DECEMBER 2014 • FEDERATIE KLOKKEN VRIENDEN • PRIJSvan de gebroeders Mathijs en Jan Boeckels en...

TijdD

EC

EM

BE

R2014 • F

ED

ER

ATIE

KLO

KK

EN

VR

IEN

DE

N • P

RIJS

5 12,15

• Eigenbodembiljetten • Een elektrische klok en een deurbel• Salomon Coster, de Haagse periode • Museum- en Verenigingsnieuws

• Verwarring alom • Het MNU in veranderend museumland

14/4

Tijdschrift 4/20142

Toine Daelmans Ralf van VeghelWevestraat 30 Stipdonk 165708 Helmond (Stiphout) 5715 PC LieropTelefoon: 0492-545577email: [email protected]

Reparatie, revisie, verkoopen levering van luidklokkenen torenuurwerk-installaties

TOINE DAELMANS LUIDKLOKKEN & TORENUURWERKEN

Tijdschrift 4/2014 3

De Federatie Klokkenvriendenis een samenwerkingsverband van:

– Vereniging Vrienden van de Stichting Museum en Archiefvan Tijdmeetkunde (Klokkenvrienden SMAT - KVS)

– Vereniging Vrienden van het Museum van het Nederlandse Uurwerk

– Stichting Museum van het Nederlandse uurwerk MNU(collectie in Zaanse Schans, Zaandam)

– Dutch Section of the Antiquarian Horological Society (AHS)– Sectie uurwerkherstellers van de Nederlandse Juweliers- en

uurwerkenbranche (NJU)– Stichting Museum en Archief van Tijdmeetkunde (SMAT)– Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk (SBT)

Bestuur namens:prof.dr.ir. C.A. Grimbergen, voorzitterF.P.C. van Gurp, NJUpenningmeesterdrs. R.J.W. Beuker Stichting MNUMartin van Iersel, secretaris Klokkenvrienden SMATdr. A.H.M. Kayen Klokkenvrienden SMATB.M. Hordijk SMATir. K. Roscam Abbing AHSir. L. Romeyn SBTW. van der Krogt Vrienden MNUC. Tishauser Vrienden MNU e-mail [email protected]

Klokkenvrienden SMAT (KVS)Ledenadministratie: Gijs Veraart

Mozartlaan 482264 VL Leidschendam070-3201084

e-mail: [email protected]: IBAN: *NL 11 ABNA 04 157 18597*

t.n.v. Klokkenvrienden

Vereniging Vrienden Museum van het Nederlandse UurwerkSecretariaat: W. van der Krogt

Dorpsstraat 70a1842 GW Oterleek 072-5346690

e-mail: [email protected]: ING nr. 3767920

t.n.v. Vereniging Vrienden MNU

Dutch Section Antiquarian Horological Society (AHS)Secretariaat: ir. K. Roscam Abbing

Anna van Burenlaan 32012 SL Haarlem023-5292501

e-mail: [email protected]

Sectie Uurwerkherstellers Nederlandse Juweliers- en Uurwerkenbranche (NJU)Secretariaat: Postbus 904

2270 AX VoorburgKoningin Julianalaan 345 2273 JJ Voorburg070-3866248

Stichting Museum en Archief van Tijdmeetkunde (SMAT)Secretariaat: G.J. van Vonderen

Vinklaan 65561 TL Riethoven0497-514487


Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk (SBT)Secretariaat: Drs. Ing. H. de Gooijer

Willenskade 72807 JA Gouda 0182-601503


Stichting Museum van het Nederlandse Uurwerk (MNU)Kalverringdijk 31509 BT Zaandam

Samenstelling TIJDschriftRedactie: V.L.C. Kersing

M.F. Timmere-mail inzenden kopij [email protected]: ir. L. A. A. Romeyn

tel. 0341-254265/[email protected]: Sjoerd W. Folkers, 0172-574149 e-mail: [email protected]: Drukkerij WC den Ouden bvVormgeving: MB voorheen VMTB

Copyright: alle rechten voor zowel de teksten als de fotografie liggen, tenzij anders overeengekomen, bij de redactie van Tijdschrift.

Federatie op internetInformatie over de opzet van de Federatie Klokkenvrienden en de verenigingen die tezamen de Federatie vormen, is te vinden op: www.fed-klokkenvrienden.nl

Verantwoordelijkheid redactie De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen dieonder naam worden gepubliceerd. Deze geven alleen de opvattingenvan de auteur weer en de verantwoordelijkheid daarvoor berust uit -sluitend bij deze auteur.

pagina 10Eigenbodembiljetten

pagina 20Een elektrische klok eneen deurbel

pagina 26Zomertijd, echte tijd?

pagina 34Verslag SOT bijeenkomst

In dit nummer onder andere

De sluitingsdatum van hetvolgende nummer is:30 januari 2015De verschijningsdatum is:12 maart 2015

Cover:elektrische klok van H. Duboulet

anaf begin jaren zeventigworden er klokkenen horlo-geboeken uitgegeven metfraaie uiteenzettingen van dediverse stijlen, periode en

technieken. Helaas schiet het archiefonder-zoek naar de makers achter de uurwerkener nogal eens bij in. Het viel ons op dat erover de persoon Salomon Coster niet heelveel is gepubliceerd. Vaak zijn het frag-menten van zijn leven en in toenemendesluipen omissies in de literatuur en wordenniet getoetste theorieën langzaam maarzeker als waarheid aangenomen. Ook wor-den de geraadpleegde bronnen veelal nietvermeld waardoor het moeilijk te bepalenis of het geschrevene nu juist is of niet. Hetwas voor de auteurs van dit artikel danook een goed moment om op basis van detot dusverre gevonden archiefstukken hetjuiste en het zo compleet mogelijke verhaalvan Salomon Coster te publiceren met ver-wijzingen naar de bronnen, veelal archief-stukken. Het gaat hierbij om een tussen-tijdse verslaglegging omdat het onderzoeknog niet afgerond is.

Doelstelling onderzoekHet doel van het onderzoek is om het levenvan Salomon Coster en zijn gezin in kaartte brengen. De beoordeling van de uurwer-ken, die in het atelier van Coster zijn ver-vaardigd, vallen buiten het onderzoek.Hier zijn al diverse interessante boeken enartikelen over geschreven, onder anderedoor Plomp in het standaardwerk “Spring-driven Dutch pendulum clocks”. Onzeaandacht gaat meer uit naar de zakelijkeen familiaire gegevens van Coster. Van alleakten zijn volledige transcripties gemaaktdie wij willen delen met eenieder die geïn-teresseerd is en verdere studie wilt verrich-

4 Tijdschrift 4/2014

Salomon Coster, de Haagse periode

V

Afb. 1: detail horloge met signatuur.

Op 10 mei 2014 presenteerden Victor Kersing en Rob Memel het tussentijdse resultaat van het

archiefonderzoek naar Nederlands meest invloedrijke uurwerkmaker, Salomon Hendrickxzoon

Coster (?? - 1659). Hieronder volgt het eerste deel van het uitvoerige verslag inclusief enkele

nieuwe ontwikkelingen. Het laatste deel zal in Tijdschrift 15-1 verschijnen.

✍ Victor Kersing en Rob Memel

tus. Haarlem stond garant voor vakman-schap en hoge kwaliteit. De uurwerkenvan de gebroeders Mathijs en Jan Boeckelsen Jacobus van Leeuwarden zijn hierprachtige voorbeelden van.4 Er zijn meer-dere voorbeelden van vooraanstaandemensen die pochten een Haarlemmer tezijn zonder ooit iets met Haarlem te makenhebben gehad.

Hoe oud Salomon was toen hij trouwde isniet bekend. De aanduiding “jong gesel”zegt niet zo heel veel over de leeftijd. Erzijn uit die tijd voorbeelden van ouderemannen die (her)trouwden en ook jonggesel werden genoemd. Coster als achter-naam geeft enig houvast maar is niet zalig-makend. Later in dit artikel zullen wij aande hand van de leerovereenkomst met Pie-ter Rerick aantonen dat een achternaam indie periode geen vast gegeven was. Een17de-eeuwse achternaam kan zomaar eenkleine aanpassing hebben (bijvoorbeeldeen K in plaats van een C) of een verrijking(bijvoorbeeld Costerius) maar kan ookineens compleet anders worden. Zo isbekend dat de bekende dichter SamuelCoster (1579-1665) een zoon was vanAdriaan Lenneartz die koster van de Nieuwe Kerk in Amsterdam was. Pas in detijd van koning Lodewijk Napoleon werdop 18 november 1811 de burgerlijke standingevoerd en werden de achternamen officieel geregistreerd.

Geboortejaar?Het bijzondere van een belangrijke uur-werkmaker als Salomon Coster is datzowel de geboortedatum, als de exacteoverlijdensdatum, als de geboorteplaats enoverlijdensplaats tot dusverre niet bekendzijn. In de literatuur wordt veelal 1622 als

ten. U vindt deze transcripties opwww.robmemel.nl.

De huwelijksakte van Salomonen JannetjeHet vroegste archiefstuk dat tot dusverre isgevonden is de hieronder beschrevenhuwelijksakte van Salomon Coster van1643 afkomstig uit het archief te Delft1.Hoewel er kort door ons is gezocht in hetNoord-Hollands Archief te Haarlem en hetStadsarchief van Amsterdam zijn er totdusverre nog geen vroegere gegevensgevonden. Haarlem en Amsterdam zijn welmogelijke plaatsen die in verband kunnenworden gebracht met Coster. Uurwerkenwerden met “Salomon Coster van Haer-lem” (Afb. 1) gesigneerd en daarnaast zijner diverse vroege publicaties, weliswaarzonder bronvermelding, waarin wordtgenoemd dat Coster achtereenvolgens inHaarlem, Amsterdam en Den Haag heeftgewerkt.2 Ook tekende Coster minimaaltwee notariële akten met “Salomon Coster

van Haerlem” (Afb. 2). Mogelijke redenenwaarom er tot dusverre door ons en ande-ren nog geen vroegere gegevens zijn gevon-den zijn:• Salomon Coster komt niet uit Haarlem

en/of heeft hier nooit gewerkt• Kilometers Haarlems en Amsterdams

archief zijn nog niet ontsloten en wach-ten op transcriptie

• De achternaam van Salomon was in eer-dere jaren anders dan “Coster”

Via de Haagse akten en andere gegevensgaan wij ervan uit dat wij uiteindelijk opvroegere gegevens gaan stuiten, echtervooralsnog hebben wij ons geconcentreerdop de Haagse periode van Salomon Coster. De huwelijksakte (Afb. 3) is ingeschrevenop “den lesten Februarij 1643” ofwelzaterdag 28 februari 1643. Op die dag gin-gen “Salomon Hendricxzn Coster J(ong)G(esel) tot Haerlem” en “Jannetje Har-mens J(onge) D(ame) buijten de Water-sloot” in ondertrouw. In de kantlijn staatverder “Getrout den 22e martij 1643”. Ditimpliceert dat Salomon en Jannetje op zon-dag 22 maart 1643 in het huwelijk traden.Hoewel de inschrijving van de trouwakteslechts enkele regels tekst kent, kan tocheen aantal zaken worden herleid. Het feitdat Salomon en Jannetjein Delft zijngetrouwd is niet heel vreemd. Veelal werdde woonplaats van de bruid als trouwloka-tie gekozen en Buijten de Watersloot waseen gebied van Delft net buiten de stads-poort. Jannetje Harmens is de dochter vanHarman Claessoon Hartloop (??-1671). Ineen document uit 1660 wordt Harman eenhoutkoper genoemd.3 Dat beroep pastprima in de buurt rond Buijten de Water-sloot dat een belangrijk handelsgebied waswaarbij goederen per schip werden ver-voerd.

Link met HaarlemUit de trouwakte blijkt verder dat Salomonhoogstwaarschijnlijk een link heeft metHaarlem. Het is een mogelijkheid dat hijop dat moment daar woonde, werkte of inHaarlem geboren is. Een andere theoriedat Haarlem wordt genoemd, is haar sta-


Afb. 2: detail akte met handtekening.

Afb. 3: inschrijving huwelijksakte, tot dusverre vroegste vermelding van Coster.

geboortejaar genoemd, echter zonder eenbronvermelding. Ook bij het bekende rij-tuighorloge van Salomon Coster in hetRijksmuseum staat de informatie datCoster in 1622 geboren is.5 Het bewijsvoor het geboortejaar 1622 evenals Haar-lem als geboorteplaats vloeit volgens onsvoort uit de bovengenoemde trouwakte.Men neemt kennelijk aan dat men nietvoor het twintigste levensjaar in het huwe-lijk trad en dat de genoemde plaatsnaam inde huwelijksakte de geboorteplaats is.Beide veronderstellingen zijn onjuist. Mentrouwde ook voor het twintigste levensjaaren bovendien was de gemiddelde huwelijk-sleeftijd in die tijd 27 jaar.6

LeercontractEen laatste conclusie die getrokken kanworden uit de trouwakte betreft hetgeloof van Salomon en Jannetje. Detrouwvermelding staat niet genoemd inhet kerkboek maar in het boek van hetgerecht. Alleen mensen die niet in de offi-ciële, protestantse kerk wilden trouwen,dus doopsgezinden, katholieken, luthe -ranen etcetera trouwden voor het gerecht.Salomon en Jannetje hingen dus niet hetalom heersende protestantse geloof aan.Later in dit artikel zal er meer aandacht

gegeven worden aan het geloof van defamilie Coster.Wanneer Salomon Coster in Den Haagterecht is gekomen, weten we niet. Hetmoet in ieder geval voor 31 januari 1646zijn geweest, toen hij met de meesterkleermaker Rerick Eraerts een contractafsloot over het als leerling in dienstne-men van zijn 12-jarige zoon Pieter Rerick(Visbach).7 Uit dit contract, verledenvoor de Haagse notaris Garbrand vanWarmenhuysen, blijkt dat de leerperiodeal een klein jaar daarvoor op 1 mei 1645is ingegaan. Het is ongebruikelijk omachteraf zo’n leerovereenkomst te latenopstellen. Een verklaring daarvoor kanzijn dat Coster toen nog niet in Den Haagwoonde en daar nog geen werkplaatshad. Hij moet toen wel plannen hebbengehad om zich in Den Haag te vestigen.Maar blijkbaar was dat niet zo zeker. Hetleercontract heeft een duur van negenjaar. Bepaald wordt dat Rerick zijn zoonde eerste drie jaren zal voorzien van kle-ren en kost. Met andere woorden, Pietertrekt niet bij Coster in, maar is daaralleen in de leer. Na de eerste drie jaar zalhij wel bij Coster intrekken. Opvallend is,dat verder wordt bepaald dat als Costerbinnen de eerste drie jaar uit Den Haag

vertrekt, Pieter dan met hem mee zal gaanen wel bij hem in de kost komt.

Het grote geldDeze keus van Coster voor Den Haag wasniet vreemd. Haarlem mocht dan welbekend staan om haar uurwerkmakers,echter in Amsterdam, of Den haag moest jezijn voor de afnemers van de luxeproduc-ten, die klokken en horloges nu eenmaalwaren. In Amsterdam werd over het alge-meen het geld verdiend, maar in het rege-ringscentrum Den Haag zat het grote geld,het door de jaren heen opgepotte geld.Tevens vertoefden in Den Haag een vooreen klokkenmaker interessante clientèle,de groep van bemiddelde internationalegezantschappen.Over waar Coster zich in Den Haag vestig-de komen we voor het eerst iets te weten in1652. Dan huurt hij voor 160 gulden vooréén jaar een huis aan de zuidzijde van deVeerkade, nu de Stille Veerkade (het ‘Haag-se’ noorden wees toentertijd naar de kust,dus naar het westen).8 Het gaat om een huis naast het hoekhuis aan de Wagen-straat. Getuigen bij deze huurovereenkomstzijn de dan ongeveer 18 jaar oude leerlingPieter Visbach en een Cornelis Hartloop,waarschijnlijk een broer van Jannetje.

Tijdschrift 4/20146

Afb. 4: de Veerkade in 1649 volgens Blaeu. De gracht boven de Bierkaij is de Veerkade. Haeghs Endt staat voor Wagenstraat. Dit is tevens een illustratiehoe foutief de weergave op dit soort vogelvluchtkaarten kan zijn. Het huis van Coster staat foutief met de lange zijde langs de Wagenstraat in plaats vanlangs de Veerkade. Foto Haags Gemeentearchief.


Welvaart en smaakDe buurt waarin Coster zich vestigde waseen nieuwe in het zuiden van Den Haag.Nadat op initiatief van Maurits de singelswaren aangelegd, zorgde de magistraatervoor dat aan de zuidelijke singel, de Bierkade, snel voorname huizen werdengebouwd. Zo werd de reiziger, die uit hetzuiden Den Haag benaderde, getrakteerdop een waardig stadsfront, waarbij strengewelstandsbepalingen hadden gezorgd vooreen suggestie van welvaart en smaak. Ditkon niet verhelen dat er tussen dit front enhet eigenlijke dorp nog een groot leeg veldlag. Dit probeerde de magistraat in ont-wikkeling te brengen door het graven vaneen kanaal van het Spui naar de Pavil-joensgracht: de veerkade. Dit moest eenchique woongracht worden, maar moestook zorgen voor uitbreiding van de havencapaciteit. Er was behoefte aan aan-legplaatsen voor de vele veerschepen dieDen Haag dagelijks aandeden. Veer -schepen waren belangrijk voor de aanvoervan personen en goederen, maar ook voorhet onderhouden van contacten met andere steden. De veerkade is in 1630 aan-gelegd. Omdat het aanvankelijk niet zowilde vlotten met de bebouwing, is mentoen gestopt bij de Wagenstraat. Pas in1640 is hij doorgetrokken naar de Pavil-joensgracht. Het huis dat Coster daar in1652 huurde was dus betrekkelijk nieuw.De contacten van Coster met Huygens ende daaruit voortvloeiende werkzaamhedenhebben hem geen windeieren gelegd. In1957 kan hij het hoekhuis aan de west zijdevan de Wagenstraat aan de andere zijdevan de Veerkade kopen voor 2400 gul-den.9 Een van de getuigen bij dit koopcon-tract voor notaris Pieter van Groenevelt isDirck Ponse van Slingerlant, een man dielater nog voor Jannetje van belang zal zijn.

Pieter VisbachLang heeft Coster niet van dit huis kunnengenieten. In december 1659 sterft hij. Hoe,waar en wanneer precies is niet bekend. Inieder geval zet zijn weduwe de zaak nogenige tijd voort met behulp van Pieter Vis-bach, zijn voormalige leerling, die daartoeterugkeert naar Den Haag. Op 3 november1660 neemt Pieter de zaak van haar overen huurt het huis aan de Wagenstraat voorzeven jaar.10 Verder zal Pieter het nog vijfjaar lopende contract van Coster met devoogden van leerling Christiaen Reinaertsovernemen. Dit betekent dat hij aan Jan-netje 150 gulden moet betalen ter compen-satie van de verdiensten die hieruit voort-

vloeien en anders aan Jannetje zouden toe-vallen. Verder is Jannetje van plan om ver-schillende werken van haar man te veilen.Die daar niet verkocht worden moet Pieterten behoeve van Jannetje zien te verkopen.Jannetje stapt dus geheel uit de klokken-zaak en verlaat ook het huis aan deWagenstraat. Waar gaat zij heen en hoevoorziet zij verder in haar onderhoud?Hierbij is de meester timmerman DirckPonse van Slingerlant behulpzaam. Op 19november 1660 gaat hij met Jannetje een

compagnonschap aan in de handel in lin-nen lakens. Jannetje en haar gezin zulleneen huis van hem huren aan de noordzijdevan de Lange Gracht (nu de GedempteGracht). Dirk zijn we al eerder tegenge -komen als getuige bij het koopcontract uit1957. De banden van de familie Costermet deze man komen vermoedelijk voortuit het lidmaatschap van de Doopsgezindegemeente. Dit was in Den Haag een relatiefkleine groep mensen die tot 1752 heeftbestaan.

Afb. 5: Het huis rond 1890. Foto Haags Gemeentearchief.

1 Gemeentearchief Delft, tnr. 14, Collectie doop-, trouwen begraafboeken van Delft, inv.nr. 125,ondertrouwboeken 1637-1645, folio 109.

2 O.a. uit: C. ten Boom, ‘Een en ander uit de dagen toen men nog “den Tijd had”‘ in : Haerlem.Gedenkschrift uitgegeven ter gelegenheid van het vijf-en-twintig-jarig bestaan (Haarlem, 1926).p. 83-92.

3 Gemeentearchief Delft, tnr. 161, Oud notarieel archief Delft, 1574-1842, inv.nr. 1973E, folio 281.4 Bijzonder lezenswaardig is: Frans Grijzenhout, ‘Frans Hals. The portraits of a mennonite watch-

maker and his wife’ in: The Rijksmuseum Bulletin 2013. p. 123-138.5 Zie ook: J.H. Leopold, ‘Een reishorloge door Salomon Coster‘ in: Jaarverslag Koninklijk Oud-

heidkundig Genootschap 1976. p. 73-76.6 Nelleke Bakker, Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk, 1500-2000 (Assen,

2010). p. 118.7 Haags Gemeentearchief, tnr. 0372-01, Notarieel archief Den Haag, inv.nr. 20, folio 321. In dit

contract worden Pieter Rerick noch zijn vader Rerick Eraets met de achternaam Visbachgenoemd. Dat het wel degelijk om Visbach gaat, blijkt uit een akte uit 1639, waarin de kleer-maker Rerick Erardt met de achternaam Visbach wordt opgevoerd. Haags Gemeentearchief,tnr. 0372-01, Notarieel archief Den Haag, inv.nr. 71, folio 371.

7 Haags Gemeentearchief, tnr. 0372-01, Notarieel archief Den Haag, inv.nr. 298, folio 70.9 Haags Gemeentearchief, tnr. 0372-01, Notarieel archief Den Haag, inv.nr. 110, folio 32.10 Haags Gemeentearchief, tnr. 0372-01, Notarieel archief Den Haag, inv.nr. 178, folio 161.

Tijdschrift 4/20148

Melenhorst AntiekRijksstraatweg 1677391 ML TwelloTel 0571-273951

Zie onze uitgebreide website:www.melenhorst-antiek.nl

Tijdschrift 4/201410

e vroegste exemplarenwaren handmade. Mini- borduurwerk als liefdesver-klaring aan de man. Floralemotieven, fijntjes uitgevoerd

(Afb. 1 en 2). Bij het dagelijks openenvan de overkast een dierbare herinneringaan de geliefde moeder de vrouw. Min-der romantisch, ze waren waarschijnlijkook gewoon te koop in de 17de en 18deeeuw. Ook werden ze gekantklost (Afb.3). Langdradige arbeid als souvenir vande schenkster. De werkende vrouw heeftaltijd bestaan. Ze dienden ook als opvul-ling tussen de beide kasten om rammelenen butsen te voorkomen. Eeuwen in hetdonker gevangen, klem tussen binnen-en buitenkast opgesloten. De overleven-de komen opvallend fris uit de kast.

Gedrukte variantDe tweede categorie is de gedrukte

variant. Hoewel de drukpers reeds in de15de eeuw is uitgevonden, zijn de meestebiljetten uit de 19de eeuw. Nooit zag ikeen biljet van een bekend maker als Bramer, Knip, Gib, Uyterweer, Rudkinof de laat-18de-eeuwers Henkels, Tappy,Ratsma of Mougon. Laat staan vanJoost Silleman (1635), Vibrandi (1610),Bockeltz (1600), of Ghyllis van Gheele(1590). Al komt P. Mouchon & Zn,Gouda, al knap dicht in de buurt bij P. Mougon, Gouda (1770, Peeters, H.H.p. 287) (Afb. 4).1 Vergelijkbaar aan -knopingspunt is de 17de-eeuwse zak -zonnewijzermakersnaam Senecal uitDieppe. Soms ook Senechal gegraveerd.Ze bestaan dus wel. Horloges met demakersnaam op het kastbodembiljet. 1 op 64. Het wemelt van de spelfouten.Per ongeluk? Echt niet altijd. Soms werdde familienaam met opzet met een letterveranderd. Bij buitenechtelijke kinderen.

Van Baeten naar Baaten. Of in de vorigeeeuw voor fl. 500 per letter je naam omlaten zetten. Van Rothuizen naar Rots-huizen als architect. Dan kun je tochbeter Van Steen heten als architect.Tegenwoordig kost het € 850. Goedargumenteren. Van Drogenbroek naarDrogenbosch.

Grafische druktechniekMen werkte met een koperen plaatjewaarop door graveren het negatief beeldis aangebracht. Hoe meer tekst, hoemeer franje des te meer graveerwerk, deste duurder. Veel afdrukken konden erdaarna besteld en machinaal afgedraaidworden. Deze grafische druktechniekverliep via koperdiepdruk. De techniekkenmerkt zich door het gebruik van eendrukplaat als inktoverbrenger. De ver-diepte uitsparingen houden de inkt vast.De hele vorm wordt ingeïnkt met een

zeer dunne inkt. Deovertollige inkt wordtweggeschraapt meteen rakel. Een mes-vormig gereedschapvan rubber, staal ofhout. Het bijwoordrakelings is hiervanafgeleid. Er zeer dichtlangs bewegen. Hetpapier kan dus alleende inkt uit de gegra-veerde letterlijnenopnemen. Papierwordt op de plaatgelegd en samenge-drukt door een zwareroller. Het papierwordt verwijderd. De inkt is door het

EigenbodembiljettenEen detail van een detail van een detail in de horlogerie is de categorie kastbodembiljetten.

Ouwe rotten uit het vak met hun traditionele visserslatijn beweren dat als ze vroeger bij anti-

quairs niks konden vinden, ze dan toch zo maar de papiertjes uit de horloges mochten peuteren.

Verzamelen op het kinderlijk niveau van lucifermerken, sigarenbandjes, sinaasappelmerken. Of

suikerzakjes. Dan hoeft zo’n verzameling helemaal niet in de papieren te lopen. Omgekeerd ook

niet. Bij aankoop van een horloge zijn ze gratis, ondermaatse bijvangst. Beschouw je horloges

als beleggingsobject, dan moet je het kastbodembiljet als dividend zien.

✍ Johan Selders

D

Afb. 1 Afb. 4

Afb. 5Afb. 2 Afb. 3


samendrukken in het papier getrokken.

Museale kwaliteitHier een gebruneerd, koperen cliché-voorbeeld van J. Prinsen te Amsterdam(coll. STCN). In spiegelschrift: “Horo -logiemaker in de Nieuwe Lelystraat tusschen de Eerste en TweedeL[ely]dwarsstraat, Zuid-Zijde no. 178 teAmsterdam (Afb. 5). Spreukje erbij. Deson gaat gaauwer. Deze Prinsens komenbinnenkort massaal op de markt. En eennooit gebruikt kastbodembiljet van GHJ van Everdingen, Lange Janstraat, G no:188 Utrecht (Afb. 6). Het is nogvierkant onversneden in de vorm van hetplaatje. Ze werden door de horloge -maker zelf secuur rond op de binnen-maat van de bak van de overkast vanhet horloge geknipt. Als museale kwa-liteit al bestaat, dan is dit er eentje.Alleen als je ermee afkomt zakken bij hetRijks, dan lachen zezich daar een bult.

DuurzamezuinigheidDerde categorie. F.Renou, Hilversumcirca 1890, gebruikteafdrukken van rub-berstempels, alsgedrukte niet meervoorradig waren (Afb. 7). De vierde isde ganzenveergeschreven of kroon-tjespen variant. Als dekbb’s op waren, konmen natuurlijk

geschreven biljetten toevoegen. Ook zijner papiertjes met spreuken, liedjes engedichten. Met het Onze Vader, the Lord’s Prayer, 1812, ganzenveer geschre-ven. Een bidprentjesdeel van een dier -bare overledene. En, toch niet te gelo-ven, Ik Geloof, Meyer Hoogezand (Afb.8). Het kbb als ID. Op de achterkantvan gebruikt kantoorpapier. Duurzamezuinigheid avant la lettre. Was een oude-re man waarschijnlijk die zich er elkedag aan moest herinneren dat hij noggeloofde. Man met bejaardenhuiseigen-schappen.

Dubbele kastenKastbodembiljetten komen alleen voorbij horloges met dubbele kasten. Anderszouden ze tegen kloof of balans zittenwringen. En de gang verstoren. Spora-disch komen Nederlandse dubbele

kasten al in 1650voor bij SalomonHendrikszoon Coster(Peeters, H.H. p. 41).Steevast na 1680.Kbb’s komen latermassaal voor bijNederlandse en Engelse zakhorloges.Watchpapersgenaamd. Sporadischin het Duits of Portu-gees. Van de 64onderzochte Neder-landse kbb’s warendie van Scheublein(2x) de vroegste (Afb.9). Omstreeks 1750.W.V. Scheublein, Gorinchem, werk-

zaam circa1750 (Baillie). Scholten en ZnZeedijk 106, werkzaam 1780 (Afb. 10).Stark, Balthazar, werkzaam circa 1790.1750, 1780 en 1790, maar Morpurgo isook niet heilig (Afb. 11).2 Vreven, A.Almelo is de volgende. Werkzaam circa1800. Tasma, D.L. Gorredijk 1753-1845(Afb. 12). Nu komen we in de richting.De eerste gedateerde, Minerva, isMDCCCXXXII, 1832 (Afb. 13). Maardit zegt ook niet alles. Hoeft niet te verwijzen naar het aan-koop/reparatiejaartal. Geen keihardbewijs. Kan er elk willekeurig jaar inge-schoven zijn. Wel Rierink, Borne, metdrie handgeschreven notities op deachterkant.17:1:32, 23=8=41, 18:10:60(Afb. 14). Dit verwijst naar 1832, 1841 en 1860. Een tweede Rierink geeft18-10-60, 26:8:67, 18:12:77, 23:9:78,16:6:85 (Afb. 15). Opvallend is dat de

Afb. 6 Afb. 9

Afb. 10Afb. 7 Afb. 8

Afb. 11 Afb. 14



laatste datum op heteerste, gelijk is aan deeerste op het tweede.Bewijs dat het vorigedikwijls afgedanktwerd.

SluikreclameHet horloge kreeggeregeld onderhoud inde 19de eeuw. Hierzes of zeven keer op53 jaar. Stel om denegen jaar reparerenof schoonmaken. Metdit ene praktijkvoor-beeld kun je natuur-lijk niet gaan generali-seren. Het blijft eenindicatie. J.H. vanden Houdt & Zn, 1864:7 te Waalwijk(Afb. 16). A. Guise, Hoorn december1867 (Afb. 17). J.M. van ’t Kruis, Borculo 22-1-1871, 18-7-71 (Afb. 18).J.C. Worrell, Middelburg, Juli 1871,Nov. 1872, Aug. 1883 (Afb. 19). Hierna 11 jaar de onderhoudsbeurt. Bij delaatste vier horlogemakers zien we voorhet eerst de eeuw expliciet vermeld. A.C.Göller, 13:8:72 Amsterdam. Halfmouw,Meppel 78-10-26 (Afb. 20). G.F. Renou,Hilversum 1890 (Afb. 21). Ook leverdenhorlogefabrieken als service in het dood-loopstadium (1918-1930) zelf kbb’s bijde horloges. Alpina, Union HorlogèreUhren te Biel, Glashütte, i/s Genève(Afb. 22). Het allerjongste voorbeeld isvan W. Kerkhof, Dordrecht, Steegover-sloot 78, 0786317339 (Afb. 23). Zonderouwe lijkenlucht van bestorven papier.Een 20ste-eeuws, vintage retro-exem-

plaar van een antiquair met gevoel voortraditie. Terechte sluikreclame.

Beperkte houdbaarheidsdatumDe biljetten waren een vroege vorm vanreclame maken. Horloges moesten elkedag worden opgewonden, de buitenkastgeopend en dan kon men het biljet metnaam en adres op den duur wel dromen.Ze waren radiaal ingeknipt om het plat-te vlak bol te kunnen maken. Plooien tevermijden. Stof geeft mee. Leer kun jeoprekken. Papier is fragiel, teer spul.Geen dik perkament. Dun als vloeipa-pier om een shaggie te draaien. 150 Jaarin een horlogekast en het staat stijf vande spanning. Alleen nog handelbaar meteen pincet. Anders scheurt de hele, inge-knipte handel af. De meeste biljettenzien er niet uit. Vuil of onleesbaar

geworden. Gescheurd, gebruind, roest-vlekken erop. Werden bij reparaties vervangen door een nieuw. Troep is anti-reclame. Zeker voor een beroep waarhet op accuratesse aan komt. Meerderebiljetjes in één horloge komt wel voor.Soms zelfs een heel stapeltje. Voor dehorlogemaker was de achterzijde deboekhouding van de reparatiegeschiede-nis. Het gold ook als garantiebewijs.Was de garantie verlopen, dan kwam deeigenaar soms terug met het horloge datniet meer liep en een biljet had er nooitingezeten natuurlijk. Beperkte houdbaar-heidsdatum dus. Mensen zijn rarewezens.

Unno lozieKastbodembiljetten zeggen ook iets overtaal. Horologiemaker komt standaard

voor. In Brabantspreekt men nog vanunnu lozie. Hoogbe-schaafd 18de-eeuwsdus, boers dialect.Moet je niet te minover denken. De songaat gaauwer. Hoog-beschaafd 18de-eeuws. OnvervalstAmsterdams dialectdus. Son. Komt dedubbele aa voor omaan aau een andereklank te geven? In hetBrabants zit hij nog.Het uitspraakverschiltussen au en ou. Bijde au gaat de mondveel verder open.

Afb. 21 Afb. 24


Afb. 16 Afb. 19



Alsof je in een appelbijt. Aau is ook lan-ger. We schrijven deklanken verschillend.Maar spreken dezetweeklank anno nuwel hetzelfde uit.Soms treffen we horo-logiën aan met eentrema. Of horologie’s.Met apostrof s. Onsmeervoud is tegen-woordig met meer-vouds s, horloges. Oflogies. Met de klem-toon op de eerste lettergreep. Nog vanhorlogiemaker. Logiesmet ontbijt is weeriets anders. Meerinfo. Huishorlogiën, ze ruilen ook in. Inde 17de eeuw sprak men van camer hor-logiën. Komen we interessante pleinentegen als de Zuipmarkt te Sneek. Wijk Aen B in Gorinchem, Wijk G in Utrecht,Wijk E in Zaltbommel, Wijk 3 en 4 inRotterdam. Wijk BB en UU in Amster-dam, grootstad dubbele letters, Leeuwarden Lt I, op den hoek van denKoornmarkt. Al die wijknummers alspostcodes, ver voor ze ook maar kondendromen van 4711 KO.

Oude naamvallenVerwijzingen naar de grotere straten,Molsteeg bij de NZ-Achterburgwal,hoek van de Brandsteeg. Vijzelgrachttusschen de Eerste en Tweede Wetering-dwarsstraat, het tweede huis aan dePrinsengracht. Ook oude naamvallen. Inden Langendelft, Hoek van den

Nieuwstraat H.26, Middelburg. In St.Omer, Noord-Frankrijk, troffen we opde markt nog een pand aan met hetbordje Hoek van de Mesghemstraat(Afb. 24). Heel gebruikelijke pandaan-duiding kennelijk. Maanden nog methoofdletters. Engelsche straat en tus-schen nog met sch. Bij ‘s-Hertogenboschis dit rudimentair aanhangsel nu nogaanwezig. Verkoopen met dubbel oo inopen lettergrepen. Bergen-op-Zoom metstreepjes. Doen de Fransen nog bij Mon-tigny-sur-Meuse. En Boulogne-sur-mer.Fransen staan op hun strepen. Vlamin-gen ook. Kom je vanuit Antwerpen, zieje nog altijd 23 keer Bergen-op-Zoommet koppelteken op de verkeersborden.Vanaf de grens houdt het ineens op.Schrijven we Bergen op Zoom-Noordweer wel met koppelteken. Natuurlijk,

het is ook één geheel. Soms de uurwerk-maker met zijn titel, Mr. Horlogemaker.Nu alleen nog gevoerd als meester in derechten. In de spreektaal als meester inhet lesgeven op de basisschool. Winkel-panden hadden namen. In de VluggeTijd. Al leek het levensritme toen oppostkoetstempo te gaan. Biljetten metspreuken. HANC NON IDIMITTAM,ik zal U niet verlaten, Minervas belofte(Afb. 13). Met de son is gaauwer, lang-zaam en spoedig aan beide zijden vaneen horloge. Met equatietabel, de zon-dagstafel, data met zondagen voor datbetreffende jaar. Ook verkochten horlogemakers van armoe bloemstulpen,speeldozen, muziekdozen, speelwerken.Verkoopt ankers, cilinders, nieuwe enoude, koralen, kerkboeken, enz. Enz.staat waarschijnlijk voor de hele kerke-

lijke reutemeteut aankitschgoederen. Petroleumlampen,muzijkinstrumenten.Hoogbeschaafd 19de-eeuws. Komt hier onszeiken vandaan alshet allemaal wat telang begint te duren?

One dollar watchOp het eind van de19de eeuw werd hetdubbele kasthorlogeeen bedreigde horlo-gesoort. Het horlogemet kroonopwindingwas rond 1870 inopkomst. Hetopwindvierkant voor

Afb. 31 Afb. 34


Afb. 26 Afb. 29



de sleutelopwindinghoefde niet langerafgedekt te wordentegen stof, vocht enindringend vuil. Dedure, handgeklopte,dubbele kast wasoverbodig geworden.Het goedkope jan-met-de-pet-horloge inopmars. De superdureeeuwigdurende kalen-derhorloges metminuutrepetitie. DeRoskopfs voor hetproletariaat. De onedollar watch als eind-product. Voor het kbbwas geen plaats meer.Het plattere zakhorlo-ge begon aan haar pre-polshorloge fase.Met kroonopwinding. Zonder kast -bodembiljet. Einde verhaal. De horlogerkraste met een graveerpennetje codes,reparatiedata in het stofdeksel of op debinnenkant van de kastbodem. Codes?Cirkeltje met een x-kruisje erin. Dit ver-sleten troephorloge willen we hier nooitmeer op de werkbank terugzien. Omertain horlogerie.

StudiebronEigenbodembiljetten zijn een studiebron.Aanvullen van adressen en andere gegevens is simpel te verwezenlijken.Klokkennederland aan zet. Voeg kbb-gegevens toe van klokkenmakers dieMorpurgo vermeldt. Hier toch alonmiddellijk, vet gearceerd, 9 op 64.

Duppe, werkzaam circa 1800 Gorin-chem Duppe, J., horologiemaker, Brugstraat Ano. 126 (Afb. 25)Erdtsieck, M.J., werkzaam circa 1800Haarlemhorologiemaker. Gierstraat no: 784, het 3de huis van de MagdalenastraatPrinsen, J., werkzaam circa 1850 Werkplaats Nieuwe Leliestraat 24 (Horlogemakerslijst 1811) In de Nieuwe Lelystraatstraat tussen deEerste en Tweede Lelydwarsstraat Zuid-Zijde no: 178Renau (Renou), G.F., werkzaam circa1820 Hilversum. Morpurgo spreekt hiervan een adreskaartje!Horologiemaker Renou G.F. 1815-1887,horlogemakerszoon F.Renou 1845-1900(Afb. 21)

Scheublein, W.V., werkzaam circa 1750Gorinchem, (Baillie)Langendijk Wijk B no.176, maakt,verkoopt en levert Gouden en zilverenhorlogiën, pendules en klokkenScholten en Zoon, Henk, werkzaamcirca 1780 Amsterdam Werkplaats Zeedijk 106. Ondertekenaar request omhorlogemakerskeur, 1790 (Gemeente -archief Amsterdam; horlogemakerslijst1811; Rijksarchief Noord-Holland)Hendrik, werkplaats In de Vlugge TijdSchot, P., werkzaam circa 1763-1810RotterdamHorologiemaker, Haagse Veer Wijk 6,no. 386 Rotterdam (Afb. 26)Stark, Balthazar, werkzaam circa 1790.Hij correspondeerde met de firma wedArons en Zn* over te leveren horloges.Arons en Zn was de firma van weduweIzaak Arons, circa 1800-1850 Amster-

dam. Deze zaak,gevestigd Moddermo-lensteeg, was bekenddoor het uitvoerenvan bestellingen buiten de stad; circa1850 onder de naamWagenaar & Spits(horlogemakerslijst1811, Ketelaar 1931)J.B. Stark, hor-logiemaker, Haarlem-merdijk bij de KortePrinsengracht UU368 Amsterdam(Afb. 11)Tasma, L.D., geb.1796, werkzaam circa1821 Oldeboorn.Behoorde tot de uit -

Afb. 41 Afb. 44


Afb. 36 Afb. 39



gebreide horlogema-kersfamilie. Zoon vanDouwe Jelles Tasma.Was in 1824 werk-zaam te Leeuwarden,later ook in Gronin-gen (Spierdijk; Ottema).Tasma, Douwe Jel-les,1753-1845 Grouw,Gorredijk. FamilieTasma signeerde vaakmet Tosma (ivm Frie-se uitspraak)Horologiën Uurwerk-maker te Gordijk horlogenummer 299(handgeschreven)

Bundelen diehandelHebben de Engelsen al hun completeheruitgave 21st Century Edition vanBaillie3, de Duitsers al hun heruitgave2009 Meister der Uhrmacherkunst vanAbeler,4 Morpurgos “Nederlandse klok-ken- en horlogemakers vanaf 1300”blijft in zijn kinderschoenen steken op1970. Zo zijn er tientallen liefhebbersdie schijnbaar nattevingerwerkgegevensin een Van Bommel schoenendoos, BlueBand margarinedoos of zelfs Chiquitabananendoos op zolder hebben liggen.Voeg horlogemakers toe die Morpurgoniet vermeld. Zoek verdere archief- of familiegegevensvan onderstaande hor logemakers uit jeeigen regio op. Als een echte leraar hebik er eentje voorgedaan. Spieken mag enmoet. Bundelen die handel. En Morpur-go dubbeldik maken. Nieuwe gegevens

verzamelen? Horloges kopen om hetkastbodembiljet.

Andriessen, C., Mr. Horologiemaker,Engelsche straat, Bergen-op-Zoom (Afb. 27)Balsters, H., Horologiemaker Stads -kanaal. Klokken en muzijkinstrumenten.Horologiën Pendules Petroleumlampen(Afb. 28)Brouwer en Zoon, A.J., horologiemakerBakkersteeg te Utrecht maken en verkoopen van alle soorten van Huis enZakhorologiën (Afb. 29)Cordes, H., Horologiemaker en Goud-en Zilverhouder, Woldstraat te SteenwijkCreyton, G., Horologiemaker Schiedam-sendijk hoek van de Brandsteeg Wijk 3No 93 Rotterdam (Afb. 30)Dieters, G.J., Mr. Horologiemaker teKampen verkoopt, ruilt alle soorten van

Horologies Speeldozen Pendules (Afb. 31)Engbersen, A.F., Mr. Horologiemaker,Breda (Afb. 32)Everdingen, G.H.J. van, in HorologiënPendulen Klokken, enz, Lange JanstraatG No.188 (Afb. 6)Gysinck, A., in de (...)straat het tweedehuis van de Prinsengracht No 229Amsterdam (Afb. 33)Göller, A., Horologiemaker, repareertalle uurwerken Vijzelgracht BB 304 tusschen de 1e en de 2e Wetering -dwarsstraat Amsterdam (Afb. 20)Govers, J., Horologiemaker VischmarktHeusden (Afb. 34)Guise, A., Mr. Horologiemaker,Nieuwstraat bij de Groote H..W, Hoorn (Afb. 17)Hagedoorn, Horologiemaker, Waspik(Afb. 35)

Halfmouw, G., horologiemaker Meppel (Afb. 36)Houdt & Zoon, J.H.van den, Horologie-makers te Waalwijk.Verkoopt alle soortenvan staande Klokken,Horologien, Pendules(Afb. 16)Jansen, J., verkoopten repareert alle soor-ten van Horologiën teNijmegen (Afb. 37)Jop, J., Horologie -maker te Raalte (Afb. 38)Kalverboer, F.A., Kloken Horologiemaker,Goud en Zilversmid te

Afb. 51 Afb. 54


Afb. 46 Afb. 49



Bergum (Afb. 39 en40)Kinkhorst, K., horo -logie en klokmakergouden en zilverwer-ken koralen kerk -boeken te Zwartsluis(Afb. 41)Knoef, W., Horloge-maker Goud en ZilverHandel Hengelo (Afb. 42)Kok, F., in HorlogiënGoud zilverwerken enjuwelen Meppel (Afb. 43)Kraak, W.J., Horolo-giemaker HeerenveenKruis, J.M. van het,Horologiemaker Bor-culo. Verkoopt ankers, cilinders, Nieuween oude. Engelse horologiën en klokkenin alle soorten (Afb. 18)Kuitert, T.W., horlogemaker NieuweEbbingstraat Groningen (Afb. 44)Laan, J.P. van der, horologiemaker Makkum (Afb. 45)Mouchon, P. & Zoon, Horlogiemakersop de Markt te Gouda L.O. No. 83 (P. Mougon) (Afb. 4)Prooyen, D. van, Horloger Oud Beyer-land. Winkelier in 1e kwaliteit horlogesen huisuurwerken. 2 jaar garantie (Afb. 46)Roozeboom, J., te Oldenbroek, horologiën en klokkenmaker (Afb. 47)Ruyten, C.G.L., Mr. horlogemakerWoerden (Afb. 48)Sloten, R. van, horologiemaker Meppel(Afb. 49)Steffers, M.H., Horologiemaker Zwolle

Steyling, D., Horologiemaker, Molsteegbij N.-Z-Achterburgwal No:132 Amsterdam (Afb. 50)Tasma, D.L., Horologie KlokmakerGorredijk (Afb. 12)Thümmler, A., Zuipmarkt Sneek MaaktVerkoopt alle soorten van Horologiën,Klokken, Pendules, Muzijkwerken (Afb. 51)Verhoeff, W., Horologiemaker LangeTiendeweg Gouda verkoopt en repareertalle soorten horlogien, pendules, klokken en speeldozen (Afb. 52)Vermeulen, A.W., E(...)straat bij deMarkt Zaltbommel (Afb. 53)Visser, J., Horologiemaker te Naarden(Afb. 54)Vries, C.R. de, Horologiemaker te Meppel (Afb. 55)Vries, F. de, Horologiemaker en in gouden zilver Meppel (Afb. 56)

Waalderink, J., Horologiemaker ver-koopt alle soorten klokken en horlogiesGoud en Zilver Hamborgerstraat Doetinchem (Afb. 57)Wenk, J., HorologieMaker NoordblaakWijk 4 305 Rotterdam (Afb. 58)Wijs, J. de, Horlogiemaker Monniken-dam in Horlogiën en Gouden en Zilveren Werken (Afb. 59)Worm, H., Horologiemaker Vught.Koopt verkoopt en repareert alle soortenvan Horologiën, pendules, klokken enSpeeldozen (Afb. 60)Worrell, J.C., horlogemaker in den Langendelft hoek van de Nieuwstraat H 26 Middelburg (Afb. 19)Zark, H. van, horologiemaker te Groenlo (Afb. 61)Zwolle, W., uurwerkmaker te Wolvega(Afb. 62)

Terug naar afDe speurtochtnaar het allereer-ste voorbeeld vande non-Mor -purgo’s leverdemeteen succes op.Gabriël Andries-sen, C. Andries-sen. Uit genea -logie blijkt datGabriël geentweede of derdenaam met een Chad. Het traditio-nele spellingsge-hannes. Drukfout-je dus. GabriëlAndriessen begonin de EngelscheAfb. 61 Afb. 62

Afb. 56 Afb. 59


straat 42 te Bergen op Zoom. Dit huis,genaamd ”Romeyn”, stamde uit 1610.Hier werd zijn zoon Dionisius Corneliusgeboren. Het pand werd in 1889gesloopt. In 1859 vertrok Gabriël naarde Bosstraat om er een grotere winkelop te zetten. Thans Bosstraat 2. Het kbbmoet dus van 1848-1859 zijn.D.C.Andriessen kocht daarna het hoek-pand van Bosstraat en Grote Markt ennadien werd de zaak vergroot met eenpand ernaast. Toen C. Andriessen in1913 de zaak overnam van D.C.Andriessen werd de zaak ook C.Andriessen genoemd. Zo heet deze nogsteeds anno 2014. Maar nu maakt P. Andriessen regelmatig mee dat er postof drukwerk aankomt met G. Andries-sen erop. Schrijffoutje dus. Terug naaraf, 1848.

lichaamsvreemde draagmoederEen vijf procent van de horloges metdubbele kast heeft nog een kbb-tje. Hor-loges als lichaamsvreemde draagmoedervan het kastbodembiljet. Verzamelaarshalen ze er gewoon uit, omdat ze er toch

niet in geboren zijn. Abortus provocatuscriminalis. Het zijn vaak 19de-eeuwsetoevoegsels. Stoppen deze in plasticmuntverzameling doorkijkmappen.Negen per blad. Kun je gelijkertijd voor-en achterkantnotities bestuderen. Hoef jeze nergens steeds opnieuw uit te pulkenzonder dit nationale erfgoed verder tebeschadigen. Komt er ook meteen eennieuwe deelcollectie bij. De smaakrijk-dom van de echte liefhebber. Naast ket-tingen, chatelaines, verhalende over-kasten in repoussé, sleuteltjes, destratosferische prijzen kunnen zijn 3-sterren eetlust niet bederven, gereed-schappen, porte-montres, horlogelitera-tuur, nieuwjaarskaarten met horloges,het moet niet veel gekker worden, hand-

tekeningen van horlogeboekenauteurs.

Wat-Is-Het-Waard-ManKbb’s worden nooit los te koop aangebo-den. Weten we ook niet wat ze nou eigen-lijk waard zijn. De Wat-Is-Het-Waard-Man van Nederland, Fred Kats vanNelleke van der Krogts K & K, kan over-al wel een prijsje aan vastplakken. Ik ook.Als KBB-agent van de Morpurgo-inlich-tingendienst. Ze wegen 0,2-0,4 gram. Zogaan er 5000 in een kilo. Dat is dan mooiacht eurocent per 5000 voor een hande-laar in oud papier. Hun wetenschapsge-wicht zijn ze in bladgoud waard. Anno nustaat de goudprijs €30.000 per kilo. Tochmooi €6 dus. Per stuk. Ook voor de Prinsens. Oud papier als klatergoud.

1 C. Peeters, Hollandse horloges (Zaandam, 2012).2 E. Morpurgo, Nederlandse klokkenen horlogemakers vanaf 1300 (Amsteram, 1970).3 G.H. Baillie en B. Loomes, Watchmakers and clockmakers of the world. Complete 21st

century edition (London 2006). 4 Jürgen Abeler, Meister der Uhrmacherkunst. Über20000 Uhrmacher aus dem deutschen

Sprachgebiet mit Lebens- oder Wirkungsdaten und einem Verzeignis ihrer dem Autor bekann-ten werke (Wuppertal, 2010).

MAART 2013FEDERATIE KLOKKEN VRIENDENPRIJS 5 7,50

De Nachtwakersklok

Tijdschrift13/1

• Museum- en Verenigingsnieuws • Willem Bramer revisitedOns staand horloge van Bernard van der Cloesen

De klok terug in Limburgs museum • 200 jaar Koninkrijk der Nederlanden

De Nachtwakersklok

Tijdschrift13/2

• Léon Hatot: ‘Monsieur Art-Déco’ • De volgende klokkenreis naar

Nieuw Zeeland? • Museum- en Verenigingsnieuws • Signalement

• Inversie • De nachtwakersklok in 19de-eeuws Maastricht

JUN

I 2013 • FE

DE

RA

TIE K

LOK

KE

N V

RIE

ND

EN

• PR

IJS5

12,15

TIJDSCHRIFT2-2

013:REMATEC-1/

2004 05-06-20

13 11:03 Pag

ina 1

Tijdschrift13/3

• Een tafelklok van Goslink Ruempol • Museum- en Verenigingsnieuws

• Waarom de comtoiseklok juist in de Jura is ontstaan? • Abraham Tappy

• Yagurai-Dokei bij Gude san • Meer dan half miljoen voor vroege tafelklok

SE

PTE

MB

ER

2013 • FE

DE

RA

TIE K

LOK

KE

N V

RIE

ND

EN

• PR

IJS5

12,15

Staand horloge

Thomas Mudge

GoslinkRuempol

TIJDSCHRIFT3-2013:

REMATEC-1/2004 03

-09-2013 09:27 P

agina 1

Tijdschrift13/4

• Abraham Tappy (deel II) • Museum- en Verenigingsnieuws

• Horloges met kalender – nog even doortobben • ‘Horlogerie’ Willem Mol

• Een porte-montre van NEPOMUK • Gude & Meis in Spiegelstraat

DE

CE

MB

ER

2013 • FE

DE

RA

TIE K

LOK

KE

N V

RIE

ND

EN

• PR

IJS5

12,15

Tijd14/1

• Vrijmetselarijhorloge van Estienne Hubert • Keizerlijke klok bij Bonhams• Symposium Conserveren en Restaureren • Verenigingsnieuws

• Een gravering met een vraagteken? • Zoek het eens op bij WATCH-WIKI

MA

AR

T 2014 • FE

DE

RA

TIE K

LOK

KE

N V

RIE

ND

EN

• PR

IJS5

12,15

Tijd14/2

• Van ware tijd, via spoortijd naar Midden-Europese tijd • Dood spoor• Ostfriese stoelklokken • Museum- en Verenigingsnieuws

• De waterklok van hertog Friedrich von Mecklenburg-Schwerin

JUN

I2014 • F

ED

ER

ATIE

KLO

KK

EN

VR

IEN

DE

N • P

RIJS

5 12,15

TijdS

EP

TEM

BE

R2014 • F

ED

ER

ATIE

KLO

KK

EN

VR

IEN

DE

N • P

RIJS

5 12,15

• Topprijs voor Tompion bij Bonhams • Een zeldzameklok: de ‘Kuhschwanzpendel’ • Het uurwerkmuseum en de uurwerk -

industrie van Saint-Nicolas d’Aliermont • Museum- en Verenigingsnieuws

14/3

Bij eenmalige plaatsing 1/1 pagina € 1951/2 pagina € 145

Bij 4 plaatsingen 1/1 pagina € 2451/2 pagina € 195

Voor achterkant omslag en binnenzijde omslag gelden afwijkende tarieven.

Advertentietarieven



opwindsleutel maar speciale mechanicaonder en boven in de kast. Een stevige asloopt van beneden naar boven, waarmeede veer wordt opgewonden. Ik zal het werkingsprincipe uitleggen aande hand van een animatie van de Dubou-letklok door Ted Bosschieter. Ted maaktunieke animaties van elektrische klokken.Op zijn CD staan nu zo’n 250+ animatiesvan elektrische klokken, waaronder dievan deze Duboulet! De CD is een aanra-der voor elektrische klok liefhebbers(http://electric-clocks.nl/clocks/nl/index.htm [2-11-2014]).

DeurbelmechanismeAfbeelding 3 laat schematisch het deur-belmechanisme zien met links het elektri-sche contact. Zodra de stroom wordtingeschakeld gaat het anker (zoals bijelke deurbel) een trillende bewegingmaken, die normaal een klepel in bewe-ging brengt. Hier is dit geen klepel maareen aandrijfpal, waarvan het uiteinde inde tanden van het grote wiel valt. De tril-lende beweging van de pal brengt het wielin beweging, dat tevens fungeert als een

liet ik me geen twee keer zeggen. Eenmaand later kwam ik met de klok thuis.En jawel hij liep vrijwel meteen. Na hetverwijderen van wat spinrag en watafstelgedoe aan het opwindmechanismelijkt alles het nu goed tedoen.

Hoe werkt zo’n kloknu eigenlijk?Op afbeelding 1 en 2 zie jede complete klok. Verguldevierglazen kast van stan-daard Frans ontwerp en debekende compensatieslingermet de twee kwikbuizenzoals je die in veel Fransependules tegenkomt. Waarhet heel anders wordt is hetopwindmechanisme, geen

Hoe kom je aan zo’n klok?Een paar jaar geleden kwam ik een klok-kenvriend tegen op (natuurlijk) de Rikke-tik. We stonden allebei in de rij bij deingang om 8 uur ‘s morgens. AlainEmonds, hij komt uit België en woonttegenwoordig in Duitsland. Tegen mij:“nou heb ik toch een bijzondere klokgekocht, een Duboulet, maar ik weeteigenlijk niet wat ik er mee moet.” “Nouja, dan verkoop je hem toch?” En daarbleef het toen bij. Op de laatste Rikketikin Juli 2014 kwam ik hem weer tegen.“Heb je de Duboulet nog?”, vroeg ik. “Jazeker maar ik wil er nu eigenlijk wel vanaf; ik heb wat anders op het oog en ik wilme nu helemaal op Brillié richten”. Hijbedoelde eigenlijk dat die Duboulet eenspeeltje is en geen serieuze klok. “Wil jijhem kopen?“ Zo gezegd, zo gedaan, dat

Een elektrische klok Ooit een elektrische klok gezien met een deurbel er in? Dat is de elektrische klok gemaakt door

H. Duboulet. Hij was horlogemaker en woonachtig in Sédan, Frankrijk. Het is een mechanische

klok waar bij het opwinden van de veer gebruik gemaakt wordt van een deurbelmechanisme. Het

is een vroege klok (tenminste voor een elektrisch klok) en is rond 1890 gemaakt. De klok werd

gevoed uit 2 Leclanché cellen die achter op de klok via klemmen aangesloten werden. Het opwin-

den gaat automatisch en gebeurt eens in de 12 uur; dit gaat gepaard met veel geraas en spekta-

kel. Bepaald geen klok om in de slaapkamer te hebben.

✍ Jan van Harten

Afb. 1 en 2: elektrische klok van H. Duboulet met compensatieslingers.

Afbeelding 3


p. 191-192). Dit artikel en een excerptvan het patent (in het Engels) zijn te vinden op onze website ClockDoc(http://www.clockdoc.org/default.aspx?aid=294). Hier zijn meer foto’s van Dubou-letklokken te zien en ook een filmpjewaar het opwindmechanisme gedemon-streerd wordt. Een van de klokken op dewebsite (nr. 50) is eigendom van deSMAT en is jarenlang in het museum vanSchoonhoven te zien geweest. Helaas ver-blijft het nu in een depot.

Over serienummers en deheroic failureDe mij bekende klokken hebben de serie-nummers 50, 60, 62 en 78 (van de laatsteis alleen het werk bewaard gebleven). Hetserienummer is bij deze klokken inge-ponst in de achterkant van de kast, op hetwerk en zelfs op het belmechanisme.Leuk toch om vast te kunnen stellen datzo’n klok geen marriage is. De Duboulet is duidelijk geen commer -ciële klapper geweest of, zoals de Engel-sen het noemen, een “heroic failure”. Deklok is goed en degelijk gemaakt maarhet enorme geraas bij het opwinden heeftzeker niet bijgedragen aan de verkoopcij-fers. Ik heb geen idee hoeveel er van dezeklokken gemaakt zijn maar zeker nietveel. Maakt het toch des te interessantervoor de verzamelaar?

draaien, draait het konische rad naarrechts en windt zo de veer op. De as vanhet kroonwiel drijft het werk aanwaardoor de veer zich weer ontspant.Het opwinden gebeurt een keer per 12uur. Dit wordt geregeld door het sterraddat de stroom van de bel in- en uitscha-kelt. Er zijn twee krukken, een aan hetwerk, en een aan het kroonwiel. De eerstekruk draait mee met het loopwerk enstart het opwinden door tegen een stift inhet sterrad te duwen; het rad gaat dan eenstapje verder en schakelt via een contacthefboom de belstroom in. Nu gaat hetkroonwiel draaien aangedreven door deas vanuit de bodem van de klok. Na eenhele omwenteling van het kroonwielduwt de kruk op het kroonwiel het ster-rad weer een stapje verder. De belstroomwordt dan weer uitgeschakeld en hetopwinden stopt. Elke twaalf uur laterherhaalt zich dit proces (Afb. 6).

Is er documentatie van deDuboulet?Zoals met zoveel elektrische klokken is erook van deze klok weinig of geen docu-mentatie. Geen beschrijving van het wer-kingsprincipe, geen afstelinstructies,niets. Wel heeft Duboulet kennelijk ooiteen patent aangevraagd. Ook is er eenartikel in La Nature (G. Maréschal,Remontage Électrique, La Nature 1886,

vliegwiel. De pal duwt het vliegwiel niettand voor tand maar geeft tamelijk wille-keurig duwtjes tegen het vliegwiel. Doorde massa van het vliegwiel wordt de onre-gelmatige trillende beweging van de palomgezet in een stabiele roterende bewe-ging (Afb. 4). Via de aandrijfas wordt deenergie naar boven geleid voor hetopwinden van de veer.

De veer opwinden en het sterradAfbeelding 5, weer een animatieplaatjetoont het zij- en vooraanzicht van hetwerk met het opwindmechanisme. Devoornoemde aandrijfas rechtsonder komt

vanuit de voet van de klok en drijft viaeen vertragingsmechanisme het verticalekroonwiel aan. Aan dat kroonwiel zit deveertrommel vast. Het is een zwevendveermechanisme Als de aandrijfas gaat

en een deurbel

Afb. 4. Deurbelmechanisme in de voet.

Afbeelding 5

Afb. 6. Détails opwindmechanisme bij het werk.


rme lui konden in die tijd echt geenklok betalen en zeker gezien de kleurwaarin de klokken beschilderd zijngeweest. Want die kwam overeen metde zachtgroen beschilderde meubels

met rozerode bloemetjes en wat goudkleurigedecoraties.

Waarom stoofklok?Dus de armeluiklok gewoon Zaanse klok noemenzou eerlijker geweest zijn en meer recht gedaanhebben. Waarom stoofklok? Een stoof is een hou-ten voetenbankje waar je een kooltje in kan leg-gen, zodat de stoof warm wordt. Je kan dan jevoeten er op zetten om ze warm te laten worden.Ik zie mezelf toch echt niet mijn voeten op eenklok zetten om ze te verwarmen. Een stoofklokzou zo genoemd zijn omdat de buitenzijde geheelvan hout is. In veel gevallen is het qua uiterlijkniet van een stoelklok te onderscheiden.In een catalogus van enkele jaren geleden uit Lim-burg kwam ik talloze malen de termen koordaan-drijving en kettingaandrijving tegen. In de uur-werktechniek kennen we dit soort aandrijvingenniet. Je zal denken twee verschillende soorten aan-drijvingen maar er hangt aan het koord of de ket-ting gewoon een gewicht.

Vreemde benamingenIn de uurwerktechniek beginnen steeds meer vreemde bena-mingen hun intrede te doen. We kunnen ze overal lezen ensoms ook in de moderne klokkenliteratuur. Veel van deze kre-ten zijn letterlijke vertalingen uit het Engels. Mooie voorbeel-den hiervan zijn: trein, traprad, getrapte schijf, zaagtandslag-werk en stopwiel. We zullen terug moeten naar de basis vanieder woord en kijken wat de betekenis er van is.Als ik aan trein denk dan heb ik het over een voertuig tussende rails. (Voor)trein komt ook in een auto voor. Wij sprekenover het gaande werk of gaandwerk en slagwerk. Traprad isook een bekend woord. Zit zoiets niet op een fiets waar detrappers aan zitten, waar je door middel van de trappers rondte draaien via een ketting en wiel kunt fietsen? Getrapte schijf.Komt van het werkwoord trappen. Met trappen wordt onderandere tegen een bal schoppen genoemd. Getrapte (bijvoeglijknaamwoord) betekent dus eigenlijk geschopte. We spreken inde uurwerktechniek over de trappenschijf. Trappen (zelfstandignaamwoord) komt in dit geval van stappen, dus stapjes nemenen we zien dan ook dat na ieder uur een stapje lager genomen

wordt. Zaagtandslagwerk is dubbel gezegd en we noemen ditin het Nederlands een pleonasme. Dus gewoon zaagslagwerk.Stopwiel is ook zo’n kreet, terwijl we het wel kunnen begrij-pen. Laten we van al die verschillende kreten af proberen teraken en gewoon de uurwerktechniek volgen.

Rad of rondsel?Maar ook daar kunnen meningsverschillen optreden. Ook is ernog geen standaard wanneer we rondsel zeggen of rad. Dit isveelal een kwestie van gevoel. Veel tanden is een rad, weinigtanden een rondsel. We kunnen er van uit gaan dat we tot enmet zo’n twaalf tanden dit rondsel kunnen noemen. Somswordt een bepaald soort schijf wel eens rad genoemd omdat ditop een rad lijkt. Een rad heeft altijd tanden en om een voor-beeld te geven: we spreken daarom over sluitschijf en niet oversluitrad. We gaan in dit artikel uit van een standaard achtdaagsuurwerk waarbij de kracht van de veer het uurwerk aandrijft.Allereerst dienen we het principe van de aandrijving van hetraderwerk te kennen. In het gaande werk en slagwerk drijven

Verwarring alomDe benamingen binnen de klokkenwereld zijn behoorlijk uit de hand gelopen. Steeds vaker zien

we vreemde benamingen binnensluipen. We kennen al fantasienamen als armeluiszaanlander en

stoofklok.

✍ Sjoerd Folkers

A

Afbeelding 1


de raderen altijd de rondsels aan. We spreken dan vandrijvende raderen en gedreven rondsels. Bij het wijzer-werk is het anders, daar kan een rondsel een rad aandrij-ven. Nu de benamingen met verklaringen in volgorde.

Het gaande werk (Afb. 1):Veerton is een ton met tandkrans waarin de veer opge-sloten is. Achtdagenrad is het rad dat zorgt voor de ver-lenging van de gangduur van één naar acht dagen. Cen-trum- of middenrad is het rad dat in het midden van hetuurwerk ligt. De as is langer en steekt buiten de platineuit en daar kan de minuutpijp met rad of rondsel opgezetworden. Derde rad is het derde rad na de veerton. Vierderad is het vierde rad na de veerton. Komt niet bij alleachtdagenwerken voor. Ankerrad is het laatste rad enheeft een ander soort tandvorm en drijft daarmee hetanker aan. Anker spreekt voor zichzelf.

Het slagwerk (Afb. 2)Veerton is een ton met tandkrans waarin de veer opge-sloten is. Achtdagenrad slagwerk. Soms is de as verlengdwaardoor de sluitschijf op de buitenzijde van de asgemonteerd kan worden. Vaak zit de sluitschijf (die deslagen telt) vlak naast het rad tussen de platines. Bij eenzaagslagwerk is geen sluitschijf gemonteerd. Pennenrad ishet rad waar de slagwerkhamer over de pennen loopt ende hamer tegen de bel of gong laat slaan. Pennen kunnenook vervangen zijn door een ster op de as. Slagrad is hetrad dat bij iedere slag één keer rond draait en gestuit kanworden door een pen of op een excentriek waar de lich-ter invalt. Omdat het rad bij iedere slag één keer ronddraait en het volgende rad voorslagrad heet is dit eenlogische benaming. Maar veelal wordt het ook stuitradgenoemd. Bij zaagslagwerk is de slagradas verlengd, waar eenonderdeel gemonteerd is die de zaag bij iedere slag een tandverplaatst. We noemen dit zaagmeenemer. Sommigen sprekenook van schepper maar het is in wezen een meenemer. Voor-slagrad is het rad dat door de (voor)slaglichter om hoog te

brengen ontsnapt en tegen de lichter stuit zodat bij het afvallenvan de (voor)slaglichter van de uitlichtingspen of schijf hetslagwerk meteen in beweging komt. Windvleugel dient ervoorom de snelheid van het slagwerk te regelen en als het slagwerkstopt dit niet abrupt gebeurt maar de vleugel doorslipt op de

as. Door te draaien veroorzaakt de windvleugel wind.

Het wijzerwerk (Afb. 2 en 3):De minuutpijp heeft meestal een rondsel dus noemenwe dit minuutpijprondsel. Maar kan ook minuutpij-prad zijn. Op de minuutpijp wordt de minuutwijzergemonteerd. Wisselrad wordt zo genoemd omdat heteen wisseling van aandrijving is. Nu wordt een raddoor een rondsel aangedreven. Wijkt dus van het prin-cipe drijvende raderen en gedreven rondsels af. Uurradwordt zo genoemd omdat daar de uurwijzer op gezetwordt. Het uurrad wordt aangedreven door het wissel-radrondsel. Uurrad heeft bij een standaard uurwerkgeen rondsel. In diverse boeken en ook in TIJDschriftkomen we regelmatig tegen dat de tandaantallen vanhet wijzerwerk niet kloppen. Er dient altijd een tand-verhouding te zijn van “minuutpijprondsel staat totuurrad als 1 staat tot 12”. In de komende tijd gaan we in op wat afwijkende termen van onder andere de Friese klokken.

Afbeelding 3

Afbeelding 2


nlangs heeft iedereen hetweer mogen ervaren. De tijdis weer een uur achteruitgezet in het laatste week -einde van oktober. Allerlei

klokken, horloges, apparaten met eenklok mochten worden bijgesteld op dedag die gelukkig een uur langer was.Eind maart 2015 wordt de tijd weer eenuur vooruit gezet en moeten alle klokkenen tijdmeters wederom worden gelijkgezet, maar dan op een dag met een uurminder. Naast deze ongemakken, zijn erveel klachten van mensen, die moeitehebben zich aan te passen aan deze veranderingen van tijd, sommigen weltot 14 dagen daarna. De vraag doet zichvoor: kan je de tijd zomaar veranderen,kan een dag zomaar een uur korter oflanger zijn, wat is de zin ervan, is hetnuttig?

Om deze vraag te beantwoorden, is hetgoed om terug te gaan naar de oor-sprong van de tijd en de geschiedenisvan de tijdmeting. (zie “Van ware tijdvia spoortijd naar Midden-Europesetijd”, TIJDschrift 14/2).Het gaat bij onze tijd om de zon, dievoor het functioneren van de mens heelfundamenteel is. De zon bepaalt de tijd met zijn hoogstestand aan de zuidelijke hemel om 12 uur.

Middelbare ZonnetijdHet is nog iets ingewikkelder omdat deaarde om de zon draait in een beetjeelliptische (eivormige) baan en omdat dedraaiingsas van de aarde scheef staat tenopzichte van die baan rond de zon. Datlevert een sinusvormige afwijking eenkeer per jaar van maximaal 7 minutenen twee keer per jaar van ongeveer 9 minuten. Samen geeft dit een variatievan ongeveer + 15 minuten begin februari tot – 15 minuten begin novem-ber. Deze afwijking wordt equatie

genoemd en was al heel lang bij astro -nomen bekend. Het was ChristiaanHuygens in zijn Kort Onderwijs, die ervoor het eerst een tabel voor uitrekendevoor op klokken. Want men beslootdeze variatie te corrigeren en te werkenmet Middelbare Zonnetijd. Gedurende bijna 5 eeuwen (tussen onge-veer 1400 en 1900) was dit de praktijk:Elke stad/dorp had zijn eigen tijd, gelijkaan de Middelbare Zonnetijd ter plekke,die afhing van de oost-west positie (delongitude).

TijdzonesTerwijl in het bovengenoemde artikelmeer de Nederlandse historie wordtbehandeld, wil ik hier meer de inter -nationale geschiedenis en huidige internationale situatie beschrijven.In de 19de eeuw kwamen er allerleitechnische vernieuwingen in zwang met

de telegraaf, de telefoon en de trein.Daarmee werd het bezwaarlijk dat deMiddelbare Zonnetijd gaande naar hetOosten steeds later en gaande naar hetWesten steeds vroeger was. Zelfs binneneen klein land als Nederland scheelt datal 12 minuten tussen Hoek van Hollanden Enschede. De Canadees van Schotse afkomst, SirSandford Fleming, stelde al rond 1879voor dat er wereldwijd een systeem van24 tijdzones moest komen, met eenonderling verschil van één uur. Hetduurde tot 1884 tot er enige inter -nationale overeenstemming werd bereikt(International Meridian ConferenceWashington) en circa 20 landen daarmeebegonnen. En het duurde nog tot hetbegin van de 20ste eeuw voor dit meeralgemeen werd.Na veel getouwtrek, vooral tussen Engeland en Frankrijk, werd de tijd

Zomertijd, echte tijd?Er zijn vraagtekens te plaatsen bij het nut en de noodzaak om twee maal per jaar de tijd te

verzetten van winter- naar zomertijd en vice versa. Nog afgezien van de praktische bezwaren,

leidt dit bij veel mensen tot een verstoring van de ‘biologische klok’. Maar kan het ook anders?

✍ C.A. Grimbergen

O

Afb. 1. Middelbare Europese (Zonne)tijd (MET) en daglichtlengte te IJsselstein (520 NB, 50 OL) De zwarte slingerlijn geeft hierbij de Ware (zonne)Tijd aan op deze plek (WT).Deze slingert rond 12 uur 40, de Middelbare Plaatselijke (zonne)Tijd van 12 uur (MPT).

gebaseerd op de (nul)meridiaan vanGreenwich - deze tijd werd de UTC(Universal Coordinated Time) genoemd -en steeds 15° naar het oosten werd hetmidden van een volgende tijdzone meteen tijdsverschil van één uur bereikt.

Midden-Europese Tijdzone (METDe 24 tijdzones zijn zo ongeveer 1670km breed (de omtrek van de aardegedeeld door 24) ter hoogte van de eve-naar en 1670.cos(52°) = 1030 km breedter hoogte van Utrecht (52° NB).

Hier in Nederland hebben wij deMidden-Europese Tijdzone (MET), diede Middelbare Zonnetijd van 15° OL(ongeveer Berlijn) aanhoudt. Om politie-ke redenen is de MET-zone echter niet15° breed maar wel 32°, want dezestrekt zich uit van Galicië (West Spanje,9° westerlengte) tot Macedonië (23°oosterlengte). Het midden van Neder-land (ongeveer 5° oosterlengte) ligt danook meer dan 7,50 (100) west van Ber-lijn, met als gevolg dat het volgens deMiddelbare Zonnetijd middag is om12.40 uur MET. (Zie Afb. 1, met 52°NB en 5° OL (ongeveer positie IJssel-stein).

Het huidige systeem van tijdzones (zieWikipedia) kent overigens inmiddels al40 tijdzones, waarbij er een aantal (10)een halfuur verschillen met de naastlig-

gende tijdzone, en een aantal (3) slechtseen kwartier; ook zijn er (4) overlappen-de tijdzones (UTC +12.45/+13/+14).

ZomertijdIn figuur 1 is tevens te zien hoe de dag-lengte op onze breedte varieert van 7uur 44 minuten midden in de winter(rond 21 december) tot 16 uur 44 minu-ten midden in de zomer (22 juni). Dat isdus een variatie van -4,5 tot +4,5 uurrond de daglengte van 12 uur (overal opaarde) bij het begin van de lente (21

maart) en het begin van de herfst (23september).Vooral in de zomer is er op onze breedteeen bijzonder (slecht) gebruik van hetdaglicht. Als wij midden in de zomer om7 uur opstaan, is het al 2,5 uur licht enals wij om 12 uur naar bed gaan is hetalweer 2,5 uur donker. Zouden wij omhalf vijf opstaan en om 9 uur naar bedgaan, dan zouden wij in de zomer hetdaglicht volledig gebruiken. In de 20ste eeuw begon men daarom ineen aantal landen met de zogenaamde“zomertijd” (de Engelsen gebruiken deveel nauwkeuriger uitdrukking “Day-light Saving time” (tijd om het daglichtte behouden)), waarbij men de klok eenuur vooruit zette. Dit is het systeem datwij nu nog steeds gebruiken (Afb. 2.Zomertijd).De toepassing van de Zomertijd is echterzeer verschillend op allerlei plekken opaarde (zie Afb. 3).

ChaotischRond de evenaar heeft het nauwelijksinvloed omdat daar de lengte van de daghet hele jaar door vrijwel 12 uur is (tus-sen de keerkringen is de variatie slechtseen halfuur). Er zijn een aantal landendie meedoen, maar niet overal is hetmoment van het vooruitzetten en terug-zetten van de klok gelijk. Zo kan hetvoorkomen dat een van mijn promoven-di bij een verblijf in de Verenigde Statenafgelopen maart daar eerst de klok voor-uit moet zetten en na de terugreis naarNederland in maart weer terug moet zet-

Afb. 2. Middelbare Europese Zomertijd (MEZT) en daglichtlengte te IJsselstein (520 NB, 50 OL)door het jaar heen (van boven naar beneden). Deze figuur is door de auteur geconstrueerd uit Afb. 1door tussen 30 maart en 26 oktober (situatie 2014) de dag een uur naar rechts te verschuiven.

Lees verder op pagina 29

Afb. 3. De toepassing van Zomertijd internationaal.


ten om deze in het laatste weekeinde van maart weervooruit te moeten zetten.Al met al is het een chaotische situatie, die moeilijk valtte volgen, terwijl het “gewoon” om tijd gaat.

Hoe zou het ook kunnen?Naar mijn mening is dit allemaal onnodig, ongewenst enniet erg optimaal.Als liefhebber van tijdmeting vind ik dat je overal opaarde de afgesproken 24 tijdzones met centraal middel -bare zonnetijd aan zou moeten houden en niet verdermoet goochelen met de tijd, die immers op de stand vande zon is gebaseerd. Dat bespaart ook het twee maal perjaar verzetten van de tijd en maakt de tijd wereldwijdveel beter te volgen, gebaseerd op de positie van de zonrond 12 uur in het zuiden. Daarbij is het niet te voorkomen (en heel praktisch) dat er een correctie voorde positie in de tijdzone bestaat, in Nederland bijvoor-beeld ongeveer 40 minuten later dan de middelbare zonnetijd van de Midden-Europese Tijdzone, dus rond12.40 uur.Toch is het beter gebruik van daglicht niet onzinnig,maar dat is volgens mij een politiek besluit dat lokaalgenomen kan worden, zonder de klok te verzetten.

WinterroosterHet is de vraag waarom je dat soort afspraken ook nietin het winterseizoen zou kunnen maken. Daarmee zou jede verstoring van de “biologische klok”, waar veel mensen zo gevoelig voor zijn, ook voorkomen (na eeneenmalige gewenning na invoering). Nu hoor ik bezorgdeouders al zeggen: “maar dan moeten mijn kinderen ’s winters in het donker naar school”. Dit probleem zoubijvoorbeeld opgelost kunnen worden door een winter-rooster voor de scholen, wederom een politiek lokaalbesluit en niet door een manipulatie van de tijd.Mijn persoonlijke mening (maar dit is iets anders dan eenpolitiek besluit) is dat het zinnig zou zijn het hele jaar om6 uur (in plaats van 7 uur) op te staan, om 8 uur naarhet werk te gaan en om 16 uur (het hele jaar bij daglicht)thuis te komen en van de avond vanaf 17 uur te genietenen om 23 uur te gaan slapen. Het zou een verschuiving inhet daglicht van een uur betekenen, die ten volle wordtuitgebuit in de avond, voor de meesten van ons een stukvrije tijd (het is al aangetoond dat ’s winters zelfs dit kleine beetje daglicht heilzaam is voor de mens).

Het zal niet gemakkelijk zijn om overal ter wereld tot eenvoor iedereen bevredigende besluitvorming te komen overgebruik van het daglicht. Het zal echter het leven tijd-meetkundig een stuk eenvoudiger maken. Zomertijd isniet alleen een onjuiste term maar het heeft ook weinig temaken met echte tijd gebaseerd op de zon.


Vervolg van pagina 27

Museum- en Verenigingsnieuws

ClockDoc – The Electric ClockArchiveJan van Harten

We hebben al eens eerder geschrevenover de ClockDoc website (officiële titel -The Electric Clock Archive) in het TIJD-Schrift van april 2012). Toen was de sitepas een half jaar in bedrijf. We hebben nueen heleboel ervaring opgedaan en hetwerd tijd om na twee jaar de site in eennieuw jasje te steken. Een goede gele-genheid ook om wat te vertellen over hetreilen en zeilen in de laatste twee jaar.

Twee jaar geleden schreven de initiatiefnemers Fons Dehing en Jan van Hartenhet volgende als credo: “ClockDoc is een web site voor elektri-sche klokkenverzamelaars. Een digitaalarchief vóór en dóór elektrische klokkenverzamelaars, een referentie plek voorverzamelaars en niet commercieel.”Het lijkt er op dat aan deze doelstelling isvoldaan. De site is sterk gegroeid enkrijgt veel positief commentaar vanbezoekers.

Wie bezoekt de site en hoe vaak?Geschat wordt dat er wereldwijd zo’n1000-1500 elektrische klokkenverzame-laars zijn. ClockDoc is internationaalgericht en heeft een relatief kleine doel-

MUSEA

groep. Ondanks de kleine doelgroepwordt de site behoorlijk druk bezocht metzo’n 15-50 bezoekers per dag. Het wel-bekende Google orakel zegt dat degemiddelde bezoektijd ongeveer 7 minu-ten is, terugkerende bezoekers in eenmaand 53%. Het laatste getal is hoog.De site staat “roodheet” als er iets bijzon-ders gebeurt op elektrisch klokkengebied.Bijvoorbeeld als er iets interessants tekoop is op eBay of Marktplaats of zoalsonlangs een Zwitserse verzamelaar diebesloot zijn hele collectie van zo’n 200+elektrische klokken te verkopen. Potentië-le kopers komen naar de site met vragen:“Is die klok wel origineel?”, “Is er meegerommeld”, “Is dat wel de originele lak”ClockDoc is dan ideaal om vergelijkbareobjecten te vinden, documentatie op tezoeken, etc. Dat is precies waar de sitevoor bedoeld is.

De bezoekers zijn vooral uit landen metindustrie in een vroeg stadium. Volgensde Google statistiek is de volgorde onge-veer. Engeland (en voormalige koloniën),

Duitsland, Amerika, Frankrijk, Zwitserland,Spanje, Zuid-Amerika. Nederland staatook vrij hoog, niet vanwege de vroegeindustrie maar wij schijnen een echt verzamelaarsland te zijn. Merkwaardiggenoeg vrijwel geen Belgische en Scan-dinavische bezoekers en ook weinigbezoekers van andere landen.

Waar komt al dat ClockDocmateriaal vandaan?De site groeit snel. We hebben nu zo’n20.000+ foto’s en documenten van elek-trische klokken, en een lijst van ongeveer250 verschillende fabrikanten van elektri-sche klokken. Wie had ooit gedacht dathet zoveel fabrikanten zouden zijn? Onzeeerste schatting was destijds “misschienwel 50”.

Het eerste materiaal kwam vooral vaneigen verzamelingen, van eBay en grotebijdrages van buitenlandse verzamelaars.De slaafklokken collectie komt voor eenbelangrijk deel van een Zwitserse verza-melaar, veel vroeg materiaal en documen-tatie van Engelse en Duitse verzamelaars.Een Spaanse verzamelaar stuurt de laat-ste tijd veel foto’s van interessante latereklokken, restauratie verslagen van eenDuitse verzamelaar. De taal van de site isEngels maar er is toch ook veel materiaalin het Frans en Duits. Vertalen is eigenlijknooit een probleem. Google translate isoveral...

Foto toursHet laatste jaar hebben Gijs Veraart en ik een aantal foto tours gemaakt naarNederlandse verzamelaars. Gijs is eenelektrische klokkenverzamelaar van het



eerste uur, weet er heel veel van en is dehoffotograaf van ClockDoc”. Soms komen er onverwacht juweeltjestevoorschijn, klokken waar nooit eerderfoto’s van gepubliceerd zijn. Eigenlijkvindt iedereen het toch best leuk als zijnverzameling “op het archief” vastgelegdwordt; altijd anoniem; we praten ooknooit over de waarde van de klokkenWe proberen altijd fotoseries te makenmet zoveel mogelijk details van de objec-ten zodat er veel referentie materiaal is.

Digitaliseren van documentenDe laatste twee jaar is er ook veel tijd isook gestoken in het digitaliseren van boeken en documenten op elektrischklokken gebied. Tot nu toe zo’n 70 boe-ken, daarnaast wordt er veel fabrieks -documentatie, catalogi, artikelen op klokkengebied gedigitaliseerd. Alle docu-mentatie is doorzoekbaar op sleutelwoor-den. Leuk toch zo’n 19de eeuws klokken-boek dat nu ineens doorzoekbaar is. Fabrieksdocumentatie heeft meer kansom in de container te verdwijnen danboeken op elektrisch klokkengebied. Dusheeft U nog zo’n kist met documentatiestaan? U weet ons te vinden...

De nieuwe ClockDocDe oude site werd wat minder overzichte-lijk vanwege de grote aantallen objecten;ook waren er beperkingen in de gebruikteprogrammatuur. De vernieuwde site heeftandere software met meer mogelijkhe-den. Ruwweg is het volgende veranderd: • Nieuwe, aantrekkelijker lay-out.• Betere “viewer” software; foto’s kunnen

nu ook in het oorspronkelijke hogeresolutie formaat bekeken en gedown-load worden; maakt het gemakkelijkerom details te bekijken.

• Lay-out met deelgebieden. Europeseklokken, Amerikaanse klokken, Moderne elektrische & digitale klokken,Slaafklokken, etc.

• Documentatie is nu in een aparte sectie en ingedeeld in een algemenesectie (boeken, artikelen, catalogi) en

documentatie per fabriek. Doorzoek-baar met de ClockDoc zoekmachine.

• Toevoeging van materiaal van moderneelektrische of digitale klokken. Het isniet ieders verzamelgebied, maar er zijntoch ook verzamelaars die zich richtenop die allereerste Junghans met transi-stor kaartjes, Die fraaie goedgemaakteSwizza, Sectricon, Looping, etc.

• Waar mogelijk toevoeging van anima-ties van elektrische klokken; Ted Bosschieter heeft veel materiaalbeschikbaar gesteld

Veel veranderingen maar wat niet veranderd is dat alles gratis gedownloadkan worden.

Over “hackers” en “screenscrapers”De site is kennelijk ook aantrekkelijk voormensen buiten de elektrische klokkenwereld. Eind September ontdekten wedat ClockDoc boeken en plaatjes ook tezien waren op een Yumpu site.Yumpu.com is een legale site waar ieder-een zelfgemaakte tijdschriften kan fabri-ceren en publiceren. Iemand had daareen “tijdschrift” met de naam “Electric-ClockArchive” op gepubliceerd. Na mijnprotest bij Yumpu werd het accountdirect weggehaald. Inmiddels waren deplaatjes wel al overgenomen door Googleimages. “Screen scraping” noemen deAmerikanen dat. Leuk toch dat ons hob-bymateriaal zo wereldwijd gratis publi-citeit krijgt....

Niet alles is perfectHet bijhouden van zo’n grote site vraagterg veel tijd van vrijwilligers. We ontko-men er vaak niet aan om het aangebodenmateriaal op een “as is” basis te publi -ceren. Dat houdt ook in dat er zo hier endaar fouten en onnauwkeurigheden ont-staan. Gijs, Fons en ik zijn begonnen methet systematisch controleren van de site. Hulp daarbij zou zeer welkom zijn. Dusals hij/zij zich stoort aan fouten ofonnauwkeurigheden meld je aan bij Jan,Gijs of Fons!

Nederlandse sectie van de AHSIn de algemene ledenvergadering op 20 september jongstleden hebben wijafscheid genomen van Cees Grimbergenals voorzitter en lid van het bestuur. De vergadering heeft vervolgens Paul Kersten tot voorzitter en Hans van denEnde tot lid van het bestuur verkozen.Het bestuur is nu als volgt samengesteld:

Paul Kersten, voorzitterKoen Roscam Abbing, secretaris/penningmeesterHan Wagter,Jos Meis, enHans van den Ende, lid

Programma:Op maandag 29 december, 13.30 uur,plaats nader aan te kondigen, houden weonze traditionele oliebollenbijeenkomst.Na enkele korte voordrachten over “mijneerste klok” zijn er oliebollen en gezellig-heid.

De volgende bijeenkomsten zijn op zondag 8 februari, zaterdag 14 maart,zondag 19 april en zaterdag 23 mei 2015.Plaats en inhoud worden nader bekendgemaakt, maar de website van de Federatie toont in de agenda ook deinformatie.

Afscheid bestuursvoorzitterNa vier jaar heeft Robert Beuker zijn functies van voorzitter van de StichtingMuseum van het Nederlandse Uurwerk(MNU) en van secretaris/penningmeestervan de Stichting Tijdmeetkundige Collec-tie Nederland (STCN) per 26 augustus2014 beëindigd. Beuker gaf aan dat hij als leek op uur-werkgebied onvoldoende voeling had methet veld om zich daarin blijvend thuis tevoelen. Dit laat onverlet dat hij grotebewondering heeft voor de enorme inzetvan de bestuursleden en directie enmedewerkers van het MNU en dat hij deoprichting van een Tijdmuseum beslisteen warm hart toedraagt.Kees Grimbergen neemt het voorzitter-schap van het MNU-bestuur op zich toteen opvolger gevonden is en wordt afge-vaardigd naar de STCN.

AHS

MNU

Aangeboden: Ambachtelijk hand -geknoopt knobbel koord voor uwantieke klok. Vlaskoord of hennep -koord in de kleur naturel of groen.Diameters van 4 tot 9 millimeter.M. Penso, tel. 055 - 576 84 26.E-mail: [email protected]


bij het gieten van grote klokken en hetdaarna stemmen ervan.De particuliere collectie Oost Nederland-se en West Friese uurwerken van JanFimerius was voor alle deelnemers eenverrassing. Zo veel prachtige uurwerkenbij elkaar zien, is bijzonder. Zeker door degeweldige staat waarin de klokken doorde eigenaar zijn gebracht. Alles loopt enslaat dat het een lieve lust is. Daarnaastheeft Jan een gave voor het vertellen overzijn collectie. Hij weet van iedere klok dehistorie en vertelt daar boeiend over. In de pauze kwamen de twee groepensamen om bij Jan de lunch te gebruiken.Door het mooie weer kon dat buiten,zodat alle deelnemers ervaringen kondenuitwisselen en nieuwe contacten leggen.Al met al een zeer geslaagde dag.

Excursie Oost Brabant op18 augustus 2014Na aankondiging was deze excursie snelvolgeboekt, zodat we de niet Klokken-vrienden SMAT leden hebben moetenteleurstellen. Onze secretaris Gijs Veraartheeft geprobeerd een tweede dag teplannen, maar dat lukte helaas niet bij De Koninklijke Eijsbouts.In twee groepjes van tien zijn beide locaties bezocht. In Asten leidde de heerVan Brussel ons rond door de werkplaatswaar de klokken worden gegoten. Doorhet met eigen ogen te kunnen aanschou-wen, realiseer je je pas wat er komt kijken

KlokkenvriendenSMAT (KVS)

Algemene leden -vergadering Klokken -Vrienden SMAT 2015 zalplaats vinden op zaterdag11 april 2015 in Odijk.De stukken zullen ruim vooraf per emailaan de leden worden toegestuurd.De stukken worden niet meer auto -matisch per post aan leden zonder emailopgestuurd dit vanwege de zeer aanzienlijke druk~ en portokosten.Leden die geen e-mail hebben en toch de stukken willen ontvangen, kunnen dittot 1 maart 2015 kenbaar maken bij desecretaris.

Het MNU in veranderend museumlandIn 2014 is er heel wat aan de hand in museumland. Met veelpubliciteit wordt het Rijksmuseum in Amsterdam na eenjarenlange verbouwing heropend en in Den Haag gebeurtiets dergelijks na een minder uitgebreide verbouwing vanhet Mauritshuis.door Victor Kersing

In het septembernummer van TIJDschrift konden we conser -vator Pier van Leeuwen van het MNU horen zeggen: “net nu hetmuseum bezig is zich met de nieuwe naam ‘Zaanse Tijd’ duide-lijker te profileren op de Zaanse Schans.” Wat is er hier aan dehand? Wil het MNU in de voetsporen treden van zijn grotebroers in Amsterdam en Den Haag? Navraag bij directeur CarelHofland maakt al snel duidelijk dat het om iets anders gaat.Heel prozaïsch eigenlijk: de gemeentelijke subsidie stopt namelijk.

AderlatingHierdoor valt met ingang van 2015 30 procent van de inkom-sten van het museum weg. Dat is een flinke aderlating, ondanksde stijgende bezoekersaantallen van de laatste jaren van zo’n6.400 in 2011 naar 9.500 in 2013. Om dit op te kunnen van-gen, is gekeken naar de mogelijkheden om beter aan te sluitenbij en te profiteren van het grote aantal toeristen dat jaarlijkseen bezoek brengt aan de Schans (maar liefst 1,5 miljoen).Daarom zal het museum zich volgens Hofland moeten richtenop de beleving van de Schans, namelijk terug in de tijd, met alsdrie belangrijke thema’s de Gouden Eeuw, de relatie met deZaanse geschiedenis en het ambacht van klokkenmaker. Hier-mee zou een bezoek aan het museum een onderdeel kunnenzijn van een rondleiding op de Zaanse Schans. Vandaar onderandere de nieuwe naam ‘Zaanse Tijd’.

Toeristische trekpleisterHiermee vervalt overigens niet de oude naam – ‘maar die bekt

niet lekker’, zoals Hofland zegt - en natuurlijk ook niet het over-zicht van de tijdmeting in Nederland.De geschiedenis van het MNU is nauw verbonden met deZaanse Schans. Die is in de jaren zestig tot stand gekomen omde traditionele Zaanse huizenbouw voor het nageslacht tebewaren. Al gauw werd de Schans ook een toeristische trek-pleister. In 1976 werd hier op verzoek van de gemeente Zaan-stad het Zaans Uurwerkenmuseum gevestigd.

Aanvankelijk met succes, maar er kwamen bedreigingen. In1986 wilde de particuliere eigenaar van de collectie de uur-werken verkopen en het museum opheffen. Door een initiatiefuit de Zaanstreek kon het museum ternauwernood gered wor-den. In de jaren negentig werd de ingang van de ZaanseSchans verlegd naar het Zaans Museum, aan de andere kantvan de Schans. Het MNU is dus niet meer het eerste wat menziet bij een bezoek aan de Schans. Hierdoor nam het aantalbezoekers sterk af. Het museum ging intussen Museum van hetNederlandse Uurwerk heten.

BelevingHet museum wil zich niet alleen sterker verbinden met de bele-ving van de bezoekers, maar zich ook fysiek beter presenterenop de Kalverringdijk. Zo komt er onder andere een terras aanhet water. Verder heeft het museum toestemming gekregen omeen torenuurwerk te plaatsen bij het begin van de Schans naastde brug over de Zaan. Hiermee zal de tijdmeting toch weer eenprominent element op de Schans worden.

Het MNU heeft niet alleen Zaanse genen, maar ook nationale.De presentatie van de geschiedenis van de tijdmeting in Neder-land in het MNU is het laatste jaar alleen maar beter gewordendoor de samenwerking met de SMAT. Tot het moment waaropdie samenwerking resulteert in een nieuw Tijdmuseum wil hetMNU de plaats blijven waar die geschiedenis te zien is.


Geslaagde bijeenkomstvan de Comtoisegroep op 1 november 2014De comtoise van 1815-1850: van gietstuk tot geperste feuilleEen thema dat opnieuw ruim 40 deelne-mers naar Odijk deed komen. Peter Bothhield een presentatie met veel foto’swaarin duidelijk werd aangegeven hoehet gezicht van de comtoiseklok in dieperiode sterk wijzigde. Het gietstuk meteen haan, adelaar of zon verdween enmaakte plaats voor geperste feuilles inverschillende voorstellingen met een zonof palmetten. Maar hij besteedde ook aandacht aan deveranderingen in het uurwerk en dat er indeze periode ook hele bijzondere techni-sche comtoises met meerdere bellen,extra wijzers, muziekrol etc. zijn gemaakt.

Deze periode kenmerkt zich ook doormooie wijzerplaten met prachtige bloemen, fraaie signering en jaartallen.Tijdens de presentatie werden de nodigevragen gesteld waardoor een levendigediscussie ontstond. Tijdens de bijeen-komst werden ook 25 fraaie en bijzonde-re comtoiseklokken getoond waar de aan-wezigen met veel belangstelling naarkeken en over discussieerden.

Verslag SOT bijeenkomstvan 6 september 2014Deze SOT dag had een feestelijk tintje,het torenuurwerk van de familie Schuelerwerd na jaren van restauratie ingewijd.Eerst verzamelden we ons in Bergeijk bijhet Eicha Museum, omdat hier een histo-rische smeedijzeren torenuurwerk staatopgesteld. Het uurwerk bevond zich bij

de TU in Delft en is na opruimwerkzaam-heden (terug) geschonken aan degemeente Bergeijk. Het uurwerk staatbeschreven in oude geschriften die teruggaan naar tot 1654.Voordat in de tuin van de familie Schuelerwerd overgegaan tot de feestelijke ont-hulling, gaf Loek een voordracht over demoeizame restauratie van zijn uurwerk,een Joh. Ritz & Sohne uit Linz uit 1924.

SOT bijeenkomst

SOT bijeenkomst

SOT bijeenkomst


Rijksweg 176996 AA Drempt / Holland

Telefoon 0313 - 412537E-mail: [email protected]

www.venemaantiques.nl

Openingstijden:maandag / vrijdag9.00 - 18.00 uur

zaterdag9.00 - 16.00 uur

Van 1 mei tot 1 november 2015 wijdt het MNU een tentoonstelling aan de geschiedenis van deelektrische tijdmeting in Nederland.De tentoonstelling vertelt het verhaal van de ontwikkeling van het elektrische tijdnetwerk inNederland en de bijdragen van Nederlanders aan de ontwikkeling van elektrische uurwerken.Een verhaal met verstrekkende consequenties en een tentoonstelling die alles wil laten ziendat van Nederlandse makers bekend is.

Elektrische klok van F.C. de Jong uit 1866

DECEMBER 2014 • FEDERATIE KLOKKEN VRIENDEN • PRIJSvan de gebroeders Mathijs en Jan Boeckels en...

Documents

Transcript of DECEMBER 2014 • FEDERATIE KLOKKEN VRIENDEN • PRIJSvan de gebroeders Mathijs en Jan Boeckels en...