Het is nooit te laat voor een gelukkige Het is nooit te laat voor een gelukkige jeugdjeugd

‘ ‘hechting en het brein’hechting en het brein’3 en 4 februari 20153 en 4 februari 2015

John van der Meij en Karin DedenJohn van der Meij en Karin DedenTrilemma: Praktijk voor Training, Coaching en Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en

Therapie (Oegstgeest)Therapie (Oegstgeest)Parre en Deden ConsultancyParre en Deden Consultancy

(Nijmegen)(Nijmegen)

Voortgaand onderzoek naar Voortgaand onderzoek naar vroege hechtingvroege hechting

Onze vroege relaties beïnvloeden de manier:1)Waarop we als volwassene ons levensverhaal vertellen2)Waarop onze geest zich ontwikkelt in de peuter- en kindertijd

Het brein in de palm van je Het brein in de palm van je handhand

Dan Siegel, Mindsight Dan Siegel, Mindsight 20092009

Het brein in je handHet brein in je hand

SocialeBrein

Sociale breinSociale brein

FLIPPING YOUR LIDFLIPPING YOUR LID

The ‘low’ road or ‘high’ road?The ‘low’ road or ‘high’ road?Limbisch systeem is bron van angst, alarm en Limbisch systeem is bron van angst, alarm en hechtingsbehoeften en staat scherp afgesteldhechtingsbehoeften en staat scherp afgesteld

Waar “klikt” je amygdala Waar “klikt” je amygdala naartoe?naartoe?

Frontaal

Reptiel

Geen goede communicatie tussen Geen goede communicatie tussen rationele brein(vingers) en limbische rationele brein(vingers) en limbische brein (duimbrein (duim))

Oef: ken je alarmsysteemOef: ken je alarmsysteem

Drie groepenDrie groepen- VluchtenVluchten- VechtenVechten- Bevriezen Bevriezen

ONTWIKKELING ONTWIKKELING BREINBREIN

Het brein is een sociaal orgaan, ontwikkelt en Het brein is een sociaal orgaan, ontwikkelt en verandert in interacties met andere “breinen”verandert in interacties met andere “breinen”The neuroscience of human relationships: Attachment and the The neuroscience of human relationships: Attachment and the developing social brain; Cozolino; 2006developing social brain; Cozolino; 2006

Hechting heeft grote invloed op breindelen die nog niet ontwikkeld zijn

Ontwikkeling BreinOntwikkeling Breingroei babybrein; van 350 gram bij geboorte groei babybrein; van 350 gram bij geboorte tot 1000 gram bij 1tot 1000 gram bij 1ee jaar jaar

Het eerste jaar drukt letterlijk een stempel op je brein ( vooral op het sociale brein; Prefrontale Cortex; speelt een belangrijke rol in het omgaan met anderen)

Tijdens eerste levensjaar beïnvloeden Tijdens eerste levensjaar beïnvloeden ervaringen twee delen van sociale brein ervaringen twee delen van sociale brein (Imprints)(Imprints)1) - stressresponssysteem1) - stressresponssysteem

Baby stress: ouder lost opZo niet: stress versterkt“setpoint” verandert

Later:Overgevoelig voor stressAngstig

Ondergevoelig voor stress Impulsief/ agressief

Tijdens eerste levensjaar beïnvloeden Tijdens eerste levensjaar beïnvloeden ervaringen twee delen van sociale breinervaringen twee delen van sociale brein2) Troostsysteem2) Troostsysteem

Baby stress: ouder lost niet op

Troostsysteem te weinig geactiveerd

Te weinig serotonine aangemaakt

Risicofactor ontwikkeling -Angststoornissen-depressies

Oef: Ken je scriptOef: Ken je script1)1)Voorbeeld van scriptbesluitVoorbeeld van scriptbesluit2)2)Wanneer (werk/ relatie) val je terug Wanneer (werk/ relatie) val je terug

op je scriptop je script

Plasticiteit in je breinPlasticiteit in je breinhttp://www.youtube.com/watchhttp://www.youtube.com/watch?v=JismoWKknZ4?v=JismoWKknZ4

Wie het kleine niet eert…Wie het kleine niet eert…over de grote invloed van vroege sociale over de grote invloed van vroege sociale ervaringenervaringen

inaugurele rede Marianne Riksen-Walraven inaugurele rede Marianne Riksen-Walraven 20022002

1) De recher 1) De recher hemisfeer ontwikkelt hemisfeer ontwikkelt als eerste en slaat als eerste en slaat daarom veel vroege daarom veel vroege sociale en emotionele sociale en emotionele ervaringen op. ervaringen op. 2) Ontwikkeling 2) Ontwikkeling dwarsbalk linker en dwarsbalk linker en rechter hemisfeer rechter hemisfeer einde 1einde 1ee jaar jaar3) Meer verbindingen 3) Meer verbindingen met limbische brein met limbische brein

Pratende tweeling van 1 Pratende tweeling van 1 jaarjaarhttps://www.youtube.com/whttps://www.youtube.com/watch?v=_JmA2ClUvUY#t=29atch?v=_JmA2ClUvUY#t=29

IMPLICIET IMPLICIET

EXPLICIET EXPLICIET GEHEUGENGEHEUGEN

Verschillen in herinneringVerschillen in herinneringhoe het impliciete geheugen ons heden kan hoe het impliciete geheugen ons heden kan beïnvloeden zonder besef dat iets uit het verleden beïnvloeden zonder besef dat iets uit het verleden komt…komt…• Impliciet geheugen: De herinnering Impliciet geheugen: De herinnering

waardoor we kunnen fietsenwaardoor we kunnen fietsen

• Expliciet geheugen: vermogen de Expliciet geheugen: vermogen de dag op te roepen wanneer we dag op te roepen wanneer we leerden fietsenleerden fietsen

We verwerken en coderen ons hele We verwerken en coderen ons hele leven onze ervaringen in lagen van het leven onze ervaringen in lagen van het geheugengeheugen(0-18 maanden alleen maar impliciet)(0-18 maanden alleen maar impliciet)

Minsight, Dan Siegel, Minsight, Dan Siegel, 20112011

Eerste communicatie non-verbaal:Eerste communicatie non-verbaal:via gelaat, intonatie, houdingen en gebarenvia gelaat, intonatie, houdingen en gebaren(0 - 1½ jaar) en opgeslagen in sociaal impliciet (0 - 1½ jaar) en opgeslagen in sociaal impliciet geheugengeheugen

Impliciet geheugenkind

Impliciet Geheugenouder

…caretaking transmits the childhood experiences of parents to their children, making a parent’s unconscious a child’s first reality…

Cozolino

Het impliciete geheugen codeert.Het impliciete geheugen codeert.

Emoties

Waarnemingen

Handelingen

Lichaamssensaties

Ontwikkeling van geestelijke modellen die onze verwachtingen bepalen over de manier waarop de wereld werkt ( generaliseren uit ervaringen= schema)

We maken dus impliciete mentale We maken dus impliciete mentale modellen en manifesteren zich als:modellen en manifesteren zich als:• Een gevoel in ons lichaamEen gevoel in ons lichaam• Een emotionele reactieEen emotionele reactie• Een gedragsmatig reactiepatroonEen gedragsmatig reactiepatroon

De puzzelstukjes van het impliciete De puzzelstukjes van het impliciete geheugen worden later samengevoegd tot geheugen worden later samengevoegd tot expliciete herinneringen- de feitelijke en expliciete herinneringen- de feitelijke en autobiografische info waarvan we ons autobiografische info waarvan we ons bewust zijnbewust zijn

AMYGDALA

HIPPOCAMPUS

De amygdala netwerken zijn De amygdala netwerken zijn functioneel in de baarmoeder en vlak functioneel in de baarmoeder en vlak na de geboortena de geboorte

Geboorte 3 Jaar

EmotioneelGeheugenImpliciet

FeitelijkGeheugenExpliciet

Amygdala Hippocampus

Expliciet geheugen; Expliciet geheugen; codering in hippocampuscodering in hippocampus• Ontwikkelt vanaf ongeveer 2 jaarOntwikkelt vanaf ongeveer 2 jaar• Kinderamnesie : herinnering vanaf ongeveer Kinderamnesie : herinnering vanaf ongeveer

5 a 6 jaar5 a 6 jaar• Expliciet coderen: aandacht kunnen Expliciet coderen: aandacht kunnen

focussen en ervaringen integreren in focussen en ervaringen integreren in autobiografieautobiografie

• Herinnering verjaardag: feitelijk en Herinnering verjaardag: feitelijk en episodisch( jezelf herinneren in episode episodisch( jezelf herinneren in episode leven= autobiografie)leven= autobiografie)

De Hippocampus: de grote De Hippocampus: de grote legpuzzelaarlegpuzzelaar( beelden en sensaties moeten ( beelden en sensaties moeten geïntegreerd worden)geïntegreerd worden)

LINKERHIPPOCAMPUS- Feitelijke kennis

RECHTERHIPPOCAMPUS- levensverhaal

Is Hippocampus afgesloten of niet?)

Multple systems of memoryMultple systems of memory

• Impliciet Impliciet GeheugenGeheugen

- vroeg ontw./ subcorticaal- vroeg ontw./ subcorticaal- rechter hemisfeer- rechter hemisfeer- amygdala- amygdala

• Expliciet Expliciet GeheugenGeheugen

- laat ontw./ corticaallaat ontw./ corticaal- linker hemisfeerlinker hemisfeer- hippocampus- hippocampus

• Impliciet Sociaal Impliciet Sociaal GeheugenGeheugen

- hechtingsschema’s- hechtingsschema’s- overdracht- overdracht

• Expliciet SociaalExpliciet Sociaal GeheugenGeheugen- identiteitidentiteit- verhalen verhalen - autobiografischautobiografisch

Oef: van impliciet naar Oef: van impliciet naar explicietexpliciet• Blind lopen met informatieBlind lopen met informatie• Van fragmentatie naar integratieVan fragmentatie naar integratie

Systemisch werk en Systemisch werk en psychotherapie bevordert de psychotherapie bevordert de integratie in het breinintegratie in het brein• Sommige kinderen en volwassenen zijn door Sommige kinderen en volwassenen zijn door

combinatie van aanleg en hechtingservaringen combinatie van aanleg en hechtingservaringen kwetsbaarder voor emtionele ontregeling dan kwetsbaarder voor emtionele ontregeling dan andere.andere.

• Chronische stress of traumatisering; Chronische stress of traumatisering; alarmsysteem ontregelt; integratie hersenen alarmsysteem ontregelt; integratie hersenen verstoordverstoord

• Opgeslagen in onbewuste impliciete geheugen; Opgeslagen in onbewuste impliciete geheugen; fragmentarische jeugdherinneringenfragmentarische jeugdherinneringen

Hechting en het verhalende Hechting en het verhalende breinbrein

Onze vroege relaties beïnvloeden de manier:1)Waarop we als volwassene ons levensverhaal vertellen2)Waarop onze geest zich ontwikkelt in de peuter- en kindertijd

PATRONEN PATRONEN VAN VAN

VROEGE VROEGE HECHTINGHECHTING

Hechtingsschema’s gaan over Hechtingsschema’s gaan over Safety Safety

Seen Seen Secure Secure

Interactie metverzorgers Gevoelens van

veiligheid en warmte

PFC Amygdala

Regulatie van arousal en emotie

Hechtingssysteem:Hechtingssysteem: een aangeboren een aangeboren regulatie-systeem dat geactiveerd wordt door regulatie-systeem dat geactiveerd wordt door waargenomen bedreigingen en dat aanzet tot het waargenomen bedreigingen en dat aanzet tot het contact met beschermende anderencontact met beschermende anderenMikulincer& ShaverMikulincer& Shaver

Dynamisch systeem dat zich ontwikkelt op basis van levenservaringen

Hoe geven onze dagelijkse interacties Hoe geven onze dagelijkse interacties onze neurale circuits vorm?onze neurale circuits vorm?

Brain Mind

Relations

The brain as a social organThe brain as a social organhttp://www.youtube.com/watch?http://www.youtube.com/watch?v=0e27Ym0GVj4v=0e27Ym0GVj4

Babies hebben een intern model van Babies hebben een intern model van veiligheid wat in principe leidt tot veiligheid wat in principe leidt tot veilige hechtingveilige hechting

John Bowlby en Mary John Bowlby en Mary AinsworthAinsworth

Hechting (I)Hechting (I) verlaten/ stress/ verlaten/ stress/ herenigingherenigingWat doet kind bij terugkeer?Wat doet kind bij terugkeer?Kijken naar hechtingsschema’sKijken naar hechtingsschema’s

Gehechtheidstheorie (1)Gehechtheidstheorie (1)• Welke hechtingsstijl mensen Welke hechtingsstijl mensen

ontwikkelen wordt voor belangrijk ontwikkelen wordt voor belangrijk deel bepaald door hoe hun ouders, in deel bepaald door hoe hun ouders, in de jaren na hun geboorte, reageren de jaren na hun geboorte, reageren op hun behoeftes als kindop hun behoeftes als kind

• Welke invloed hebben ouders met Welke invloed hebben ouders met hun gedrag op de hun gedrag op de hersenontwikkeling van hun kind?hersenontwikkeling van hun kind?

Gehechtheidstheorie (2)Gehechtheidstheorie (2)Ouders kunnen op drie manieren reageren Ouders kunnen op drie manieren reageren op hun kind:op hun kind:1)1)attent, lief en begripvolattent, lief en begripvol2)2)Afstandelijk, afwijzend en/ of kil, met als Afstandelijk, afwijzend en/ of kil, met als uitschieter verwaarlozing en mishandelinguitschieter verwaarlozing en mishandeling3)3)Onvoorspelbaar, dwz alleen als ouders Onvoorspelbaar, dwz alleen als ouders daar zelf tijd voor of zin in hebbendaar zelf tijd voor of zin in hebben

Gehechtheidstheorie (3)Gehechtheidstheorie (3)• In de jeugd aangeleerde patronen zijn In de jeugd aangeleerde patronen zijn

behoorlijk hardnekkig en gaan mee naar behoorlijk hardnekkig en gaan mee naar volwassenheidvolwassenheid

• Mensen gaan zich aan hun partner hechten Mensen gaan zich aan hun partner hechten zoals ze dat in hun jeugd aan hun ouders zoals ze dat in hun jeugd aan hun ouders hebben gedaanhebben gedaan

• In de jeugd hebben hechtingsstijlen vaak In de jeugd hebben hechtingsstijlen vaak een functie; op volwassen leeftijd onstaan een functie; op volwassen leeftijd onstaan problemen omdat de relatie met de partner problemen omdat de relatie met de partner anders is dan met de oudersanders is dan met de ouders

Veilige en onveilige hechtingVeilige en onveilige hechtinghttp://www.youtube.com/watch?http://www.youtube.com/watch?v=RdCBip-8pC8v=RdCBip-8pC8

Kenmerken veilig gehechte Kenmerken veilig gehechte kinderenkinderen• Samenwerking met ”Attachment figure” is Samenwerking met ”Attachment figure” is

goedgoed• Laat positief gedrag zienLaat positief gedrag zien• Zoekt ( zelfs bij angst en stress) de nabijheid Zoekt ( zelfs bij angst en stress) de nabijheid

van lich contact en troost opvan lich contact en troost opLater:Later:• Goede emotieregulatieGoede emotieregulatie• Hebben mindsightHebben mindsight• Vertellen coherent levensverhaalVertellen coherent levensverhaal

Onveilig vermijdendOnveilig vermijdend• Kind houdt zich grot en zoekt geen Kind houdt zich grot en zoekt geen

steunsteun• Blijft spelen maar verliest zijn Blijft spelen maar verliest zijn

aandachtaandacht• Gaat niet meer op in het spelenGaat niet meer op in het spelen

Onveilig ambivalentOnveilig ambivalent

• Zoekt de vertrouwenspersoon wel op, Zoekt de vertrouwenspersoon wel op, maar is ontroostbaarmaar is ontroostbaar

• Klampt zich vast aan ouder en is ook Klampt zich vast aan ouder en is ook boosboos

• Doen alles om ouders bij zich te houdenDoen alles om ouders bij zich te houden• Laten zich niet troostenLaten zich niet troosten• Of heel passiefOf heel passief

GedesorganiseerdGedesorganiseerd• Gedraagt zich tegenstrijdig ( huilt maar Gedraagt zich tegenstrijdig ( huilt maar

loopt ook weg)loopt ook weg)Later:Later:• Slechte emotieregulatieSlechte emotieregulatie• Kunnen niet goed helder denken onder Kunnen niet goed helder denken onder

stressstress• Doorlopende fragmentatie ( dissociatie)Doorlopende fragmentatie ( dissociatie)• Ernstig verstoorde relatiesErnstig verstoorde relaties

Still Face Experiment Still Face Experiment https://www.youtube.com/whttps://www.youtube.com/watch?atch?v=apzXGEbZht0&feature=kv=apzXGEbZht0&feature=kpp

Twee circuits in je brein:Twee circuits in je brein:1) safety1) safety2) attachment2) attachment

Limbische BreinIk ben in toestand van ellende

Naar wie zal ik gaan?( meestal je “Attachment figure)

Ga naar vader

Reptielen Brein

Bedreiging?Weg van het gevaar

( weg van vader)

CONCLICT!Sript en stress

HOE REDDEN HOE REDDEN MENSEN MENSEN MET EEN MET EEN FORS FORS VERLEDEN VERLEDEN HET?HET?

Hoe heb je het toen gered?Hoe heb je het toen gered?Ik wist dat ik in haar hart zat (Rebecca)..Ik wist dat ik in haar hart zat (Rebecca)..

Des-integratie brein

Mensen ‘voelen zich gevoeld’ Mensen ‘voelen zich gevoeld’ als ze het idee hebben dat als ze het idee hebben dat

hun geest is gevat in die van hun geest is gevat in die van iemand andersiemand anders

Neurale netwerken rond hart en in hele lichaam Neurale netwerken rond hart en in hele lichaam intiem verweven met resonantiecircuits brein; intiem verweven met resonantiecircuits brein; je “gevoeld voelen” door een ander nodig om je “gevoeld voelen” door een ander nodig om zelfregulering te activeren en om gefocust te rakenzelfregulering te activeren en om gefocust te raken

The little brain in the heartThe little brain in the heartNeurocardiology; Anatomical and Functional Principles; Armour JA (1994)Neurocardiology; Anatomical and Functional Principles; Armour JA (1994)

Wat is een gezonde geest, Wat is een gezonde geest, emotioneel welzijn? emotioneel welzijn?

INTEGRATIEVeilige hechting

EXPLOSIEVECHAOS

Ambivalentehechting

SAAIERIGIDITEIT

Vermijdendehechting

Raam van tolerantieRaam van tolerantieBinnen het raam ontvankelijk; daarbuiten ractiefBinnen het raam ontvankelijk; daarbuiten ractief

Chaos / onrust / spanning / woede

Rigiditeit / depressie / afsluiting / vermijding

Hoe verbreed je de ramen van Hoe verbreed je de ramen van tolerantie?tolerantie?• Aanwezigheid van een zorgzame, Aanwezigheid van een zorgzame,

vertrouwde persoon (begeleider) die vertrouwde persoon (begeleider) die afgestemd is op de interne wereld afgestemd is op de interne wereld van de andervan de ander

• Laat eigen interne wereld resoneren Laat eigen interne wereld resoneren met die vd andermet die vd ander

Door volledig bij de ander aanwezig te Door volledig bij de ander aanwezig te zijn op momenten van pijn, kun je zijn op momenten van pijn, kun je helpen om je eigen gevoelens van helpen om je eigen gevoelens van veiligheid te spiegelenveiligheid te spiegelen

Resonantiecircuit

Resonantiecircuit

De clou van relaties: resonantiecircuits stellen ons in staatom ons “gevoeld te voelen” en helpen ons onze interne staat te reguleren…

Ouder-kindrelaties bevorderen Ouder-kindrelaties bevorderen groei van neuronen van groei van neuronen van Prefrontale Cortex; bevordert Prefrontale Cortex; bevordert integratie in het brein.integratie in het brein.

Veilig gehechte kinderen ontwikkelen Veilig gehechte kinderen ontwikkelen adequaat Prefrontale functies adequaat Prefrontale functies

Met opgroeien van veilige hechtingsrelaties ontwikkelen kinderen stabiele innerlijke Voorstelling van zichzelf, de ander en de wereld

Centrale rol mPFCCentrale rol mPFC1)Lichaamsregulatie1)Lichaamsregulatie2)Afgestemde communicatie2)Afgestemde communicatie3)Emotionele balans3)Emotionele balans4)Angst regulatie4)Angst regulatie5)Flexibiliteit van respons5)Flexibiliteit van respons6)Inzicht6)Inzicht7)Empathie7)Empathie8)Moraliteit 8)Moraliteit 9)Intuïtie9)Intuïtie

Attachmentstudies

Mindfulnessstudies

CREEEREN VAN CREEEREN VAN EEN EEN COHERENT COHERENT

LEVENSVERHAALLEVENSVERHAAL

Waarom doen we als ouders wat Waarom doen we als ouders wat we doen en hoe zullen onze we doen en hoe zullen onze kinderen zich aan ons hechten?kinderen zich aan ons hechten?

1)“How we have come to make sense of our lives”2)De manier waarop we een coherent levensverhaal

kunnen vertellen en duiden( NB dus niet persé wat er is gebeurd met ouder als kind..)

Onderdelen van ons Onderdelen van ons levensverhaallevensverhaalHoe denken we over het verleden?Hoe denken we over het verleden?

Ons begrip van waarom mensen zich Ons begrip van waarom mensen zich gedroegen zoals ze dedengedroegen zoals ze deden

De impact van die gebeurtenissen op De impact van die gebeurtenissen op onze ontwikkeling naar volwassenheidonze ontwikkeling naar volwassenheid

Je kunt stoppen met het doorgeven van de familietraditie van onveilige hechting…

Verworven veilig levensverhaalVerworven veilig levensverhaal

• We kunnen coherent levensverhaal We kunnen coherent levensverhaal ontwikkelen ( ook bij slechte start in ontwikkelen ( ook bij slechte start in het leven)het leven)

• Relaties die daadwerkelijk afgestemd Relaties die daadwerkelijk afgestemd zijnzijn

• Hierdoor opbouw van een innerlijke Hierdoor opbouw van een innerlijke ervaring van heelheidervaring van heelheid

• Daardoor reflectie op hun levenDaardoor reflectie op hun leven

Hoe hebben we ons leven Hoe hebben we ons leven geduid?geduid?

ADULT ADULT ATTACHMENT ATTACHMENT INTERVIEWINTERVIEW

( zie Mindsight van Dan Siegel)( zie Mindsight van Dan Siegel)

Een nieuw venster op de Een nieuw venster op de geestgeest• Patiënten met een samenhangend Patiënten met een samenhangend

levensverhaal hebben ruimere ramen levensverhaal hebben ruimere ramen van tolerantie en sterke van tolerantie en sterke mindsightvaardighedenmindsightvaardigheden

• Een veilige hechting lijkt hand in hand Een veilige hechting lijkt hand in hand te gaan met integratie in het breinte gaan met integratie in het brein

Hechtgedrag van kinderen in hun jeugd voorspelt Hechtgedrag van kinderen in hun jeugd voorspelt het soort verhaal dat ze als volwassenen zouden het soort verhaal dat ze als volwassenen zouden ontwikkelen ontwikkelen

HechtingHechtingVeiligVeilig

VermijdendVermijdend

AmbivalentAmbivalent

Gedesorganiseerd Gedesorganiseerd

LevensverhalenLevensverhalen

Veilige geestVeilige geest

Afwijzende geestAfwijzende geest

Verwarde geestVerwarde geest

Onverwerkte geestOnverwerkte geest

Bedankt voor uw Bedankt voor uw aandachtaandacht

www.trilemma.nlwww.trilemma.nl

De werkelijke ontdekkingsreis De werkelijke ontdekkingsreis bestaat er niet in, dat je nieuwe bestaat er niet in, dat je nieuwe

landschappen ontdekt, maar dat je landschappen ontdekt, maar dat je de wereld met nieuwe ogen bekijkt de wereld met nieuwe ogen bekijkt

… … Marcel Proust Marcel Proust

De werkelijke ontdekkingsreis De werkelijke ontdekkingsreis bestaat er niet in, dat je nieuwe bestaat er niet in, dat je nieuwe landschappen ontdekt, maar dat landschappen ontdekt, maar dat je de wereld met nieuwe ogen je de wereld met nieuwe ogen bekijktbekijkt

Marcel ProustMarcel Proust