
gedateerd.219 In de oostelijke sector ernaast werden 9 graven uit dezelfde periode ontdekt
(Gasche & Burger-Heinrich 1989, p.44-67).220 Verder kan 1 graf uit Ensemble IVb tussen
2100 v.Chr. en 2050 v.Chr. gedateerd worden; 4 graven tussen 2050 v.Chr en 2000 v.Chr.; 24
graven uit Ensemble II dateren uit de periode 2000 v.Chr. tot 1850 v.Chr (Gasche 1984, p.1-
62).221
22. Tell Karrana 3
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell Karrana 3 (Fig.1: nr.23) bevindt zich in Irak, ten noorden van Mosul. Van 1984 tot 1986
werd er opgegraven door een Duits-Italiaans team in samenwerking met de State
Organization of Antiquities and Heritage of Iraq in het kader van de Saddam Dam Salvage
Project (Wilhelm & Zaccagnini 1993, p. XIII).
Algemene beschrijving van de site
De occupatiefase te Tell Karrana 3 situeert zich vanaf het late midden vierde millennium
v.Chr. tot het vroege midden derde millennium v.Chr. De oudste occupatiesporen dateren uit
de late Uruk periode. Uit de Ninivite V periode werden graanopslagplaatsen aangetroffen te
Tell Karrana (Zaccagnini 1993, p.18).
De graven
Er werden in totaal 12 graven opgegraven te Tell Karana. Vijf graven dateren uit de late Uruk
periode.222 In de twee putgraven werden kinderen aangetroffen. Zij kregen enkele grafgiften
mee, maar dierlijk botmateriaal werd niet teruggevonden. In de drie potgraven uit de late
Uruk periode werden baby’s begraven. Zij kregen geen grafgiften mee, maar in één ervan
218 38 graven dateren uit fase Ii (1880 v.Chr. -1830 v.Chr.), 41 graven dateren uit fase Ig (1830 v.Chr. – 1790 v.Chr.), 33 graven dateren uit fase Ie (1790 v.Chr. – 1760 v.Chr.), 24 graven dateren uit fase Ic (1760 v.Chr. – 1725 v.Chr.), 12 graven dateren uit fase Ia (1725 v.Chr. – 1700 v.Chr.). 219 10 graven uit het huis van Ur Utu werden tussen 1650 v.Chr. en 1630 v.Chr. gedateerd (Gasche & Burger-Heinrich 1989, p.46-53). 9 graven werden van 1630 v.Chr. tot 1629 v.Chr. gedateerd (Gasche & Burger-Heinrich 1989, p.56-59). 220 3 van deze 9 graven dateren uit de periode 1650 v.Chr. tot 1630 v.Chr., 6 graven werden in 1630-1629 v.Chr. gedateerd (Gasche & Burger-Heinrich 1989, p.53-60). 221 1 graf dateert uit fase IIg (2000 v.Chr. – 1950 v.Chr.), 3 graven dateren uit fase IIe (rond 1950 v.Chr.), 14 graven dateren uit fase IIc (1950 v.Chr. - 1900 v.Chr.) en 6 graven dateren uit fase IIa (1900 v.Chr. – 1850 v.Chr.) (Gasche 1984, p.1-62). 222 Graf nr.: 1, 11, 12, 13 en waarschijnlijk ook 15.
186
werden wel dierlijke resten ontdekt. Er werden vijf graven uit de Ninivite V periode
aangetroffen op de site.223 Twee graven bleken Islamitisch te zijn (Stein 1993, p.203-206).224
23. Tell Madhhur
Geografische situering en historiek van het onderzoek
De opgravingen te Tell Madhhur (Fig.1: nr.16), een site gelegen in de Hamrin in het oosten
van centraal Irak, zijn begonnen in 1977 onder leiding van N. Postgate en T.C. Young.
Tijdens het tweede seizoen (1978) werden de opgravingen geleid door R. Killick en M. Roaf.
Ook tijdens de laatste twee seizoenen (1979 en 1980) stond M. Roaf aan het hoofd van het
team. De opgravingen maakten deel uit van de “British Archaeological Expedition to Iraq” in
het kader van de Hamrin Dam Salvage Project225 (Roaf 1984, p.108-109). Op de site werden
structuren uit de Ubaid periode en de Vroeg Dynastisch I periode opgegraven. Enkele tombes
uit het derde millennium v.Chr. verstoorden deze structuren. Na een periode van onbruik werd
de site nog in de Islamitische periode gebruikt als begraafplaats (Roaf 1984, p.109).
Algemene beschrijving van de site
De heuvel was ongeveer 2,50 meter hoog en had een grootte van 80 bij 100 meter. Aangezien
het oppervlak rond Tell Madhhur ooit 4 meter lager lag, werden tot 4 meter onder het huidige
loopoppervlak nog structuren aangetroffen (Roaf 1984, p.110). De oudste structuren dateren
uit de late Ubaid periode, meerbepaald uit Ubaid 4 (Peasnall 2002a, p.387). De opgravers
onderscheidden hierin vier niveaus. In niveau 1 werden door middel van sondages de oudste
Ubaid structuren aangetroffen. In niveau 2 werd de best bewaarde structuur gevonden. Het
ging om een Ubaid huis met driedelig plan. De middenbeuk was T-vormig en daarnaast
bevonden zich enkele kamers. Het huis werd bewaard tot op een hoogte van 2 meter.
Binnenin bevonden zich nog veel huishoudelijke spullen, meestal in situ. Waarschijnlijk
werden deze destijds achtergelaten toen het gebouw werd verwoest door een brand. Enkele
restanten van nog meer huizen werden in niveau 3 ontdekt. En ook in niveau 4, waarin de
jongste Ubaid structuren werden aangetroffen, kwamen woonstructuren aan het licht (Roaf
1984, p.118-126). Nadat de site werd verlaten trad er erosie op (Roaf 1982, p.41). Hierna
kwam er tijdens de Vroeg Dynastisch I periode nog een kleine nederzetting. Ook in deze
223 Graf nr.: 9, 10, 14, 18, 19. 224 Graf nr. : 16, 17. 225 Tell Madhhur zou immers onder water komen te staan na de bouw van een dam in de Jebel Hamrin streek over de Diyala-rivier. De site ligt in het noordoostelijke gebied dat zou overstroomd worden (Roaf 1982, p.40-41).
187
periode werden vier bouwfasen onderscheiden. In niveau 1, het oudste niveau, werd “The
Curved Building” gevonden. In de daarop volgende fasen werden vooral ook resten van
woningen opgegraven. Sommige structuren zoals enkele ovens hadden dan weer een meer
industriële functie (Roaf 1984, p.116-118). Verscheidene graven uit het midden van het derde
millennium v.Chr. verstoorden de oudere structuren. In totaal werden vier rijke graven
gevonden. In alle vier de graven werden dierenresten, waaronder skeletten van paardachtigen,
aangetroffen (Roaf 1984, p.114-116). Nadien werd de site ook nog verstoord door graven uit
de Islamitische periode (Roaf 1984, p.113-114).
De graven
In totaal werden 10 graven van voor de Islamitische tijd te Tell Madhhur opgegraven. Uit de
late Ubaid periode werden vijf graven ontdekt. Eén graf werd in niveau 2 gevonden, twee
graven in niveau 3 en één in niveau 4. Het gaat telkens om kinderen of baby’s die in een pot
in de woonhuizen werden begraven. Er werden geen dierenresten in aangetroffen. Er werd één
graf van een volwassen persoon uit de Vroeg Dynastisch I periode opgegraven (Downs 1984,
p.127). Vier graven uit het midden van het derde millennium v.Chr. werden in de oudere
structuren van de site gegraven. Het zou gaan om graven van elite die Tell Madhhur als
begraafplaats gebruikten. Volgens Roaf zou het om de familiebegraafplaats van de elite van
Tell Abqa kunnen gaan. In de graven werden vele waardevolle grafgiften gevonden en ook
volledige skeletten van dieren. In graf 6F werden enkel dierlijke resten teruggevonden maar
dit kan een gevolg zijn van verstoring (Roaf 1984, p.114-116).
24. Tell Razuk
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell Razuk (Fig.1: nr.13) ligt in het Hamrin gebied in het oosten van Irak. Het is één van de
drie heuvels van Uch Tepe. Er werden tussen 1978 en 1979 opgravingen uitgevoerd onder
leiding van Gibson (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.1-10)
Algemene beschrijving van de site
De site is een driehoekige heuvel met een lengte van 170 meter aan de zuidwestelijke zijde,
140 meter aan de noordoostelijke zijde en 120 meter aan de zuidoostelijke zijde. Er werden
tijdens de opgravingen 6 niveaus onderscheiden te Tell Razuk. Niveau VI tot II werden in de
late Vroeg Dynastisch I en de Vroeg Dynastisch II periode gedateerd. De belangrijkste
structuur, die in deze niveau’s aanwezig is, is “The Round Building”. Een groot rechthoekig
188
gebouw dateert uit het Vroeg Dynastisch II. Beide structuren werden omringd door
woonstructuren. De laag aan de oppervlakte werd niveau I genoemd. In dit niveau werden
putten en graven uit de vroege Akkadische periode, Isin-Larsa periode en de Islamitische tijd
aangetroffen (Gibson & Sanders & Mortensen 1981, p.28-29).
De graven
In totaal werden 18 graven te Tell Razuk opgegraven. Drie graven dateren uit de Vroeg
Dynastische periode. Vijf graven dateren uit de vroege Akkadische periode. Twee ervan, graf
nr. 11 en graf nr. 12 waren nog vrij intact. Graf nr. 16 en 18 waren niet zo spectaculair. Of het
bij graf 17 ook daadwerkelijk om een graf gaat, daar is men niet zeker van. Er werd één graf
uit de Ur III/ Isin-Larsa periode (graf nr. 7) aangetroffen. Eén Sassaniedisch graf en acht
graven uit de Islamitische tijd werden ook te Tell Razuk opgegraven (Gibson & Sanders &
Mortensen 1981, p.73 en 175).
25. Tell Taya
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tell Taya (Fig.1: nr.21) ligt in het noorden van Irak. De site werd voor het eerst ontdekt door
S. Lloyd in 1938 en werd opgegraven onder leiding van J.E. Reade van 1967 tot 1969 en van
1972 tot 1973. Nadien werden de opgravingen verder gezet onder leiding van G. Farrant in
1980 (Reade 1997, p.158).
Algemene beschrijving van de site
De oudste scherven, die te Tell Taya aan het oppervlak werden teruggevonden dateren uit de
Ubaid periode en uit de Ninivite V periode. De voornaamste occupatieperiode situeert zich
echter in het derde millennium v.Chr., tussen 2500 en 2000 v.Chr.. Tell Taya was in die tijd
een omwalde stad. Zowel binnen als buiten de stadsmuur was er bewoning aanwezig.
Waarschijnlijk was de bevolking van Hurritische afkomst. In 1900-1800 v.Chr. werd de site
terug bewoond. Er werden ook Oud-Babylonische en Neo-Assyrische resten aangetroffen. Te
Tell Taya werden ook een gebouw uit de Parthische periode en graven uit de Sassaniedische
periode aangetroffen (Reade 1997, p.160).
De graven
189
Er werden te Tell Taya drie graven uit het late Vroeg Dynastisch (rond 2400 v.Chr.)
opgegraven. Geen enkele van de graven bevatte dierlijke resten (Reade 1971, p.98).
26. Tepe Gawra
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Tepe Gawra (Fig.1: nr.22) ligt in het noordoosten van Mesopotamië, het huidige Irak. De site
ligt ongeveer 24 kilometer ten noordoosten van de Tigris, aan een bijrivier van de Khosr, die
zelf een bijrivier van de Tigris is. E.A. Speiser ondernam al in 1927 een survey te Tepe
Gawra. Speiser dacht er toen de oudste site van Noord-Mesopotamië ontdekt te hebben en
groef er samen met E. Wilenski een sleuf van 5 meter breed op bij wijze van test. Vanaf 1930
werden er grotere opgravingen te Tepe Gawra georganiseerd, gedurende zeven seizoenen. De
opgravingen stonden onder leiding van E.A. Speiser of C. Bache (Rothmann 1997, p.183).
Algemene beschrijving van de site
De heuvel steekt circa 20 meter boven de oppervlakte uit en is ongeveer 1,5 hectare groot aan
de basis. Er werden door de opgravers 20 niveaus, met soms meerdere fasen onderscheiden.
Uit het oudste niveau, niveau XX, dateren de ronde tholosgebouwen van leemtegels uit de
Halaf periode. Al vanaf niveau XIX zijn invloeden van de Ubaid periode in de architectuur
en het aardewerk zichtbaar, maar tot niveau XVII werden nog Halaf elementen aangetroffen.
Uit de Ubaid periode dateren enkele grote, goed gestructureerde gebouwen met podia. Door
de opgravers werden deze gebouwen tempels genoemd, alhoewel ze misschien niet als
zodanig gefunctioneerd hebben. Niveau XIV kan gelijkgesteld worden met Ubaid 4. Vanaf
dan werden heel grote gebouwen te Tepe Gawra gevonden. In niveau XIII werden er drie
grote tempelgebouwen aangetroffen. Tepe Gawra was ook strategisch gelegen aan een
belangrijke handelsroute vanuit Afghanistan, vanwaar lapis lazuli kwam. De eerste
aanwijzingen van de Uruk periode werden gevonden in niveau XII. In dit niveau werd het
“witte kamer complex” opgegraven. Dit werd geïnterpreteerd als het huis van de leider. Vanaf
dan begon de positie van de tempels opmerkelijk te veranderen. Niveau XIA werd
gedomineerd door het “ronde huis” dat werd vernield door een brand. Niveaus XII, XIA/B,
XI, XA behoren tot de Vroege Uruk. Toen was Tepe Gawa een dichtbevolkte en economisch
bloeiende nederzetting. In de daaropvolgende niveaus, niveau XII tot VIIIA, lijkt er geen
invloed meer geweest te zijn van de zuidelijke Uruk. Ook was Tepe Gawra niet onder de
invloed van Niniveh, die toen de grootste site in de buurt was. Tepe Gawra was toen
190
waarschijnlijk het centrum van een kleine staat. Niveau X verliep waarschijnlijk parallel met
de Midden Uruk. In dit niveau werden een tempel en een groot huis aangetroffen. Niveau IX
verliep parallel met de Midden / Late Uruk en niveau VIII met de Late Uruk periode. Vanaf
niveau VII werden er weer sporen gevonden van contacten met de noordelijke steppe. Dit
niveau verliep parallel aan de Ninivite V periode. In de daaropvolgend fase, niveau VI, kwam
Tepe Gawra onder invloed van de Vroeg Dynastisch III en Akkadische heersers die de plaats
als een versterkte voorpost gebruikten. Niveau V en IV verliepen parallel aan de Ur III
periode. In de laaste occupatiefasen te Tepe Gawra werden de overblijfselen van de Mitanni-
overheersing gevonden (Rothmann 1997, p.183-185).
De graven
In totaal worden hier ongeveer 421 graven van Tepe Gawra besproken. 120 graven dateren uit
de late Ubaid periode (niveau XII). Ongeveer 81 % van deze graven zijn graven van kinderen.
In niveaus VIII tot XIA/B van Tepe Gawra werden ongeveer 301 graven gevonden. De
graven kunnen dus parallel met de Vroege en het begin van de Midden Uruk gedateerd
worden (Rothman & Peasnall 2002, p.173 en 196). De graven werden door E.A. Speiser en
A.J. Tobler slechts gedeeltelijk vermeld en niet zo goed geïnterpreteerd. Een onderzoek van
M.S. Rothman bracht hierin verandering. Alhoewel hij ondervond dat niet alle objecten uit de
graven en niet alle graven werden vermeld in de oorspronkelijke notities van de opgravers,
slaagde hij er toch in een redelijk accurate catalogus van de graven op te stellen (Rothman &
Peasnall 2002, p.171-172). Zes verschillende types graven werden door M.S. Rothman
onderscheiden. In totaal werden 78 “libn” graven gevonden. Dit zijn graven, gemaakt uit
zongedroogde leemtegels. Er waren ook 8 graven waarvan de wanden uit steen opgebouwd
waren. Deze werden cist-graven genoemd. De 14 “sidewall” graven waren graven waarbij er
aan één zijde libn-tegels werden gevonden. Er werden ook 8 pisé-graven, gemaakt van
leemtegels, gevonden. Tenslotte werden ook 85 putgraven en 108 potgraven aangetroffen
(Rothman & Peasnall 2002, p.173 en 200-201). 78 graven behoren tot niveau VIII/IX. 51
graven werden door M.S. Rothman in niveau X geplaatst. 108 graven behoren tot niveau
XI/XA en 64 tot niveau XIA/B (Rothman & Peasnall 2002, p.196-198).
27. Tuttul
Geografische situering en historiek van het onderzoek
191
Tuttul (Fig.1: nr.26) ligt in het noorden van Syrië, dichtbij Raqqa. De site is ook bekend
onder de moderne naam Tall Bi’a. Duitse opgravingen vonden er van 1980 tot 1995 plaats
onder leiding van E. Strommenger (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.1-5).
Algemene beschrijving van de site
De site Tuttul is ongeveer 650 op 750 meter groot en bestaat uit verschillende heuvels. Tuttul
werd intensief bewoond in het derde millennium v.Chr. en in de eerste helft van het tweede
millennium v.Chr. De oudste objecten - die weliswaar niet in context werden gevonden -
dateren uit de Uruk periode. Uit de Vroeg Dynastische tijd werden een stadsmuur en Paleis B
op de centrale heuvel E opgegraven. Bij dit paleis werden de graven van de Vroeg
Dynastische heersers van Tuttul gevonden. Over Paleis B, dat was afgebrand, werd Paleis A
gebouwd. In dit paleis werd een archief uit de tijd van Samsi-Adad gevonden. Op heuvel F
werd het Dagan-heiligdom gevonden, te heuvel C werden resten van een anten-tempel
opgegraven. Er werden uit de Vroege, Midden en het begin van de Late Bronstijd vooral veel
woonhuizen en graven opgegraven. Later werd er op de site een Byzantijns klooster gebouwd
(Strommenger & Kohlmeyer 1998, p.1-5).
De graven
In totaal werden er 130 graven op de verschillende heuvels van Tuttul opgegraven. Er werden
zowel putgraven, schachtgraven, potgraven als kamergraven aangetroffen. Meestal bevonden
de graven zich onder de vloeren van huizen. Dit is zeker het geval bij de kindergraven. Op
heuvel K werden de minst rijke graven gevonden; op heuvel E werden de rijkste graven
aangetroffen, waaronder de graven van de heersers van Tuttul uit de Vroeg Dynastische
periode. De graven van heuvels B, C en U zijn middelmatig van rijkdom. Er moet volgens de
opgravers rekening gehouden worden met het feit dat de soort en de hoeveelheid grafgiften
vaak afhankelijk waren van de ouderdom van de dode. Als grafgiften kreeg men vooral
aardewerk mee, maar ook koperen of bronzen objecten en sierraden werden vaak in de graven
teruggevonden (Strommenger & Kohlmeyer 1998, p. 9-10).
28. Ur
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Ur (Fig.1: nr.2), of Tell el-Muqayyar, ligt in het zuiden van Mesopotamië, het huidige Irak.
In het verleden lag de site aan een bijrivier van de Eufraat. De site werd voor het eerst
geïdentificeerd als Ur in de jaren ‘50 van de 19de eeuw door J.E. Taylor. J.E. Taylor groef er
192
ook als eerste op aan de hoeken van de ziggurat. Eind 19de eeuw werd er door een team van de
Universiteit van Pennsylvania opgegraven. Na WO I werd er opgegraven door R. Campbell
Thompson en H.R. Hall, maar het was L. Woolley die de grootste opgravingen ondernam en
het meeste werk verrichte te Ur. Hij leidde de opgravingen 12 seizoenen lang tussen 1922 en
1934 (Pollock 1997, p.288).
Algemene beschrijving van de site
De oudste opgegraven sporen van bewoning dateren uit de Ubaid periode. Tijdens de Ubaid
periode, in het vijfde millennium v.Chr., was de nederzetting ongeveer 10 hectare groot. Ur
behoorde waarschijnlijk tot de grotere Ubaid nederzettingen. Er werd geen intacte
architectuur uit deze periode ontdekt, enkel wat kleinere restanten van leemtegelstructuren en
huishoudelijke objecten. Ur bleef een belangrijke nederzetting in de Uruk periode en de
Djemdet Nasr periode. Uit deze periodes werden onder andere een tempelplatform uit
riemchen, en enkele pottenbakkersovens gevonden. In de daaropvolgende Vroeg Dynastische
periode werd dit tempelplatform tenminste tweemaal herbouwd. Een dump met daarin vooral
veel zegels uit klei dateert ook uit deze periode. In deze dump werden de graven van “the
Royal Cemetery” (de Koninklijke Begraafplaats) gevonden. De graven die in de dump
werden gevonden, dateren van de Vroeg Dynastische periode tot de Akkadische periode. Ook
in de Akkadische periode bleef Ur een bloeiende stad, maar er werden relatief weinig
structuren uit deze periode teruggevonden. Van ongeveer 2100 tot 2000 v.Chr. was Ur de
hoofdplaats van het rijk van de Derde Dynastie van Ur (Ur III). De oppervlakte van de stad
bedroeg toen tenminste 50 hectare. Ur-Nammu, de eerste leider van deze dynastie zette een
groots bouwprogramma op en bouwde onder andere de ziggurat op de Temenos. Zijn zoon en
opvolger Shulgi werkte veel gebouwen af, waarvan de bouw door Ur-Nammu was begonnen.
Op het einde van de Ur III periode werd Ur tijdens een inval van de Elamieten grotendeels
verwoest. De stad werd echter snel terug opgebouwd door de koningen van de nabij gelegen
stad Isin en bleef tijdens de Isin-Larsa periode - alhoewel het niet meer de hoofdstad van een
rijk was - een belangrijk religieus en commercieel centrum. De oppervlakte van de stad
bedroeg toen tenminste 60 hectare. In deze periode werden vele gebouwen in de Temenos
herbouwd. Er werden huizen uit deze tijd opgegraven. Onder de vloeren van de huizen
werden graven gevonden. Toen de stad Babylon in de Oud-Babylonische periode meer macht
kreeg, nam de macht van Ur af. Er werden opnieuw verwoestingen aangetroffen in de stad uit
de periode rond 1740 v.Chr., toen enkele steden uit het zuiden tegen de overmacht van
Babylon in opstand kwamen. Ur bleef echter bewoond en men bleef de doden onder de
193
vloeren van huizen begraven. De Kassietische koning Kurigalzu herstelde rond 1400 v.Chr.
vele gebouwen van de Temenos. Daarna bleef Ur bewoond, maar verloor het veel van z’n
glorie. In de Neo-Babylonische periode werden de ziggurat en enkele andere gebouwen nog
gerestaureerd door koning Nebuchadnezzar en koning Nabonidus, maar rond 400 v.Chr. werd
de stad volledig verlaten (Pollock 1997, p.288-291).
De graven
In totaal 2017 graven van Ur werden door L. Woolley in 4 volumes van de “Ur Excavations”
serie beschreven (Woolley 1934, 1955, 1962 en 1976). Er werden 49 graven uit de Ubaid
periode opgegraven. De personen werden op hun rug begraven en kregen soms enkele
stukken aardewerk mee. In beperkte mate werden figurines, kralen en dierenbeenderen als
grafgift aangetroffen. L. Woolley groef ook een gedeelte (337 graven) van een begraafplaats
uit de -door hem veronderstelde- Djemdet Nasr periode op (Woolley 1955, p.104-126). De
graven werden door Pollock echter van de Uruk periode tot het Vroeg Dynastisch II
gedateerd. De doden werden nu op hun zijde begraven en kregen vaak aardewerk, stenen
vaatwerk en kralen mee. Soms werden ook metalen vaatwerk en koperen objecten
aangetroffen (Pollock 1997, p.288-289). In de dump uit het Vroeg Dynastisch werden enorm
veel graven opgegraven, maar een groot aantal zwaar verstoorde graven werd niet vermeld in
het opgravingsverslag.226 Deze begraafplaats werd door L. Woolley “The Royal Cemetery”
genoemd. De plaats werd vanaf het Vroeg Dynastisch III tot de Akkadische periode gebruikt
(Pollock 1997, p.288-290). Susan Pollock herbekeek de datering van de graven van Ur en
maakte voor vele van deze graven een gedetailleerde datering (Pollock 1985, p.129-158). 16
graven uit The Royal Cemetery werden door L. Woolley op basis van hun architectuur met
ondergrondse grafkamers uit stenen of bakstenen en de menselijke offers in de graven “Royal
graves” genoemd. Woolley dacht dat in deze graven leden van de Koninklijke familie werden
begraven aangezien er objecten, waarin Koninklijke titels geïnciseerd waren, in de graven
aanwezig waren (Pollock 2007, p.213). Susan Pollock interpreteert de Koninklijke graven van
Ur echter als graven van leden of in sommige gevallen misschien het hoofd van grote
gezaghebbende families. De graven zijn volgens haar ideologische statements van hun dood.
De vele mensen die daarbij werden geofferd ziet zij niet als “offer” maar als een uiting van
hun trouwheid (Pollock 2007, p.209-210). Deze 16 graven dateren uit het begin van de Vroeg
226 Woolley vermeld in zijn Ur Excavations Volume II: The Royal Cemetery in totaal 700 graven uit het Vroeg Dynastisch (Wooley 1934, p.412- 482). Hij vermeld in dit volume ook de 15 graven uit Isin II en 373 Akkadische graven. In Ur Excavations IV: The Early Periods vermeld hij 95 graven uit “The Royal Cemetery Period” en nog eens 152 akkadische graven (Woolley 1955, p.126-145).
194
Dynastisch III periode; het Vroeg Dynastisch IIIa (2600-2500/2450). Van de overige graven –
de private graven zoals Woolley die noemde - kunnen er nog eens 137 in het Vroeg
Dynastisch IIIa gedateerd worden. Waarschijnlijk zijn er nog meer graven uit The Royal
Cemetery uit deze periode, maar vele graven kunnen niet gedetailleerd gedateerd worden
(Pollock 2007, p.213). In de Isin-Larsa periode227 en de Oud-Babylonische periode228 werden
de doden samen met aardewerk en juwelen onder de vloeren van huizen begraven in gewone
putgraven, potgraven, dubbele potgraven kisten van klei en bakstenen graven. In de Neo-
Babylonische periode229 werden de doden begraven in putgraven, potgraven, dubbele
potgraven en kistgraven (Pollock 1997, p.288-290).
29. Uruk
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Uruk (Fig.1: nr.4) ligt in het zuiden van Mesopotamië (Irak) in wat vroeger een vruchtbaar
gebied was. De moderne naam van de stad is Warka. Er werd voor het eerst opgegraven door
K. Loftus in 1849 en 1853. In 1912 ondernam J. Jordan van de Deutsche Orient-Gesellschaft
een campagne naar Uruk. Na een onderbreking vanwege de Eerste Wereldoorlog werden
vanaf 1928 meerdere campagnes (11 in totaal) ondernomen onder leiding van J. Jordan, A.
Nöldeke, E. Heinrich en H.J. Lenzen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het werk in 1953
hervat onder leiding van H.J. Lenzen. Van 1967 tot 1977 werden de opgravingen uitgevoerd
onder leiding van H.J. Schmidt. Vanaf 1980 kreeg M. Boehmer de leiding over de
opgravingen (Boehmer 1997, p.294).
Algemene beschrijving van de site
Uruk kende een lange occupatie. De oudste geattesteerde bewoning dateert uit de Ubaid
periode, meerbepaald Ubaid 4. Er werden huizen van het “middle hall” type gevonden in het
gebied waar later de ziggurat zou gebouwd worden. Uit de daaropvolgende Uruk periode, die
voor het eerst te Uruk werd ontdekt, werden sporen van vele monumentale gebouwen
teruggevonden in het Eanna heiligdom. Onder andere de kalksteentempel die tot niveau V van
Uruk behoort, het stenen gebouw en de steenstifttempel werden opgegraven. Ook te niveau
IV werden gebouwen met monumentale afmetingen gevonden. Naast de gebouwen van het
“middle hall” type werden ook hallengebouwen en riemchengebouwen opgegraven.
227 15 graven werden door Woolley in de Isin II periode gedateerd (Woolley 1934, p.482-485). 228 198 graven werden door Woolley in de Oud-Babylonische periode gedateerd (Woolley 1976, p.195-213). 229 98 graven werden door Woolley in de Neo-Babylonische periode gedateerd (Woolley 1962, p.58-62).
195
Structuren van de Djemdet Nasr periode werden aangetroffen in niveau III. In de
daaropvolgende Vroeg Dynastisch I periode was Uruk waarschijnlijk nog dichter bewoond
dan tijdens de Uruk periode, maar uit het Vroeg Dynastisch II werd er enkel in het westelijke
gedeelte van de stad nog bewoning aangetroffen. Aan het einde van de Vroeg Dynastisch III
periode strekte de bewoning zich weer uit over de gehele stad. Uit deze tijd stammen de pisé
gebouwen. Rond 2340 v.Chr. vernielde Sargon van Akkad de versterkingsmuren van Uruk.
Het bevolkingsaantal van Uruk daalde en enkel het noordelijk gedeelte van de stad werd nog
bewoond. Ook tijdens de Neo-Sumerische periode bleef dit gedeelte van de stad bewoond.
Ur-nammu, koning van de Derde Dynastie van Ur, bouwde er de ziggurat. Tijdens de Oud-
Babylonische periode bouwde Sinkashid een paleis in het westelijke gedeelte van de stad. De
Kassietische heerser Karaïndash bouwde rond 1450 v.Chr. een tempel voor Inanna. Van de
daaropvolgende periode, de Tweede Dynastie van Isin, zijn enkel resten in het Eanna
gevonden. Echte bewijzen van een nederzetting buiten het Eanna in deze periode zijn er niet.
Tijdens de Neo-Babylonische periode werd er weer veelvuldig gebouwd. Marduk-apla-iddini
II bouwde een tempel voor Ningishzisda naast de ziggurat en vooral in het Eanna werd er
gebouwd door de Assyrische overheersers Sargon II en Esarhaddon. De stad bloeide nog in de
Achaemenidische en vooral de Seleucidische periode, maar verviel in de Parthische tijd. Uit
de Sassaniedische periode werden in het zuidelijke gedeelte van de stad nog munten
aangetroffen (Boehmer 1997, p.294-297).
De graven
Te Uruk werden in totaal 730 graven opgegraven, waarvan de oudste gedateerd werden in de
Uruk periode en de jongste ten tijde van de Parthen. In dit onderzoek worden echter enkel de
graven tot en met de Neo-Babylonische periode besproken, in totaal 527 graven. Er werden te
Uruk verschillende graftypes aangetroffen230. Slechts 4 graven dateren uit de Uruk periode231,
maar de 2 graven die men aan de Djemdet Nasr periode toeschrijft232, zouden eventueel ook
in de Uruk periode kunnen gedateerd worden. Ook uit de daaropvolgende Vroeg Dynastische
230 De eenvoudigste graven, de putgraven (“Erdgräber”), kwamen in ongeveer elke periode voor te Uruk. Er werden ook personen begraven in aardewerk, potgraven (“Topfgräber”) genoemd door Boehmer, Salje en Pedde. Maar ook geribde potten (“Rippentöpfe”), flessen (“Flaschengräber”), dubbele schalengraven (“Doppelschalengräber”) en dubbele potgraven (“Doppeltopfgräber”) werden onderscheiden. Er werden tevens kuipsarcofagen (“Wannensarkophagen”) en geribde sarcofagen (“Rippensarkophagen”) aangetroffen in de Oud-Babylonische tijd. Ook werden enkele kamergraven (“Grüfte”), zij het in beperkte mate, te Uruk aangetroffen (Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.1-199). 231 Graf nr. 1-4. 232 Graf nr. 5.1 en 5.2.
196
tijd werden slechts 2 graven opgegraven233. Deze graven dateren uit de Vroeg Dynastisch III
periode. Er werd slechts 1 graf opgegraven uit de Akkadische tijd234 en uit de Neo-
Sumerische tijd werden 7 graven ontdekt235. Er werden 43 graven uit de Oud-Babylonische
periode236 te Uruk teruggevonden, 26 graven uit de Kassietische periode237 en 7 graven uit de
Isin II tijd238. Het merendeel van de graven die te Uruk werden opgegraven waren echter Neo-
Babylonische graven. Welgeteld 435 graven239 dateren uit deze periode. De overige graven
dateren uit de tijd van de Achaemeniden, de Seleuciden en de Parthen en werden niet van
naderbij onderzocht aangezien ze buiten de historische afbakening van dit onderzoek vallen
(Boehmer & Salje & Pedde 1995, p.1-199).
30. Wreide
Geografische situering en historiek van het onderzoek
Wreide (Fig.1: nr.27) ligt aan de Eufraat in het huidige Syrië. In 1979 werden er opgravingen
verricht door W. Orhtmann (Orthmann & Rova 1991, p.7-8).
Algemene beschrijving van de site
Te Wreide werden enkel graven ontdekt. Deze waren echter reeds geplunderd door de
dorpsbewoners uit de buurt. Aan de hand van de ceramiek werden de graven in de tweede
helft van het derde millennium v.Chr. gedateerd (Orthmann & Rova 1991, p.71).
De graven
Slechts 5 graven240 werden gepubliceerd door Orthmann en Rova (Orthmann & Rova 1991,
p.9-63). In één ervan, W054, werden dierenresten teruggevonden. Er werd niet verduidelijkt
om welke diersoort en om welke delen van het dier het ging.
233 Graf nr. 6 en 7. 234 Graf nr. 8. 235 Graf nr. 9-12 (12 dateert uit de Ur III periode), 13A en 13B, 14. 236 Graf nr. 15-57. 237 Graf nr. 58-83. 238 Graf nr. 84-90. 239 Graf nr. 91-523 en 529. 240 W011, W016, W054, W066, W086.
197
Bijlage B
198
1. Tabel: Abu Salabikh 199
2. Tabel: Assur 206
3. Tabel: Babylon 209
4. Tabel: Eridu 210
5. Tabel: Halawa 211
6. Tabel: Isin 215
7. Tabel: Khafajah 219
8. Tabel: Kheit Qasim 220
9. Tabel: Kish 221
10. Tabel: Mari 222
11. Tabel: Nimrud 225
12. Tabel: Nippur 226
13. Tabel: Tawi 228
14. Tabel: Tell Ahmar 229
15. Tabel: Tell al Rimah 230
16. Tabel: Tell Beydar 230
17. Tabel: Tell Brak 231
18. Tabel: Tell ed-Der 232
19. Tabel: Tell Madhhur 233
20. Tabel: Tell Karrana 3 233
21. Tabel: Tell Razuk 234
22. Tabel: Tepe Gawra 235
23. Tabel: Tuttul 235
24. Tabel: Ur 239
25. Tabel: Uruk 247
26. Tabel: Wreide 254
199
1. Tabel: Abu Salabikh241
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
1 Vroeg Dynastisch III
Putgraf WO Schaap: volledig skelet van een volwassen vrouwelijk dier Geit: beenderen van een jong dier Rund: kern van een hoef van een os Schaap/geit: onderkaak met tand Vis: resten van 1 Barbus sharpeyi, 2 Pinna analis van een Acanthopagrus bifasciatus (verbrand), 1 Pinna pectoralis van een Parasilurs triostegus, fragment van een Lepidotrich
Schaap: aan de voeten van de overledene Vis (Barbus sharpeyi): in een kom voor het gezicht van de overledene
Volwassene, tussen 21 en 40 jaar
Op de linkerzijde, met de benen opgetrokken
Aardewerk: 165 Zilveren objecten: 2 naalden, 5 ringen Koperen objecten: ring, hanger, naald Stenen vaatwerk: 3 9 schelpen, 12 keien, 2 medaillons, een lint, 231 parels uit carneool, lapis lazuli, zilver en koper
Intact, redelijke bewaring
“…the skeleton of a sheep, disjointed before burial but almost all present… (Martin & Moon & Postgate 1985, p.21).”
2 Vroeg Dynastisch III
Putgraf WO Varken: beenderen van biggetje Schaap/geit: beenderen Rund: bot van een os
De dierlijke resten werden in de buurt van de resten van het kind aangetroffen
Resten van 2 volwassen mannen, een kind van 2 jaar en minstens 1 volwassen vrouw
/ Aardewerk: 12 Koperen object: schaal Stenen vaatwerk: 2 Fragment van een tablet, dobbelsteentje uit klei
Geplunderd /
3 laat Vroeg Dynastisch III
Putgraf / In het graf: Schaap/geit: linker onderkaak In de schacht naar het graf: Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Paardachtige: Metacarpus
/ Man, tussen 16 en 23 jaar Volwassene
/ Aardewerk: 3 Koperen objecten: ring, parel Ivoren knopen, flint object, 9 schelpen, kei
Geplunderd /
241 Bron: Martin H.P. & Moon J. & Postgate N. 1985, Abu Salabikh Excavations Volume 2: Graves 1 to 99, Hertford en Postgate J.N. 1978, Excavations at Abu Salabikh, 1977, Iraq, Vol. 40, pp. 77-88 en Postgate J.N. 1980, Early Dynastic Burial Customs at Abu Salabikh, Sumer, Vol. 35, pp. 65-82 en Von den Driesch A. 1986, Fischknochen aus Abu Salabikh/Iraq, Iraq, Vol.48, pp.31-38 en Clutton-Brock J. & Burleigh R. 1978, The Animal Remains from Abu Salabikh: Preliminary Report, Iraq, Vol. 40, pp. 89-100 en Matthews R.J. & Postgate J.N. 1987, Excavations at Abu Salabikh, 1985-86, Iraq, Vol. 49, pp. 91-119.
200
4 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Rund: beenderen van os Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen Paardachtige: beenderen
/ Volwassene / Aardewerk: 2 Cilinderzegel; flint object; stenen fragment (van een grafsteen?)
Geplunderd /
5 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Geit: beenderen Schaap/geit: tanden Paardachtige: tanden
/ / / Aardewerk: 8
Geplunderd /
12 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap/geit: beenderen Scapula (van een os of een paardachtige?)
/ Volwassene / Aardewerk: 3
Geplunderd Het dierlijk botmateriaal raakte waarschijnlijk toevallig in de vulling van het graf
14 laat Vroeg Dynastisch III
Putgraf WO Dierenbeenderen / Volwassene, ouder dan 21 jaar
Op de linkerzijde, met het hoofd naar het westen en het gezicht naar het zuiden gericht, met de handen voor het gezicht en de benen opgetrokken
Aardewerk: 1 Koperen objecten: 2 naalden, ring, medaillon Cilinderzegel, 19 parels, knop uit schelp, cilinder uit kalksteen
Intact, beenderen in slechte staat
Het dierlijk botmateriaal raakte waarschijnlijk toevallig in de vulling van het graf
15 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Schaap: onderkaak, lang been Vis: wervel van barbus
/ / / Aardewerk: 1 Geplunderd /
20 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Gazelle: hoorn van Gazella subgutturosa
Naast de schedel van het kind
Kind, jonger dan 3 jaar
Met het hoofd naar het zuidwesten gericht
/ Goed /
22 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Rund: Metatarsus van een os Varken: beenderen Paardachtige: Tibia Hond: 6 Metapodials
/ Individu, ouder dan 19 jaar
/ Aardewerk: 1 Geplunderd /
25 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen / Kind / Aardewerk: 1 Stenen vaatwerk: 3 2 schelpjes, parel, stukje koper, 3 stukken flint, 2 kegeltjes uit klei
Redelijk /
26 Vroeg Dynastisch III
Putgraf (rechthoekig)
/ Dierenbeenderen Schaap/geit: Ulna, Scapho-cuboid, onderkaak, beenderen Vogel: beenderen
/ Graf van een persoon met resten van een volwassene en een adolescent in
/ Aardewerk: 39 Zilveren object: ring Koperen object: schotel Stenen vaatwerk: 3 Kralen (uit lapis lazuli,
Verstoord De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling van het graf gekomen zijn
201
de vulling van het graf
carneool, zilver): 16 Grafsteen?, schelp
27 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: kaak, andere beenderen, kaak van een biggetje Rund: beenderen van os Geit: kaak, resten van voorpoot: linker en rechter Metacarpus, Carpus, 2 Phalanx I Paardachtige: Metatarsus
/ / / Aardewerk: 9 Koperen objecten: naald, bijl, stukje Stenen vaatwerk: 4 Parel
Verstoord De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
28 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen, Talus
/ Volwassene? / Aardewerk: 17 Schelp, stuk zandsteen
Geplunderd De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
32 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Vis: beenderen
De resten van vis bevonden zich in een rieten mand in de kom uit calciet
Volwassene Ook enkele beenderen van een adolescent gevonden
De volwassene lag met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het oosten gericht
Aardewerk: 13 kom uit calciet met resten van riet erin, 2 schelpjes, ivoren parel, koperen parel, 2 stukjes koper, stuk lood, sporen van textiel
Redelijk goed
De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling van het graf gekomen zijn
33 Vroeg Dynastisch III
Putgraf Varken: beenderenPaardachtige: beenderen, tand
Volwassene en kind
De volwassene lag met het hoofd naar het noorden gericht. Het kind lag bij het hoofd van de volwassene
Aardewerk: 1 Schelpen
De dierenbeenderen kwamen waarschijnlijk accidenteel in de vulling het graf
34 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Gazelle: onbewerkte kern van een hoorn van Gazella Subgutturosa
/ Kind, rond 1 jaar oud
Met het hoofd naar het zuidwesten gericht
/ Goed /
37 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap: Metacarpus, 1ste Phalanx Schaap/geit: beenderen Paardachtige: tanden
/ Volwassene Met het hoofd naar het noorden en het gezicht naar het westen gericht
Aardewerk: 2 Grafsteen?
Goed De beenderen van schaap/ geit en de tanden van een paardachtige kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
38 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen Paardachtige: deel van een skelet van een paar weken oud dier: Schaap: een wervel en tanden van een volwassen dier, linker
/ / / Aardewerk: 23 Stenen vaatwerk: 3 4 schelpjes, stuk koper, stuk bitumen
Verstoord De niet-geïdentificeerde dierenbeenderen worden beschouwd als vleesoffer
202
en rechter Tibia, Humerus, Femur, Metatarsus
41 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen Schaap/geit: enkele Tali
/ / / Aardewerk: 1 Steen
Verstoord /
42 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen Rund: Phalanx van een os
/ / / Aardewerk: 9 Verstoord /
44 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen / / / Aardewerk: 1 Parel, object uit flint
Redelijk Misschien geen graf
45 Vroeg-Dynastisch III
Putgraf / Rund: beenderen van os Schaap/geit: beenderen Vogel: beenderen
/ / / Aardewerk: 1 Schelp, 2 stukjes koper, parel, cilinderzegel
Redelijk De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
48 Vroeg Dynastisch III
Putgraf met schacht
/ Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Rund: beenderen van os Paardachtige: beenderen Schaap: resten van beide achterpoten van een volwassen dier: Os sacrum, Femur, Talus, Calcaneus, Scapho-cuboid, Metatarsus
/ Volwassene? Op de linkerzijde, met het hoofd naar het zuidwesten gericht en de benen opgetrokken
Aardewerk: 13 Stenen vaatwerk: 3 2 schelpjes, stenen werktuig, benen werktuig, fragment van een figurine, wiel van een model van een kar, 2 kegels uit klei, 3 stukjes koper, tablet
Goed /
50 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen Paardachtige: 2de Phalanx
/ / / Aardewerk: 1 Bol van klei, schelpjes
Redelijk /
51 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Hond: beenderen Varken: beenderen Rund: beenderen van os Schaap/geit: tanden
/ / / Aardewerk: 9 Koperen objecten: bijl, dolk, opsmuk-set Kralen (frit, carneool, lapis): 30 Stenen werktuig, stuk bitumen
Geplunderd De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
56 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen
/ / / Aardewerk: 1 Schelp, bitumen
Redelijk /
59 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Figurine uit klei, 2 schelpjes Verstoord De dierenbeenderen kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
60 Vroeg Putgraf / Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 5 Verstoord De dierenbeenderen
203
Dynastisch III
(tand) Parel, schelp kunnen accidenteel of door verstoring in de vulling het graf gekomen zijn
62 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen (wervels en bekken van een zeer jong dier)
In een kom Kind tussen 1 en 3 jaar
Met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het noordoosten gericht
Aardewerk: 3 3 kralen (carneool, lapis)
Goed /
68 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap: onderkaak / Volwassene ouder dan 21 jaar
Op de linkerzijde, met het hoofd naar het zuidwesten en het gezicht naar het noorden gericht, benen opgetrokken
Aardewerk: 2 Goed /
69 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen Rund: Talus van os
/ / / Stenen vaatwerk: 1 Cilinderzegel, stuk koper
Redelijk /
73 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: deel van schedel, kaak Paardachtige: tanden Schaap/geit: tanden, Maxilla
/ / Het skelet lag waarschijnlijk met het hoofd naar het zuidwesten
Aardewerk: 38 Fragmenten van bitumen, fragmenten van koper, sporen van matten, stenen objecten
Redelijk /
74 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen / / / Aardewerk: 4 2 schelpjes
Redelijk /
76 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap/geit: Metacarpus
/ Volwassene Op de rechterzijde, met het hoofd naar het zuidoosten, met de handen voor het gezicht en de benen opgetrokken
Aardewerk: 4 Koperen objecten: schaal, mes Cilinderzegel, 3 parels, schelp, stuk bitumen
Goed /
77 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: onderkaak / / / Aardewerk: 5 Redelijk Men twijfelt of dit wel een graf was
79 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen
/ / / Aardewerk: 14
Redelijk /
80 Vroeg Dynastisch II
Putgraf met schacht (er werden wel resten van houten planken gevonden)
/ Dierenbeenderen Schaap: schedel Rund: Patella van os
In kom Volwassen man / Aardewerk: 135 Koperen objecten: oorringen, mes, 2 andere werktuigen, 7 pijlpunten, 2 schelpjes, resten van textiel
Goed /
81 Vroeg Dynastisch I-II
Putgraf WO Vis: resten (Lizu abu) In aardewerk Kind, tussen 7 en 10 jaar oud
Op de linkerzijde, met het hoofd naar het westen en het
Aardewerk: 11 Flint object, resten van riet, resten van bitumen
Goed /
204
gezicht naar het noorden gericht, met de benen opgetrokken
82 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen Schaap/geit: kaakbeen
Het kaakbeen van schaap/geit lag aan de benen van de overledene
Volwassen vrouw, ouder dan 21
Op de rechterzijde, met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het zuidwesten gericht
Aardewerk: 1 Koperen object: naald Schelp, 17 parels
Goed /
83 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Varken: deel van schedel, Humerus, Scapula, Ulna van een big Schaap: Radius Paardachtige: tanden
/ / / Aardewerk: 13 Grafsteen?, 2 stukjes koper, bal uit klei, 3 zegels uit klei, kegel uit klei, object uit flint, schelpen
Redelijk /
84 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap/geit: Metapodialis, tanden van jong dier
/ / / Aardewerk: 2 Koperen objecten: dolk, werktuig Cilinderzegel, grafsteen?, schelpen
Redelijk /
88 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen Rund: Femur van os Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen
/ Jong individu / Aardewerk: 43 Zilveren objecten: 3 ringen Stenen vaatwerk: 2 Grafsteen?, kegel uit klei, kleiballetje, stuk flint, schelpen, resten van bitumen
Geplunderd /
89 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap: deel van een skelet van een lam: onderkaak, poten, andere beenderen van hetzelfde dier
Op de mat, tussen aardewerk
Kind, tussen 2 en 3 jaar
/ Aardewerk: 9 Koperen objecten: schaal, werktuigen Parels, ketting uit parels, mat met bitumen bestreken, resten van rieten mat
Goed
De kop en het skelet van een dier dat niet ouder was dan 2 maand werd bijna compleet teruggevonden
90 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap/geit: beenderen
/ / / Aardewerk: 1 Geplunderd De dierenbeenderen waren waarschijnlijk accidenteel in de vulling geraakt
91 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Schaap/geit: beenderen
/ / / Schelp Redelijk /
92 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen Varken: beenderen
/ / / Aardewerk: 2 Schelp, stuk flint, ring uit schelp, resten van een rieten mat, resten van bitumen
Redelijk /
93 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Kaakbeen van een dier / Volwassene, boven 21 jaar
/ Aardewerk: 13 Koperen object: dolk Parel, resten van mat
Redelijk /
94 Vroeg Putgraf / Rund: kaakbeen van / / / Aardewerk: 1 Redelijk /
205
Dynastisch III
os Grafsteen, mat
96 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 4 Grafsteen ?, geperforeerde cilinder uit aardewerk
Redelijk /
98 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Gazelle: wervels Schaap/geit: Atlas, Axis Varken: beenderen Rund: tanden van os
/ Kind, tussen 6 en 9 maand oud
Op de rechterzijde, met het hoofd naar het noordoosten en het gezicht naar het westen gericht
2 flint objecten, 4 objecten uit steen, schelp, stukjes lood
Goed /
99 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Vis: resten (Liza abu) In een pot / / Aardewerk: 2 Balletje uit klei, fragment koper, schelp
Redelijk /
111 Vroeg Dynastisch III
/ / Dierenbeenderen Hond: kaak
/ / / Aardewerk: 32 Stenen vaatwerk: 2 Grafsteen
/ /
136 Vroeg Dynastisch III
/ / Vis: resten / / / / / /
158 Vroeg Dynastisch III
/ / Vogel: volledig skelet Vis: wervel
In een gebitumineerde mand
/ / / / /
162 Vroeg Dynastisch IIIA
Aarden grafkamer
/ Dierenbeenderen Paardachtige: volledige skeletten van 5 ezels (Equus asinus)
/ / / Aardewerk: 5 Koperen vaatwerk, twee cylinderzegels, ca. 50 kralen (lapis, carneool, frit); koperen toiletset, twee schelpen, diverse koperen objecten
Zeer verstoord
De dierenbeenderen worden beschouwd als voedselresten
197 Vroeg Dynastisch III
/ / Vis: resten, wervel (Barbus)
/ / / / /
198 Vroeg Dynastisch III
/ / Vis: linker dentaal van Parasilurus triostegus
/ / / / / /
234 Vroeg-Dynastisch III
Putgraf / Paardachtige: resten van waarschijnlijk de 2 volledige skeletten
/ / / Aardewerk: 3 Stenen kom Juwelen: koperen pinnen, zilveren haardisken, ketting van lapis lazuli/carneool/kristal/.., zilveren ringen, een paar schelpen
Geplunderd /
6G66d:94 (in “Ash Tip”)
Vroeg Dynastisch III
/ / Paardachtige: skelet van een vrouwelijke ezel van 8-10 jaar oud
Op de rechterzijde, kop naar het westen
Geen associatie met mens
/ / / /
206
2. Tabel: Assur242
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
18 Ur III Putgraf / Schaap: beenderen Vogel: beenderen
Vogel: in een schaal uit aardewerk
Volwassene? / Aardewerk: 18 Terracotta figuur In een koperen ketel met 2 handvaten werden enkele koperen artefacten gevonden : 2 bekers, 3 schalen, 1 lanspunt, 1 speerpunt, 2 messen, 4 naalden, 1 haak, 1 zeef, een stuk van een buis, 1 bronzen bijl, 1 zilveren kap
Slecht /
20 Oud-Assyrisch
Putgraf / Vele beenderen van dieren
Tussen de objecten
Volwassene? / Gouden objecten: 2 diademen, 4 oorringen, 1 ketting, 1 rolzegel, 12 parels, 4 hangers, 19 spiralen, 26 ringen 130 kleine pareltjes, 1 ring met daarin agaatparel. Zilveren object: 1 parel Koperen objecten: schijf, beker, lanspunt, schalen, pot, 2 armbanden, 4 ringen, 1 dolk, 1 beenring,
Het skelet was volledig verstoord
/
242 Bron: Haller A. 1954, Die Gräber und Grüfte von Assur, Ausgrabungen der Deutschen Orient-Gesellschaft in Assur, Berlin.
207
1 figuurtje in de vorm van een geit Loden objecten: 3 figuurtjes van geiten Verder: 2 rolzegels van lapis lazuli, 2 parels van goud en lapis lazuli, rozet uit frit en parels uit glas, frit, carneool en agaat
23 Oud-Assyrisch
Putgraf / Dierlijke resten In een pot Adolescent Op de rechterzijde, opgetrokken benen, linkerhand op de borst, rechterhand aan het bekken
Aardewerk: 11 Koperen objecten: naald, beker
Redelijk /
24 Oud-Assyrisch
Putgraf / Dierlijke resten Tussen de menselijke resten
/ / Aardewerk: 4 Koperen objecten: Naald, stuk van een spiegel Bronzen objecten: Dolk, bijl
Redelijk /
43 Neo-Assyrisch
Putgraf / Dierlijke resten Tussen de menselijke resten
Volwassene? Op de linkerzijde met het hoofd naar het noordoosten
Aardewerk: 3 Bronzen object: hoekige elleboogfibula 2 rolzegels uit frit
Redelijk /
129 Midden-Assyrisch
Schervengraf / Dierlijke resten: 2 astragalen
/ Volwassene? Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen
Aardewerk: 3 Koperen object: armband Mosselen
Het skelet was zeer slecht bewaard
Knopbeker met voorstelling erop van twee mannen, 2 grote vogels, 2 kleine vogels en 2 bomen
178 Neo-Assyrisch
Schervengraf / Dierlijke resten: 1 astragaal
/ 2 graven naast elkaar van volwassen personen?
/ Aardewerk: 4 Koperen object: ring
Goed /
467 Neo-Assyrisch
Tegelgraf / Veel dierenbeenderen Ter hoogte van het hoofd van de overledene
Volwassene? Op de rug, met de armen naar boven
Aardewerk: 4 Bronzen objecten: 2 hoekige armfibulae Koperen object: ring Parels uit agaat, lapis lazuli, frit en glas, kleine stierfiguren uit fritt, een parel uit agaat in de vorm van een eend en een ring uit schelp
Goed /
667 (in kamergraf 4)
Neo-Assyrisch
Urnengraf - crematie / Dierlijke resten (niet verbrand) (misschien van een muis)
/ Verbrande menselijke resten
/ Parels, schelpen / /
668 (in Neo- Urnengraf - crematie / Dierlijke resten (niet / Verbrande / Parels uit agaat en steen / /
208
kamer graf 4)
Assyrisch verbrand) (misschien van een muis)
menselijke resten
960 Neo-Assyrisch
Composietgraf / Schedel van een dier / Beenderen van meerdere personen, waaronder een kind
/ Aardewerk: 9 Koperen objecten: ring, kom Bronzen objecten: 1 hoekige armfibula, 1 ring
Redelijk /
Kamer-graf 35
Oud-Assyrisch (maar nadien ook nog gebruikt)
Bakstenen kamergraf met radiaalgewelf
/ Dierlijke resten: 118 astragalen Paardachtige: een hoop beenderen van ezel
/ Kamer A: 2 schedels van volwassenen Kamer B: 6 schedels van volwassenen
/ Aan de ingang: aardewerk, een idool uit zilverbrons, een gewicht uit hematiet A: Aardewerk: 6 Gouden objecten: oorringen Bronzen object: schaal B: struisvogelei Gouden objecten: 3 oorringen, haarringen, rolzegel Koperen objecten: 10 pijl- en lanspunten
Goed Waarschijnlijk een krijgersgraf
Kamer-graf 68
Neo-Assyrisch
Bakstenen kamergraf met “ringschichtgewölben”
/ Dierlijke resten: 2 bovendijbeenderen
In de ingang van het graf
Kamer A: 3 volwassenen Kamer B: 1 volwassene Kamer C: 1 volwassene en resten van 3 andere personen
B: op rug, met het hoofd in het NW C: de volwassene lag op de rug, met het hoofd naar het ZO
Ingangsportaal: rolzegel uit frit A: Aardewerk: 17 Koperen ring, zilveren ring, een zilveren speld, parels B: Aardewerk: 8, Koperen schaal, 4 koperen spelden, 2 zilveren ringen, parels C: Aardewerk: 6, Koperen schaal
Goed /
Kamer-graf 71
Midden-Assyrisch
Bakstenen kamergraf met “ringschichtgewölben”
/ Dierlijke resten: verbrande dierenbeenderen (waaronder astragalen)
/ Kamer A: 4 volwassenen en een kind Kamer B: 5 volwassenen
/ B: leren waterzak, aardewerk (9 stuks), koperen haarring, 2 koperen oorringen, zilveren ring, naald uit been, parels, schelpen
Goed Mogelijks deel van een brandoffer volgens de opgravers
209
3. Tabel: Babylon243
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel
Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
78 Midden-Babylonisch
Potgraf met een deksel uit hout
/ Schaap/geit: beenderen
Onder de omgekeerde schaal
Volwassene Hurkend Schaal uit aardewerk Goed /
129 Neo-Babylonisch
Korte kist
/ Beenderen van een kleine herkauwer: enkele resten van een poot en de helft van een onderkaak
Bij de voeten van de man
Een oudere man
Op de linkerzijde, met het hoofd naar het oosten-noordoosten, met de handen voor het gezicht
Dadels Goed Er werden in dit graf opmerkelijk veel meer resten van voedsel gevonden dan in de andere graven te Babylon
130 Neo-Babylonisch
Korte kist / Schaap/geit: wervels
In de schaal, bedekt onder een laagje
Volwassene Op de rechterzijde, met de benen opgetrokken, met het hoofd naar het oosten, met de handen voor het gezicht
Fibula, handvormige naaldhouder, schaal
Goed /
136 Neo-Babylonisch
Korte kist / Schaap: voorpoot met schouderblad
/ Volwassene Op de linkerzijde, met de armen op het lichaam, met het hoofd naar het oosten
Bronzen ring, twee stukjes brons (waarschijnlijk afkomstig van oorringen of fibulae), een ijzeren bijl, een stomp buisvormig object uit ijzer
Goed /
243 Bron: Reuther O. 1926, Die Innenstadt von Babylon, WVDOG 47, Leipzig, pp. 151-265.
210
4. Tabel: Eridu244
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
8 Ubaid 4 Graf uit liben
NW “meat-bone”
Op de borst van de overledene Volwassene ?
Lichtjes gebogen benen, de handen komen bij elkaar ter hoogte van het bekken
/ Slecht /
10 Ubaid 4 Graf in een ubaid deposit
NW “meat-bone” / Volwassene ?
Uitgestrekt lichaam met de armen naast zich. Het gezicht lag iets naar het westen gedraaid
Aardewerk: 6
Slecht /
30 Ubaid 4 Graf uit liben
NW “meat-bones” Vis: resten
Bij de vrouw Volwassen vrouw Volwassen man
Uitgestrekt, met het rechterhand op het lichaam Uitgestrekt, met de benen gekruist
Aardewerk: 5 Aardewerk: 5
Slecht /
34 Ubaid 4 Graf uit liben
NW 2 “meat-bones”
Bij het hoofd van de vrouw Volwassen vrouw
Uitgestrekt, op de rug liggend met de handen nabij het bekken en het gezicht naar boven gericht
Aardewerk: 5 Redelijk /
41 Ubaid 4 Graf uit liben
NW “meat-bones”
Op het graf Volwassen man
Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar het oosten gericht
Aardewerk: 7 Redelijk De dierenresten kwamen op het graf te liggen nadat het lichaam en het aardewerk al bedekt was.
91 Ubaid 4 Graf uit liben
ZO “meat-bones”
Op de borst van de overledene Volwassene ?
Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar boven gericht en de handen nabij het bekken
Resten van een rieten mat en oker werden teruggevonden
Goed /
93 Ubaid 4 Graf uit liben
NW Dierlijke resten: kaak
Ten oosten van het hoofd van het kind
Kind Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar boven gericht en de handen onder het bekken
Aardewerk: 7 Redelijk /
106 Ubaid 4 Graf uit liben
NW Vis: resten
In een schaal en een kopje, bij de volwassene met de 6 stuks aardewerk
Volwassene ? Volwassene ?
Uitgestrekt, op de rug liggend met de handen bij het bekken Uitgestrekt, op de linkerzijde liggend met de handen bij het bekken
Aardewerk: 6 2 bolletjes uit klei Aardewerk: 1
Redelijk /
149 Ubaid 4 Platform van liben, bedekt met zand
NW Dierlijke resten: schedel
Bij de rechtervoet van het kind Kind Uitgestrekt, op de rug liggend met het gezicht naar het westen gericht
Aardewerk: 2
Slecht /
185 Ubaid 4 Graf uit liben
NW Hond: volledig skelet
Het skelet van de hond lag over het lichaam van de jongen. De hond lag op de linkerzijde, met de kop richting zuiden.
15 à 16-jarige jongen
Uitgestrekt, op de rug liggend / / Een dun laagje zand scheidde de jongen en de hond.
244 Bron: Safar F. & Ali Mustafa M. & Lloyd S. 1981, Eridu, Baghdad, pp.125-141
211
5. Tabel: Halawa245
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel
Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
H-2 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
/ / Schaap: resten van 4 schapen : 2 rechter darmbenen, darmbeen, linker Femur (3) Resten die zeker van volwassen dieren zijn: delen van de rechter Scapula, rechter Humerus en rechter Radius Schaap/geit: resten van minstens 1 infant, 3 jonge schapen en 1 volwassen schaap. Resten van jonge dieren: linker- en rechteronderkaak, Radius, Ulna met snijspoor Overige resten: tand (M3), Humerus, Radius Hond: deel van een skelet van een volwassen dier dat ooit volledig in het graf werd gedeponeerd: resten van :schedel, linker- en rechteronderkaak, 3 halswervels; 4 lendenwervels, Os sacrum, linker Scapula, linker en rechter Humerus, linker en rechter Femur, linker en rechter Tibia, linker Calcaneus, rechter Talus, rechter Metatarsus V
/ Man (40-60jaar) Vrouw (40-60 jaar) Man (30-40jaar) Vrouw (20-30jaar)
/ / / /
H-21 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Schachtgraf NW-ZO Schaap/geit: 4 tanden (3 uit de bovenkaak, 1 uit de onderkaak)
/ Man (30-40jaar) Man (20-30jaar) Man (15-18jaar) Vrouw (20-30jaar) Vrouw (40-60jaar) Kind (2-4jaar)
/ / Verstoord graf, maar toch zeer goed bewaard
/
H-30 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
/ / Rund: resten van 2 dieren, waarvan 1 kalf: 2 melktanden en een stuk van de bovenkaak van een kalf, Scapula, Os pubis (schaambeen) van een vrouwelijk dier Schaap: resten van meerdere dieren, waarschijnlijk zowel mannelijk als vrouwelijk, meestal subadult: Humerus (met snijsporen)-, Radius (>3), linker en rechter Ulna, rechter en linker darmbeen, zitbeen, linker en rechter Femur, Tali (2 links, 1 rechts), 3 rechter Calcanei, 3 Tuber Geit: resten: linker en rechter Metacarpus en Metatarsus van een jong geitje; darmbeen van een vrouwelijk dier Schaap/geit: er werden resten van minstens 1 infantiel dier (geit), 2 jonge dieren (schaap), 1
/ Man (30-60jaar) Man (30-60jaar) Vrouw (30-40jaar) Man (30-40 jaar) Man (20-30 jaar) Vrouw (20-30 jaar) Kind (2-5 jaar)
/ / / /
245 Bron: Orthmann W. 1989, Halawa 1980-1986, Bonn en Boessneck J. & Kokabi M. 1981, Tierknochenfunde, In: Orthmann W. 1981, Halawa 1977-1979, Bonn, pp. 89-104.
212
subvolwassen dier (schaap)en 2 volwassen dieren (schaap en geit) gevonden. Het infantiel geitje werd volledig in het graf gelegd. Resten: deel van een schedel, 10 tanden uit de bovenkaak, 2 linkeronderkaken, 1 rechteronderkaak, 14 tanden uit de onderkaak, halswervel; borstwervel, 5 ribben en 5 Humeri (1 met snijspoor), Ulna van (een) jong dier(en); Radius, Femur (2 links, 1 rechts), resten van meerdere Tibia –zowel van volwassen als jonge dieren- Gazelle: resten van een volwassen dier: rechter Femur en Corpus Muis: deel van een schedel van een zandmuis
H-31 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
/ / Rund: resten van 1 jong kalfje: Scapula, Tibia, Talus, Calcaneus Schaap: resten: schedel zonder hoorns (van een vrouwelijk dier); 5 Scapulae, 4 Humeri (2 met snijsporen), 6 Radii (1 met snijsporen), 4 rechter Ulnae, bekken van een vrouwelijk dier, zitbeen, 5 Femora van een volwassen dier), 2 Patellae, rechter Calcaneus, 2 Tali, 4 Carpalia Schaap/geit: resten van minstens 7 dieren: 1 infantiel dier, 4 jonge tot subadulte schapen en 2 volwassen schapen: onderkaak, Atlas, 2 halswervels, Humerus, Radius, Ulna, darmbeen, zitbeen, 2 Femora, 2 Tibiae, 2 Tali Gazelle: resten van 2 dieren, 1 jong dier, 1 volwassen dier: rechter Humerus, darmbeen, linker Femur Vogel: resten wat waarschijnlijk ooit een volledig skelet was van 1 wilde vrouwelijke eend (Anas platythynchos): Coracoid, Ulna, Synsacrum, Tibiotarsus
/ Naar schatting: 7 individuen: (40-60 jaar) 11 individuen: (20-40 jaar) 1 individu: (14-19 jaar) 2 individuen: (7-13 jaar) 4 individuen: (1-6 jaar)
/ / / /
H-33 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
/ / Schaap: 5 Humeri, (1 met snijsporen), Ulna, Femur, Calcaneus Schaap/geit: resten van minstens 6 dieren: 1 infantiel dier, 3 jonge dieren en 2 volwassen schapen: tand, onderkaak, 3 Humeri (1 met snijsporen), Radius, bekken, 2 Femora, Tibia Gazelle: Humerus van een volwassen dier
/ 5 mannen 2 vrouwen 1 kind (4-5 jaar)
/ / / /
H-35 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
/ / Rund: onderkaak, tanden Schaap: Metatarsus van een volwassen dier, bij elkaar horende linker Radius en Ulna Geit: Tibia (volwassen) Schaap/geit: resten van 2 dieren: twee schapen (een volwassen en een bijna volwassen dier) en een geit (bijna volwassen): Epistropheus, halswervels met snijsporen, 10 tanden van een bovenkaak, 2 tanden van een bovenkaak, 2 onderkaken, Ulna,
/ / / / / /
213
Gazelle: Metatarsus Haas: Femur
H-37 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
/ / Rund: resten van minstens 1 jong dier: onderkaak, 2 tanden van de onderkaak, ribbe Schaap: 3 Scapulae (1 rechts, 2 links), 2 Humeri, 2 Radii (rechts, links), 3 bekkens, 4 Femora (met snijsporen), Ulna, Tibia (rechts), Calcaneus Geit: Scapula (met snijspoor), linker Metacarpus, rechter Calcaneus, rechter Talus, linker Metatarsus, Phalanx 1 Schaap/geit: resten van minstens 5 dieren: 2 infantiele schapen, 1 jonge geit, 2 volwassen dieren (1 schaap): 7 tanden uit de bovenkaak, 5 tanden uit de onderkaak, rechter Scapula, 3 Humeri, 5 Radii, Femur, 4 Tibiae (1 met snijsporen), rechter Talus (met snijspoor), Metatarsus Gazelle: linker Humerus Haas: rechter darmbeen
/ Man (50-70 jaar) 4 mannen: (40-60 jaar) 2 mannen: (20-40 jaar) 3 vrouwen: (20-40 jaar) Vrouw: (18-25 jaar) Kind (10-13 jaar)
/ / / /
H-70 Vroege Bronstijd III (2200-2100 v.Chr.)
Schachtgraf / Paardachtige: resten van drie volledige skeletten van twee vrouwelijke en één mannelijke ezel (Equus asinus)
Bovenop de menselijke resten (met een laagje aarde ertussen)
Man (30-40jaar) Vrouw (17-19 jaar)
Op de zijde met het hoofd naar het noorden en gezicht naar het zuidwesten gericht
Aardewerk: 37: in twee duidelijk te onderscheiden groepen Bij de man: 8 bronzen naalden, een dolk Bij de vrouw: 1 bronzen naald
/ /
H-104 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Putgraf OW Schaap: talrijke fragmenten van een jong schaap / Volwassene (20-40 jaar)
Op de linkerzijde, met het hoofd in het westen en de blik naar het noorden
/ Redelijk (anatomisch verband van het skelet is verstoord)
Opmerkelijk arm graf
H-109 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Putgraf OW Schaap: Phalanx (2) / Kind van 7 jaar Op de linkerzijde, hoofd in het westen, blik naar het noorden
Aardewerk: 1 Redelijk Opmerkelijk arm graf
H-110 Vroege Bronstijd III-IV
Putgraf NZ Schaap: één astragaal / Vrouw (45-50 jaar) Op de linkerzijde, hoofd in het zuiden, blik naar
Aardewerk: 1 Skelet in gefragmenteerde toestand
Opmerkelijk arm graf
214
(2500-2100 v.Chr)
het westen
H-112 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Putgraf OW Hond: volledig skelet / Kind van 1 à 1 en een half jaar oud
In aanbiddershouding, op de rechterzijde, hoofd in het westen, blik naar het zuiden
/ Zowel het menselijk als het dierlijk skelet werden in gefragmenteerde toestand teruggevonden
Opmerkelijk arm graf
H-115 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Schachtgraf / Dierlijke resten / Vrouw (20-30 jaar) / Scherven / /
H-116 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Putgraf OW Gefragmenteerde dierlijke resten (o.a. een tand)
Bij het kind: gefragmenteerde dierlijke resten (o.a. een tand) Bij de man: fragment van dierlijk bot
Vrouw (45-50 jaar) Man (45-50 jaar) 9 tot 10 maanden oude foetus
Vrouw: op de linkerzijde, hoofd in het westen, blik naar het noorden Man: op de rechterzijde, hoofd in het westen, blik naar het zuiden
Aardewerk: 1 Redelijk
Opmerkelijk arm graf
H-117 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Putgraf / Schaap: vele beenderen van een volwassen schaap / Kind van 15 maand Waarschijnlijk: op de linkerzijde, hoofd in het westen, blik naar het noorden
/ Niet goed Opmerkelijk arm graf
H-118 Vroege Bronstijd III-IV (2500-2100 v.Chr)
Putgraf met stenen Bedekking
/ Rund: Phalanx / Kind van 6 tot 10 maand
Hoofd in het westen, blik naar het zuiden
Parels, klompjes brons
/ /
215
6. Tabel: Isin246
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
30 Akkadisch (ca. 2200 v.Chr.)
Putgraf met matten bekleed
ZO-NW Vis: volledige Barbus luteus De vis werd verbrand in één van de aardewerken schalen gevonden
/ Op de zij, met het hoofd naar het zuidoosten, met het gezicht naar het zuidwesten gericht
Aardewerk: 7 Een gebroken bronzen werktuig
Goed Voedselbijgave (Boessneck 1977b, p.117)
31 Ca. 2300 v.Chr. / / Vis: volledige Acanthopagrus berda
De vis werd aangetroffen in een grote schaal
/ / Schaal / Voedselbijgave (Boessneck 1977b, p.117)
45 Neo-Babylonisch
Dubbel potgraf
/ Rund: tand van een volwassen dier
/ / / Aardewerk: 7 / /
52 2e helft 2e millennium v.Chr.
Potgraf / Dierenbeenderen Vis: resten
/ / / / / /
53 Neo-Baylonisch Dubbel potgraf
/ Dierenbeenderen Schildpad: Pleurale van een weekschildpad (Trionyx euphraticus)
/ / / / / /
53a 2e helft 2e millennium v.Chr
Putgraf / Dierenbeenderen Rund: Femur, rib Schaap: deel van Scapula en Femur Schaap/geit: Radius, 3 Femur Vis: graat
/ / / / / /
57 Neo-Babylonisch
Dubbel potgraf
/ Dierenbeenderen Vis: resten van minstens 4 vissen Rat: Tibia en bekken van huisrat
/ / / Aardewerk: 2 Bronzen object: naald
/ /
58 Neo-Babylonisch
Dubbel potgraf
/ Veel beenderen van kleine dieren Rund: delen van schedel, Scapula Schaap/geit: bovenkaak en Femur van een pasgeboren dier; onderkaak met tand, rib, Metacarpus, Metatarsus
De dierlijke resten zaten waarschijnlijk in de aarde waarmee het graf was opgevuld
/ Op de rechterzijde, met het hoofd naar het zuidoosten
Aardewerk: 2 Pyxis, 4 benen naalden
Goed /
246 Bron: Hrouda B. 1977, Isin-Isan Behriyat I. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1973-1974, München en Hrouda B. 1981, Isin-Isan Behriyat II. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, München en Hrouda B. 1987, Isin-Isan Behriyat III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1983-1984, München en Hrouda B. 1992, Isin-Isan Behriyat IV. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986-1989, München.
216
(verbrand), 2 Femur van een volwassen dier Vis: resten (76 botjes van minstens 11 vissen) Varken: heiligbeen Rat: snijtand van huisrat Slak: stukken van 2 schalen waarvan 1 verkoold
59 Neo-Babylonisch
Dubbel potgraf
/ Vis: resten (19 botjes) Rund: Tibia Schaap/geit: rib Varken: deel van schedel Rat: onderkaak, Humerus, 2 Radius, deel van bekken, Femur, 2 Tibiae van 1 jong en 1 bijna volwassen huisrat Muis: Femur, Tibia van een huismuis
/ / / Parels / /
60 Oud-Babylonisch
Potgraf / Veel beenderen van kleine dieren
/ / / Deel van een schaal (aardewerk?)
Slecht Dit is misschien geen graf volgens de opgravers, maar een depot in een kamer
61 Oud-Babylonisch
Tegelkist / Rund: onderkaak van een volwassen dier Schaap/geit: onderkaak van een volwassen dier
/ / / Aardewerk: 4 / /
62 Oud-Babylonisch
Schervengraf / Dierenbeenderen Schaap/geit: 2 stukken van de schedel, onderkaak van een volwassen dier, wervel, Ulna Vis: resten (51 botjes van minstens 10 vissn) Rat: bovenkaak van huisrat Muis: schedel, 2 bovenkaken, 3 onderkaken van 1 volwassen en 1 jonge huismuis
/ / / Aardewerk: 1 Tablet
/ /
70 Misschien iets later dan Neo-Babylonisch (7de eeuw v.Chr.)
Ovalen kist / Vis: resten / / Gebogen positie, met het hoofd naar het noorden gericht
Aardewerk: 1 Bronzen naald
Goed /
75 Laat Babylonisch
Korte kist / Dierenbeenderen Schildpad: resten van het rugschild van een landschildpad
/ / / Aardewerk: 3 Bronzen objecten: naald, 3 ringen, 2 oorringen Parels
/ /
76 Laat Babylonisch
Korte kist / Muis: onderkaak en Femur van woestijnspringmuis
/ / / Bronzen objecten:
/ /
217
vaatwerk, naald, ring Parels
86 Neo-Babylonisch
Dubbel potgraf
/ Dierenbeenderen Schaap/geit: onderkaak van een jong dier, Scapula van een volwassen dier, rib
/ / / Bronzen objecten Parels,
/ /
87 Neo-Babylonisch
Dubbel potgraf
/ Dierenbeenderen Hond: onderkaak
/ / / Aardewerk: 14 Objecten uit frit
/ /
106 Neo-Babylonisch
/ / Vis: resten: wervels en staart / / / / / /
107 Neo-Babylonisch
/ / Schaap/geit: fragment van Femur
/ / / / / /
114 Oud-Babylonisch
/ / Schaap/geit: rib Varken: bot
/ / / / / /
115 Oud-Babylonisch
/ / Schaap: fragment van Humerus / / / / / /
116 Oud-Babylonisch
/ / Paardachtige: linker voetbeentjes (Metacarpus tot Phalanx) waarschijnlijk van een halfezel Schaap/geit: onderkaak en 2 wervels Varken: fragment van Scapula
/ / / / / /
118 7e E v.Chr Putgraf / Hond: volledig skelet van een mannelijk dier
Geen associatie met mens
/ / Beenderen in vervallen toestand
Hondengraf
Hondengraf 1
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond (1 jaar oud)
/ Geen associatie met mens
/ / / Breuk aan poot
Hondengraf 2
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren)
Hondengraf 3
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 3a
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: resten van een doodgeboren hondje
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 4
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een jonge volwassen mannelijke hond (anderhalf jaar oud)
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 5
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 7
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een jonge hond
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 8
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 9
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
218
Hondengraf 10
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Breuk in poot
Hondengraf 11
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 12
1050 v.Chr. Putgraf / Hond:volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 13
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 14
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 15
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 16
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 17
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een jonge volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren)
Hondengraf 18
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Breuk in poot
Hondengraf 19
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een jonge hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Verdikking aan de poot
Hondengraf 20
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 21
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren)
Hondengraf 22
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 23
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 24
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 25
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 26
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 27
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 28
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 29
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een welp
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 30
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / Enkele tanden ontbreken (waarschijnlijk aangeboren)
219
Hondengraf 31
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een volwassen hond
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 32
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een jonge hond (5-6 maand oud)
/ Geen associatie met mens
/ / / /
Hondengraf 33
1050 v.Chr. Putgraf / Hond: volledig skelet van een jonge mannelijke hond (6-8 maand oud)
/ Geen associatie met mens
/ / / Wonde aan de poot
7. Tabel: Khafajah247
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel
Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
57 Vroeg Dynastisch (huisniveau 10)
Putgraf ZW-NO Hond: volledig skelet
De hond lag voor het gezicht van de persoon
Volwassene Op de rechterzijde, met de benen opgetrokken. In een mat gerold
Aardewerk: 31 (in twee groepen in het graf verspreid- aan de voeten en aan het hoofd van de overledene)
/ “apparently a dog (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p.79)”
72 Vroeg Dynastisch (huisniveau 9)
Putgraf Volwassene: ZW-NO Kind: NW-ZO
Vis: half skelet De vis werd gevonden bij een van de kinderen (waarvan enkel de schedel overbleef)
1 volwassene en 2 kinderen
Op de linkerzijde, met de benen opgetrokken Van 1 kind bleef enkel de schedel over
Aardewerk: minstens 20 Rieten mand, stenen objecten
/ /
123 Vroeg Dynastisch (huisniveau 3)
Putgraf NW-ZO Dierlijke resten, mogelijk afkomstig van gevogelte
De kleine dierenbeenderen lagen tussen het aardewerk verspreid
Volwassene Op de rechterzijde en de rug, met de benen opgetrokken
Aardewerk: 20 Schelpen (2), een koperen speld, sporen van matten
/ “Fowl or animal (Delougaz & Hill & Lloyd 1967, p114)”
247 Bron: Delougaz P. & Hill H.D. & Lloyd S. 1967, Private houses and graves in the Diyala Region, The University of Chicago. Oriental Institute Publications, Vol. 88, Chicago.
220
8. Tabel: Kheit Qasim248
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
S19 Loc.2 Vroeg Dynastisch I
Rechthoekig graf uit leemtegels met bankjes
/ Dierenbeenderen Buiten het graf, bij aardewerk
/ / Wapens/werktuigen: scharen, messen, zwaarden Aardewerk: 46
/ /
T19 Loc.1 Vroeg Dynastisch I
Rechthoekig graf uit leemtegels met bankjes
/ Dierenbeenderen Buiten het graf, bij aardewerk
/ / Aardewerk: 14 / /
O20 Loc.4 Vroeg Dynastisch I
Rechthoekig graf uit leemtegels met bankjes
/ Dierenbeenderen Buiten het graf, bij aardewerk
/ / Aardewerk: 1 / /
6 ( N 21-22 Loc.1)
Isin-Larsa Putgraf (rechthoekig)
WO “Dierenoffers” Aan de voeten van skelet A
Skelet A: / Skelet B: /
Skelet A: op de rechterzijde, gebogen armen en benen, O-W oriëntatie met het gezicht naar het noorden Skelet B: op de linkerzijde, handen voor het gezicht, W-O oriëntatie met het gezicht naar het noorden
Bij skelet A: Aardewerk: 1 Pin in lood, riem met 14 ringen van schelp, parels (1 in marmer, 1 in schelp)
/ Herbruik van een graf uit de Vroeg Dynastische periode
12 (Q18 Loc.1-2 /Q19 Loc.3)
Isin-Larsa Putgraf OW “Dierenoffers” : ribben
Aan de voeten van skelet B
Skelet A: / Skelet B: /
Skelet A: uit anatomisch verband Skelet B: op de linkerzijde, handen voor het gezicht, O-W oriëntatie met het gezicht naar het zuiden
Bij skelet B: Aardewerk: 1 Pin in lood, bronzen ring
/ /
248 Bron: Forest J.-D. 1983, Les pratiques funéraires en Mésopotamie du cinquième millénaire au début du troisième. Etude de cas, Editions Recherche sur les Civilisations, Paris. en P. Fiorina 2007, Kheit Qasim: Les tombes de la fin du III jusqu’a la fin du II millenaire A.C., Mesopotamia, Vol.42, pp.151-165.
221
9. Tabel: Kish249
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
136 Vroeg Dynastisch III
/ / Dierenresten:knokkelbeentjes
/ Man / Aardewerk: 14 Metalen objecten: mes, naald, 2 dissels, dolk, zilveren oorringen, zilveren band 3 schelpen
Goed /
431 Vroeg Dynastisch I
/ / Vis: resten / / / / Verstoord /
322-324, 326, 329 (Chariot Burial 1)
Vroeg Dynastisch II
/ / Rund: resten van een volledig skelet van vermoedelijk een os
/ Meerdere menselijke skeletten
/ Aardewerk: vele gebroken potten Teugelring Wagen (er werden 2 wielen gevonden)
/ /
363 (Chariot Burial 2)
Vroeg Dynastisch II
/ / Paardachtige: resten (beenderen, tanden) van volledige skeletten van 4 ezels (vermoedelijk) Rund: resten (o.a. kaak) van een volledig skelet van vermoedelijk een os
De paardachtigen lagen boven het niveau van de wagen en deels erover (ze kunnen de wagen dus niet hebben getrokken) Het rund lag voor de wagen en er werd een teugelring in de buurt gevonden. Het rund was waarschijnlijk het dier dat de wagen trok
Meerdere menselijke skeletten waarvan: Man (aan de ingang van het graf)
Man: op de rechterzijde, knieën gebogen
Aardewerk: 6, hoofd van een dier, model van een boot Koperen objecten: nagels, 2 zagen, werktuigen, 2 teugelringen, dissel, naald, bijl, onidentificeerbare stukken koper Stenen vijzel, 3 bewerkte stukken flint, 5 schelpen, kralen (carneool, lapis, agaat) Wagen (met 4 wielen),
/ Het zou volgens Gibson kunnen dat de paardachtigen tot een ander graf behoorden (Gibson 1972, p.85)
Chariot Burial 3
Vroeg Dynastisch II
/ / Rund: resten (beenderen, tanden) van een volledig skelet
/ / / Aardewerk: 3 Koperen objecten: dolk, zaag, vaatwerk (3), naald, teugelring steen Wagens (resten van waarschijnlijk 2 wagens)
/ /
249 Bron: Moorey P.R.S. 1970, Cemetery a at Kish: Grave Groups and Chronology, Iraq, Vol. 32, No. 2, pp. 86-128 en Gibson M. 1972, The City and Area of Kish, Miami en Moorey P.R.S. 1978, Kish Excavations 1923-1933, Oxford en Algaze G. 1983, Private Houses and Graves at Ingharra: A Reconsideration, Mesopotamia, Vol. 18-19, pp. 135-193en Zarins J. 1986, Equids Associated with Human Burials in Third Millennium B;C. Mesopotamia: Two Complementary Facets, In: Meadow R.H. & Uerpmann H.-P. (eds.) 1986, Equids in the Ancient World, Volume I, Wiesbaden, pp. 164-193.
222
10. Tabel: Mari250
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
T125 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Dubbel potgraf
WO Dierenbeenderen Onder een omgekeerde aardewerken schaal aan het bekken van de vrouw
Volwassen vrouw
Op de rug, met het hoofd naar het oosten gericht
Aardewerk: 2 Yzeren armband, kam, 2 kettingen van parels
Goed /
T133 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Putgraf WO Schaap: beenderen De beenderen van schaap lagen naast het hoofd van de persoon
/ Op de rug, met het hoofd naar het oosten gericht
Gouden object: ring Bronzen object: ring Scarabee uit faience, parels, 2 cilinderzegels, 4 ringen gemaakt van schelp
Redelijk /
T135 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Dubbel potgraf
WO Dierenbeenderen Samen met resten van dadels in een schaal van aardewerk aan het bekken van de vrouw
Volwassen vrouw
Op de rug, met het hoofd naar het oosten gericht, handen op het bekken
Aardewerk: 3 Gouden objecten: 12 schijven Bronzen objecten: 4 armbanden, ring, vaatwerk Vaas in faience, parels, 2 ijzeren beenringen, ijzeren ring, 2 ringen uit schelp, deksel uit been, 4 struisvogeleieren
Goed /
T179 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Dubbel potgraf
WO Schaap: beenderen De vele beenderen van schaap lagen naast het hoofd van het kind, bij de schaal
Kind Op de rug, met het hoofd naar het oosten en het gezicht naar het zuiden gericht, handen op het bekken
Aardewerk: 1 Yzeren ringen
Goed /
T291 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Potgraf NZ Rund: beenderen / / / / Geplunderd /
T337 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Dubbel potgraf
WO Dierenbeenderen De dierenbeenderen lagen naast het hoofd van de persoon
Volwassene Op de linkerzijde, benen opgetrokken
Bronzen objecten: 4 armbanden
Goed /
T355 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-
Dubbel potgraf
NW-ZO Schaap: beenderen
De beenderen van schaap lagen naast een aardewerken schaal, buiten het potgraf
Jong persoon
Op de rechterzijde, met het hoofd naar het noordwesten en het gezicht naar het
Aardewerk: 3 2 zilveren ringen, gouden neusring, parels, bronzen zeef
Goed /
250 Bron: Jean-Marie M. 1999, Tombes et nécropoles de Mari, Mission Archéologique de Mari, Tome V, Beyrouth.
223
1200 v.Chr.) westen gericht T547 Midden Bronstijd
I (2000-1760 v.Chr.)
Potgraf ZO-NW Dierenbeenderen aan de voet van de pot waarin het lichaam werd begraven
/ / Aardewerk: 2 (buiten de pot waarin het lichaam werd begraven)
/ /
T558 Midden Bronstijd I (2000-1760 v.Chr.)
Potgraf Fragment van een hoorn
Het fragment van de hoorn lag buiten het potgraf
Kind / Buiten het potgraf: Aardewerk: 1 Stukje brons In het potgraf: Stukje brons, twee schelpen
Beschadigd /
T656 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Putgraf WO Tanden Bij het hoofd van het kind
Kind Op de linkerzijde, met het hoofd naar het oosten en het gezicht naar het zuidwesten gericht
Aardewerk: 1 Plaatje uit faience, 2 armbanden uit parels, 2 ringen van schelp, ketting gemaakt uit parels, nog meer dan 100 parels lagen verspreid in het graf
Goed /
T668 Recente Bronstijd - Midden-Assyrische periode (1350-1200 v.Chr.)
Potgraf WO Kaak van een klein dier
Op het potgraf / / Aardewerk: 2 Geplunderd /
T689 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Putgraf WO Geit: beenderen Dicht bij het lichaam van de overledene
/ / Aardewerk: 5 2 terracotta figurines
/ /
T763 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Graf-kamer
ZO-NW Geit: fragment van een hoorn, beenderen Vis: 2 wervels
In de grafkamer / / Aardewerk: 8 Schelpen, een bronzen staafje
Slecht /
T773 Oude Bronstijd – Archaïsche Dynastiën (2750-2350 v.Chr.)
Putgraf / Geit: hoorn / / / Aardewerk: 4 Schelpen
Slecht /
T940 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Sarcofaag WO Geit: deel van een skelet van een jong geitje (ribben, bekken, lange beenderen)
Het geitje lag buiten de sarcofaag. Eén van de poten lag in een aardewerken schaal
Volwassene Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen, met het gezicht naar het zuiden gericht, benen geplooid
Aardewerk: 18 Bronzen objecten: geperforeerde plaat, ring Parels
Redelijk /
T945 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Sarcofaag NO-ZW Geit: Metatarsus, Phalanx, fragmenten van de lange beenderen
De beenderen lagen tussen de sarcofaag en het aardewerk
Volwassene / Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 3 In de sarcofaag: Aardewerk: 5
Geplunderd /
T947 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-
Sarcofaag NO-ZW Geit: lange beenderen, Phalanxen
De geitenbeenderen werden ten noorden van het graf gevonden
/ / Buiten de sarcofaag: Bronzen ring
Geplunderd /
224
2000 v.Chr.) T 1034 Oude Bronstijd –
Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Sarcofaag WO Schaap: Radius, Metatarsus, Metacarpus
De beenderen werden gevonden in 2 stukken aardewerk buiten de sarcofaag
Jong individu
Op de rechterzijde, met het hoofd richting het westen gedraaid, armen naar het hoofd gebracht, benen opgetrokken
Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 13 In de sarcofaag: Aardewerk: 13 Gevonden bij het uit elkaar nemen van de sarcofaag : een terracotta figurine en een bronzen bijl
Goed /
T 1052 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Sarcofaag WO Geit: halve onderkaak; een hoorn en twee lange beenderen van een jonge geit
De onderkaak werd buiten de sarcofaag gevonden. De hoorn en de lange beenderen werden gevonden in aardewerk dat buiten de sarcofaag stond.
Volwassen man
Op de rechterzijde, met de armen geplooid en de benen uitgestrekt
Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 13 In de sarcofaag: Aardewerk: 3 Bronzen objecten: 3 naalden, ronde ingekerfde plaque, mes, rechthoekige doorboorde plaque, bijl Parels, schelpen
Goed /
T 1060 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Sarcofaag WO Geit: halve kaak In een stuk aardewerk dat zich op de kist bevond
Volwassen man
Op de linkerzijde, armen en benen tegen het lichaam getrokken
Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 1 In de sarcofaag : Aardewerk: 9
Goed /
T 1078 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Potgraf / Rund: schouderblad, Metatarsus, Calcaneum, deel van het bekken
/ / / Buiten de pot: Aardewerk: 13 Bronzen objecten: staafje Een terracotta bal, een parel uit lapis lazuli
Slecht De grafgiften kunnen ook tot graf 1077 behoren (er kon bij de opgraving ervan geen onderscheid gemaakt worden)
T 1090 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Potgraf NW-ZO Geit: 2 hoorns, Ulna, een halve kaak, fragment van een schouderblad, tanden Schaap: Metatarsus, Metacarpus, Humerus, wervels Rund: 2 Metacarpi, fragment van een schouderblad, Phalanx, 2 tanden
Tussen het aardewerk Kind van 10 à 11 jaar
Op de linkerzijde, armen en benen geplooid
Buiten de pot: Aardewerk: 4
Goed /
T 1092 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Putgraf WO Geit: hoorn / / / Aardewerk: 18 Zilveren object: armband Bronzen object: bijl
Slecht /
225
T 1102 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Potgraf WO Geit: 2 Humeri, Metatarsus, 2 Metacarpi, tanden, deel van een schouderblad,
/ Vrouw (20-25 jaar)
Op de rug, benen opgetrokken
Aardewerk: 3
Goed /
T 1103 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Sarcofaag WO Schaap: beenderen van een jong schaapje: schouderblad, Femur, Ulna, 2 Metapodi, Geit: halve kaak
De dierlijke resten werden buiten de sarcofaag gevonden
Vrouw: 20 jaar
Op de rechterzijde Buiten de sarcofaag: Aardewerk: 4 In de sarcofaag: Aardewerk: 3 Gouden objecten: 3 parels Bronzen objecten: naalden
Goed /
T 1104 Oude Bronstijd – Shakkanakku periode (2350-2000 v.Chr.)
Putgraf WO Schaap: fragment van schouderblad, Tibia, Metapodius
/ Volwassen vrouw
Op de rug Aardewerk: 31 Zilveren objecten: 2 ringen
Goed /
11. Tabel: Nimrud251
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
/ Tijd van Sargon of Esarhaddon Depot / Gazelle: Volledig skelet?
/ Geen associatie / / / Funderingsdepot volgens Ellis (Ellis 1968, p.44)
/ Tijd van Sargon of Esarhaddon Depot / Gazelle: Volledig skelet?
/ Geen associatie / / / /
251 Bron: Oates D. & Oates J. 2001, Nimrud. An Assyrian Imperial City Revealed, London en Ellis R.S. 1968, Foundation Deposits in Ancient Mesopotmia, New Haven & London.
226
12. Tabel: Nippur252
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
1B168 Neo-Babylonisch
Badkuip NO Dierlijk bot
Bij de elleboog van de overledene
Volwassen man
Ineengetrokken Aardewerk: 3 Ovale groene steen
Goed /
1B178 Neo-Babylonisch
Badkuip NO Dierlijk bot
Bij het hoofd van de overledene
Volwassen vrouw
Ineengetrokken positie, op de rechterzijde Aardewerk: 2 Bronzen vaatwerk: 1 Kralen, Bronzen fibula
Goed /
1B206 Neo-Babylonisch
Badkuip NO Dierlijk bot
Bij de schouder van de overledene
Volwassene Ineengetrokken positie, op de linker zijde Aardewerk: 1 Bronzen vaatwerk: 1 Bronzen ring
Goed /
1B227 Assyrisch Badkuip NO Dierlijk bot
Bij het bekken van de overledene
Volwassen man
Ineengetrokken positie, op de rechterzijde Aardewerk: 1 Bronzen vaatwerk: 2 Bronzen armband en fibula
Goed /
1B246 Assyrisch Potgraf ZO Dierlijk bot Vis: resten
Volwassen vrouw
Ineengetrokken positie, op de rechterzijde Twee kralen aan de pols, textielresten
Goed /
1B269 Assyrisch Badkuip ZO Dierlijk bot
Bij de borst van de overledene
Volwassen vrouw
Ineengetrokken positie, op de linkerzijde Aardewerk: 1 Kralen (veel!), Hangers uit frit en steen, bronzen fibulae, 3 cylinderzegels, Stempelzegel, bronzen punt
Goed /
1B288 Isin-Larsa Putgraf ZW Dierlijk bot
Bij de knieën van de overledene
/ Uitgestrekt, op de rechterzijde Aardewerk: 1 / /
Burial 654
Ur III / / Schaap/geit: onderkaak Varken: eerste Phalanx
/ / / / / /
Burial 78 Ur III / / Schaap: ScapulaSchaap/geit:
/ / / / / /
252 Bron: McCown D.E. & Hains R.C. & Hansen D.P. 1967, Nippur I: Temple of Enlil, Scribal Quarter, and Soundings: Excavations of the Joint Expedition to Nippur of the University Museum of Philadelphia and the Oriental Institute of the University of Chicago, OIP 78, Chicago en Zettler R. 1993, Nippur III: Kassite Buildings in Area WC-1, OIP 111, Chicago en McMahon A. 2006, Nippur V: The Early Dynastic To Akkadian Transition: The Area WF Sounding At Nippur, OIP 129, Chicago.
227
onderkaak, 2 tanden Varken: Femur
Burial 8 7de eeuw v.Chr.
Badkuip / Resten van dierenbeenderen
In een pot boven het graf
Volwassene Hoofd naar het noordoosten gericht Aardewerk: 5 Bronzen pin
/ De dierlijke resten waren waarschijnlijk offers aan de dode
Burial 14 Vroeg Dynastisch IIIa-Akkadisch
Putgraf / Paardachtige: volledig skelet Schaap: 3 volledige skeletten, waarvan 1 lammetje Vis: resten
De skeletten van de paardachtige en de schapen werden tussen skelet 2 en 3/4 aangetroffen. De dieren lagen met het hoofd naar het noorden gericht De visresten werden in enkele stukken aardewerk bij skelet 6 aangetroffen
Skeleton 1: volwassene (man?) Skeleton 2: volwassene (vrouw?) Skeleton 3:/ Skeleton 4:/ Skeleton 5:/ Skeleton 6:/ Skeleton 7:/ Skeleton 8:/
Skeleton 1: op de rug, met de handen op de borst, hoofd naar het noorden, gezicht naar het oosten Skeleton 2: op de rug, met de handen op de borst, hoofd naar het noorden, gezicht naar het oosten Skeleton 3: op de rechterzijde, hoofd naar het noorden Skeleton 4: op de rug, linkerarm op de borst, hoofd naar het noorden Skeleton 5:/ Skeleton 6: op de linkerzijde, hoofd naar het zuid-zuidwesten gericht Skeleton 7:/ Skeleton 8:/
Skeleton 1: Aardewerk:19 Koperen/bronzen objecten: vaatwerk (6), bijl, speerpunt, mes, 3 naalden, filter Lapis kraal Skeleton 2: Aardewerk: 8 Gouden objecten: oorringen, band, Zilveren objecten: 2 armbanden Koperen/bronzen objecten: naald, vaatwerk (20), kistje, kraal Houten kistje, halsketting met 300 kralen en agaat en gouden hanger, tweede halsketting, 5 rivierstenen, lapis lazuli cylinderzegel Skeleton 3: Aardewerk: 5 Schelpen, koperen/bronzen naald Skeleton 4: koperen/bronzen kom en speerpunt, stenen kom, kraal van carneool Skeleton 5: werktuigen uit
/ Over de precieze datering en toeschrijving van de skeletten van de paardachtige en de schapen aan één van de skeletten is er discussie (Gibson & McMahon 1995; Roaf 2001; McMahon 2006)
228
flint, halsketting van kralen Skeleton 6: Aardewerk: 17 Twee koperen/ bronzen pinnen, een albasten kom Skeleton 7:/ Skeleton 8:/
Burial 16 Vroeg Dynastisch IIIa-Akkadisch
Putgraf / Vis: resten In 3 aardewerken potten, die naast de pelvis van de persoon geplaatst waren
Volwassene Op de rechterzijde, hoofd naar het noordwesten gericht Aardewerk: 7 / /
13. Tabel: Tawi253
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
T11 2800-2000 v.Chr.
/ / Dierlijke resten Schaap/geit: onderkaak
/ / / / / /
T19 2800-2000 v.Chr.
Putgraf met stenen afdekking
OW Dierenresten / / / Scherven, enkele parels, een fragment van een naald
Geplunderd Niet zeker dat de bijgiften bij dit graf behoren
T22 2800-2000 v.Chr.
/ / Rund: deel van schedel, onderkaak Schaap/geit: resten van minstens 2 dieren: 1 jong en 1 volwassen dier: 4 tanden uit de bovenkaak,
/ / / / / /
253 Bron: Kampschulte I. & Orthmann W. 1984, Gräber des 3. Jahrtausends im Syrischen Euphrattal. 1. Ausgrabungen bei Tawi 1975 und 1978, Bonn en Boessneck J. & Kokabi M. 1981, Tierknochenfunde, In: Orthmann W. 1981, Halawa 1977-1979, Bonn, pp. 89-104.
229
onderkaak, 3 tanden uit de onderkaak, Radius, darmbeen met snijsporen, 3 Tibiae, bekkens Schaap: beenderen van poten: Scapula, Radius, Tibia, Metacarpus, Femur, Metatarsus Hond: rib
T63 2800-2000 v.Chr.
Putgraf met stenen afdekking
OW Enkele dierenbeenderen en een tand van een dier
Aan de linkervoet van de persoon
Man (30-50 jaar)
Slaaphouding, op de rechterzijde, linkerbeen wat opgetrokken, onderarmen op de borst, hoofd in het westen, gezicht naar het zuiden gericht
Aardewerk: 2 Bronzen objecten: naald, dolk Armband met parels uit frit,
Goed De dierlijke resten worden als voedsel geïnterpreteerd
T64 2800-2000 v.Chr.
Putgraf met stenen afdekking
OW Geit: fragment van de schedel van, met boven– en onderkaak
Ter hoogte van de knie van de persoon.
Man (30-50 jaar)
Slaaphouding, op de rechterzijde, benen opgetrokken met het linkerbeen boven het rechterbeen, linkerarm gestrekt naast het lichaam, hoofd in het westen, gezicht naar het zuiden gericht
Aardewerk: 2 Bronzen objecten: naald, dolk Armband met parels uit carneool, kwarts en frit,
Goed De dierlijke resten worden als voedsel geïnterpreteerd
T65 2800-2000 v.Chr.
Putgraf met stenen afdekking
OW Geit: resten van de schedel, lange beenderen
/ Vrouw (20-30 jaar)
Slaaphouding, op de linkerzijde, handen voor het gezicht, hoofd in het westen, gezicht naar het noorden gericht
3 bronzen naalden, 1 ring, 4 armbanden met parels van onder andere carneool, kwarts, frit en brons, 1 halsketting met schijfvormige parels uit carneool, kwarts en serpentinit, aardewerk (3 stuks)
Goed De dierlijke resten worden als voedsel geïnterpreteerd
14. Tabel: Tell Ahmar254
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort +
deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
F42 (Hypogeum)
Vroege Bronstijd IV
Tombe met schacht
WO Geit: beenderen
Tussen aardewerk en bronzen
2 volwassenen Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen en het aangezicht naar het zuiden
Aardewerk: meer dan 1076 stuks (waarvan 1045 intact) Bronzen objecten: bijlen, messen, naalden
Goed /
254 Bron: Thureau-Dangin F. & Dunand M. 1936, Til-Barsib, Paris.
230
15. Tabel: Tell al Rimah255
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel
Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
/ Midden-Assyrisch (rond 1300 v.C.)
Depot / Dierenbeenderen Depot in een tempel Geen associatie / / / Dit was waarschijnlijk een funderingsoffer dat bij de herbouw van de tempel werd geplaatst
16. Tabel: Tell Beydar256
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
6138 Oud- Akkadisch (2300 v.Chr.)
Dubbele structuur van leemtichels
OW Vogel: twee volledige skeletten van kraanvogels
Eén vogel lag naast de overledene, de andere lag onder aardewerk maar de kop van het dier bleek aan de pelvis van de overledene te liggen
Man (50-60 jaar oud)
Op de rechterzijde, hoofd naar het westen, aangezicht naar het zuiden in gehurkte positie
Aardewerk: 13 3 koperen pinnen, 4 kralen
Goed /
255 Bron: Oates D. 1968, The Excavations at Tell al Rimah, 1967, Iraq, Vol. 30, No. 2, pp. 115-138. 256 Bron: Debruyne M. 1999, Het graf van de “ vogelman“, In: Van Lerberghe K. & Voet G & Debruyne M. 1999, Omtrent Beydar. De Talen en Culturen van Noord-Syrië, Leuven, pp.25-26.
231
17. Tabel: Tell Brak257
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/ Leeftijd Positie
Massagraf in Area MTW
3800-3600 v.Chr.
Massagraf (putgraf)
/ Dierlijke resten: aparte grote stukken van dieren
Er bevonden zich dierlijke resten tussen de menselijke resten en in de laag boven de laag met menselijke resten
Resten van meerdere individuen
De menselijke resten lagen door elkaar, soms nog in verband, soms waren het delen van lichamen
Aardewerk, zegels, andere objecten
/ De dierlijke resten worden geïnterpreteerd als resten van grote stukken vlees
Massagraf in Area EM
3800-3600 v.Chr.
Masagraf (putgraf)
/ Dierlijke resten Tussen de menselijke resten Resten van ongeveer 50 individuen, allen jong volwassenen
Uit verband gerukte menselijke beenderen lagen door elkaar
Aardewerk, zegels
/ /
Massagraf in Area EME-3
3800-3600 v.Chr.
Massagraf (putgraf)
/ Dierlijke resten Tussen de menselijke resten Resten van meerdere individuen
Uit verband gerukte menselijke beenderen lagen door elkaar
/ / /
/ Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)
Put / Hond: Volledig skelet van een volwassen windhond
In de hof van een publiek gebouw. Het dier lag op de linkerzijde met gestrekte poten
Geen associatie / / Zeer goed /
/ Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)
Put / Paardachtige: Volledig skelet van een vrouwelijke ezel van ca. 10 jaar oud Varken: beenderen Rund: beenderen Schaap/geit: beenderen Vogel: volledig skelet van een kraanvogel
In de hof van een publiek gebouw. De ezel lag op de linkerzijde. De beenderen van de overige dieren lagen ernaast
Geen associatie / / Zeer goed Ezel nr. 6
/ Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)
Put / Paardachtige: Volledig skelet van een volwassen vrouwelijke ezel(ouder dan 20 jaar)
In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde
Geen associatie / / Zeer goed Ezel nr. 1 (werd in de buurt van ezels nr. 2 en nr. 3 gevonden)
/ Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)
Put / Paardachtige: Volledig skelet van een vrouwelijke ezel (3 tot 5 jaar oud)
In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde
Geen associatie / / Zeer goed Ezel nr. 2 (werd in de buurt van ezels nr. 1 en nr. 3 gevonden)
/ Akkadisch (rond 2200
Put / Paardachtige: Volledig skelet van een mannelijke
In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde
Geen associatie / / Zeer goed Ezel nr. 3 (werd in de buurt van ezels nr. 1 en
257 Bron: McMahon A. 2007, Tell Brak 2007. Final Report, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2007.pdf) en McMahon A. 2008, Report on the Excavations at Tell Brak, 2008, (http://www.britac.ac.uk/INSTITUTES/IRAQ/downloads/TellBrak2008.pdf) en Clutton-Brock J. 1989, A dog and a donkey excavated at Tell Brak, Iraq, Vol. 51, pp. 217-224 en Clutton-Brock J. & Davies S. 1993, More Donkeys from Tell Brak, Iraq, Vol. 55, pp. 209-221 en Clutton-Brock J. & Izquierdo E.R. & Muniz A.M. & Weber J.A. & Molleson T. 2001, Faunal Evidence, In: Oates D. & Oates J. & McDonald H. (eds.) 2001, Excavations at Tell Brak 2: Nagar in the third millennium BC, London, pp. 327-352.
232
v.Chr.) ezel van ca. 5 jaar oud nr. 2 gevonden) / Akkadisch
(rond 2200 v.Chr.)
Put / Paardachtige: Volledig skelet van een mannelijke ezel van ca. 20 jaar oud
In de hof van een publiek gebouw. De ezel lag op de rechterzijde en werd in een deuropening begraven
Geen associatie / / Zeer goed Ezel nr. 4
/ Akkadisch (rond 2200 v.Chr.)
Put / Paardachtige: Volledig skelet van een oude vrouwelijke ezel
In de hof van een publiek gebouw, op de linkerzijde
Geen associatie / / Zeer goed Ezel nr. 5
18. Tabel: Tell ed-Der258
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking
Diersoort + deel Positie Geslacht/ Leeftijd
Positie
T62 Fase Ii / / Geit: volledig skelet van een jong geitje in anatomisch verband
/ 1 volwassene en jongere
Samengetrokken Aardewerk: 3 B: bronzen ring, 2 bronzen bollen, 3 gewichtjes
/ /
T146 Fase Ii / / Schaap: beenderen / 2volwassenen Aardewerk: 7 3 hoofdbanden in zilver, kleine bronzen bol met een parel uit aardewerk
/ /
T204 Fase IIc (ca. 1950-1900 v.Chr.)
Putgraf / Varken: Femur, Tibia / Oudere vrouw Gecontracteerd, handen bij gezicht
Aardewerk: 2 Het lichaam werd bedekt door 2 halve kruiken Parel 2 bronzen ringen
/ /
Zonder nummer
Fase IIc (ca. 1950-1900 v.Chr.)
Putgraf / Rund: fragmenten Varken: fragmenten
Fragmenten van rund onder de kruik, fragmenten van rund en varken in vulling van het graf
Kind (16-22 maand)
Op een mat, bedekt door kruik
Mat, kruik / /
T235 Fase IIc (ca. 1950-1900 v.Chr.)
Open tegelgraf
/ Schaap: beenderen van een volwassen schaap
Op en naast de rechterhand van de overledene
Jonge volwassene
Gecontracteerd, op mat Aardewerk: 1 Mat, armband van 9 parels, plaat op borst
/ /
T245 Fase IIIb (ca. 1630-1629 v.Chr.)
Potgraf / Schaap: hoorn van een ram
/ / / Armband / /
T276 Fase IIId (ca. 1650-1630
“Tombe en plein terre”
/ Varken: fragment van het bekken
Op de linkerschouder van de overledene, dicht bij de mond
Vrouw (20-40 jaar)
Op de rug, benen gehurkt naar links, arm gekruist over het bekken, bedekt
Aardewerk: 17 / /
258 Bron: Gasche H. 1978, Le Sondage A: l’Ensemble I, In: De Meyer L. & Gasche H. & Paepe R. (eds.) 1978, Tell ed-Der II, Leuven, pp. 57-132 en Gasche H. 1984, Le Sondage A: les ensembles II à IV, In: De Meyer L. (ed.) 1984, Tell ed-Der IV, Leuven, pp. 1-62 en Gasche H. & Burger-Heinrich E. 1989, L’Ensemble III: les tombes, In: De Meyer L. & Gasche H. (eds.) 1989, Mesopotamian history and environment, Vol. 1, Gent, pp. 44-67.
233
v.Chr.) met en mat T261 Fase IIId
(ca. 1650-1630 v.Chr.)
“Tombe construite”
/ Rund: fragment van de schedel Schaap/geit: fragment van Humerus
Bij de ingang, buiten de eigenlijke grafkamer
Eerste inhumatie: volwassene (20-40 jaar) Tweede inhumatie: vrouw (20-30 jaar)
De vrouw ligt op de rechterzijde
Aardewerk: 2 2 hoofdbanden in goud of electrum, kledingstuk in goud of electrum, 11 parels (chyropraas, agaat, lapis), halsband
/ De dierlijke resten horen bij de tweede inhumatie
T272 Fase IIId (ca. 1650-1630 v.Chr.)
“Tombe construite”
/ Rund: Tarsus Schaap/geit: fragmenten van Humerus, schouder, poten Dierenbeenderen in de gracht: fragmenten van de poten of de schouder: Rund: 8 Varken: 1 Paardachtige 4
/ Eerste inhumatie: vrouw (30-40 jaar) Tweede inhumatie Man (40-50 jaar)
Op de rug, benen lichtjes gehurkt, armen gekruist ter hoogte van het bekken
Grote armbanden, vaas met armband erin In de gracht: Aardewerk: 1 Fragment in terracotta met afbeelding erop
/ De dierlijke resten horen bij de tweede inhumatie
T320 Fase IIId (ca. 1650-1630 v.Chr.)
“Tombe en plein terre”
/ Schaap/geit: fragment van Humerus
Op de linkerhand van de overledene
Vrouw (30-40 jaar)
Op de rug, benen gehurkt naar rechts, linkerhand rust op rechterelleboog, rechterhand ligt op dij
Aardewerk: 1 / /
19. Tabel: Tell Karrana 3259
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking
Diersoort + deel Positie Geslacht/ Leeftijd
Positie
1 Late Uruk Potgraf / Dierlijk botmateriaal / Kind (8 à 9 maand oud) / / Goed /
20. Tabel: Tell Madhhur260
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
259 Bron: Stein D. 1993, Burials, In: Wilhelm G. & Zaccagnini C. 1993, Tell Karrana 3, Tell Jikan, Tell Khirbet Salih, Baghdader Forschungen 15, Mainz am Rhein, pp.203-206. 260 Bron: Roaf M. 1984, The Stratigraphy and Architecture, In: Roaf M. (ed.) 1984, Tell Madhhur, a Summary Report on the excavations, Sumer, Vol. 43, pp. 108-126.
234
7D Vroeg Dynastisch I of II
Putgraf OW Paardachtige: twee volledige skeletten Schaap/geit: beenderen Vis: twee volledige skeletten
De paardachtigen lagen op hun buik
Volwassene / Aardewerk: 13 Bronzen objecten: pijlpunt, beitel Rieten mand, stenen schoffels
Verstoord /
6F Vroeg Dynastisch III of vroeg Akkadisch
Putgraf / Dierlijk botmateriaal / / / Aardewerk: 11 Bronzen objecten: speerpunt, kom Twee schelpen
Verstoord /
6G Vroeg Dynastisch III of vroeg Akkadisch
Putgraf / Paardachtige: resten van 1 of twee paardachtigen (ooit volledig, maar zeer verstoord) Schaap: beenderen
/ Volwassene? / Aardewerk: 46 Bronzen objecten: 2 pinnen, armband, pijlpunt, dissel Slijpsteen, spel, kraal, twee schelpen
Verstoord /
5G Vroeg Akkadisch Putgraf / Paardachtige: twee volledige skeletten Jackhals: volledig skelet van een jong dier
/ Volwassen man (17-20 jaar)
Op de rechterzijde
Aardewerk: 48 Bronzen objecten: spelden, cosmetische set, beitel, dolk, vaatwerk: 3 Kralen, hangers, zilveren plaatje
/ De jackhals is waarschijnlijk intrusief
21. Tabel: Tell Razuk261
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
7 Ur III / Isin-Larsa
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 2 (en enkele scherven) Koperen object: dolk Stuk bitumen, 3 kralen
/ /
12 Vroeg Akkadisch
Putgraf / Paardachtige: 2 volledige skeletten
In het noordoostelijk gedeelte van de kamer
/ / Aardewerk: 12 Koperen objecten : 2 speerpunten, mes, bijl, 2 dissels 2 Lapis lazulli kralen
/ /
261 Bron : Gibson M. & Sanders J.C. & Mortensen B. 1981, Tell Razuk: Stratigraphy, architecture, finds, In: Gibson M. (ed.) 1981, Uch Tepe I. Tell Razuk, Tell Ahmed al-Mughier, Tell Ajamat, Chicago, pp. 28-87.
235
22. Tabel: Tepe Gawra262
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
031 Tepe Gawra VIIIC / IX (Vroege- vroege Midden Uruk)
Liben graf
/ Dierenbeenderen
De beenderen bevonden zich aan de voeten van de dode
Volwassene Op de linkerzijde, met het hoofd naar het zuidoosten en gezicht naar het zuidwesten gericht.
422 kralen (waaronder kralen in schelp, carneool, lapis lazuli, kristal en goud), hanger van carneool, vaas uit albast, benen haar-ornament, 11 knopen uit bitumen en goud, zegel uit ivoor of been, 3 stenen schotels, 2 ogen uit marmer, 2 benen kammen, resten van een rieten mat
Goed Op de dierenbeenderen werden sporen van een groen pigment gevonden.
Locus 7-68
Late Ubaid Inhumatie / Tand van dier
/ Volwassene Op rechterzijde, samengetrokken, linkerhand voor het gezicht
Aardewerk: 3 Stenen kom, stenen palet, 2 platte stenen
/ /
23. Tabel: Tuttul263
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
17/34:1 3e millennium v.Chr., Akkadisch
Putgraf NO-ZW Dierenbeenderen / Kind Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen gericht, armen en benen opgetrokken
Aardewerk: 6 / /
27/46:8 Late Bronstijd, Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)
Potgraf / Dierenbeenderen / Kind / Aardewerk: 4 Koperen/bronzen object: armband Kralen afkomstig van een ketting
/ /
28/46:2
3e millennium v.Chr.
Putgraf / Dierenbeenderen Naast een stuk aardewerk
Vrouw / Aardewerk: 2
/ /
262 Bron: Tobler A.J. 1950, Excavations at Tepe Gawra Volume II, Philadelphia en Hole F. 1989, Patterns of Burial in the Fift Millennium, In: Henchickson E.F & Thuesen F. 1989, Upon This foundation. The Ubaid Reconsidered, Copenhagen, pp. 149-180 en Rothman M.S. & Peasnall B. 2002, Tepe Gawra : The evolution of a small prehistoric center in northern Iraq, University Museum monograph 112, Philadelphia. 263 Bron: Strommenger E. & Kohlmeyer K. 1998, Tall BI’A / Tuttul 1 Die Altorientalischen Bestattungen, Saarbrücken en Miglus P.A. & Strommenger E. 2007, Tall BI’A/ Tuttul VII Der Palast A, Wiesbaden.
236
29/48:2 Late Bronstijd, Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)
Putgraf / Dierenbeenderen / Kind / / / /
24/49:4a 3e millennium v.Chr
Putgraf / Dierenbeenderen (van een lam?)
Naast en tussen het aardewerk
/ / Aardewerk: 5 Koperen/Bronzen object: dolk Beker uit gips, zilveren sierraden
/ /
24/49:6 3e millennium v.Chr.
Schacht-graf
/ Dierlijk materiaal: kaak / / / Aardewerk: 17 Doos uit hout, leder
/ /
24/49:8 3e millennium v.Chr.
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen / Vrouw (30-35 jaar oud)
/ Aardewerk: 10 Koperen/Bronzen objecten: ringen, parels, naalden Objecten uit frit: parel en hangers Schelpen, 15 hangers uit verschillende steensoorten
/ /
25/48:5 3e millennium v. Chr
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen / Man / Aardewerk: 19 Zilveren objecten: haarringen, naalden Koperen/Bronzen objecten: armbanden, naald Schelpen,
/ /
GB2 Vroeg Dynastisch
Kamergraf / Dierenbeenderen, dierenhoorn
/ / / Aardewerk: 28 Koperen/Bronzen objecten: naalden
/ /
GB3 Vroeg Dynastisch
Kamergraf / Kamer 1: Dierenbeenderen Kamer 2: Geit: 5 geitenkoppen Kamer 3: Dierenbeenderen
/ Man (50-60 jaar) Vrouw (30-40 jaar) Vrouw (20-30 jaar) Meisje (7-14 jaar) 2 jongens (7-14 jaar)
/ Kamer 1: Aardewerk: 57 Zilveren objecten: naalden, hangers, haarringen Koperen/Bronzen objecten: nagels Parels, schelpen, struisvogelei Kamer 2: Aardewerk: 3 Koperen/Bronzen object: hoorn Kamer 3: Aardewerk: 76 Koperen/Bronzen
/ Kamer 2: waarschijnlijk enkel dierdeponering
237
objecten: ring, haarring Parels, schelpen, schijven uit parelmoer
GB4 Vroeg Dynastisch
Kamergraf / Dierenbeenderen / Kamer 3: Resten van 17 mensen: Vrouw (30-40 jaar) Man (30-40 jaar) 5 vrouwen (20-30 jaar) 2 mannen (20-30 jaar) 2 vrouwen (14-20 jaar) 2 mannen (14-20 jaar) 2 meisjes (7-14 jaar) Jongen (7-14 jaar) Meisje (onder 7 jaar)
/ Kamer 1: Aardewerk: 13 Gouden objecten: naald, plaatje, parels Koperen/bronzen objecten: nagel, naalden Parels Kamer 2: Aardewerk: 72 Kamer 3: Aardewerk: 34 Zilveren objecten: haarringen Koperen/bronzen objecten: naalden, haarringen Parels en schelpen
/ /
GB6 Vroeg Dynastisch
Kamergraf / Kamer 2: dierenbeenderen
/ Kamer 2: Man Jong persoon (18-19 j.)
/ Kamer 1: Aardewerk: 13 Zilveren objecten: haarring Koperen/Bronzen objecten: naald, haarring, dolk Schelpen, objecten uit hout Kamer 2: Aardewerk: 12 Koperen/Bronzen objecten : 2 bijlen, dolk, naalden Houtskool, struis-vogelei, parels Kamer 3 : Aardewerk: 6 Koperen/Bronzen
/ /
238
objecten: naalden, ring Parels
GB5 Vroeg Dynastisch
Kamergraf / Dierenbeenderen / Man (40-45 jaar) 2 mannen (35-40 jaar) Man (24-25 jaar)
/ Aardewerk: 11 Koperen/Bronzen objecten: naalden Schelpen, parels, zandstenen object
/ /
U:8 3e millennium v.Chr.
Putgraf / Dierenbeenderen / Kind / Koperen/Bronzen object: naald Schaal uit gips
/ /
U:12 3e millennium v.Chr.
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen Bij het aardewerk Kind / Aardewerk: 2 Parels (ketting), schelpen
/ /
U:13 3e millennium v.Chr
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen / / Aardewerk: 8 Koperen/Bronzen object: naald Parels
/ /
U:22 2500-2400 v.chr. Schachtgraf NO-ZW Paardachtige: volledig skelet van een ezel (hengst)
/ Vrouw / Aardewerk: 9 Koperen/Bronzen objecten: naalden Ketting
/ /
U:25 3e millennium v.Chr.
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen / Man (30-33 jaar) Jongen (12-13jaar)
/ Aardewerk: 20 Koperen/Bronzen objecten: naalden
/ /
U:32 3e millennium v.Chr
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen / Man / Aardewerk: 14 Koperen/Bronzen objecten: naald, dolk
/ /
U:50 3e millennium v.Chr
Schacht-graf
/ Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 7 / /
U:58 3e millennium v.Chr.
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Hanger, schelp / /
32/34:1 Late Bronstijd Putgraf / Schaap: volledig skelet van een ongeveer 6 maand oud lammetje
Bij een deuropening
Geen associatie
/ Aardewerk: 1 zilveren plaatje met gaatjes (op de kop van het dier) 2 ringen
/ Funderingsoffer bij een deuropening in een huis
27/46:2 Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)
Putgraf / Dierenbeenderen / Geen associatie
/ Aardewerk: 1 / In paleis A
27/47:4 Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)
Putgraf / Geit: volledig? skelet van een jong geitje
Dicht bij de zuid- en oostwand van hof E in Paleis A
/ Aardewerk: 1 / In paleis A, funderingsoffer volgens de opgravers, bij 27/47:5 en 28/47:2
27/47:5 Oud-Babylonisch (in samenhang
Putgraf / Geit: volledig? skelet van een jong geitje
Dicht bij de zuid- en oostwand van hof E in
Geen associatie
/ Aardewerk: 1 / In paleis A, funderingsoffer volgens
239
met Paleis A) Paleis A de opgravers, bij 27/47:4 en 28/47:2
28/47:2 Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)
Putgraf / Geit: volledig? skelet van een jong geitje
Dicht bij de zuid- en oostwand van hof E in Paleis A
Geen associatie
/ Aardewerk: 1 / In paleis A, funderingsoffer volgens de opgravers, bij 27/47:4 en 27/47:5
29/48:3 Oud-Babylonisch (in samenhang met Paleis A)
Putgraf / Rund: schedel In een deuropening aan de Noordzijde van Paleis A (Raum AA), tussen twee stenen
Geen associatie
/ / / In paleis A, funderingsoffer volgens de opgravers
24. Tabel: Ur264
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
PFG/M Ubaid II of III
Putgraf / Rund: resten van de schedel, de poten en tanden van een os
/ 2 individuen De 2 individuen keken elkaar aan
Aardewerk: 9 Goed /
PFG/Q Ubaid II of III
Putgraf / Vogel: beentje van een kleine vogel
/ / / Aardewerk: 9 Slecht /
G21 Midden / Laat-Akkadisch
/ / Rund: enkele delen van de poten van een os (intentioneel gebroken)
/ / / Aardewerk: 2 2 naalden
Slecht /
LG39 Oud-Babylonisch
Larnax / Schaap: 10 knokkelbeentjes
/ Kind Op de rechterzijde, met het hoofd naar het zuidwesten gericht
Aardewerk: 2 Goed /
6 Vroeg Dynastisch - Akkadisch
Kist uit vlechtwerk
NO-ZW Dierenbeenderen In kommen / / Aardewerk: 1 Koperen objecten: 2 schalen Stenen vaatwerk: 1
/ /
7 Vroeg Dynastisch IIIA
Larnax NZ Rund: beenderen Nabij het graf / Met het hoofd naar het noorden
Aardewerk: 4 Metalen bijl Fragment van een beeldje
/ /
31 Vroeg Dynastisch
Putgraf / Schaap: tanden / / / Aardewerk: 3 Gouden object: armband
/ /
264 Bron: Pollock S. 1985, Chronology of the Royal Cemetery of Ur, Iraq, Vol. 47, pp. 129-158 en Woolley C.L. 1934, Ur Excavations Volume II The Royal Cemetery, Pennsylvania en Woolley C.L. 1976, Ur Excavations Volume II The Old Babylonian Period, Pennsylvania en Woolley C.L. 1955, Ur Excavations Volume IV The Early Periods, Pennsylvania en Woolley C.L. 1962, Ur Excavations Volume IX The Neo-Babylonian and Persian periods, Pennsylvania.
240
IIIA Zilveren objecten: ring, zilveren Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, armband Koperen vaatwerk: 1 Parel uit lapis, 2 cilinderzegels, schelp
35 Midden-Laat Akkadisch
/ / Rund: kaakbeen / / / Aardewerk: 1 Gouden objecten: diadeem, naald, oorringen. Zilveren objecten: ringen Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, armband, ring Koperen vaatwerk: 2 Kralen, 5 cilinderzegels
/ /
55 Vroeg Dynastisch III
Putgraf / Vis: resten / / / Aardewerk: 1 Gouden objecten: 2 kettingen, diadeem, vogelhoofd Zilveren objecten: armband, schelpen, hoofd van een antilope, naald, plakkaat Koperen/Bronzen object: naald Stenen vaatwerk : 4 Kralen, 1 cilinderzegel
/ /
88 Vroeg Dynastisch IIIA
Putgraf / Varken: tanden van een jong dier
/ / / Aardewerk: 4 Zilveren object: ring Koperen/Bronzen object: pin Stenen vaatwerk: 2
/ /
144 Vroeg Dynastisch IIIB-Vroeg Akkadisch
Putgraf / Dierenbeenderen Varken: tanden van een jong dier
/ / / Aardewerk: 3 Koperen/Bronzen object : naald
/ /
181 Vroeg Dynastisch III - Akkadisch
Putgraf / Kaak van een dier Gazelle: hoorn
/ / / Zilveren object: oorring Koperen/Bronzen objecten: dolk, bijl, naald Kralen
/ /
188 Vroeg Dynastisch - Akkadisch
Putgraf / Rund: tanden van een koe
/ / / Aardewerk: 1 Stenen vaatwerk : 1
/ /
202 Vroeg Dynastisch IIIB
Putgraf NW-ZO Dierenbeenderen / / Met hoofd naar het zuidoosten
Aardewerk: 6 Zilveren objecten: 2 ringen Koperen/Bronzen object: naald Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, 1 cilinderzegel
/ /
203 Vroeg Dynastisch III
Putgraf (verbrand?)
/ Dierenbeenderen (gebroken) Schaap: tanden
/ / / Aardewerk: 2 Zilveren objecten: spiegel, kom Koperen/Bronzen objecten:
/ De beenderen werden gebroken om het merg eruit
241
naald, pijl, armbanden te halen 278 Vroeg
Dynastisch - Akkadisch
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Koperen/Bronzen objecten: pijlen, vishaak
/ /
317 Vroeg Dynastisch III
Putgraf NO-ZW Schaap: beenderen / / Met het hoofd naar het ZW
Gouden objecten: ketting, oorring Zilveren objecten: riem, kom Koperen/Bronzen objecten: naald, dolk, dissel, bijl Koperen vaatwerk: 2 Kralen, wetsteen
/ /
333 Vroeg Dynastisch IIIA
Larnax NNO-ZZW
Schaap: voorhoofdsbeentje en hoorn van een jong dier, tanden
In potten / Hoofd naar het zuid/zuidwesten
Aardewerk: 6 Zilveren objecten: naald, armband, ringen. Koperen/Bronzen objecten: naald, zaag, 2 dissels, bijl, pijl, mes Koperen vaatwerk: 2 Kralen, wetsteen, schelpen
/ /
343 Vroeg Dynastisch IIIA
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 4 / /
379 Vroeg Dynastisch IIIB
Putgraf NO-ZW Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 3 Hout, schelp
/ /
382 Vroeg Akkadisch
Putgraf NO-ZW Dierenbeenderen / / Hoofd naar het noordoosten
Aardewerk: 3 Koperen vaatwerk: 1
/ /
412 Midden Akkadisch
Putgraf OW Varken: slagtand / / Hoofd naar het westen
Aardewerk: 2 Koperen/Bronzen objecten: naald Kralen
/ /
468 Vroeg Dynastisch IIIA
Putgraf NW-ZO Vis: resten / / Hoofd naar het noordwesten
Aardewerk: 3 Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 1 Schelpen
/ /
PG580 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe
OW Rund: 1 volledig skelet van een os (grotendeels tot poeder vervormd – behalve delen van de schedel en de hoorns), 3 schedels van ossen
Het volledige skelet werd in de ingangs-schacht van het graf aangetroffen, samen met resten van hout en een koperen teugelring. De 3 schedels in het graf zelf.
/ / Aardewerk: 3 Gouden objecten: 2 ringen, kraal, 2 dissels, dolk, speer, haarring, ketting, priem, toiletset, reticule Zilveren objecten: pot, oorring, klosjes, plaatjes Koperen/Bronzen objecten: teugelring, 11 speren, bijl, 4 pijlen, 3 speren, spinklosjes, 5 dissels, zaag, ringen, beugel, armband, stok Koperen vaatwerk: 3
Het botmateriaal was in zeer slechte staat
Het is mogelijk dat de schedels eigenlijk de restanten van volledige dieren zijn, maar dit was niet duidelijk bij de opgraving
242
Stenen vaatwerk: 3 Kralen, 2 cilinderzegels, wetstenen, figuren uit schelp, speelborden, objecten uit schelp, bitumen, resten van hout (misschien afkomstig van een wagen)
643 Laat Akkadisch
Putgraf / Dierenbeenderen Schaap: schedel
/ / / Aardewerk: 8 Zilveren object: oorring Koperen/Bronzen objecten: pijlen, beugels Koperen vaatwerk: 1 Cilinderzegels, kleitablet
/ /
709 Vroeg – Midden Akkadisch
Putgraf / Dierenbeenderen Paardachtige: tanden van ezel
De dierenbeenderen werden aangetroffen in een pot
/ / Aardewerk: 2 Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, bijlen, oorringen Kralen, cilinderzegels
/ /
715 Vroeg Dynastisch IIIB - Akkadisch
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 2 Koperen/Bronzen object: speer Koperen vaatwerk: 1
/ /
779 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe
/ Dierenbeenderen (de grote waren intentioneel gebroken)
In een koperen pot / / Gouden objecten: blad, kop, ring, oorringen, struisvogelei Zilveren objecten: messen, naalden, struisvogelei, oorringen, haarringen Koperen/Bronzen objecten: naalden, speer, priem, toiletset Koperen vaatwerk: 3 Stenen vaatwerk: 2 Cilinderzegel, objecten uit schelp, spelbord, standaard
/ De beenderen werden gebroken om het merg eruit te halen
780 Vroeg Dynastisch IIIB- Vroeg Akkadisch
Putgraf / Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 2 Zilveren object: ring Koperen/Bronzen object: dolk, naald, bijl, reticule Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 1 Kralen, cilinderzegel
/ /
PG789 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe (“The King’s Grave”)
/ Dierenbeenderen Rund: beenderen van 6 volledige ossen (weliswaar in slechte staat)
De hoop ongeïdentificeerde dierenbeenderen bevond zich in het midden van de gang die naar de deur van de grafkamer leidde. De 6 ossen werden in de schacht van het graf
In totaal werden resten van 63 mensen aangetroffen (“Menselijke offers”): waaronder veel vrouwen, 6 soldaten aan de ingang, een
/ Aardewerk: 2 Gouden objecten: speren, hoofdtooien, haarringen, oorringen, ringen, kettingen, kransen, linten, masker Zilveren objecten: speren, naalden, vaatwerk, kransen voor ossen, haarringen, armbanden, kammen, ringen,
/ De hoop dierenbeenderen representeerden volgens Woolley de lichamen van geofferde dieren
243
aangetroffen. Ze trokken per drie een wagen.
stalknecht, de schedels van de wagenmenners
linten, messen, harnas, model van boot Koperen/Bronzen objecten: dolken, naalden, helmen, speren (met gravering van een poot van een stier erin), nagels, bijl, pincetten, ringen, messen Koperen vaatwerk: 2 Kralen, cilinderzegels, 2 houten kisten, objecten uit schelp, 2 lieren, spelborden, resten van twee wagens (weinig resten, vooral afdrukken), wetsteen, vaas uit calciet
PG800 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe (“Shub-ad’s Grave”)
/ Rund: resten van 2 volledige runderen, tanden van koe
De runderen trokken een wagen en werden in het midden van de put aangetroffen
“Menselijke offers”, o.a.: 5 mannen in de dromos, 10 vrouwen aan de zuidwestelijke zijde van de gang, 5 stalknechten, 14 vrouwen, de koningin
/ Aardewerk: 15 Gouden objecten: hoofdtooien, naalden, gazelles, ringen, oorringen, haarringen, diadeem, riemen, vaatwerk, kam, schelpen, zaag, dissels, toiletset, kransen, folie Zilveren objecten: vaatwerk, naalden, schelpen, hoofd van een leeuwin, hoofd van een stier, oorringen, ringen, diadeem, haarringen, kam, krans. Koperen/Bronzen objecten: oorring, dissel, speer, zagen, messen, naalden, dolk, reticule, priem, bijl, andere werktuigen Koperen vaatwerk: 19 Stenen vaatwerk: 77 Kralen, cilinderzegels, objecten uit lapis lazuli, harp, houten kist, struisvogelei, objecten uit schelp, wagen
De beenderen waren in slechte staat
/
861 Vroeg Akkadisch
Kist uit vlechtwerk
/ Vogel: schedel van een struisvogel
/ / / Aardewerk: 4 Zilveren objecten: haarring, kralen Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald, ring, recitule Koperen vaatwerk: 2 Benen naald
/ /
962 Midden Akkadisch
Putgraf NO-ZW Rund: beenderen van koe
/ / Hoofd naar het zuidwesten
Aardewerk: 7 Koperen/Bronzen object: ring Kralen
/ /
PG1050 Vroeg Koninklijke / Dierenbeenderen / Schedels en resten / Aardewerk: 11 Geplunderd /
244
Dynastisch IIIA
tombe Rund: tanden Gazelle: 2 hoorns
van minstens 40 mensen
Zilveren objecten: naald, haarring, oorringen Koperen/Bronzen objecten: dissel, naald Koperen vaatwerk: 2 Stenen vaatwerk: 3 Kralen, cilinderzegel, bootjes uit klei
PG1054 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe
/ Dierlijke resten: beenderen, tanden Geit: volledig skelet Schaap: schedel en lange beenderen
De dierlijke resten lagen vaak in een pot of bij scherven. Er werden ook hoopjes verbrande dierenresten teruggevonden. De resten van het schaap lagen bij een menselijk skelet. Het skelet van de geit lag bij de deur.
/ / Aardewerk: 14 Gouden objecten: dolken, hoofdband, haarringen, naald, lint, diadeem, kransen, oorringen, ringen, hanger Zilveren objecten: tube, vaatwerk Koperen/Bronzen objecten: dolken, priemen, naalden, messen, speren, toiletset, lepel Koperen vaatwerk: > 14 Stenen vaatwerk: 12 Kralen, cilinderzegels, wetsteen, schelpen.
/ /
1133 Vroeg Dynastisch IIIA
Houten kist NO-ZW Dierenbeenderen / Kind Hoofd naar het noordoosten
Aardewerk: 3 Gouden objecten: ketting, oorringen, scepter, schijven, hanger Zilveren objecten: vaatwerk, kralen Koperen vaatwerk: 3 Stenen vaatwerk: 11
/ /
1178 Vroeg Dynastisch IIIB
Putgraf NW-ZO Vogel: beenderen / / Hoofd naar het noordwesten
Aardewerk: 2 Gouden objecten: oorringen Zilveren object: diadeem Koperen/Bronzen object: naald Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 3 Kralen, cilinderzegel
/ /
1183 Akkadisch Putgraf NO-ZW Schaap: schedel / / Hoofd naar zuidwesten
Gouden objecten: oorringen Zilveren object: diadeem Koperen/Bronzen objecten: dolk, naald Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 1 Kralen, cilinderzegels
/ /
PG1232 Vroeg Dynastisch IIIA
Dodenput / Dierenbeenderen Vis: beenderen Paardachtige: 2 volledige skeletten
De ezels lagen op matten in een put aan de voet van de dromos. De skeletten van schapen
Minstens 3 personen waaronder menselijke offers,
/ Aardewerk: 3 Zilveren objecten: haarring, naalden, vaatwerk Koperen/Bronzen objecten:
De beenderen waren in slechte
/
245
van ezels Schaap: “skeletten” Rund: “skeletten van ossen”
en ossen waren verstrooid over de put
o.a.: een stalknecht, een wagenmenner
bijlen, dissel, priem, speer, mes Koperen vaatwerk: 5 Kralen, wagen
toestand
1236 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe
/ Schaap: beenderen, tanden
In de grafkamer / / Aardewerk: 7 Gouden objecten: kransen, scepter, kettingen, gordels, haarringen Zilveren objecten: naald, haarringen Koperen vaatwerk: 2 Stenen vaatwerk: 3 Kralen, cilinderzegels, wetstenen
Geplunderd /
1400 Vroeg Dynastisch IIIB – Vroeg Akkadisch
Putgraf NW-ZO Schaap/geit: beenderen en tanden
/ / Hoofd naar het noordwesten
Aardewerk: 2 Gouden objecten: oorringen Zilveren objecten: armbanden, ringen, torques Koperen/Bronzen objecten: naald, armband Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, cilinderzegel
/ /
1422 Vroeg Dynastisch- Akkadisch
Houten kist NW-ZO Schaap: 2 volledige skeletten
/ / Hoofd naar het noordwesten
Aardewerk: 5 Gouden objecten: diademen, amulet, lint, armbanden, oorringen, haarring Zilveren objecten: armbanden, naald, bijl, vaatwerk, riem Koperen/Bronzen objecten: dolken, bijlen, pijl Koperen vaatwerk: 10 Kralen, cilinderzegels
/ /
1524 Vroeg Dynastisch IIIA
Putgraf NW-ZO Schaap: kaak Bij aardewerk Resten van tenminste 2 personen, waaronder een jong meisje
Meisje: hoofd naar het zuidoosten, op de linkerzijde. Ander persoon: hoofd naar het zuidwesten, op linkerzijde.
Aardewerk: minstens 10 Koperen/Bronzen objecten: bijl Koperen vaatwerk: 4 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, zilveren hangers, zilveren band, zilveren ringen
/ /
1556 Vroeg Dynastisch IIIA
Houten kist NW-ZO Schaap: kaak / / Met het hoofd naar het noordwesten
Aardewerk: 7 Koperen/Bronzen objecten: naald, mes Koperen vaatwerk: 1 Stenen vaatwerk: 2 Kralen, schelpen, ringen uit schelp
/ /
246
1631 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe
/ Dierenbeenderen Schaap: schedel
Vele dierenbeenderen werden samen met plantenresten in kommen gevonden. De schedel van het schaap lag op de offertafel uit klei
/ / Aardewerk: 5 Stenen vaatwerk: 1 Struisvogelei,offertafel uit klei
/ /
1648 Vroeg Dynastisch IIIA
Koninklijke tombe
/ Dierenbeenderen / / / Aardewerk: 5 Zilveren objecten: naald, haarringen Koperen/Bronzen objecten: naald, boog, drievoet Koperen vaatwerk: 2 Stenen vaatwerk: 10 Kralen, schelpen, offertafel
/ /
1702 Vroeg Dynastisch - Akkadisch
Houten kist NZ Schaap: schedel / / Hoofd naar het zuiden
Aardewerk: 1 Koperen/Bronzen objecten: hoofddeksel, dissel Kralen, wetsteen, schelp
/ /
1847 Vroeg Dynastisch III- Akkadisch
Vierkante put met verschillende begravingen op verschillende niveaus
/ Dierenbeenderen en tanden Burial N: Rund: tanden, fragmenten van de schedel
Bij de voet van de overledene
Meer dan 20 mensen begraven
/ Aardewerk: 17 Gouden objecten: oorringen, ringen, linten, diademen Zilveren object: armband Koperen/Bronzen objecten: bijlen, dolk, naald, ring, armbanden Koperen vaatwerk: 2 Kralen, cilinderzegels, 4 kleitabletten, figurine
/ De dierenbeenderen en tanden werden bij een mat en verkoold graan gevonden
1850 Vroeg Dynastisch III- Akkadisch
Vierkante put / Gazelle: beenderen Vogel: beenderen
/ / / Aardewerk: 22 Gouden objecten: linten, oorringen, ringen, diademen Zilveren objecten: ring, naald, armbanden Koperen/Bronzen objecten: drietand, bijl, speer, dolk, stierenhoofdjes Koperen vaatwerk: 10 Kralen, cilinderzegels, terracotta figurine
/ /
247
25. Tabel: Uruk265
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
9 Neo-Sumerisch
Putgraf met bodem van aangestampte leem
WO Varken: onderkaak met tanden
/ Man (35-40 jaar)
Op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen, met het gezicht naar het zuiden, met de benen naar het oosten. De voeten van de dode werden verzwaard met een kalksteen
Aardewerk: 2
Goed /
15 Oud-Babylonisch (19de -18de eeuw v.Chr.)
Putgraf NO-ZW (in het Sinkashid paleis)
Vogel: beenderen
Aan het bekken van de overledene
Volwassene Op de rechterzijde, met het gezicht naar het westen
Aardewerk: 4 2 flesjes
Goed /
22 Oud-Babylonisch (19de -18de eeuw v.Chr.)
Putgraf / (Sinkashid-paleis)
Dierenresten
/ Volwassen man / Oud-Babylonische tablet
Redelijk /
23 Oud-Babylonisch (19de -18de eeuw v.Chr.)
Putgraf / (Sinkashid-paleis)
Dierenresten
/ Volwassene / Aardewerk: scherven “Keulenkopf” Fragment van een Oud-Baby-lonische administratieve tablet
Redelijk /
34 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.)
Ovale kuip-sarcofaag met vlak deksel
NNW-ZZO (Sinkashid-paleis)
Hond: schedel Vogel: beenderen
De schedel lag buiten het graf zelf (samen met 5 stuks aardewerk), de vogelresten erin (met 2 stuks aardewerk, de naald, oorring en 2 parels)
Volwassene Op de rechterzijde, met het gezicht naar het ZW
Aardewerk: 2, 5 flesjes Bronzen naald en oorring, 2 parels
Goed /
50 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.)
Kamergraf uit leemtegels
NO-ZW Dierlijke resten Schaap: Rechter Humerus (distal), linker Radius (distal) Schaap/geit: resten van
/ Resten van minstens 2 personen
/ Aardewerk: 18 Gouden ring Bronzen deksel
Verstoord /
265 Bron: Boehmer R.M. & Salje F. & Pedde B. 1995, Uruk. Die Gräber, Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Baghdad, Mainz am Rhein en Boessneck J. & Von Den Driesch A. & Steger U. 1984, Tierknochenfunde in Uruk-Warka, Baghdader Mitteilungen, Band 15, pp. 150-189.
248
(Sinkasid-Paleis)
minstens 1 schaap en 1 schaap/geit: rib, Radius, Metacarpus, Tibia, Varken: Scapula, Phalanx 1(proximal), Schildpad: darmbeen van Mauremys caspica
53 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) (Sinkasid-Paleis)
Kamergraf NO-ZW Rund: rib Schaap: in verband: Os carpi intermedium, linker Scapula, linker Humerus (proximal-distal), linker Radius (proximal- distal), linker Ulna, Schaap/geit: 6 wervels in verband van een onvolwassen dier, Os sacrum, wervels Varken: linker Humerus
/ / / Terracotta kopje Verstoord De linkervoorpoot van het 2 jaar oude schaap was van een ziek dier
59 Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)
Putgraf WNW-OZO
Dierenresten Vis: resten
/ Meisje (8-10 jaar)
/ Bronzen naald Redelijk De dierlijke resten worden geïnterpreteerd als voedsel.
60 Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)
Putgraf NO-ZW Schaap: beenderen Schaap/geit: beenderen Rund: beenderen
/ Kind (7jaar) / Afslag van flint Verstoord Zowel de menselijke als de dierlijke beenderen waren verbrand
61 Kassietisch 15de-12de eeuw v.Chr.
Putgraf / Schaap/geit: beenderen Vogel: beenderen
/ Kindje / / Verstoord /
66 Kassietisch (15de-12de eeuw v.Chr.)
Putgraf, ommuurd met leemtegels
ZO-NW Vis: wervel De viswervel werd in een flesje gevonden
Volwassen man De blik naar het noorden gericht
4 flesjes / /
67 Kassietisch (15de -12de eeuw)
Dubbel potgraf ZO-NW Schaap/geit: beenderen Varken: beenderen van een jong dier
De resten werden buiten het graf zelf gevonden samen met graankorrels
Volwassen man / Fles Slecht De dierenresten waren verbrand
68 Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)
Dubbel potgraf ZO-NW Schaap/geit: beenderen Vis: resten
/ / / Aardewerk: 1 Afslag van silex
Slecht De dierenresten waren verbrand
70 Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)
Dubbel potgraf ZO-NW Varken: beenderen Schaap: beenderen Geit: beenderen Rund: beenderen Paardachtige: beenderen
/ Volwassen man / Fibula, rolzegel, 2 flesjes, 2 schalen (aardewerk)
Slecht /
72 Kassietisch Dubbel potgraf ZO-NW Varken: beenderen / / / Bronzen armband, Verstoord /
249
(15de -12de eeuw v.Chr.)
Schaap/geit: beenderen Rund: beenderen Paardachtige: beenderen
parels
73 Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)
Dubbel potgraf / Varken: beenderen Schaap/geit: beenderen Schaap: beenderen Rund: beenderen
/ / / 6 flesjes, nagel Verstoord De dierenresten kunnen duiden op voedsel
76 Kassietisch (15de -12de eeuw v.Chr.)
Dubbel potgraf ZW-NO Rund: beenderen Paardachtige: beenderen Schaap/geit: beenderen
/ / / 4 flesjes, “GefäBständer”
/ /
84 Isin II Dubbel potgraf NW-ZO Schaap: rechter voorpoot van een lam: Humerus (distal), Radius (distal), Ulna Tuber, Metacarpus (distal),, Carpalia (5), os sesamoideum, Phalanx (2) Vis: Ub Cyprinide: Cleithrum
/ / / Bronzen knopbeker, rolzegel, schelpje, parel uit schelp
/ /
156 Neo-Babylonisch
Potgraf (standringtopfe)
/ Gazelle: hoorn / Kind Op de linkerzijde, met het gezicht naar het westen
Bronzen of koperen beenring in de vorm van een slang, parels afkomstig van een ketting (één parel uit fritt had de vorm van een vlieg)
Goed /
176 Neo-Babylonisch
Potgraf / Rund: stuk van schedel, 1ste Phalanx (distal) Schaap: rechter Metatarsus (distal), linker Metatarsus (distal), 1ste Phalanx (proximal) Geit: linker Humerus (distal) Schaap/geit: onderkaak + Praemolar, rib, linker Humerus (distal)
/ Vrouw (20-30 jaar) Vrouw (19-20 jaar)
/ 2 bronzen ringen
Slecht /
177 Neo-Babylonisch
Potgraf NW-ZO Rund: Humerus (distal) Schaap: stuk van hoorn, rechter Radius (proximal), Phalanx Schaap/geit: onderkaak, darmbeen Paardachtige: beenderen van een ezel Kameel: beenderen Vis: resten
/ / / / Slecht /
Geen nummer (tussen
Neo-Babylonisch
Putgraf? / Schaap: volledig skelet / Geen associatie
/ / Goed /
250
graf 189 en 215) 316 Neo-
Babylonisch Potgraf NW-ZO 2 dierenbeenderen: delen van
de boven- en onderpoot / / Op de rechterzijde,
met het gezicht naar het zuidwesten
Aardewerk: 1, lederen buidel, resten van een mandje
Slecht /
348 Neo-Babylonisch
Dubbel Potgraf ZW-NO Dierenbeenderen
De dierlijke resten lagen aan de linkerarm van de persoon
/ Op de linkerzijde, met het gezicht naar het noord-noordwesten
Aardewerk: 2 Bronzen object: schaal Houten plaatjes, textielresten
Goed /
353 Neo-Babylonisch
Dubbel Potgraf / Dierenbeenderen
De dierenresten lagen naast de aardewerken kom aan het hoofd van de overledene
/ Op de rechterzijde, gezicht naar het noord-noordoosten gericht
Aardewerk: 1 ijzeren dolk
Goed De dierlijke resten en kunnen afkomstig zijn van een voedselbijgave
384 Neo-Babylonisch
Dubbel Potgraf NW-ZO Vis: resten
De visresten lagen in de aardewerken schaal
/ Op de rechterzijde Aardewerk 2 koperen beenringen
Goed /
419 Neo-Babylonisch
Dubbel Potgraf ZW-NO Schaap: deel van poot / / Op de rechterzijde, met het aangezicht naar het noorden
/ Slecht Resten van vlees die in het graf werden meegegeven?
Warka XXV 1966/67
Uruk IV (ca. 3200v.Chr.)
/ / Paardachtige: rechter pelvis en rechter Femur van een volwassen ezelin
Onder de linkervleugelarm van de kruisvormige nis van de gereconstrueerde hoofdingang te Tempel D
Geen associatie met mens
/ / / Bouwoffer te tempel D
23 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-paleis
/ / Vis: wervel
In hof 23, voor de drempel naar kamer 24, onder een plaveisel van leemtegels in aardewerk
Geen associatie met mens
/ Gebroken eierschalen van vogel
/ /
25 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-paleis
/ / Dierlijke resten Rund: borstwervel, ribbe, fragment van Radius, Femur Schaap: Scapula, Metatarsus Schaap/geit: tand, onderkaak, 3 lendenwervels, 4 ribben, Scapula, 2 Tibiae, Metatarsus Geit: rechter Scapula Varken: borstwervel, Metacarpus
In scharnier van kamer 39 b
Fragment van de schedel (waarschijnlijk van een vrouw)
/ Tablet / /
251
Hond: achterschedel, fragment van Tibia Schildpad: Xiphiplastron van Maurmys caspica
26 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Dierlijke resten Rund: rib, Os carpus, bekken Schaap:wervel van een jong dier, Sacrum, rechter Humerus, rechter Femur, Patella, Carpus Schaap/geit: tand van bovenkaak, wervels, ribben, resten van:Humerus, Femur Varken: wervels, Femur, Phalanx 2 Kat: Femur van Caracal caracal Vogel: Humerus, Ulna
Tussen leemtegels van een fundament (Eb XIV)
Geen associatie met mens
/ Tablet /
28 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Schaap: fragment van linker Femur, rechter Calcaneum (vrouwelijk), Phalanx 1, 2 Schaap/geit: borstwervel (jong dier), bekken (vrouwelijk), fragmenten van Femur en Phalanx Geit: Petrosum, linker Talus Varken: rib, fragment van Humerus, rechter Talus Vogel: Humerus van Fulica atra
In kamer 32 van het paleis, noordkant van de scharnier van de deur
Geen associatie met mens
/ / / /
29 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Schaap: linker Calcaneum Schaap/geit: Borstwervel, tand, 4 ribben, fragment van Scapula, Femur, linker Talus Rat: 2 Metatarsi van Tatera indica; bovenkaak, 2 linker Femur, 2 Tibiae van minstens 2 Rattus rattus Muis: bekken, rechter Femur, rechter Tibia van Mus musculus Vleermuis: 15 beenderen Vogel: Femur van grote leeuwerik, linker Humerus van Calandrella rufescens ; 2 onderkaken, 2 linker Humeri, rechter Ulna, 2 rechter Femur, Tibiotarsus
In de hoek van de deur van kamer 5 naar hof 28 van het paleis
Geen associatie met mens
/ / / /
252
van huismus; Humerus, Tibia van een onbekende vogel Kikker: 2 Tibiofibulae van Rana ridibunda Vis: Vertebra Praecaudalis van Barbus esocinus en Barbus spec, rib van Ub Cyprinide
30 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Schaap: fragment van linker Humerus, Femur, Phalanx 1,2 Schaap/geit: Ribbe, fragment van linker Humerus Varken: tand Rat: bovenkaak, linker Femur, Tibia van Nesokia indica Vogel: Tibiotarsus van gans (Anser anser); rechter Scapula, rechter Humerus van Fulica atra
Bij de doorgang van kamer 35 naar kamer 52
Geen associatie met mens
/ / / /
32 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Schaap/geit: 2 lendenwervels Vogel: linker Femur van Ardea cinerea
In de hoek van de deur van kamer 39b
Geen associatie met mens
/ / / /
33 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Rund: linker Scapula Schaap: fragmenten van linker Radius, linker Ulna, Metacarpus, Calcaneum, Phalanx Schaap/geit: resten van minstens 2 dieren: halswervel, borstwervel, lendenwervel, 2 ribben, fragment van rechter Humerus, Tibia Varken: resten van minstens 2 dieren: achterschedel, 2 ribben, fragment van linker Tibia Vogel: resten
In kamer 53, naast de ronde scharniet
Deel van een skelet van een mens
/ Aardewerk: 1 Scherven, fragmenten van oorkonden
/ /
34 Oud-Babylonisch (19de eeuw
/ / Rund: Os sesamoideum Schaap: Phalanx Schaap/geit: Metatarsus
Linker scharnier van de deur die van kamer 4 naar hof 28 gaat
Geen associatie met mens
/ / / /
253
v.Chr.) Sinkashid-Paleis
Hond: fragment van Ulna Gazelle: fragment van linker Femur van Gazella subgutturosa Rat: bovenkaak, 2 onderkaken, wervels, 3 linker Femur van Tatera indica; linker onderkaak van Nesokia indica; 3 Ulnae, 2 Femur, 3 Tibiae, 2 Metatarsi van Rattus rattus Muis: 7 onderkaken, 3 Ulnae, Radius, 2 bekken, 4 Femur, 4 Tibiae van Mus musculus; 3 Tibiae van Gerbillus spec.; resten van onbekend knaagdier; 2 onderkaken van Crocidura spec. Vleermuis: vele resten, waaronder een onderkaak Vogel: Carpometacarpus van huisduif; Humerus, Ulna van zwaluw; Humerus van Prinia gracilis; 4 bovenschedels, 3 onderkaken, 2 Quadrata, 3 Sterna, 2 bekkens, 5 Coracoidea, 3 Scapula, 11 Humeri, 8 Femur, Tibiotarsus, Phalanx van huismus; meerdere resten van vogels Kikker: 3 Tibiofibulae, 2 Femur van Rana ridibunda Vis: resten van onder andere Barbus Sharpeyi, Parasilurus triostegus, Liza abu, en onbekende soorten
35 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Schaap: 2 Tibiae Schaap/geit: Tibia
Uit de scharnier van de deur die van kamer 6 op hof 28 uitkomt
2 Tibiae van mens
/ / / /
36 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.)
/ / Dierlijke resten Rund: fragmenten van de achterschedel, halswervel Schaap: rechter Metatarsus
/ Geen associatie met mens
/ / / /
254
Sinkashid-Paleis
met snijsporen Schaap/geit: onderkaak, halswervel, 3 borstwervels, 5 lendenwervels, Humerus, fragment van Femur, Patella, rechter Tibia Varken: 2 borstwervels, 2 ribben, fragment van rechter Radius met snijsporen Vogel: Coracoid van eend Vis: beenderen
Nr. 38 Oud-Babylonisch (19de eeuw v.Chr.) Sinkashid-Paleis
/ / Dierlijke resten Rund: Tibia Schaap: rechter Ulna Schaap/Geit: wervels, ribben, Rat: rechter Tibia, Metatarsus (2) van Nesokia indica Vogel: rechter Humerus van een jong dier Vis: Cleithrum
In de oostelijke hoek van kamer 3, tussen twee bakstenen op voethoogte
Geen associatie met mens
/ / / /
26. Tabel: Wreide266
Nummer Datering Type Oriëntatie Dierlijke resten Menselijke resten Bijgaven Bewaring Opmerking Diersoort + deel Positie Geslacht/
Leeftijd Positie
W054 2de helft 3de millennium v.Chr.
Complex van putgraven (kamer A, kamer B, kamer C)
/ A: Dierenresten / A: Volwassene? B: Volwassene? C: 4 individuen (I-IV)
A: op de rechterzijde, met het hoofd naar het noorden en het gezicht naar het westen gericht, met de handen voor het gezicht en de benen opgetrokken B: op de rechterzijde, met het hoofd naar het westen en het gezicht naar het zuiden gericht, met de handen voor het gezicht C: I: /, II: op de linkerzijde, met de benen opgetrokken, III:/, IV: /
A: Aardewerk: 82 Bronzen objecten: naalden B: Aardewerk: 2 Bronzen objecten: bijl, naald C: Aardewerk: 76 Bronzen objecten: 2 klingen, dolk, 2 lanspunten 6 kalkstenen figurines
Goed /
266 Bron: Orthmann W. & Rova E. 1991, Gräber des 3Jahrtausends v.Chr. im Syrischen Euphrattal 2. Ausgrabungen in Wreide, Saarbrücken.
255
