De wet van 6 juli 2016 betreffende de juridische ... · Ook wil ik de medewerkers van het BJB van...
Transcript of De wet van 6 juli 2016 betreffende de juridische ... · Ook wil ik de medewerkers van het BJB van...
DE WET VAN 6 JULI 2016
BETREFFENDE DE JURIDISCHE
TWEEDELIJNSBIJSTAND.
VERWEZENLIJKINGEN EN GEMISTE KANSEN
Aantal woorden: 37.553
Anne-Sophie Claus
Studentennummer: 01203178
Promotor: Prof. dr. Piet Taelman
Commissaris: de heer Tijl De Jaeger
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Rechten
Academiejaar 2017-2018
i
Inhoudstafel Inleiding .................................................................................................................................................. 1
Deel 1: Situering juridische tweedelijnsbijstand binnen de Belgische rechtshulp .................................. 2
Hoofdstuk 1. Definitie rechtshulp ....................................................................................................... 2
Hoofdstuk 2. Rechtshulp in België ...................................................................................................... 3
Afdeling I. Juridische bijstand ......................................................................................................... 3
§ 1. Juridische eerstelijnsbijstand ................................................................................................ 4
§ 2. Juridische tweedelijnsbijstand .............................................................................................. 6
Afdeling II. Rechtsbijstand .............................................................................................................. 9
Deel 2: Geschiedenis juridische tweedelijnsbijstand............................................................................. 10
Hoofdstuk 1. Het prille begin ............................................................................................................ 10
Hoofdstuk 2. Vanaf de Franse Revolutie .......................................................................................... 12
Hoofdstuk 3. Ontstaan van het Gerechtelijk Wetboek ...................................................................... 15
Hoofdstuk 4. Naar een afdwingbaar recht op juridische bijstand ...................................................... 17
Afdeling I. Juridische bijstand als grondrecht ............................................................................... 17
Afdeling II. Internationale erkenning ............................................................................................ 18
Afdeling III. De Wet op de Juridische Bijstand ............................................................................ 20
Deel 3: Aanleiding van de hervorming ................................................................................................. 21
Hoofdstuk 1. Probleemstelling .......................................................................................................... 21
Hoofdstuk 2. Voorontwerp Minister Turtelboom.............................................................................. 23
Hoofdstuk 3. Het Justitieplan ............................................................................................................ 25
Deel 4: Doelstellingen van de hervorming ............................................................................................ 26
Deel 5: Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016 ......................................................................... 26
Hoofdstuk 1. Voor de rechtzoekende (toegangsvoorwaarden) ......................................................... 27
Afdeling I. Situatie tot en met 31 augustus 2016 .......................................................................... 27
§ 1. Het inkomen ....................................................................................................................... 28
§ 2. Bepaalde gelijkgestelde personen o.g.v. een onweerlegbaar vermoeden ........................... 30
§ 3. Bepaalde gelijkgestelde personen o.g.v. een weerlegbaar vermoeden ............................... 31
Afdeling II. Doelstelling: responsabilisering van de rechtzoekende ............................................. 33
§ 1. Lichtzinnige beroepen vermijden ....................................................................................... 33
§ 2. Misbruik tegengaan ............................................................................................................ 34
§ 3. Overconsumptie verminderen ............................................................................................ 35
Afdeling III. Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016 ......................................................... 35
§ 1. Forfaitaire bijdrage ............................................................................................................. 35
§ 2. Ontoereikende bestaansmiddelen ....................................................................................... 37
§ 3. (On)weerlegbare vermoedens ............................................................................................. 41
ii
§ 4. Procedurele aspecten .......................................................................................................... 44
A. Toekenning .................................................................................................................... 45
B. Beëindiging .................................................................................................................... 46
C. Harmonisering rechtsbijstand ....................................................................................... 49
§ 5 Alternatieve geschiloplossing .............................................................................................. 51
Hoofdstuk 2. Voor de advocatuur ..................................................................................................... 51
Afdeling I. Situatie tot en met 31 augustus 2016 .......................................................................... 51
Afdeling II. Doelstelling: responsabilisering van de advocatuur ................................................. 54
§ 1. Kwaliteit verzekeren ........................................................................................................... 54
§ 2. Aanbod verzekeren ............................................................................................................. 56
Afdeling III. Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016 ........................................................ 56
§ 1. Strenger controle –en sanctioneringmechanisme ............................................................... 56
§ 2. Forfaitaire bijdragen ........................................................................................................... 59
§ 3. Nieuwe nomenclatuur ......................................................................................................... 60
§ 4. Verplichte inschrijving ....................................................................................................... 60
Hoofdstuk 3. Voor de financiering .................................................................................................... 61
Afdeling I. Situatie tot en met 31 augustus 2016 .......................................................................... 61
§ 1. BJB ..................................................................................................................................... 61
§ 2. Advocatuur ......................................................................................................................... 62
Afdeling II. Doelstelling: financiering via nieuwe middelen ........................................................ 65
§ 1. Correcte vergoeding ........................................................................................................... 65
§ 2. Herfinanciering ................................................................................................................... 66
§ 3. Aangepaste nomenclatuur .................................................................................................. 67
Afdeling III. Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016 ......................................................... 67
§ 1. Nieuwe financiële middelen ............................................................................................... 67
§ 3. Nieuwe nomenclatuur ......................................................................................................... 68
§ 2. Taxatie-beginsel ................................................................................................................. 68
Afdeling IV. Wijzigingen ingevolge circulaire FOD Financiën ................................................... 69
Afdeling V. Wijzigingen ingevolge de wet van 19 maart 2017 .................................................... 69
Hoofdstuk 4. Conclusie ..................................................................................................................... 72
Deel 6: Evaluatie ................................................................................................................................... 72
Hoofdstuk 1. Remgeld ....................................................................................................................... 72
Hoofdstuk 2. Reduceren onweerlegbare vermoedens en in rekening brengen bestaansmiddelen .... 75
Hoofdstuk 2. Verplichte inschrijving ................................................................................................ 78
Hoofdstuk 3. Herfinanciering ............................................................................................................ 79
Hoofdstuk 4: Verhoogde controle prestaties advocatuur .................................................................. 83
Hoofdstuk 5: Nomenclatuur .............................................................................................................. 84
iii
Deel 8: Conclusie .................................................................................................................................. 85
1. Verwezenlijkingen ......................................................................................................................... 85
2. Gemiste kansen.............................................................................................................................. 86
Bibliografie ............................................................................................................................................ 87
Wetgeving ......................................................................................................................................... 87
Voorbereidende documenten ......................................................................................................... 88
Rechtspraak ....................................................................................................................................... 89
Rechtsleer .......................................................................................................................................... 90
Boeken ........................................................................................................................................... 90
Bijdragen in tijdschriften ............................................................................................................... 91
Doctoraatsproefschriften, verhandelingen, masterproeven, scripties,… ....................................... 92
Elektronische bronnen ................................................................................................................... 92
Krantenartikelen ........................................................................................................................ 94
Bijlagen ................................................................................................................................................. 95
Bijlage 1: Interview met meester Marnix Moerman ......................................................................... 95
Bijlage 2: Interview met meester Francis De Decker ........................................................................ 99
Bijlage 3: Interview met Tom Van Osselaer ................................................................................... 106
iv
Lijst van afkortingen
BJB: Bureau voor Juridische Bijstand
CJB: Commissie voor Juridische Bijstand
OVB: Orde van Vlaamse Balies
OBFG: Ordre des Barreaux Francophones et Germanophone
v
Lijst van bijlagen
1. Interview met meester Marnix Moerman
2. Interview met meester Francis De Decker
3. Interview met Tom van Osselaer
vi
Voorwoord
Met deze masterproef valt het doek over mijn rechtenopleiding aan de Universiteit Gent. Het was een
genoegen om te mogen eindigen met een onderwerp dat me van het begin tot het einde ontzettend wist
te boeien. De hervorming van de juridische tweedelijnsbijstand is niet alleen een maatschappelijk zeer
relevant thema, maar behelst eveneens een aantal interessante juridische en bij momenten soms
technische vraagstukken. Het is des te bijzonder dat ik binnen enkele maanden als advocaat-stagiair zelf
de proef op de som mag nemen via de verplichte pro Deo zaken als onderdeel van de baliestage. Graag
richt ik dan ook een kort woord van dank aan degenen die dit sluitstuk mogelijk gemaakt hebben.
Vooreerst wil ik mijn promotor, Professor Taelman, bedanken voor het aanreiken van dit boeiend
onderwerp. Zijn goede raad, uitnodiging voor het interview van de bachelorstudenten en aangereikte
documentatie zorgden ervoor dat ik meteen op de goede weg was.
Vervolgens bedank ik graag mr. Marnix Moerman, mr. Francis De Decker en Tom Van Osselaer voor
hun enthousiasme om mij te woord te staan tijdens een interview. Hun expertise en ervaring gaven me
een praktische inkijk op de materie die onmisbaar was voor deze masterproef.
Ook wil ik de medewerkers van het BJB van de balie van Gent bedanken om mij het nodige
cijfermateriaal en de contactgegevens van advocaten die juridische tweedelijnsbijstand verlenen, te
bezorgen. Ondanks dat er nog net geen cijfermateriaal beschikbaar is van het afgelopen gerechtelijk jaar,
toch bedankt aan Elke Steylaerts van de OVB om me hieromtrent te informeren en op de hoogte te
houden.
Tot slot wil ik graag mijn ouders bedanken voor hun immense steun de afgelopen jaren. In het bijzonder
wil ik mijn mama bedanken voor het ontlenen van haar vakkundig oog aan het nalezen van deze
masterproef.
1
Inleiding
1. Het recht op juridische tweedelijnsbijstand is haast niet meer weg te denken uit onze
huidige maatschappij. Het pro Deo systeem is immens populair en maakt als grondrecht
inherent deel uit van de rechten van verdediging. Meer nog, het zorgt ervoor dat de rechten van
verdediging niet louter theoretisch blijven, maar in werkelijkheid kunnen worden omgezet. De
toegang tot het (ge)recht hoort immers voor elke burger gelijk te zijn zonder dat diens financiële
draagkracht enigszins bepalend mag zijn.1
Hoe fundamenteler het recht, hoe groter de publieke opinie. Althans, dat is de laatste jaren
duidelijk gebleken. Koppen zoals “Hervorming juridische bijstand is een flop” of “Kunnen
burgers vandaag hun rechten nog verdedigen?” waren niet uit het nieuws weg te slaan.2 Dat de
hervorming van de juridische tweedelijnsbijstand ingevolge de Wet van 6 juli 2016 als een
noodzaak werd ervaren, daar bestaat geen twijfel over. Mits enkele kleine wijzigingen dateerde
de toepasselijke wetgeving immers van 1998.3 Of de hervorming ook door alle actoren van de
juridische tweedelijnsbijstand als een succes wordt onthaald, is echter een ander verhaal.
2. Deze masterproef zal een overzicht geven van alle markante vernieuwingen ingevolge
de Wet van 6 juli 2016 met als doel een eerste evaluatie ervan.4 Om de hervorming beter te
kaderen, wordt ze vooraf gegaan door een beknopte weergave van de geschiedenis en een
schetsing van de oude regelgeving met de daarbij horende knelpunten. Vervolgens wordt
besproken hoe Minister Geens deze knelpunten wil verhelpen en welke wijzigingen hiertoe
moeten bijdragen. Bij gebrek aan gedetailleerd cijfermateriaal van het gerechtelijk jaar 2016-
2017, dat slechts volgende maand beschikbaar is, is het nog niet mogelijk om statistisch
onderbouwde conclusies te trekken. Interviews met verschillende actoren van de juridische
tweedelijnsbijstand gebundeld met voldoende documentatie maakten het echter wel mogelijk
om tot een eerste evaluatie met een eerder praktische insteek te komen. De wetgever is alvast
overtuigd dat de doorgevoerde wijziging een verbetering uitmaakt, zowel voor de begunstigden
als de verstrekkers. We moeten echter kritisch zijn en blijven bij wat vernieuwt. In deze
1 P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 2 Knack, Hervorming juridische bijstand is een flop, 4 september 2017, geraadpleegd op 7 mei 2018,
www.knack.be/nieuws/belgie/hervorming-juridische-bijstand-is-een-flop/article-normal-895991.html en Knack,
‘Kunnen burgers vandaag hun rechten nog verdedigen?’, 27 maart 2018, geraadpleegd op 7 mei 2018,
www.knack.be/nieuws/belgie/kunnen-burgers-vandaag-hun-rechten-nog-verdedigen/article-opinion982777.html. 3 Wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand, BS 22 december 1998. 4 Wet van 6 juli 2016 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand, BS 14
juli 2016.
2
masterproef zal ik nagaan of we écht kunnen spreken van een substantiële verbetering, slechts
een gewone hervorming of, helaas, een gemiste kans.
Deel 1: Situering juridische tweedelijnsbijstand binnen de
Belgische rechtshulp
3. Alvorens in te gaan op het ontstaan en de evolutie van de juridische tweedelijnsbijstand,
is het interessant om na te gaan waar de juridische tweedelijnsbijstand zich in het geheel van de
Belgische rechtshulp situeert.
Hoofdstuk 1. Definitie rechtshulp
4. Aangezien er voor rechtshulp geen goede definitie voorhanden is in de Belgische
literatuur, verwijs ik naar de klassieke definitie van de Nederlandse auteur Kees SCHUYT. Hij
omschreef rechtshulp als “het verlenen van diensten in probleem- of conflictsituaties die met
behulp van rechtsregels en/of juridische procedures behandeld kunnen worden.”5 Deze
definitie is later aangevuld door een andere Nederlandse auteur DE KONING die een
preventieve dimensie aan de definitie heeft toegevoegd. Sindsdien is er sprake van “het op
georganiseerde wijze verlenen van diensten door deskundigen ter voorkoming van en in
probleem- en/of conflictsituaties, die met toepassing van rechtsregels al dan niet met
gebruikmaking van juridische procedures kunnen worden behandeld.”6
5. Door onze complexe en snel wijzigende wetgeving is het voor de burger niet altijd
eenvoudig om de weg naar het recht te vinden. Een probleem kwalificeren als zijnde een
rechtsprobleem is niet vanzelfsprekend, laat staan een onmiddellijke oplossing voor dit
probleem in de juiste rechtsregels en/of juridische procedures vinden. Rechtshulp helpt de
burger de weg naar het recht te vinden en dit kan in verschillende vormen: informatie, advies,
verwijzing, service en procesbijstand.7 Rechtshulp is aldus één van de essentiële voorwaarden
voor de toegang tot het (ge)recht en een middel om de rechtsbedeling toegankelijker te maken.8
5 K., SCHUYT, K., GROENENDIJK en B., SLOOT, De Weg naar het Recht. Een rechtssociologisch onderzoek
naar de samenhangen tussen maatschappelijke ongelijkheid en juridische hulpverlening, Deventer, Kluwer, 1976,
62. 6 P., DE KONING, L., D’ANJOU en H., PENNAERTS, Het verschijnsel sociale rechtshulp, Deventer, Kluwer,
1983, 24. 7 B. HUBEAU, J. GOORDEN en J. MERTENS (eds.), Recht op recht: sociale rechtshulp en sociaaljuridische
dienstverlening in Vlaanderen in Cahier Welzijnsgids, Mechelen, Kluwer, 2011, 7. 8 C., DRIESEN, G., FRANSSEN, S., GIBENS en J., VAN HOUTTE, Naar een meer performante rechtshulp: een
rechtsvergelijkende en rechtssociologische studie, Brussel, Larcier, 2006, 3-6.
3
Hoofdstuk 2. Rechtshulp in België
6. Het recht op rechtshulp is sinds 1994 als sociaal grondrecht opgenomen in artikel 23
van de Grondwet. Dit artikel bevestigt dat iedereen het recht heeft om een menswaardig leven
te leiden. Om dit recht gestalte te geven, diende de wetgever verschillende sociale, economische
en culturele rechten te waarborgen waaronder het recht op juridische bijstand.9 De Grondwet
spreekt over juridische bijstand sensu lato wat vaak als synoniem voor rechtshulp wordt
gehanteerd.10
De wetgever heeft dit recht geconcretiseerd in enerzijds het recht op juridische bijstand sensu
stricto (juridische eerstelijnsbijstand en juridische tweedelijnsbijstand) en anderzijds het recht
op rechtsbijstand.11 Deze drie vormen van bijstand worden in hun Franse vertaling
respectievelijk “aide juridique” (l’aide juridique de première ligne et l’aide juridique de
deuxième ligne) en “assistance judiciaire” genoemd.12 Dit onderscheid wordt voor alle
duidelijkheid enkel in België gemaakt.13
Afdeling I. Juridische bijstand
7. Zoals hierboven reeds aangegeven is de belangrijkste wet ter uitvoering van artikel 23
G.W. de wet op de juridische bijstand die een nieuw boek IIIbis ‘juridische eerste-en
tweedelijnsbijstand’ in het tweede deel van het Gerechtelijk Wetboek heeft ingevoegd. Het gaat
om de artikelen 508/1 tot 508/23 Ger. W.
Volgens artikel 23 G.W. heeft iedereen recht op juridische bijstand. Het is echter de wet op de
juridische bijstand die dit recht voor werkelijk iedereen toegankelijk wil maken, ook voor de
minstbegoeden.14 De wet maakt een onderscheid tussen een eerstelijnsbijstand en een
tweedelijnsbijstand. Het onderscheid tussen beiden is niet alleen conceptueel, maar ook
institutioneel ingebouwd in het rechtshulpsysteem. De organisatie ervan is namelijk gelinkt aan
9 Art. 23, derde lid, 3° Grondwet, BS 17 februari 1994. 10 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 48. 11 Wet 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand, BS 22 december 1998; Wet van 1 juli 2006 tot
wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot rechtsbijstand, BS 10 augustus 2006. 12 D., DOBBELSTEIN en J., PINILLA, L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à l’accès à la justice,
une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 257. 13 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 48. 14 P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134.
4
twee verschillende instanties die respectievelijk de Commissie voor Juridische Bijstand (CBJ)
en het Bureau voor Juridische Bijstand (BJB) heten.15
§ 1. Juridische eerstelijnsbijstand
8. Artikel 508/1 Ger. W. definieert de juridische eerstelijnsbijstand als “de juridische
bijstand die verleend wordt in de vorm van praktische inlichtingen, juridische informatie, een
eerste juridisch advies of de verwijzing naar een gespecialiseerde instantie of organisatie”.16
De juridische eerstelijnsbijstand heeft een sterk oriënterende rol en wil de burger voornamelijk
wegwijs maken in de juridische wereld. Een eerstelijnshulpverlener maakt de informatie over
het recht toegankelijker door uitleg te verschaffen over rechtsregels, procedures en instellingen.
Hierbij kan de eerstelijnshulpverlener zelfs een eerste advies geven of trachten een eenvoudig
probleem op te lossen. Een juridisch dossier bestuderen of procesbijstand verlenen is echter een
brug te ver. In dat geval wordt de rechtzoekende doorverwezen naar de juridische
tweedelijnsbijstand.17
9. In tegenstelling tot de juridische tweedelijnsbijstand behoort de juridische
eerstelijnsbijstand niet tot het monopolie van de advocatuur. Uiteraard kunnen rechtzoekenden
zich altijd wenden naar de betaalde advocatuur voor een eerste advies of praktische inlichtingen,
maar veel rechtzoekenden prefereren eerder een alternatieve instantie. De advocatuur wordt
namelijk gauw geassocieerd met onmiddellijke procesbijstand en kent daarom een hoge
drempel. Bovendien mag, al zeker in het licht van deze masterproef, de hoge kostprijs van een
advocaat niet vergeten worden.18
Aan dergelijke alternatieve instanties is er in België alleszins geen gebrek. De wetgever erkent
in artikel 508/5, §1, eerste lid Ger. W. “de organisaties van juridische bijstand”. Dit zijn tal van
particuliere en openbare initiatieven die zich ook op deze eerste lijn bevinden en als oriënterend
aanspreekpunt fungeren. Hierbij kan worden gedacht aan de OCMW ’s, de wetswinkels, de
vakbonden, de justitiehuizen, de huurdersbonden, e.d. De rechtshulp die door deze instanties
wordt aangeboden, is soms ruimer dan deze in de definitie van de juridische eerstelijnsbijstand
15 B., HUBEAU, J., GOORDEN en J., MERTENS (eds.), Recht op recht: sociale rechtshulp en sociaaljuridische
dienstverlening in Vlaanderen in Cahier Welzijnsgids, Mechelen, Kluwer, 2011, 9. 16 Art. 508/1, eerste lid, 1° Ger. W. 17 S., BOONEN, L’aide juridique. A l’usage des magistrats, des avocats, des organisations d’aide juridique et de
tous les praticiens en général. Volume I, Waterloo, Kluwer, 2007, 11-15 en P., SCHOLLEN, “Juridische bijstand:
voor de burger een recht, voor de advocatuur een plicht?”, P&B 2005, (14) 15. 18 P., SCHOLLEN, “Juridische bijstand: voor de burger een recht, voor de advocatuur een plicht?”, P&B 2005,
(14) 16.
5
in het Gerechtelijk Wetboek.19 Enerzijds kunnen sommige organisaties namelijk overgaan tot
een werkelijke dienstverlening bijvoorbeeld in de vorm van het schrijven van een brief, het
opbouwen van een dossier of bemiddelend tussenkomen in een geschil. In dat geval wordt er
voor de verrichte prestaties soms een geringe vergoeding gevraagd.20 Anderzijds kunnen
sommige organisaties ook overgaan tot een multidisciplinaire aanpak waarbij eveneens
gekeken wordt naar andere dimensies van een probleem dan de loutere juridische dimensie.
Deze ruimere aanpak heeft echter ook een aantal keerzijdes. Eerst en vooral rekenen sommige
organisaties op vrijwilligers waardoor de continuïteit van de rechtshulpverlening niet steeds
gewaarborgd kan worden. Bovendien zijn deze hulpverleners niet altijd juristen waardoor ook
de kwaliteit van de rechtshulpverlening niet steeds gewaarborgd kan worden. Ten slotte
verschilt het aanbod van de rechtshulpverlening sterk van regio tot regio en bieden niet alle
organisaties juridische bijstand met betrekking tot elke tak van het recht. Deze versnippering
maakt de kans op een loutere doorverwijzing naar een andere instantie alleen maar groter wat
de efficiëntie van het systeem zeker niet bevordert.21 De wetgever achtte het daarom opportuun
een extra aanbod in eerstelijnsbijstand te voorzien dat niet beperkt is tot een bepaalde rechtstak
of streek.22 Hierbij aansluitend richtte de wetgever ook een overkoepelende instantie op om het
overleg en de coördinatie tussen de verschillende organisaties voor juridische bijstand te
bevorderen: de Commissie voor de Juridische Bijstand. De commissie heeft
rechtspersoonlijkheid en is paritair samengesteld uit zowel vertegenwoordigers van de balie
aangeduid door de Orde van Advocaten als vertegenwoordigers van de openbare centra voor
maatschappelijk welzijn en andere erkende organisaties voor juridische bijstand.23
10. Het extra aanbod bestaat uit zitdagen bemand door advocaten die kosteloze juridische
eerstelijnsbijstand verlenen. In elk gerechtelijk arrondissement is er een CJB die naast haar
coördinerende taak ook de organisatie van deze zitdagen voor haar rekening neemt.24
Advocaten die eerstelijnshulp willen verlenen, kunnen zich vrijwillig opgeven door zich in te
schrijven op een lijst die jaarlijks door de Orde van Advocaten wordt opgesteld.25 In de meeste
19 Art. 508/1, eerste lid, 1° Ger. W. 20 Art. 508/5, §2 Ger. W. en B. HUBEAU, J. GOORDEN en J. MERTENS (eds.), Recht op recht: sociale
rechtshulp en sociaaljuridische dienstverlening in Vlaanderen in Cahier Welzijnsgids, Mechelen, Kluwer, 2011,
10. 21 P., SCHOLLEN, “Juridische bijstand: voor de burger een recht, voor de advocatuur een plicht?”, P&B 2005,
(14) 16. 22 Art. 508/5-508/6 Ger. W. 23 Art. 508/2-508/4 Ger. W. (Hierna: CJB). 24 Art. 508/2, §1 en 508/3, eerste lid, 1° Ger. W. (Behalve in het gerechtelijk arrondissement Brussel zijn er twee
commissies: de Nederlandse commissie voor juridische bijstand en de Franse commissie voor juridische bijstand.) 25 Art. 508/5, §1 Ger. W.
6
gerechtelijke arrondissementen worden deze zitdagen georganiseerd binnen de Justitiehuizen.26
In dit kader zijn advocaten ook vaak bereikbaar via een telefoonlijn om rechtzoekenden met
een eerste raad bij te staan.27 Deze zitdagen worden gefinancierd via subsidies van FOD Justitie
krachtens artikel 508/4 Ger. W.
De wetgever garandeert hiermee een onvoorwaardelijke en volledig gratis toegang tot de
juridische eerstelijnsbijstand. Iedere rechtzoekende, vermogend of onvermogend, heeft recht
op een eerste advies, praktische inlichtingen of juridische informatie van een specialist ter
zake.28
§ 2. Juridische tweedelijnsbijstand
11. Artikel 508/1 Ger. W. omschrijft de juridische tweedelijnsbijstand als “de juridische
bijstand die wordt verleend aan een natuurlijke persoon in de vorm van een omstandig juridisch
advies, bijstand al dan niet in het kader van een procedure of bijstand bij een geding met
inbegrip van de vertegenwoordiging in de zin van artikel 728 Ger. W.”.29 Volgens de wetgever
is er sprake van ‘een omstandig juridisch advies’ wanneer er een grondige dossierstudie vereist
is.30 Onder ‘bijstand al dan niet in het kader van een procedure’ vallen stappen zoals overleg,
minnelijke schikking of bemiddeling.31
Waar de juridische eerstelijnsbijstand voor iedere rechtzoekende, ongeacht diens inkomen,
openstaat, is de juridische tweedelijnsbijstand enkel ingericht voor de minvermogenden.
Wanneer de burger nood heeft aan een omstandig advies of aan bijstand en vertegenwoordiging
(al dan niet in het kader van een procedure), dient hij een beroep te doen op de advocatuur.
Zoals hierboven reeds is aangehaald, staat de toegang tot de advocatuur niet open voor iedere
26 Art. 2, §1, 5° KB houdende de organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het Ministerie van Justitie, BS 29
juni 1999. 27 De advocatenlijn, geraadpleegd op 17 februari 2018, www.balie-gent.be/nl/advocaten/home/juridische-
bijstand/eerstelijnsbijstand. 28 S., BOONEN, L’aide juridique. A l’usage des magistrats, des avocats, des organisations d’aide juridique et de
tous les praticiens en général. Volume I, Waterloo, Kluwer, 2007, 16. 29 Art. 508/1, eerste lid, 1° Ger. W. 30 Verslag namens de commissie voor de justitie uitgebracht door de heer Bourgeois bij het wetsontwerp
betreffende de juridische eerste- en tweedelijnsbijstand, Parl.St. Senaat 1997-98, nr. 1-970/5, 16 en P.,
SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 31 Verslag namens de commissie voor de justitie uitgebracht door de heer Bourgeois bij het wetsontwerp
betreffende de juridische eerste- en tweedelijnsbijstand, Parl.St. Senaat 1997-98, nr. 1-970/5, 11 en P.,
SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134.
7
burger omwille van de hoge kostprijs ervan. De wetgever is hieraan tegemoetgekomen door
middel van de volledige of gedeeltelijke kosteloze juridische tweedelijnsbijstand.32
Deze vorm van bijstand valt, in tegenstelling tot de juridische eerstelijnsbijstand, volledig
binnen het monopolie van de advocatuur. De wetgever gaat er blijkbaar vanuit dat deze vorm
van bijstand enkel door hen verleend kan worden. Voor de procedurebijstand is dit evident. Het
pleitmonopolie is immers volledig voorbehouden aan de advocatuur op grond van artikel 440
Ger. W.33 Een omstandig advies of conflictoplossende tussenkomst zoals bemiddeling kan
echter ook door andere instanties verleend worden. Zoals hierboven reeds uiteengezet, zijn er
dan ook enkele instanties van juridische bijstand die zich reeds op dit terrein begeven.34 Het
was alleszins niet de bedoeling van de wetgever om de juridische tweedelijnsbijstand te
beperken tot de eigenlijke procedurebijstand.35
12. De juridische tweedelijnsbijstand wordt georganiseerd door het Bureau voor Juridische
Bijstand. Het bureau ressorteert onder de raad van de Orde van Advocaten bij elke balie.36 De
Vlaamse en Waalse Ordes van Advocaten worden dan weer overkoepeld door respectievelijk
de Orde van Vlaamse Balies (OVB) en de Ordre des Barreaux Francophones et Germanophone
(OBFG) die het contact met de federale overheidsdienst justitie verzekeren.37 Het BJB heeft
echter geen eigen rechtspersoonlijkheid en is eerder een wettelijk orgaan van de Orde van
Advocaten die wel rechtspersoonlijkheid bezit.38
De voornaamste taak van het BJB is het organiseren van wachtdiensten. Deze wachtdiensten
hebben een louter administratieve functie en bestaan uit het toewijzen van een advocaat die
verder tweedelijnsbijstand zal verlenen. Ook hier is er sprake van een lijst waarop advocaten
zich kunnen inschrijven indien ze prestaties willen verrichten in het kader van de juridische
tweedelijnsbijstand. De lijst wordt opgesteld door de Orde van Advocaten die zelfs in een
verplichte inschrijving kan voorzien voor zover dit noodzakelijk is voor de doeltreffendheid
van de juridische bijstand. Via de lijst kunnen advocaten ook aangeven welke hun
32 Art. 508/7 – art. 508/18 Ger. W. 33 Er zijn wel enkele uitzonderingen op dit pleitmonopolie. Afgevaardigden van werknemersorganisaties hebben
bijvoorbeeld het recht om op grond van art. 728, §3 Ger. W. voor de arbeidsgerechten op te treden. 34 Supra, nr. 9. 35 P., SCHOLLEN, “Juridische bijstand: voor de burger een recht, voor de advocatuur een plicht?”, P&B 2005,
(14) 16. 36 Art. 508/7, eerste lid Ger. W. (Hierna: BJB). 37 Art. 488 Ger. W. en G., SAERENS en B., DE GROM, Wegwijs aan de balie. Welkomstboek voor de advocaat-
stagiair, Brussel, Orde van Vlaamse Balies i.s.m. Kluwer, 2017, 8. 38 Art. 431 Ger. W. en Cass. 19 april 2004, AR S.03.0064.N.
8
voorkeurmaterie is.39 In de praktijk organiseert het BJB iedere week verschillende zittingen
waarop de rechtzoekenden zich meestal via een ticketsysteem kunnen aanmelden.40 Verder
houdt de Orde van Advocaten ook toezicht op de kwaliteit van de prestaties van de advocaten.
De financiering van het BJB en zijn taken verloopt krachtens artikel 508/19bis Ger. W. volgens
subsidies. In tegenstelling tot de juridische eerstelijnsbijstand komt deze subsidie niet
rechtstreeks van FOD Justitie, maar via een omweg waarover in hoofdstuk 3 van deel 5 meer.
De advocaten zelf worden ook vergoed door de Staat en betaald aan de hand van een
puntensysteem waarbij elk punt een bepaald tarief voorstelt. Een tarieflijst bepaalt hoeveel
punten elk type van tussenkomst oplevert. Op het begrotingskrediet van FOD Justitie wordt een
globaal bedrag uitgetrokken dat nadien verdeeld wordt over de advocaten naar verhouding van
de punten die elk van hen heeft vergaard.41
13. Ook de toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand verschilt sterk van de toegang tot
de juridische eerstelijnsbijstand. Waar bij deze laatste vorm van bijstand de toegang
onvoorwaardelijk is, worden er bij de tweedelijnsbijstand tal van voorwaarden gesteld. Eerst en
vooral mag de aanvraag niet kennelijk ongegrond zijn.42 Bovendien moet de persoon die een
beroep doet op de tweedelijnsbijstand een natuurlijke persoon zijn.43 Tot slot moet deze persoon
over ontoereikende bestaansmiddelen beschikken zodat hij geen beroep kan doen op de
traditionele weg naar justitie.44 Nationaliteitsvereisten of leeftijdsvereisten worden dan weer
niet gekoppeld aan het recht op juridische tweedelijnsbijstand.45 Op deze toegangsvoorwaarden
wordt dieper ingegaan in hoofdstuk vier.
14. Tot slot is het ter situering van de juridische tweedelijnsbijstand binnen de Belgische
rechtshulp op strafrechtelijk gebied nuttig melding te maken van de Salduz-wet.46 Sinds het
39 Art. 508/7, Ger. W. 40 Tweedelijnsbijstand: hoe aanvraag indienen?, geraadpleegd op 19 februari 2018,
www.baliegent.be/nl/advocaten/home/juridische-bijstand/tweedelijnsbijstand/hoe-aanvraag-indienen. 41 Art. 446bis, derde lid en art. 508/19 Ger. W. en P., SCHOLLEN, “Juridische bijstand: voor de burger een recht,
voor de advocatuur een plicht?”, P&B 2005, (14) 19-20. 42 Art. 508/14 Ger. W. 43 Art. 508/1 Ger. W. 44 Art. 508/13 Ger. W. (Er zijn echter ook personen die krachtens de wet automatisch gelijkgesteld worden aan
deze categorie.) 45 Artikel 1, §4 KB 3 augustus 2016 tot wijziging van het KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de
voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand en
rechtsbijstand, BS 10 augustus 2016; S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 54. 46 Wet 21 november 2016 betreffende bepaalde rechten van personen die worden verhoord, BS 24 november 2016
(Hierna: Salduz-wet). Deze wet vervangt de wet van 13 augustus 2011 tot wijziging van het Wetboek van
strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt
verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat
te raadplegen en door hem te worden bijgestaan, BS 5 september 2011 nadat deze deels is vernietigd door het
Grondwettelijk Hof ingevolge EHRM 14 februari 2013, nr. 7/2013.
9
invoeren van de Salduz-wet is de werkdruk van de BJB’s namelijk aanzienlijk verhoogd. In
navolging van het arrest Salduz tegen Turkije van het Europees Hof van de Rechten van de
Mens heeft iedere verdachte immers het recht om bijgestaan te worden door een advocaat bij
een eerste verhoor door de politie of onderzoeksrechter.47 In sommige gevallen is ook een
vertrouwelijk overleg met een advocaat mogelijk alvorens er wordt overgegaan tot het
verhoor.48 Sinds 2012 valt deze bijstand onder het systeem van de kosteloze juridische
tweedelijnsbijstand althans voor de verdachten die over onvoldoende bestaansmiddelen
beschikken.49 De wet werd echter vernietigd in 2013 waarop in 2016 de ‘grote Salduz’ werd
ingevoerd.50
Afdeling II. Rechtsbijstand
15. Het derde en laatste deelaspect van het grondrecht op juridische bijstand, is het recht op
rechtsbijstand of kosteloze rechtspleging.51 Krachtens artikel 664 Ger. W. bestaat rechtsbijstand
erin degenen die niet over de nodige inkomsten beschikken om de (zelfs buitengerechtelijke)
kosten van de rechtspleging te bestrijden, geheel of ten dele te ontslaan van de betaling van de
diverse rechten, registratie-, griffie-, en uitgifterechten en van alle andere kosten die deze
rechtspleging meebrengt. Daarenboven verschaft rechtsbijstand aan de betrokkene ook
kosteloos de tussenkomst van enerzijds openbare en ministeriële ambtenaren en anderzijds van
een technisch adviseur bij gerechtelijke deskundigenonderzoeken.
Rechtsbijstand is dus een financiële tegemoetkoming in de kosten van de procedure voor
degenen die ontoereikende bestaansmiddelen hebben om deze kosten te kunnen dragen. Het
gaat hier niet zozeer om een juridische dienstverlening, maar eerder om een hulpverlening in
de vorm van een pecuniaire tussenkomst. De rechtzoekende die effectief recht heeft op
rechtsbijstand heeft echter geen algemeen recht en moet telkens voor een specifieke procedure
een aanvraag indienen. Artikel 665 Ger. W. bepaalt welke procedures in aanmerking komen.52
Alle kosten, zolang ze noodzakelijk zijn, komen hierbij in aanmerking.53 Bovendien dient de
kosteloze rechtsbijstand slechts als een gunst vanwege de overheid te worden beschouwd. De
overheid schiet deze gerechtskosten namelijk voor en kan te allen tijde de kosten terugvorderen
47 EHRM 27 november 2008, nr. 36391/02, Salduz/Turkije. 48 Salduz-wet. 49 X, “Tweedelijnsbijstand Salduz toch vergoed”, NJW 2013, nr. 274, 11. 50 Wet 21 november 2016 betreffende bepaalde rechten van personen die worden verhoord, BS 24 november 2016. 51 Art. 664-699 Ger. W. 52 P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 53 Art. 671, lid 1 Ger. W.
10
indien er zich een wijziging in de bestaansmiddelen van de aanvrager heeft voorgedaan. Van
een onherroepelijk en definitief recht is aldus geen sprake.54 Het is daarnaast belangrijk te
onderstrepen dat de rechtsbijstand enkel betrekking heeft op de eigen gerechtskosten. De
rechthebbende die in het ongelijk wordt gesteld, kan dus nog steeds veroordeeld worden om de
gerechtskosten te dragen die gemaakt werden door de in het gelijkgestelde tegenpartij.55
16. Algemeen moet aan drie voorwaarden voldaan zijn vooraleer een rechtzoekende
aanspraak kan maken op rechtsbijstand. Eerst en vooral wordt er hier voor de eerste maal een
nationaliteitscriterium ingevoerd. Enkel rechtzoekenden met de Belgische nationaliteit komen
in aanmerking.56 Daarnaast moet de aanspraak rechtmatig lijken. Het woord ‘lijken’ doet
vermoeden dat een summier onderzoek volstaat.57 Ten slotte moet de aanvrager behoeftig zijn
en over onvoldoende middelen beschikken om de kosten van de procedure zelf te kunnen
dragen.58
Het verzoek tot rechtsbijstand moet worden ingediend bij het Bureau voor Rechtsbijstand van
de rechtbank waar het geschil aanhangig wordt gemaakt. Het is overigens dit Bureau voor
Rechtsbijstand dat instaat voor de organisatie ervan.59 De rechtzoekende dient de nodige
stavingstukken bij zijn verzoek te voegen om zijn behoeftigheid aan te tonen waarbij dezelfde
inkomensvoorwaarden worden gehanteerd als bij de juridische tweedelijnsbijstand.60
17. In het kader van deze masterproef is het alvast belangrijk om op te merken dat de
wetgever deze voorwaarden verder op elkaar wil afstemmen.61
Deel 2: Geschiedenis juridische tweedelijnsbijstand
Hoofdstuk 1. Het prille begin
54 Art. 693-697 Ger. W. en P. LEFRANC, “Verhalen van kosten”, TBBR 2005, (179) 183. 55 S., VOET, “Rechtsbijstand (en juridische tweedelijnsbijstand): een update”, in P. LECOCQ en M. DAMBRE
(eds.), Rechtskroniek voor de vrede – en politierechters, Brugge, Die Keure, 2012, (389) 395-396. 56 Art. 667 Ger. W.; Dit moet echter sterk worden genuanceerd aangezien er enkele uitzonderingen in art. 668 Ger.
W. gemaakt worden (o. a. voor vreemdelingen). 57 Art. 667 Ger. W. en P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-
442. 58 Art. 667 Ger. W. 59 Art. 670 Ger. W. (Voor een aantal rechtbanken is er in dit artikel in een aparte regeling voorzien.) 60 KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke kosteloosheid
van de juridische tweedelijnsbijstand en rechtsbijstand, BS 24 december 2003. 61 Infra, nr. 73.
11
18. Kosteloze bijstand voor de minvermogenden is alles behalve een recent gegeven. Reeds
in de klassieke oudheid kon de rechter een pleiter aanduiden om diegenen die er behoefte aan
hadden kosteloos te verdedigen. In de vroege middeleeuwen bleef men zich baseren op deze
regels, hoewel ze zelden werden toegepast. Het was bovendien ook zeer afhankelijk van regio
tot regio of de regels überhaupt stand hadden gehouden. Gelukkig was er steeds de Kerk die de
behoeftigen, voornamelijk armen, weduwen en wezen, ter hulp schoot. De Kerk voorzag in
kosteloze bijstand voor de kerkelijke rechtbanken, waardoor het succes van de seculiere
rechtbanken automatisch verminderde.62
Pas in de 13e eeuw herleefde de kosteloze bijstand dankzij de Heilige Lodewijk. Hij stelde dat
men pas van rechtvaardigheid kan spreken als er rechtvaardigheid is voor ieder, rijk of arm.
Helaas was dit slechts voor korte duur want de daaropvolgende eeuwen was juridische bijstand
zeer moeilijk afdwingbaar en afhankelijk van lokale gebruiken. In de 15e eeuw kwam men hier
in Parijs aan tegemoet door ‘une chambre de consultations gratuites’ te installeren waardoor
voor de eerste maal minvermogenden toegang kregen tot de rechtbank op een georganiseerde
wijze. Desalniettemin was er nog steeds geen sprake van een recht, maar eerder van een gunst
die werd verleend uit liefdadigheid.63
Ten slotte was er ook in het Ancien Régime een mogelijkheid tot gratis bijstand, in het bijzonder
via de Sint-Ivogilden van advocaten. Een keizerlijk besluit van 8 november 1733 met de naam
“Pro Deo et Sancto Yvone” (“voor God en Sint Ivo”) bevestigde het gratis procesrecht voor
minvermogenden waarbij de gilde oordeelde over het bewijs van onvermogendheid.64
19. Het pro Deo systeem steunde aldus aanvankelijk op de christelijke notie van caritas: het
plegen van een daad van liefde of barmhartigheid. Advocaten werkten vrijwillig ‘in naam van
God’ in de hoop hun geweten of zielenrust te sussen en zo een ticket tot de hemel te verdienen.
Men probeerde uit een filantropische (maar daarom geen onzelfzuchtige) overtuiging de
minvermogenden in de mogelijkheid te stellen om hun rechten te laten gelden.65
62 D., DOBBELSTEIN en J., PINILLA, L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à l’accès à la justice,
une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 157. 63 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 2. 64 G., MARTYN (red.), Gent en zijn advocaten. Een historische wandeling door de stad, Gent, Academia Press,
2012, 39. 65 J., VAN DEN HEUVEL, “Rechtshulp, pro Deo en slachtofferhulp”, Jura Falc. 1993-94, vol. 30, afl. 4, (556)
556 en Geschiedenis Vlaams Pleitgenootschap, geraadpleegd op 1 maart 2018,
www.vpgbrussel.be/page/16/geschiedenis.
12
Hoofdstuk 2. Vanaf de Franse Revolutie
20. De Franse revolutie betekende voor het bestaan en de inrichting van de kosteloze
bijstand een ommekeer. In 1790 werd het decreet van 1-24 augustus uitgevaardigd dat onder
andere in bureaux de conciliation voorzag. Armen konden zich naar deze instantie begeven
voor zowel een eerste onderzoek van hun zaak, een juridisch advies als verdediging voor de
rechter. Niet verwonderlijk werd deze tekst gelijktijdig met la Déclaration des Droits d
l’Homme et du citoyen uitgevaardigd.66 Artikel 1 van deze verklaring stelt immers dat alle
mensen vrij en met gelijke rechten geboren worden en dit ook blijven.67
21. Niet veel later liet Napoleon zijn zin voor organisatie en orde voelen in een Keizerlijk
Decreet van 14 december 1810. Voor het eerst werd de basis gelegd van het huidige systeem
van juridische tweedelijnsbijstand. De ordes van advocaten werden ingevoerd die instonden
voor de organisatie van het bureau voor gratis consultatie (bureau de consultation gratuite). In
tegenstelling tot het vroegere vrijwilligerswerk van de gilden, vielen de ordes onder de controle
van de staat.68
Ook opvallend is dat hier de toegang niet open stond voor eenieder die er een beroep op deed.
Het bureau oordeelde namelijk wanneer zij een zaak rechtvaardig en passend genoeg vond om
door te verwijzen naar de toenmalige raad van discipline die de zaak verdeelde onder de tableau
advocaten. Het kwam dan aan deze advocaat toe om de desbetreffende zaak volledig gratis te
behartigen.69 De advocaten-stagiairs dienden de consultaties enkel bij te wonen in het kader van
hun opleiding. In de praktijk kwam het er echter op neer dat de stagiairs degenen waren die de
zaken behartigden. De pro Deo zaken brachten tenslotte niets op.70
22. Het Nederlandse bewind introduceerde in de Belgische provincies de besluitwet van 21
maart 1815 die voor het eerst een duidelijk onderscheid maakte tussen de gratis rechtspleging
66 Déclaration des droits de l'homme et du citoyen, 26 augustus 1789. 67 D., DOBBELSTEIN en J., PINILLA, L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à l’accès à la justice,
une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 159. 68 G., MARTYN (red.), Gent en zijn advocaten. Een historische wandeling door de stad, Gent, Academia Press,
2012, 39. 69 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 3. 70 S., DEBRUYNE, Pro Deo, pro bono of uit eigenbelang? Hoe kan de rechtshulp voor onvermogenden
gevrijwaard blijven zonder enerzijds te raken aan het recht op kosteloze juridische bijstand en er anderzijds toch
voor te zorgen dat het systeem van de Staat betaalbaar blijft?, onuitg. masterproef Rechten UGent, 2016, 3,
https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/272/178/RUG01-002272178_2016_0001_AC.pdf.
13
en de procedure tot aanwijzing van een advocaat.71 Zoals reeds is uiteengezet, blijft dit
onderscheid tot op het heden relevant.
23. Na de oprichting van het Koninkrijk België was het de wet van 30 juli 1889 die voor het
eerst alles in zijn geheel regelde. Deze verving het Nederlandse systeem, maar behield ook het
uit het Nederlandse systeem gemaakt verband tussen de gratis rechtspleging en de procedure
tot aanwijzing van een gratis advocaat. Voortaan werd de bijstand m.b.t. de kosten van de
rechtspleging en de kosten van de advocaat in één tekst en door één instantie behandeld. Beiden
samen werden de gerechtelijke bijstand genoemd.72
De wet was echter slecht opgesteld en vertoonde veel gebreken die tot sterke kritiek hebben
geleid. Enerzijds waren de gerechtsdeurwaarders en ministeriële ambtenaren misnoegd omdat
ze hun diensten gratis moesten verlenen aan het steeds meer stijgend aantal pro Deo gevallen.73
Anderzijds werd er veel misbruik gepleegd doordat de kosteloze bijstand werd toegekend aan
mensen voor wie de wet niet bestemd was.74
Het misbruik kende zijn oorzaak in een aantal factoren. Eerst en vooral was de regelgeving rond
de toekenningsvoorwaarden van de kosteloze bijstand onvolmaakt. De rechtzoekende moest
het bewijs van armoede leveren via een uittreksel van de belastingen en met een bewijs van
onvermogen dat de burgemeester afleverde.75 De wetgever vergat echter een degelijke controle
aan de bewijsstukken te koppelen. In de praktijk werden bijgevolg allerhande verklaringen
afgelegd waardoor de kosteloze bijstand zo goed als aan iedereen die erom vroeg, werd
toegekend.76 Ten tweede is het zeer opmerkelijk dat de bevoegde instantie die over de pro Deo
aanvragen moest oordelen, de rechter zelf was. Dit dient lichtjes genuanceerd te worden
aangezien de rechter slechts oordeelde wanneer er geen bureau voor gratis consultatie was.77 In
de praktijk lag de beslissing echter in handen van de magistratuur en aangezien deze, bij gebrek
71 D., DOBBELSTEIN en J., PINILLA, L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à l’accès à la justice,
une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 161. 72 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 3. 73 Uit een statistiek gepubliceerd in 1908 door het Departement van Justitie blijkt dat tussen 1906-1907, 50% van
de zaken die aanhangig werden gemaakt voor de rechtbanken van eerste aanleg, pro Deo zaken waren. (Zie: M.,
STORME, Studie van de pro deo, Gent, RUG seminarie voor burgerlijk procesrecht, 1971, 17.) 74 Ibid. 75 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 3. 76 Uit een statistiek gepubliceerd in 1908 door het Departement van Justitie blijkt dat tussen 1906-1908, 93% van
de pro Deo aanvragen werd toegestaan door de rechtbanken. (Zie: M., STORME, Studie van de pro deo, Gent,
RUG seminarie voor burgerlijk procesrecht, 1971, 18.) 77 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 3.
14
aan middelen, geen degelijk onderzoek naar de behoeftigheid kon voeren, liep het systeem over
van de willekeur.78
24. De nood aan een herziening was groot en gebeurde in de wet van 29 juni 1929. Het
belang van deze wet was op verscheidene vlakken aanzienlijk.
Eerst en vooral werd de gerechtelijke bijstand uitgebreid tot een algemene
vertegenwoordigingsbevoegdheid (ook in buitengerechtelijke procedures) en het verlenen van
advies.
Ten tweede was nu ook gedeeltelijke pro Deo mogelijk voor de rechtzoekenden die niet geheel
onvermogend waren, maar ook niet vermogend genoeg waren om alle kosten te dragen. In de
volksmond sprak men voorheen van het ‘armenrecht’ wanneer het over kosteloze bijstand ging.
Door de invoering van gedeeltelijke pro Deo werd de opvatting dat juridische bijstand enkel
voor de armen ingericht was, verlaten.79
Ten derde werden er aparte bureaus voor rechtsbijstand ingericht die voortaan kennis namen
van het verzoek tot kosteloze rechtspleging. Het verzoek tot kosteloze rechtspleging en het
verzoek tot juridische bijstand verliepen vooraan aldus via twee onderscheiden procedures.
Binnen het kader van dit hoofdstuk slaat de ‘juridische bijstand’ vanaf nu af aan enkel op de
juridische bijstand sensu stricto en dus de latere juridische tweedelijnsbijstand. De
rechtsbijstand komt enkel nog ter sprake in hoeverre dit relevant is voor de juridische bijstand.
Ten vierde was niet langer de magistratuur bevoegd om over een pro Deo aanvraag te oordelen,
maar wel de advocatuur. Het waren per slot van rekening de advocaten die gelast waren met
het verschaffen van kosteloze juridische bijstand. Hierbij diende het bureau voor gratis
consultatie strengere toekenningsvoorwaarden toe te passen en een betere controle uit te
oefenen om de veel gepleegde misbruiken uit het verleden te voorkomen.80
Ten slotte werd ook tegemoet gekomen aan de klachten van de ministeriële ambtenaren en
gerechtsdeurwaarders doordat de kost van de organisatie van de gerechtelijke bijstand voortaan
door de balie gedragen werd.81 Hoe dan ook verminderde de last uiteraard automatisch door de
78 M., STORME, Studie van de pro deo, Gent, RUG seminarie voor burgerlijk procesrecht, 1971, 18. 79 J., VAN DEN HEUVEL, “Gerechtskosten en rechtsbijstand”, in X., Recht in beweging. Opstellen aangeboden
aan Prof. Mr. Ridder R. Victor, deel II, Antwerpen, Kluwer, 1973, 1104. 80 M., STORME, Studie van de pro deo, Gent, RUG seminarie voor burgerlijk procesrecht, 1971, 20. 81 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 4.
15
mogelijkheid tot gedeeltelijke pro Deo, de strengere toekenningsvoorwaarden en controle. Over
een vergoeding van de advocaten werd er echter nog steeds geen woord gerept.82
Hoofdstuk 3. Ontstaan van het Gerechtelijk Wetboek
25. Gezien de bovenstaande doorgevoerde technische verbeteringen is het dan ook deze wet
van 29 juni 1929 die bij de hervorming van het Gerechtelijk Wetboek van 1967 grotendeels
werd overgenomen.83 De wet van 1967 voorzag zelf ook in enkele vernieuwingen waaronder
de vervanging van het bureau voor gratis consultatie door het bureau voor consultatie en
verdediging. Hoewel dit al zeer lang de gaande praktijk was, werd in deze wet ook voor het
eerst geëxpliciteerd dat deze taak van consultatie en verdediging toekwam aan de advocaten-
stagiairs.84
26. Het hoeft echter geen verwondering te wekken dat het gebrek aan vergoeding van de
advocaten die de juridische bijstand verleenden (ex artikel 455 Ger. W.), een groot hekelpunt
bleef. In Gent leidde dit zelfs tot protest waarbij studenten wetswinkels oprichtten om gratis
juridisch advies te verlenen. Dit tot groot ongenoegen van de Gentse stafhouder die in 1972 een
verbod uitsprak aan alle Gentse advocaten om hun medewerking te verlenen aan de
wetswinkels. Om de kwaliteit van de rechtshulp te kunnen blijven garanderen, wouden de ordes
van advocaten liever zelf de kosteloze juridische bijstand organiseren.85 Ze drongen dan ook
aan op een betere organisatie in de vorm van een vergoeding. Deze kwam er in de wet van 9
april 1980 die voorzag in artikel 455bis Ger. W.86 Althans, alleen voor de advocaten-stagiairs.
Aangezien de stagiairs tijdens hun stage over een heel bescheiden inkomen beschikten,
ontvingen enkel zij een vergoeding voor het verlenen van hun diensten. Bij gebrek aan
voldoende financiële middelen, werd de wet overigens pas in 1984 uitgevoerd.87 De tableau-
advocaten dienden nog enige tijd te wachten tot de wet van 13 april 1995 eer ze vergoed konden
82 D., DOBBELSTEIN en J., PINILLA, L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à l’accès à la justice,
une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 163. 83 Wet van 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967. 84 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 4. 85 G., MARTYN (red.), Gent en zijn advocaten. Een historische wandeling door de stad, Gent, Academia Press,
2012, 39-40. 86 Wet van 9 april 1980, BS 30 april 1980. 87 J., VAN DEN HEUVEL, “Rechtshulp, pro Deo en slachtofferhulp”, Jura Falc. 1993-94, vol. 30, afl. 4, (556)
557-558 en Geschiedenis Vlaams Pleitgenootschap, www.vpgbrussel.be/page/16/geschiedenis.
16
worden voor de geleverde kosteloze juridische bijstand.88 In werkelijkheid trad ook deze wet
met enige vertraging, zo’n twee jaar later, in werking.89
Voor de geschiedenis van de juridische tweedelijnsbijstand zijn deze twee wetswijzigingen van
zeer groot belang. Waar kosteloze juridische bijstand voorheen een daad van barmhartigheid
was, werd het nu voornamelijk een bron van inkomsten. Het pro Deo systeem veranderde met
andere woorden naar een pro pecunia systeem. Plots werd het voor de tableau-advocaten
interessanter om kosteloze juridische bijstand te verlenen, wat de populariteit van het systeem
uiteraard bevorderde.90
Enerzijds is hier enige nuancering op zijn plaats aangezien de middelen die hiervoor door de
overheid ter beschikking werden gesteld, (nog) niet in staat waren de reële kost van de advocaat
te dekken. België was hier in vergelijking met zijn buurlanden alleszins een slechte beurt aan
het maken.91
Anderzijds werd er door het opentrekken van de vergoeding naar tableau-advocaten
geantwoord op een vaak gehoorde kritiek uit de sociale sector dat justitie te elitair bleef.
Onvermogenden maakten voorheen namelijk geen kans op een ervaren advocaat en werden
genoodzaakt een beroep te doen op advocaten-stagiairs. De meer ervaren advocaten bleven
immers voorbehouden voor de partijen die wel de middelen hadden voor een betalende
tussenkomst van een raadsman.92
27. Waar het Gerechtelijk Wetboek ten slotte nog niet in voorzag, waren objectieve criteria
om te bepalen wie al dan niet in aanmerking kwam voor de volledige of gedeeltelijke kosteloze
juridische bijstand. Bijgevolg verschilde de toegang tot het systeem naargelang het gerechtelijk
arrondissement waar de rechtszoekende zijn aanvraag indiende. Dit groot gebrek aan
88 Wet van 13 april 1995, BS 2 juni 1995. 89 KB 23 mei 1997 tot vaststelling van de voorwaarden voor de toekenning, het tarief en de wijze van uitbetaling
van de vergoeding verleend aan de advocaten ter uitvoering van de artikelen 455 en 455bis van het Gerechtelijk
Wetboek, BS 2 september 1997 en MB tot uitvoering van het koninklijk besluit tot vaststelling van de voorwaarden
voor de toekenning, het tarief en de wijze van uitbetaling van de vergoeding verleend aan de advocaten ter
uitvoering van de artikelen 455 en 455bis van het Gerechtelijk Wetboek, BS 2 september 1997 en S., GIBENS,
Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 4. 90 S., DEBRUYNE, Pro Deo, pro bono of uit eigenbelang? Hoe kan de rechtshulp voor onvermogenden
gevrijwaard blijven zonder enerzijds te raken aan het recht op kosteloze juridische bijstand en er anderzijds toch
voor te zorgen dat het systeem van de Staat betaalbaar blijft?, onuitg. masterproef Rechten UGent, 2016,
https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/272/178/RUG01-002272178_2016_0001_AC.pdf, 3. 91 J., VAN DEN HEUVEL, “Rechtshulp, pro Deo en slachtofferhulp”, Jura Falc. 1993-94, vol. 30, afl. 4, (556)
558 en Geschiedenis Vlaams Pleitgenootschap, www.vpgbrussel.be/page/16/geschiedenis. 92 W., BRUGGEMAN, E., DE WREE, J., GOETHALS, P., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P., VANDER
BEKEN en G., VERMEULEN (eds.), Van pionier naar onmisbaar: 30 jaar Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009,
249.
17
uniformiteit leidde tot veel kritiek. Om hieraan tegemoet te komen vaardigde de toenmalige
Nationale Orde van Advocaten een reglement uit waarin zij inkomstencriteria bepaalde.93
Hoofdstuk 4. Naar een afdwingbaar recht op juridische bijstand
Afdeling I. Juridische bijstand als grondrecht
28. Hoewel de wetgever reeds in grote mate was tegemoet gekomen aan de vraag om een
betere regeling uit te werken, bleef de kosteloze juridische bijstand slechts een gunstregime.
Het pro Deo systeem had immers nog steeds veel weg van een liefdadigheidssysteem waarbij
de rechtzoekende om een echte gunst diende te vragen met veel rechtsonzekerheid tot gevolg.
Een wettelijk verhaal wanneer het verzoek tot juridische bijstand werd afgewezen, was dan ook
onbestaande.94
29. De nood aan een afdwingbaar recht op juridische bijstand was hoog. In 1994 werd het
sociaal grondrecht op juridische bijstand sensu lato ingevoegd in de Grondwet.95 Gezien de
gewijzigde tijdsgeest en veranderde sociaaleconomische factoren werden voor het eerst sociale
grondrechten opgenomen in de Grondwet. De klassieke vrijheden – hoe belangrijk ze ook zijn
– slaagden er immers noch in de sociale en economische ongelijkheid in de maatschappij weg
te werken, noch een menswaardig bestaan voor eenieder te garanderen.96
Artikel 23 G.W. stelt dat iedereen het recht heeft op een menswaardig leven waaronder ook het
recht op juridische bijstand wordt verstaan. Door dit artikel in te voeren in de Grondwet, werd
de Belgische rechtstaat werkelijk geappelleerd om de kosteloze juridische bijstand te
veranderen van een gunstregime naar een afdwingbaar recht.97 Dit grondrecht is zeker geen
loutere princiepsverklaring, maar impliceert een subjectief recht dat door de opname in de
Grondwet opeisbaar is geworden. Er rustte voortaan een positieve verplichting op de overheid
om deze rechten in het leven te roepen en hiervoor de nodige financiële middelen ter
93 Reglement betreffende de vergoeding van advocaten-stagiairs vastgesteld door de Algemene Raad van de
Belgische Nationale Orde van Advocaten op 12 juni 1987. 94 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 12-35. 95 Art. 23, derde lid, 3° Grondwet, BS 17 februari 1994. 96 G., MAES, De afdwingbaarheid van sociale grondrechten, Antwerpen, Intersentia, 2003, 395-397. 97 J., FIERENS, “L’article 23 de la Constitution. Une arme contre la misère?”, Dr.Q.M. 1994, 4.
18
beschikking te stellen.98 Ter verduidelijking betreft dit enkel een institutie-garantie en wordt de
overheid geenszins verplicht om de juridische bijstand volledig zelf en/of gratis te realiseren.99
Afdeling II. Internationale erkenning
30. Niet alleen in het Belgisch recht, maar ook in het internationaal recht, het supranationaal
recht en het algemeen rechtsbeginsel van het recht op verdediging kreeg het recht op juridische
bijstand steun als grondrecht. Als dusdanig wordt het er echter niet in vermeld, maar enkele
belangrijke bepalingen of beginselen verschaffen de burger er wel een aanspraak op.100
Eerst en vooral garandeert artikel 6 EVRM het recht op een eerlijk proces. Krachtens artikel 6,
derde lid, c EVRM heeft ieder tegen wie een vervolging is ingesteld het recht om “zich zelf te
verdedigen of daarbij de bijstand te hebben van een raadsman naar eigen keuze of, indien hij
niet over voldoende middelen beschikt om een raadsman te bekostigen, kosteloos door een
toegevoegd advocaat te kunnen worden bijgestaan, indien de belangen van een behoorlijke
rechtspleging dit eisen”. Hier wordt het recht op kosteloze juridische bijstand enkel
gegarandeerd in strafrechtelijke zaken. Er wordt echter aangenomen dat de waarborgen uit
artikel 6 EVRM, derde lid, c minimumvereisten zijn van het recht op een eerlijke behandeling
zoals voorzien in artikel 6, eerste lid EVRM. Vermits dit recht ook in burgerlijke zaken wordt
gegarandeerd, zijn de bovenstaande waarborgen uit het derde lid ook hier van toepassing.101
Ook artikel 14, derde lid, d BUPO voorziet in het recht op kosteloze juridische bijstand in het
geval een strafvordering is ingesteld. Bovendien moet er aan twee voorwaarden zijn voldaan.
Eerst en vooral dient de beschuldigde over onvoldoende middelen te beschikken om zich te
laten bijstaan door een raadsman. Ten tweede moet het belang van de rechtspraak dit eisen.
Hierbij is voornamelijk de complexiteit van de procedure en de zwaarte van de straf die boven
het hoofd van de beschuldigde hangt, bepalend.102 Daarenboven bepaalt dit artikel dat in het
98 M-B., BERTRAND, “Le droit à l’aide juridique. L’aide légale: l’aboutissement d’une longue démarche – un
grand chambardement?” in R., ERGEC (ed.), Les droits économiques, sociaux et culturels dans la constitution,
Brussel, Bruylant, 1995, (145) 145. en S., GIBENS, “De wet op de juridische bijstand” in D. CUYPERS en B.
HUBEAU (eds.), De stand van de rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, 2002, (79) 79. 99 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 35. 100 P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 101 P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 102 EHRM 28 maart 1990, nr. 11932/86, Granger/Verenigd Koninkrijk en P., SCHOLLEN en B.,
VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134.
19
geval een persoon geen rechtsbijstand heeft, hij het recht heeft om hiervan op de hoogte te
worden gebracht.
Daarnaast voorziet ook artikel 47 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie
in het recht op rechtsbijstand voor diegenen die onvermogend zijn in zoverre deze bijstand
noodzakelijk is voor een daadwerkelijke toegang tot het recht.
Vervolgens heeft het Comité van Ministers binnen de Raad van Europa tal van resoluties en
aanbevelingen aangenomen. Deze zijn juridisch niet afdwingbaar, maar hebben een duidelijke
visie op de organisatie van de kosteloze juridische bijstand ontwikkeld.103
Hoe dan ook blijft de waarborg van artikel 23 G.W. ruimer dan bovenstaande verdragen of
resoluties. Er moet bij deze laatste namelijk voldaan zijn aan de desbetreffende
toepassingsvoorwaarden zoals ‘het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of
het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging’.104 De
draagwijdte van artikel 23 G.W. reikt verder aangezien het altijd geldt ongeacht of er een
betwisting is.105
Tot slot biedt ook het algemeen rechtsbeginsel van het recht op verdediging een belangrijke
waarborg op het recht van juridische bijstand. Bijstand van een advocaat is immers een
essentieel bestanddeel van het recht op verdediging. Het toepassingsgebied is hier bovendien
veel ruimer aangezien het algemeen rechtsbeginsel in alle procedures geldt en aldus niet enkel
in burgerlijke of strafrechtelijke zaken.106
31. Dit leidde er alleszins toe dat de lidstaten geen vrij spel meer hadden. De nationale
wetgever kon zelf de organisatie van de juridische bijstand invullen, maar diende hierbij
minstens de minimumnormen uit de bovenstaande verdragsrechtelijke en wettelijke bepalingen
te respecteren opdat een veroordeling door het EHRM vermeden kon worden.107
DOBBELSTEIN vat deze minimumnormen samen in vijf concrete vereisten. Eerst en vooral
hoort het recht op rechtstoegang tot het recht op een menswaardig bestaan. Bovendien dient
deze rechtstoegang effectief te zijn. Het gunstregime gebaseerd op liefdadigheid moet met
103 S., GIBENS, Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 12-13. 104 Art. 6, eerste lid EVRM en art. 14, derde lid BUPO. 105 P., SCHOLLEN en B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 106 Arbitragehof, 20 januari 1994, nr. 6/94, P.&B. 1994, 62, noot B., VANLERBERGHE en P., SCHOLLEN en
B., VANGEEBERGEN, “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134. 107 S., GIBENS, “De wet op de juridische bijstand” in D. CUYPERS en B. HUBEAU (eds.), De stand van de
rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, 2002, (79) 81.
20
andere woorden plaats ruimen voor duidelijke objectieve criteria. Ten derde hoort de vrije keuze
van de raadsman essentieel te zijn. Vervolgens dient het aanbod in dienstverlening duidelijk te
zijn met zo min mogelijk toegangsdrempels voor de rechtzoekende. Tot slot is een dergelijke
dienstverlening alleen maar mogelijk indien de rechtshulpverleners een correcte vergoeding
ontvangen voor hun geleverde prestaties.108
Afdeling III. De Wet op de Juridische Bijstand
32. Op 23 november 1998 kwam de wetgever tegemoet aan de opdracht van de
grondwetgever om de kosteloze juridische bijstand te waarborgen.109 De Wet op de Juridische
Bijstand was geboren en de socialisering van het procesrecht was een feit. Eenieder heeft
voortaan een afdwingbaar recht op juridische bijstand.110 Verschillende voorstellen en
parlementaire initiatieven lagen op tafel, maar uiteindelijk heeft een combinatie van de
voorstellen van de heren GIET en VISEUR het gehaald. De wetgever is namelijk noch voor
een volledige centralisatie ingesteld door de Raad van de Orde, noch voor een volledige
organisatie binnen een onafhankelijk centrum voor rechtsbijstand gegaan. Wel voor een
combinatie van beiden.111
Zo ontstond voor het eerst het reeds uiteengezette onderscheid tussen de juridische
eerstelijnsbijstand en de juridische tweedelijnsbijstand. De artikelen 455 en 455bis werden
opgeheven en artikel 446bis Ger. W. werd samen met het nieuwe boek IIIbis met als opschrift
‘Juridische eerste- en tweedelijnsbijstand’ ingevoegd. De organisatie van de juridische
eerstelijnsbijstand werd overgedragen aan een onafhankelijke rechtshulpcommissie, de latere
Commissie voor Juridische Bijstand (CJB). De organisatie van de juridische
tweedelijnsbijstand werd dan weer toevertrouwd aan het bureau voor rechtshulp, het latere
Bureau voor Juridische Bijstand (BJB), in de schoot van de Raad van de Orde van Advocaten.
Tevens maakte artikel 5 van de Wet op de juridische bijstand de arbeidsrechtbank bevoegd voor
beroepen tegen de beslissingen van het BJB die bovendien via verzoekschrift dienen te
108 D., DOBBELSTEIN en J., PINILLA, L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à l’accès à la justice,
une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 151-158. 109 Wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand, BS 22 december 1998. 110 S., GIBENS, “De wet op de juridische bijstand” in D. CUYPERS en B. HUBEAU (eds.), De stand van de
rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, 2002, (79) 79. 111 Verslag namens de commissie van justitie uitgebracht door de heer Vandenbossche bij het wetsvoorstel
betreffende het kosteloos of gedeeltelijk kosteloos optreden van advocaten, Parl.St. Kamer 1995-96, nr. 549/14,
61.
21
gebeuren.112 Tot slot uniformiseerde artikel 6 van de wet de bewijsstukken nodig voor de
toepassing van zowel de juridische bijstand als de rechtsbijstand.113
33. De wet op de juridische bijstand en haar uitvoeringsbesluiten zijn in de loop der jaren
met eerder kleine aanpassingen gewijzigd. De eerstvolgende grondige hervorming maakt het
onderwerp uit van deze masterproef: de wet van 6 juli 2016 tot wijziging van het Gerechtelijk
Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand.114 De doelstellingen en het
toepassingsgebied van deze wet worden in de volgende hoofdstukken uitvoerig besproken.
Deel 3: Aanleiding van de hervorming
Hoofdstuk 1. Probleemstelling
34. De plannen van de Minister van Justitie, Koen Geens, om de juridische bijstand grondig
te hervormen, kwamen allerminst uit de lucht gevallen. In de vorige legislatuur kondigde de
Belgische regering onder leiding van premier Di Rupo namelijk al een hervorming van de
juridische bijstand aan. Naar aanleiding van deze geplande hervorming verzocht Minister
Turtelboom om een onderzoek dat de uitgaven van de juridische tweedelijnsbijstand in beeld
zou brengen. Dit onderzoek gebeurde door de Universiteit Luik en het Nationaal Instituut voor
de Criminalistiek en de Criminologie die in september 2012 het rapport Recherche relative au
système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne overhandigden.115
De voornaamste conclusie van dit onderzoek was dat het aantal dossiers de laatste jaren
drastisch was gestegen. Zo bleek een stijging van 229,26 procent tussen 1998-1999 en 2010-
2011 over het ganse grondgebied. De meest recente gegevens voor de jaren 2011- 2012 tot
2013-2014 bevestigden een toename van de afgesloten dossiers met 9,7 %. Volgens het
onderzoek niet omwille van een stijgend aantal rechtzoekenden, maar omwille van een
stijgende frequentie waarmee rechtzoekenden een beroep deden op de kosteloze juridische
bijstand. Het systeem werd met andere woorden overgeconsumeerd. In het rapport werden
verschillende hypotheses gemaakt over de mogelijke oorzaken van deze stijging gaande van
een toenemende juridisering tot een grotere aanwezigheid van de overheid en
112 Art. 580 en 704 Ger. W. 113 Art. 676 Ger. W. 114 Wet van 6 juli 2016 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand, BS
14 juli 2016. 115 L’INCC et le Centre de recherche et d’interventions sociologiques de l’université de Liège, Recherche relative
au système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne, september 2012,
https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/136924/1/Aide%20Juridique%20deuxi%C3%A8me%20ligne.pdf.
22
rechtsbescherming van de burger. Het bleef echter bij hypotheses en presumpties, want harde
bewijzen lagen er niet voor.116
Het rapport deed eveneens enkele aanbevelingen die een grote inspiratie betekenden voor de
huidige wetgever.117 Enkele van deze voorstellen werden namelijk overgenomen in de wet van
6 juli 2016. Het eerste voorstel was een beperking van de toegang tot justitie waarbij kleine
vorderingen geen aanleiding konden geven tot de kosteloze juridische bijstand. Bovendien
moesten rechtzoekenden, zelfs degenen die van een onweerlegbaar vermoeden van
behoeftigheid genoten, bijkomend bewijs over hun bestaansmiddelen voorleggen. Het tweede
voorstel was het informatiseren van de inkomenssituatie van de begunstigden waarbij de BJB’s
toegang hebben tot de databank van de Federale Overheidsdienst Financiën. Vervolgens
suggereerde het rapport aan om het aantal dossiers te reduceren door o.a. alternatieve
geschiloplossing te promoten, bijdragen te eisen van de rechtzoekenden, veelplegers op te
lijsten ter controle van misbruik, een taxatie procedure in te voeren, etc. Tot slot stelde het
rapport een aantal methodes voor om een nieuwe financiering van het systeem te genereren en
concludeerde dat de waarde van een punt niet overeenkomt met het gemiddeld uurtarief van
een advocaat.118 Welke van deze aanbevelingen het uiteindelijk gehaald hebben, zal blijken in
deel 5.
35. Daarnaast bracht ook het Rekenhof enkele cijfers in beeld over de juridische
tweedelijnsbijstand.119 Zo kende de laatste vijf jaren voor 2011 het totaal aantal afgesloten
dossiers een gemiddelde jaarlijkse groei van 10,03 procent. Het totaal aantal punten als basis
van de vergoeding van de tweedelijnsbijstandverleners steeg echter in mindere mate met een
gemiddelde van slechts 8,72 procent. Het Rekenhof maande in haar rapport de overheid aan om
een model te ontwikkelen om deze groei te kunnen ramen en een beter toezicht uit te kunnen
oefenen op de besteding van het budget. Met betrekking tot deze zaken zouden zowel de
116 L’INCC et le Centre de recherche et d’interventions sociologiques de l’université de Liège, Recherche relative
au système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne, september 2012, 49,
https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/136924/1/Aide%20Juridique%20deuxi%C3%A8me%20ligne.pdf. en S.,
GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering: nieuwe
wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1647-1648. 117 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 118 L’INCC et le Centre de recherche et d’interventions sociologiques de l’université de Liège, Recherche relative
au système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne, september 2012, 139-142,
https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/136924/1/Aide%20Juridique%20deuxi%C3%A8me%20ligne.pdf en S.,
GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering: nieuwe
wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1648. 119 Advies van het Rekenhof bij het wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, teneinde te voorzien
in een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende juridische tweedelijnsbijstand, Parl.St.
Kamer 2011-12, nr. 53-0454/005.
23
overheid als de overkoepelende ordes (OVB en OBFG) meer verantwoording en transparantie
aan de dag moeten leggen. Het beleid was namelijk veel te veel gericht op het louter beheersen
van het budget in plaats van het garanderen van de kwaliteit van het systeem rekening houdend
met de snelle groei en succes ervan. De overheid moest zich voortaan actiever opstellen volgens
het Rekenhof.120
Het systeem lokte in elk geval, en niet geheel verwonderlijk, ontevredenheid uit bij zowel de
overheid als de advocatuur. De overheid zag immers haar budget gestaag toenemen, terwijl het
systeem juist werkt met een gesloten enveloppe. De advocatuur zag haar vergoeding
daarentegen alleen maar dalen en leefde in onzekerheid gelet op de variatie in de toekomstige
bedragen die aan de punten werden gekoppeld. Door de invoering van de (eerste) Salduz-Wet
op 1 januari 2012 nam de spanning alleen maar toe.121
Hoofdstuk 2. Voorontwerp Minister Turtelboom
36. Wellicht geïnspireerd door beide rapporten en hiertoe genoopt door de vele
verzuchtingen, maakte de toenmalige Minister van Justitie, Annemie Turtelboom, eind april
2013 een voorontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand bekend. Minister Turtelboom kwam samengevat tot vijf belangrijke
voorstellen. Eerst en vooral stelde ze de invoering van een financiële bijdrage ten laste van de
begunstigde van de tweedelijnsbijstand voor. Ten tweede legde ze de advocaten-stagiairs op
om ieder jaar minimum vijf zaken te behartigen. In een derde voorstel ging ze nog een stap
verder tot een volledig ‘Pro bono’ systeem voor advocatenvennootschappen.122 Ten vierde wou
Minister Turtelboom strengere controles en sancties opleggen aan advocaten die kosteloze
bijstand verlenen, maar hierin tekort schieten. Tot slot voorzag het ontwerp ook in een
120 Advies van het Rekenhof bij het wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, teneinde te voorzien
in een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende juridische tweedelijnsbijstand, Parl.St.
Kamer 2011-12, nr. 53-0454/005 en S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van
staatshervorming tot modernisering: nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1647-1648. 121 Supra, nr. 14. 122 Pro Bono betekent volledig kosteloos. Minister Turtelboom stelde in dit wetsontwerp een systeem voor waarbij de
advocatenvennootschappen een aantal dossiers behandelen evenredig aan het aantal advocaten in de vennootschap. In ruil
krijgen de vennootschappen een label dat hen moet toelaten een bepaald imago aan te meten. (Zie: S., Rutten, “Legal aid
and Pro Bono Work: part of the essence of lawyering” in B., HUBEAU en A., TERLOUW (eds.), Legal Aid in the
Low Countries, Cambridge-Antwerpen, Intersentia, 2014, 283-290 en S., GIBENS en B., HUBEAU, “De
juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering: nieuwe wegen in de toegang tot het
(ge)recht?”, RW 2016-2017, 1649.)
24
taxatiesysteem wanneer de cliënt geldsommen ontvangt na een succesvolle tussenkomst van
zijn raadsman.123
37. Het voorontwerp botste echter op veel kritiek. De OVB zag de hervorming eerder als
een verkapte besparingsronde volledig ten koste van de rechtzoekende en de advocatuur en trok
enkele van bovenstaande bevindingen zelfs in twijfel. Zo concludeerde de voormalige
bestuurder Vandebroek van het departement ‘Toegang tot het recht’ van de OVB dat er
helemaal geen sprake was van een overconsumptie, maar dat het aantal rechtzoekenden die een
beroep kond doen op het systeem wel degelijk gestegen was. In de loop der jaren heeft de
overheid namelijk het aantal categorieën van personen die in aanmerking kwamen uitgebreid,
de inkomstengrenzen verhoogd en nieuwe taken van juridische bijstand toegevoegd (zoals
bijvoorbeeld de Salduz-wet en de GAS-boetes voor minderjarigen). Tot slot speelde ook de
economische crisis een rol waardoor er meer mensen automatisch in aanmerking kwamen.
Kortom was het volgens de OVB helemaal niet het moment om te besparen, maar wel om te
investeren en de middelen van de overheid uit te breiden.124
Ook de Raad van State uitte in een advies zijn bezorgdheid, meer bepaald over de forfaitaire
bijdrage. Ten koste van de rechtzoekende en op een algemene wijze een forfaitaire bijdrage
innen, is volgens de Raad in strijd met artikel 6, derde lid, c EVRM. Althans in strafrechtelijke
zaken aangezien dit slechts het toepassingsgebied van het artikel is. Over het algemeen was er
dan ook geen omkadering van de toegang tot het (ge)recht aanwezig in het voorontwerp.125
Bovendien werd er niet nagedacht over het preventieve luik van conflictvermijding –en
beheersing. Alternatieve wegen zoals meer inzetten op de eerstelijnsbijstand, multidisciplinaire
benaderingen of alternatieve geschiloplossing zoals bemiddeling werden niet in het debat
betrokken.126
38. Het voorontwerp heeft het parlement dan ook niet gehaald. Dit was echter geen verloren
moeite, aangezien voormelde situatie, probleemschetsing en onderzoek uiterst nuttig (en nog
steeds geldig) zijn voor deze legislatuur. De huidige minister van Justitie, Koen Geens, vatte de
123 S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering:
nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1649. 124 R., VANDEBROEK, “[Besparing in de prejudiciële tweedelijnsbijstand] Is de weg naar een klassenjustitie
ingeslagen?”, Juristenkrant 2013, nr. 269, 10. 125 Adv. RvS bij het voorontwerp van wet tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot juridische
bijstand (niet bekendgemaakt), Jaarverslag 2012-3013, nr. 53.322/3, 45. 126 L., CROMBINK, S., PETERS, S., GIBENS, “Threats to Legal Aid and Legal Assistance in the Netherlands
and in Belgium” in B., HUBEAU en A., TERLOUW (eds.), Legal Aid in the Low Countries, Cambridge-
Antwerpen, Intersentia, 2014, 67-69.
25
koe bij de horens en nam de hervorming van de juridische bijstand meteen in zijn
regeringsverklaring op.127
Hoofdstuk 3. Het Justitieplan
39. De Minister van Justitie, Koen Geens, kondigde in de lente van 2015 het Justitieplan dat
gaat voor een snellere, efficiëntere en daardoor rechtvaardigere justitie af.128 Minister Geens
wil focussen op de kerntaken van justitie: het bekomen van echte sociale rechtvaardigheid. Door
de juiste prioriteiten te stellen hoeft rechtvaardigheid immers niet onbetaalbaar te zijn of geen
omslachtige regels te bevatten. De Minister wil justitie fundamenteel hervormen en
moderniseren opdat België van wal kan steken met een wettelijk kader aangepast aan de eigen
tijdsnoden.129
Specifiek voor de burgerlijke rechtspleging wil Minister Geens ingrijpende hervormingen
doorvoeren die voor minder talrijke en efficiëntere procedures zorgen. In de toekomst dient het
aantal aanhangig gemaakte procedures te verminderen opdat de gerechtelijke achterstand kan
worden ingehaald. Ook Minister Geens spreekt over een overconsumptie van procedures
waaraan men een duidelijke halt wil toe roepen. Het maakt het systeem tenslotte alleen maar
duur en traag. De procedures die wel degelijk aanhangig zijn bij de hoven en rechtbanken
moeten dan weer minder omslachtig, eenvoudiger en sneller verlopen. De focus ligt op een
kwalitatieve en betaalbare rechtspraak binnen het jaar na het instellen van de vordering.130
Samengevat zou de hervorming een evenwicht moeten realiseren tussen de openbare dienst van
Justitie enerzijds en de noodzaak om instrumentalisering en overconsumptie van het recht te
vermijden anderzijds.131
Eén van de vernieuwingen die in het kader van bovenstaande doelstellingen wordt
vooropgesteld, is het hervormen van de juridische tweedelijnsbijstand en het promoten van de
rechtsbijstandsverzekering.132 Waar de hervorming van de juridische tweedelijnsbijstand al
volledig is doorgevoerd, is dit bij de rechtsbijstandsverzekering nog niet het geval. Het is
opvallend, maar niet geheel zonder reden, dat de hervorming van de juridische
127 Beleidsverklaring Justitie, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 0020/018, p. 10-12. 128 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. 129 Ibid., 3. 130 Ibid., 25. 131 Beleidsverklaring Justitie, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 0020/018, p. 10-12. 132 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 25,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf.
26
tweedelijnsbijstand en het promoten van de rechtsbijstandsverzekering samen in het justitieplan
worden vermeld.133
Streven naar minder talrijke en meer efficiënte procedures, doet niets af aan de toegankelijkheid
en betaalbaarheid van de procedures. Dit is essentieel, en al zeker voor de minvermogende
rechtzoekenden. Minister Geens wil dan ook via een grondige hervorming van de juridische
tweedelijnsbijstand garanderen dat het systeem betaalbaar blijft en dat iedereen, inclusief de
minvermogenden, toegang heeft tot justitie.134
Deel 4: Doelstellingen van de hervorming
40. Samengevat heeft de hervorming drie belangrijke doelstellingen voor ogen.
Eerst en vooral wil de wetgever door te moderniseren, de duurzaamheid van het systeem van
de juridische tweedelijnsbijstand garanderen voor degenen die er daadwerkelijk recht op
hebben. De sociale dimensie, de filosofie van de juridische tweedelijnsbijstand, blijft cruciaal
en kadert binnen de algemene toegankelijkheid van justitie. Opdat dit zo kan blijven, dienen de
rechtzoekenden geresponsabiliseerd te worden.135
De tweede doelstelling is evenzeer een responsabilisering, maar deze keer van de advocatuur.
De focus ligt hier op een meer kwaliteitsvolle dienstverlening via een strenger controle –en
sanctioneringmechanisme op de verrichte prestaties van de advocatuur.136
De derde doelstelling is tot slot een duurzame herfinanciering van het systeem met het oog op
een correcte vergoeding van de advocaten, de beheersing van de overheidsuitgaven en het
behoud van de toegang tot het systeem voor de rechtzoekende.137
Deel 5: Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016
41. De grondige hervorming krijgt gestalte in de wet van 6 juli 2016 tot wijziging van het
Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand en de haar bijhorende
133 Infra, 103. 134 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 35,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. 135 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 4-5 en Verslag namens de commissie voor justitie
uitgebracht door mevrouw Becq en mevrouw Özen over het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk
Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/003, 5-8. 136 Ibid. 137 Ibid.
27
uitvoeringsbesluiten.138 Hierna wordt uitvoerig het toepassingsgebied van de wet besproken
met de nadruk op de verschillende wijzigingen ten opzichte van het oude systeem. Meer bepaald
zal per subtitel de situatie en de probleemstelling onder de vorige wetgeving besproken worden,
gevolgd door de daarbij horende doelstellingen van Minister Geens. Tot slot worden de
ingevoerde wijzigingen overlopen die voormelde doelstellingen dienen te realiseren. Pas in het
vijfde hoofdstuk volgt een evaluatie van het systeem.
Hoofdstuk 1. Voor de rechtzoekende (toegangsvoorwaarden)
Afdeling I. Situatie tot en met 31 augustus 2016
42. De toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand was afhankelijk van drie belangrijke
voorwaarden. De eerste twee voorwaarden zijn in het nieuwe systeem nog steeds van
toepassing: de aanvraag mag niet kennelijk ongegrond zijn en de aanvrager dient een natuurlijke
persoon te zijn. Eerst en vooral kan het BJB onmiddellijk de beslissing tot weigering nemen
indien de aanvraag kennelijk ongegrond lijkt te zijn.139 Ten tweede dient de aanvrager een
natuurlijke persoon te zijn en komen rechtspersonen niet in aanmerking voor de juridische
tweedelijnsbijstand.140 Buiten het kader van de hervorming riep het Grondwettelijk Hof hier
echter een uitzondering in het leven voor rechtspersonen die strafrechtelijk vervolgd worden.141
Het hebben van de Belgische nationaliteit of een legaal verblijf in België was, en is nog steeds,
geen voorwaarde om recht te hebben op de juridische tweedelijnsbijstand.
De derde voorwaarde daarentegen maakte wel het voorwerp uit van een grondige hervorming:
het hebben van onvoldoende inkomsten. Onder de oude wetgeving kon de rechtzoekende op
basis van drie redenen genieten van de kosteloze tweedelijnsbijstand: het hebben van
onvoldoende inkomsten, het behoren tot een hiermee gelijkgestelde categorie van personen op
basis van een onweerlegbaar vermoeden of het behoren tot een categorie van personen
genietend van een weerlegbaar vermoeden. Deze drie gronden worden hierna uitvoerig
besproken.
Het KB van 18 december 2003, zoals laatst gewijzigd voor de hervorming door het KB van 31
augustus 2011, bepaalde vlak voor de hervorming de toepasselijke inkomensgrenzen,
138 Wet van 6 juli 2016 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand (hierna:
Wet juridische bijstand), BS 14 juli 2016. 139 Art. 508/14 Ger. W. zoals laatst gewijzigd voor de hervorming door de wet van 15 juni 2006, BS 31 juli 2006. 140 Art. 508/1, 2° Ger. W. zoals ingevoegd bij wet van 23 november 1998, BS 22 december 1998. 141 GwH 17 november 2016, nr. 143/2016.
28
categorieën en de hiervoor benodigde bewijsstukken.142 De toepasselijke inkomensgrenzen
worden ieder jaar aangepast rekening houdend met het indexcijfer der consumptieprijzen. De
nieuwe bedragen worden telkens bekend gemaakt in het Belgisch Staatsblad.143 In dit hoofdstuk
wordt telkens uitgegaan van de laatste aanpassing van de bedragen in BS 18 augustus 2015.
§ 1. Het inkomen
43. Voor de hervorming kwam een aantal categorieën van personen louter op basis van hun
inkomen in aanmerking voor de juridische tweedelijnsbijstand. De gestelde inkomensgrenzen
waren afhankelijk van de sociale situatie van de rechtzoekende (alleenstaand, samenwonend,
personen ten laste, etc.).
Volgens het KB van 18 december 2013, zoals aangepast op 18 augustus 2015, kwamen voor de
volledige kosteloze juridische tweedelijnsbijstand in aanmerking:
- de alleenstaande persoon met een maximum netto-inkomen van 953 euro per maand.144
- de gehuwde, samenwonende of alleenstaande persoon met een persoon ten laste met een
maximum netto-inkomen als gezinsinkomen van 1.224 euro per maand.145 Per persoon
ten laste mag er rekening gehouden worden met een aftrek van 15 procent van het
leefloon. Dit kwam toen neer op 166,17 euro.146 Dit bedrag werd echter op 1 april 2016
opgetrokken tot 170,08 euro door een aanpassing van de basisbedragen van het
leefloon.147
Volgens het KB van 18 december 2013, zoals aangepast op 18 augustus 2015, kwamen voor de
gedeeltelijke kosteloze juridische tweedelijnsbijstand in aanmerking:
- de alleenstaande persoon met een maximum netto-inkomen tussen de 953 euro en 1.224
euro per maand.148
142 KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke kosteloosheid
van de juridische tweedelijnsbijstand en rechtsbijstand, BS 24 december 2003 (zoals laatst gewijzigd voor de
hervorming door KB van 31 augustus 2011, BS 8 september 2011) (Hierna: (oud) KB van 18 december 2003 tot
vaststelling van de voorwaarden). De toepasselijke inkomensgrenzen zijn het laatst aangepast door een bericht in
het BS van 18 augustus 2015. 143 Art. 3 KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 144 Art. 1, §1, 1° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 145 Art. 1, §1, 2° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 146 Art. 1, §1, tweede lid (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 147 Orde express, Inkomensgrenzen sinds 1 april 2016,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/inkomensgrenzen010416.pdf. 148 Art. 2, 1° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden.
29
- de gehuwde, samenwonende of alleenstaande persoon met een persoon ten laste met een
maximum netto-inkomen als gezinsinkomen tussen de 1.224 euro en 1.493 euro per
maand.149 Opnieuw mag dit bedrag vermeerderd worden met 166,74 euro per persoon
ten laste en vanaf 1 april 2016 met 170,08 euro per persoon ten laste.150
Deze gedeeltelijke kosteloosheid betekent dat de rechtzoekende een eigen bijdrage; een provisie
dient te betalen aan de advocaat per aanstelling door het BJB. Dit had onder het oude systeem
dan ook tot gevolg dat bij een opvolging van de advocaat de rechtzoekende twee maal een eigen
bijdrage diende te betalen.151 Krachtens artikel 2, zesde lid KB 18 december 2003 is dit
verschuldigde bedrag gelijk aan “het verschil tussen de inkomsten uit de bestaansmiddelen en
de bedragen van de inkomstengrenzen voor de toegang tot de volledig kosteloze juridische
bijstand, zonder dat dit bedrag hoger mag liggen dan 125 euro noch lager mag liggen dan 25
euro”.
44. Om te bepalen wat het maandelijks netto-inkomen was, werd rekening gehouden met
alle inkomsten uit bestaansmiddelen (behalve kinderbijslag) en lasten die voortvloeien uit een
buitengewone schuldenlast.152 Het betrof telkens inkomsten van, in voorkomend geval, alle
gezinsleden waarvan de betaling een zeker geregeld karakter had zoals lonen,
inkomensvervangende vergoedingen in geval van arbeidsongeschiktheid,
werkloosheidsuitkeringen, uitkeringen van de mutualiteit, pensioenen, onroerende inkomsten
zoals huurgelden, roerende inkomsten zoals interesten op een spaarboekje of aandelen,
onderhoudsgelden, inkomsten uit een zelfstandige activiteit, etc.153
Opvallend is aldus dat enkel de ontvangen maandelijkse inkomsten ertoe deden, maar niet het
geheel aan bestaansmiddelen waarover de rechtzoekende beschikt. Heel wat zaken die de
financiële gegoedheid van de verzoeker aantonen, werden gewoonweg niet bekeken zoals
voertuigen, meerdere eigendommen, financiële steun van een derde, spaargelden als zodanig,
etc. Zo werd er bijvoorbeeld rekening gehouden met de ontvangen interesten op een
spaarboekje, maar niet met het totaal aan kapitaal op het spaarboekje. Ook met de tussenkomst
149 Art. 2, 2° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 150 Art. 2, tweede lid (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden en Orde express,
Inkomensgrenzen sinds 1 april 2016,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/inkomensgrenzen010416.pdf. 151 Art. 2, zesde lid (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 152 Art. 1, §1, derde lid en art. 2, derde lid (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 153 Art. 1, §1, derde lid en art. 2, derde lid (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden en
Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 11-12,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf.
30
van een verzekeraar of met de financiële hulp van ouders die hun kind in problemen
ondersteunen, werd er geen rekening gehouden.154
Deze inkomensvoorwaarden waren, en zijn overigens nog steeds, dezelfde als deze voor de
rechtsbijstand.155
45. Het bewijs van bovenstaande inkomensgrenzen, was bovendien vrij.156 Elk document
waaruit de inkomsten van de rechtzoekende of in voorkomend geval van de gezinsleden konden
worden afgeleid, volstond. Uiteraard mocht het document niet ouder zijn dan twee maanden op
de datum van de aanvraag. In de praktijk bestonden de stavingstukken uit onder andere
individuele afrekeningen (zoals lonen, maar ook maaltijdencheques, dienstencheques en
opleidingsuitkeringen), het bewijs van de mutualiteit of hulpkas voor de
werkloosheidsuitkering, het attest van een schuldbemiddelaar over het exacte bedrag van het
leefgeld of de vaste maandelijkse kosten, bankuittreksels (voor ontvangen huurgelden,
pensioenen, ziekte-uitkeringen, onderhoudsgelden, etc.), overzichten van interim-bureaus, de
jaarlijkse fiche met code 281.50 en de laatste BTW-aangifte voor zelfstandigen.157 Daarnaast
diende de rechtzoekende ook een bewijs van de samenstelling van het gezin bij zijn aanvraag
te voegen.158
§ 2. Bepaalde gelijkgestelde personen o.g.v. een onweerlegbaar vermoeden
46. Naast de rechtzoekenden die op basis van hun inkomsten toegang hadden tot de volledig
kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, waren er ook een aantal hiermee gelijkgestelde
categorieën van personen. Op voorlegging van de juiste bewijsstukken, verkregen deze
rechtzoekenden automatisch toegang tot het systeem ongeacht hun werkelijke inkomsten, laat
staan hun werkelijke bestaansmiddelen. Voor deze categorieën van personen gold er immers
een onweerlegbaar vermoeden van behoeftigheid op grond van hun hoedanigheid of bijzondere
inkomsten.159 Het ging om de volgende categorieën:
154 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 11-12,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf. 155 KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke kosteloosheid van
de juridische tweedelijnsbijstand en de rechtsbijstand. 156 Art. 1, §1, 1° en 2° en art. 2, 1° en 2° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 157 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 14,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf. 158 Ibid. 159 S., GIBENS, “De wet op de juridische bijstand” in D. CUYPERS en B. HUBEAU (eds.), De stand van de
rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, 2002, (79) 128.
31
- De begunstigde die bedragen geniet uitgekeerd als leefloon of als maatschappelijke
bijstand op voorlegging van de geldige beslissing van het betrokken openbaar centrum
voor maatschappelijk welzijn.160
- De begunstigde die bedragen geniet uitgekeerd als gewaarborgd inkomen voor
bejaarden op voorlegging van het jaarlijks attest van de Rijksdienst voor Pensioenen.161
- De begunstigde die een vervangingsinkomen voor gehandicapten geniet op voorlegging
van een beslissing van de minister bevoegd voor de sociale zekerheid of van een
afgevaardigd ambtenaar.162
- De persoon die een kind ten laste heeft dat gewaarborgde kinderbijslag geniet op
voorlegging van het attest van de Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers.163
- De huurder van een sociale woning die in het Vlaams Gewest en het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest een huur betaalt die overeenkomt met de helft van de
basishuurprijs of die in het Waals Gewest een minimumhuur betaalt op voorlegging van
hun laatste huurberekeningsfiche.164
- De minderjarige op voorlegging van zijn identiteitskaart of van enig ander document
waaruit zijn staat blijkt.165
Ter verduidelijking volstonden bovenstaande bewijsstukken volledig. Andere documenten die
de inkomsten of zelfs de samenstelling van het gezin bewezen, dienden niet voorgelegd te
worden aan het BJB. Wel mochten bovenstaande bewijsstukken opnieuw niet ouder zijn dan
twee maanden op de datum van de aanvraag.166
§ 3. Bepaalde gelijkgestelde personen o.g.v. een weerlegbaar vermoeden
47. Tot slot waren er ook een aantal categorieën van personen waarvan behoudens
tegenbewijs vermoed werd dat hun inkomen ontoereikend was. Voor deze categorieën ging het
aldus om een weerlegbaar vermoeden. Zolang er geen tegenbewijs voorhanden was, genoten
volgende personen van volledige kosteloosheid:
160 Art. 1, §1, 3° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 161 Art. 1, §1, 4° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 162 Art. 1, §1, 5° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 163 Art. 1, §1, 6° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 164 Art. 1, §1, 7° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 165 Art. 1, §1, 8° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 166 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 14,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf.
32
- De gedetineerde op overlegging van bewijsstukken met betrekking tot het statuut van
gedetineerde.167
- De beklaagde zoals bedoeld in de artikelen 216quinquies tot 216septies Wetboek van
strafvordering.168
- De geesteszieke die het voorwerp heeft uitgemaakt van een maatregel voorzien in de
wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke.169
- De vreemdeling, voor wat betreft de indiening van het verzoek tot machtiging van
verblijf, of van een administratief of rechterlijk beroep tegen een beslissing die genomen
werd met toepassing van de wetten betreffende de toegang, het verblijf, de vestiging en
de verwijdering van vreemdelingen, op overlegging van bewijsstukken.170
- De asielaanvrager of de persoon die een aanvraag indient van het statuut van ontheemde,
op overlegging van bewijsstukken.171
- De persoon belast met overmatige schulden op overlegging van een verklaring van hem
waaruit blijkt dat de toekenning van de rechtsbijstand of van de juridische
tweedelijnsbijstand aangevraagd wordt met het oog op de inleiding van een procedure
van collectieve schuldenregeling.172
Indien er geen tegenbewijs werd geleverd, volstonden aldus bovenstaande door het KB vereiste
bewijsstukken. Het was aan het BJB om de cliënt, via zijn advocaat, uit te nodigen om
bewijsstukken in verband met zijn inkomen en sociale situatie voor te leggen. Indien het
vermoeden van onvermogendheid door deze stukken werd weerlegd, was het behoud van de
kosteloosheid afhankelijk van de beoordeling volgens de gebruikelijke criteria (inkomen en
sociale situatie).173
48. Eerder algemeen dient nog te worden opgemerkt dat het BJB in alle gevallen de
mogelijkheid had om een einde te stellen aan de gehele of gedeeltelijke kosteloze juridische
tweedelijnsbijstand indien de begunstigde niet langer aan de voorwaarden met betrekking tot
de inkomensvoorwaarden of hiermee gelijkgestelde categorieën voldeed.174
167 Art. 1, §2, 1° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 168 Art. 1, §2, 2° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 169 Art. 1, §2, 3° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 170 Art. 1, §2, 4° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 171 Art. 1, §2, 5° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 172 Art. 1, §2, 6° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 173 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 19,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf. 174 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 19,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf.
33
Afdeling II. Doelstelling: responsabilisering van de rechtzoekende
49. De zonet geschetste toegangsvoorwaarden brachten enkele ongewenste gevolgen met
zich mee. Zo kwamen de middelen van de juridische tweedelijnsbijstand niet steeds toe aan
degenen die deze het meest nodig hadden en durfden rechtzoekenden lichtzinnig beroep te doen
op het systeem. De regelgeving voorzag bovendien in onvoldoende controlemogelijkheden
waardoor rechtzoekenden gemakkelijk misbruik konden maken van het systeem. De
rechtzoekende responsabiliseren is dan ook één van de voornaamste doelstellingen van de
hervorming.175
§ 1. Lichtzinnige beroepen vermijden
50. Eerst en vooral gingen de middelen, die reeds zo beperkt waren, niet altijd naar de
rechtzoekenden die deze het allermeest nodig hadden. Voornamelijk de grote categorie
rechtzoekenden die op basis van het onweerlegbaar vermoeden automatisch recht had op de
juridische tweedelijnsbijstand, droeg hier toe bij. Zij dienden immers hun inkomsten niet te
bewijzen en werden hoe dan ook vermoed onvermogend te zijn op basis van hun hoedanigheid
of bijzondere inkomsten. Ter herinnering ging het om de leefloongerechtigden, huurders van
een sociale woning, de personen tijdens de procedure van collectieve schuldenregeling, de
personen die een gewaarborgd inkomen voor bejaarden genieten, minderjarigen en de personen
die een vervangingsinkomen voor gehandicapten genieten.176
Het onderzoeksrapport van de Universiteit van Luik en van het Nationaal Instituut voor
Criminalistiek en Criminologie (NICC) bevestigde eveneens de inadequate verdeling tussen de
begunstigden die toegang hadden tot de juridische tweedelijnsbijstand volgens enerzijds hun
bestaansmiddelen en anderzijds hun hoedanigheid. Voor de hervorming kwam namelijk 80
procent van de begunstigden in aanmerking op basis van hun staat en slechts 20 procent op
basis van hun inkomen.177
Een gehandicapt persoon kreeg aldus voorheen, op grond van het onweerlegbaar vermoeden,
automatisch toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand, maar kon in de realiteit even goed
175 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 25,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf en M., MOERMAN, “Hervormingen
kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 8. 176 Art. 1, §2, 1° tot 6° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 177 L’INCC et le Centre de recherche et d’interventions sociologiques de l’université de Liège, Recherche relative
au système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne, september 2012, 74.
https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/136924/1/Aide%20Juridique%20deuxi%C3%A8me%20ligne.pdf
34
over een villa of dure wagen beschikken. Een wellicht wat overtrokken voorbeeld, maar de deze
situatie illustreert goed het probleem dat de wetgever met de hervorming wil verhelpen.
De hervorming wil de toegang aldus weigeren tot deze rechtzoekenden die een onweerlegbaar
vermoeden genoten dat niet overeenstemde met de werkelijke bestaansmiddelen. Zij konden in
werkelijkheid immers een beroep konden doen op een advocaat via de traditionele weg.178
51. Ook sommige begunstigden wiens inkomsten wel onderzocht werden, konden in de
praktijk een beroep doen op de advocatuur via de traditionele weg. Zo werden heel wat
inkomsten onvoldoende in aanmerking genomen. In het bijzonder ging het over de inkomsten
uit roerende goederen, inkomsten uit onroerende goederen, financiële hulp van derden,
spaargelden, etc. Het is dan ook de doelstelling van de hervorming om een meer adequate
controle op het totaal aan bestaansmiddelen uit te oefenen.179
52. Bovendien deden begunstigden snel een beroep op de juridische tweedelijnsbijstand
omdat ze het tenslotte niet zelf hoefden te bekostigen. Soms te snel en werd er geprocedeerd
voor bedragen die veel kleiner waren dan de werkelijke kosten van de procedure en dit ten koste
van de maatschappij. Of startten de begunstigden een procedure terwijl de slaagkansen ervan
miniem tot onbestaande waren. Minister Geens wil hier een einde aan stellen door deze
begunstigden te responsabiliseren bij hun keuze om een geschillenprocedure op te starten.180
§ 2. Misbruik tegengaan
53. De mogelijkheid om misbruik te maken van het systeem van tweedelijnsbijstand, was
voor de hervorming ook veel te groot. Niet dat er hieromtrent harde bewijzen voorlagen, maar
de mogelijkheid was er beslist bij gebrek aan een goede controle op de toegangsvoorwaarden.
Zo waren er rechtzoekenden die ‘shopten’ bij verschillende BJB’s, onjuiste informatie
doorgaven over hun gezinssituatie of inkomsten, gedateerde documenten gebruikten en zo
meer.181
Hogere controle en efficiëntie is bijgevolg een andere belangrijke doelstelling van de
hervorming. Misbruik plegen en lichtzinnig beroep doen op het systeem moet absoluut
178 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 6-7. 179 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 6-7. 180 Ibid., 5. 181 R., VANDEBROEK, “Is de weg naar een klassenjustitie ingeslagen?”, Juristenkrant, 8 mei 2013, 10.
35
vermeden worden opdat dat de tweedelijnsbijstand werkelijk toekomt aan degenen die het nodig
hebben. Een hogere controle kan hier zeker toe bijdragen.182
§ 3. Overconsumptie verminderen
54. Zoals reeds eerder is uiteen gezet, is het de filosofie van de juridische
tweedelijnsbijstand om het recht op toegang tot justitie te waarborgen voor eenieder. In geen
geval mag de financiële draagkracht van de rechtzoekende bepalend zijn om zijn rechten te
kunnen laten gelden. Deze toegang hoort voor iedere burger gelijk te zijn. Gezien het hoog
aantal verzoeken tot juridische bijstand in België, is dit echter niet eenvoudig. Middelen
schieten namelijk te kort. De regering gaat ervan uit dat dit te wijten is aan een overconsumptie
van procedures. Deze overconsumptie en verzadiging van het systeem tegengaan, is een ander
belangrijk beginsel van de hervorming. Een weliswaar eerder afgeleide doelstelling, aangezien
ook bovenstaande doelstellingen hiertoe bijdragen. Een gelijke toegang garanderen én de
overconsumptie tegengaan, lijkt misschien lichtjes contradictorisch, maar gerechtelijke
procedures horen een ultimum remedium te zijn. Dit is zowel in het belang van het gerechtelijk
apparaat als de rechtzoekende zelf. Rechtspraak is en blijft een kostbaar goed en zou het uiterste
redmiddel moeten zijn waarvoor weldoordacht en bewust wordt gekozen. Vandaar dat het in
het licht van het Justitieplan, maar ook specifiek in het licht van deze hervorming, van belang
is dat minnelijke oplossingen bevoordeeld en gepromoot worden.183
Afdeling III. Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016
§ 1. Forfaitaire bijdrage
55. De eerste wijziging die bovenstaande doelstellingen dient te realiseren, is het invoeren
van een forfaitaire bijdrage ten laste van de begunstigde. Het betreft een bijdrage van 20,00
euro bij de aanstelling van een advocaat en een bijdrage van 30,00 euro per aanleg.184 Indien
iemand een procedure start met bijstand van een advocaat, betaalt deze aldus 50,00 euro.
Volgens de memorie van toelichting heeft de bijdrage voor de aanstelling van de advocaat
eerder een symbolisch karakter, terwijl de bijdrage per aanleg iets hoger dient te zijn opdat de
182 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 35,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. 183 Beleidsverklaring Justitie, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 0020/018, p. 10-12. 184 Art. 508/17, §1 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7, tweede en derde lid Wet juridische bijstand en art. 2bis
KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke kosteloosheid
van de juridische tweedelijnsbijstand en de rechtsbijstand zoals ingevoegd door art. 3 KB van 3 augustus 2016,
BS 10 augustus 2016 (Hierna: KB 18 december 2003).
36
rechtzoekende echt geresponsabiliseerd kan worden. Het is immers deze laatste bijdrage die de
vertegenwoordiging of de bijstand van de begunstigde voor de rechtbank verzekert. En net daar
dient de begunstigde geresponsabiliseerd te worden om de overconsumptie tegen te gaan en de
lichtzinnige beroepen te vermijden. Deze financiële prikkel zorgt er namelijk voor dat de
begunstigde twee maal nadenkt alvorens hij overgaat tot procederen. Dit zal niet alleen het
gerechtelijk apparaat ontlasten, maar ook het systeem van de juridische tweedelijnsbijstand
zodat de middelen naar de rechtzoekenden gaan die het echt nodig hebben. Bovendien zorgt het
voor een extra financiering van het systeem.185
56. Om het recht op toegang tot het recht en de rechten van verdediging te vrijwaren, is het
noodzakelijk dat er op dit punt in enkele vrijstellingen en uitzonderingen wordt voorzien.186 De
wet voorziet zelf in enkele automatische vrijstellingen voor:
1. De persoon die de leeftijd van achttien jaar niet heeft bereikt.187
2. De geesteszieke voor wat betreft de toepassing van de wet van 26 juni 1990 betreffende
de bescherming van de persoon van de geesteszieke en voor de geïnterneerde voor wat
betreft de toepassing van de wet van 5 mei 2015 betreffende de internering.188
3. De persoon die volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand geniet in strafzaken.189
4. De persoon die een procedure instelt tot erkenning als staatloze.190
5. De persoon die een asielaanvraag indient.191
6. De persoon die een procedure instelt tegen een terugkeerbeslissing of een
inreisverbod.192
7. De persoon die een aanvraag indient om een collectieve schuldenregeling te
verkrijgen.193
8. De persoon die niet over enig bestaansmiddel beschikt.194
Daarnaast kan ook het BJB de bijdragen geheel of gedeeltelijk kwijtschelden in enkele
uitzonderlijke omstandigheden. Het gaat om de gevallen waarin het BJB meent dat de
185 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot
de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 186 M., MOERMAN, “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 9. 187 Art. 508/17, §4, 1° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 188 Art. 508/17, §4, 2° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 189 Art. 508/17, §4, 3° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 190 Art. 508/17, §4, 4° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 191 Art. 508/17, §4, 5° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 192 Art. 508/17, §4, 6° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 193 Art. 508/17, §4, 7° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 194 Art. 508/17, §4, 8° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand.
37
opeenstapeling van de procedures of de betaling van de bijdragen de toegang tot de rechter
ernstig zou belemmeren of het proces oneerlijk zou maken.195 Zo kan de complexiteit van een
zaak tot verschillende procedures leiden met een accumulatie van bedragen tot gevolg waardoor
de toegang tot het recht belemmerd wordt.196 In dergelijke gevallen moet het BJB de beslissing
om de bijdragen kwijt te schelden, motiveren en oplijsten. Deze lijst dient het BJB jaarlijks te
bezorgen aan de stafhouder die de lijst op zijn beurt aan de Minister van Justitie bezorgt.197
57. De advocaat kan verschillende gevolgen koppelen aan het niet betalen van voornoemde
bijdragen. Zo kan de advocaat weigeren op te treden, uitstel van betaling verlenen of zelfs afzien
van de inning ervan. In dit laatste geval neemt de advocaat de forfaitaire bijdragen voor eigen
rekening en worden deze in mindering gebracht van de uiteindelijke vergoeding van de
advocaat.198
58. In het geval de begunstigde ‘slechts’ toegang heeft tot de gedeeltelijke juridische
tweedelijnsbijstand, worden de bijdragen uiteraard nog vermeerderd met de in dit kader
geldende provisies.199 De hervorming heeft op dit vlak ook een positieve verandering met zich
meegebracht. De begunstigde moet deze provisies namelijk geen twee maal meer betalen in het
geval de advocaat van de begunstigde opgevolgd wordt.200 Ook de forfaitaire bijdragen moeten
slechts één maal betaald worden, ook al wordt de advocaat in kwestie opgevolgd door zijn
confrater.201
§ 2. Ontoereikende bestaansmiddelen
59. De tweede wijziging ingevolge de Wet juridische bijstand is het invoeren van een
adequate controle op de bestaansmiddelen van de verzoeker. Behoudens enkele uitzonderingen
wordt er voortaan met alle soorten bestaansmiddelen rekening gehouden opdat de juridische
tweedelijnsbijstand beschikbaar is voor wie het echt nodig heeft. Het begrip ‘onvoldoende
inkomsten’ wordt aldus vervangen door het ruimere begrip ‘ontoereikende
195 Art. 508/17, §5, eerste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 196 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 15. 197 Art. 508/17, §5, tweede en derde lid Ger. W. 198 Art. 508/17, §3 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 199 Art. 508/17, §2 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand. 200 Art. 2, 2° KB van 18 december 2003 zoals gewijzigd door art. 2, 4° KB van 3 augustus 2016 tot wijziging van
het koninklijk besluit van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke
kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand en de rechtsbijstand, BS 10 augustus 2016 (Hierna: KB 3
augustus 2016). 201 Art. 508/17, §1, tweede lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 7 Wet juridische bijstand.
38
bestaansmiddelen’.202 De financiële voorwaarden voor de toegang tot de juridische
tweedelijnsbijstand en de rechtsbijstand zijn geharmoniseerd in het KB van 18 december 2003
zoals gewijzigd door het KB van 3 augustus 2016. De daarin vermelde inkomensgrenzen zijn
intussen op zowel 1 september 2016 als op 1 september 2017 reeds gewijzigd.
Vanaf 1 september 2016 tot en met 31 augustus 2017 komen volgende rechtzoekenden in
aanmerking voor de gehele kosteloze juridische tweedelijnsbijstand:
- de alleenstaande persoon met een maximum netto-inkomen van 978 euro per maand.203
- de gehuwde, samenwonende of alleenstaande persoon met een persoon ten laste met een
maximum netto-inkomen als gezinsinkomen van 1.255 euro per maand. Per persoon ten
laste mag er 173,48 euro bijgeteld worden.204
Vanaf 1 september 2016 tot en met 31 augustus 2017 komen volgende rechtzoekenden in
aanmerking voor de gedeeltelijke kosteloze juridische tweedelijnsbijstand:
- de alleenstaande persoon met een maximum netto-inkomen tussen de 978 euro en 1.255
euro per maand 205
- de gehuwde, samenwonende of alleenstaande persoon met een persoon ten laste met een
maximum netto-inkomen als gezinsinkomen tussen de 1.255 euro en 1.531 euro per
maand. Per persoon ten laste mag er opnieuw 173,48 euro bijgeteld worden.206
De bedragen zijn op 1 september 2017 gewijzigd naar respectievelijk 994 euro, 1.276 euro en
1.556 euro. Voor verzoekers met een gezinslast geldt er voortaan een vermeerdering van 178,54
euro per persoon ten laste.207
Rechtzoekenden met een netto-inkomen onder voornoemde bedragen, beschikken over
onvoldoende bestaansmiddelen en komen aldus in aanmerking voor de gehele of gedeeltelijke
kosteloze juridische tweedelijnsbijstand. Om deze bedragen vast te stellen, wordt er opnieuw
202 Art. 5, 1° Wet juridische bijstand en Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het
Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 203 Art. 1, §1, 1° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals aangepast door bericht BS 31
augustus 2016. 204 Art. 1, §1, 2° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals aangepast door bericht BS 31
augustus 2016. 205 Art. 2, 1° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals aangepast door bericht BS 31
augustus 2016. 206 Art. 2, 2° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals aangepast door bericht BS 31
augustus 2016. 207 Art. 1, §1, 1° en 2° en art. 2, 1° en 2° van KB 18 december 2003 zoals aangepast door bericht BS 30 augustus
2017.
39
rekening gehouden met een buitengewone schuldenlast. Daarnaast wordt er sinds de
hervorming ook rekening gehouden met elk ander bestaansmiddel in het bijzonder de
beroepsinkomsten, de inkomsten van onroerende goederen, de inkomsten van roerende
goederen, de diverse inkomsten, de kapitalen, de voordelen, evenals de tekenen en aanwijzingen
waaruit een hogere graad van gegoedheid blijkt dan uit de aangegeven bestaansmiddelen. De
kinderbeslag blijft een uitzondering en wordt buiten beschouwing gelaten. Ook de enige en
eigen woning valt sinds de hervorming niet onder het begrip bestaansmiddelen.208
Enkele voorbeelden om te duiden wat onder bovenstaande vermogensbestanddelen valt:
- Tekenen en aanwijzingen van gegoedheid zijn onder andere de recurrente financiële
steun van een derde zoals een verzekeraar. Met een slechts occasionele steun van een
derde wordt er geen rekening gehouden. Andere tekenen van gegoedheid zijn
bijvoorbeeld het hebben van meerdere eigendommen, voertuigen of andere goederen
van aanzienlijke waarde. Deze worden telkens begroot en in rekening gebracht door het
BJB.209
- Voordelen zijn onder andere het genot dat de verzoeker haalt uit de woning doordat
bepaalde kosten betaald worden door een derde die niet met de verzoeker samenwoont.
De verzoeker komt bijvoorbeeld op basis van zijn inkomen in aanmerking voor de
juridische tweedelijnsbijstand. De verzoeker bewoont echter een huis waarvan de
huurprijs door diens ouders betaald wordt. In dat geval wordt de huur in rekening
gebracht waardoor de verzoeker hoogstwaarschijnlijk niet meer in aanmerking komt.210
- Kapitalen zoals spaargelden worden voortaan in rekening gebracht behoudens
gemotiveerde uitzonderingen zoals de bescheidenheid van het desbetreffende bedrag.211
- Voor enkele andere indicaties wordt er in het compendium, opgesteld door de OVB,
ook verwezen naar de artikelen 27 tot 33 van het KB van 11 juli 2002 houdende het
algemeen reglement betreffende het recht op maatschappelijke integratie.212
208 Art. 1, §1, derde lid van KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1
KB 3 augustus 2016. 209 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 17,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf. 210 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 17,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf. 211 Ibid. en memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking
tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 212 Art. 27-33 KB van 11 juli 2002 houdende het algemeen reglement betreffende het recht op maatschappelijke
integratie, BS 31 juli 2002.
40
60. Een meer adequate controle op de bestaansmiddelen veronderstelt uiteraard meer
betrouwbare bewijsstukken. Voor de hervorming volstond het voor de verzoeker met
onvoldoende inkomsten een attest bij zijn aanvraag te voegen over de samenstelling van het
gezin samen met een document waaruit de inkomsten van de verzoeker bleek. Beiden mochten
weliswaar niet ouder zijn dan 2 maanden op het moment van de aanvraag.213
Bovenstaande vereisten staan momenteel nog steeds in de wet waardoor er op dit vlak niet
zoveel veranderd lijkt te zijn.214 De grootste verandering betreft de bevoegdheid van het BJB
om “hetzij aan de rechtzoekende, hetzij aan derden, inclusief overheidsinstanties alle
informatie op te vragen die nuttig wordt geacht, waaronder het laatste aanslagbiljet, om er zich
ervan te vergewissen dat de voorwaarden van de juridische tweedelijnsbijstand vervuld zijn”.215
Voor de hervorming kon het BJB ook al bijkomende stukken vragen aan de rechtzoekende,
maar een uitvoerig onderzoek dat gepaard ging met een adequate controle op de voorgelegde
stavingstukken, was er niet. Zodra er uit een bepaald document bleek dat de inkomsten van de
aanvrager onvoldoende waren, werd de aanvraag veelal goedgekeurd.
Nu is de controle daarentegen veel groter geworden en probeert het BJB met betrekking tot elk
bestaansmiddel te bepalen of de rechtzoekende wel terecht toegang heeft tot de juridische
tweedelijnsbijstand. Dit uit zich in de praktijk alvast in een aanvraagformulier dat de
rechtzoekende moet invullen en handtekenen alvorens hij een aanvraag kan indienen.216 Dit
formulier bevat een hele checklist met vragen over de gezinssamenstelling en de
bestaansmiddelen van de verzoeker waarbij er nu ook gepolst wordt naar eventuele hulp van
vrienden of familieleden, onroerende goederen, rollend materiaal, het totaal aan gelden dat de
aanvrager bezit, etc.217
Dat er omtrent de bewijsstukken niet veel gewijzigd lijkt te zijn, is dan ook slechts schijn. Het
is de verzoeker van de juridische tweedelijnsbijstand die dient te bewijzen dat hij aan de
voorwaarden voldoet. Aangezien deze voorwaarden met betrekking tot het hebben van
ontoereikende bestaansmiddelen strenger zijn geworden, wordt ook de bewijslast zwaarder. De
213 Supra, 46. 214 Art. 1, §1, 1° en 2° en art. 2, 1° en 2° KB 18 augustus 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 215 Art. 1, §3 KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 van KB 3
augustus 2016. 216 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 25,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20tweedel
ijnsbijstand.pdf. 217 Aanvraagformulier juridische tweedelijnsbijstand geldig vanaf 1 september 2016,
www.advocaat.be/DipladWebsite/media/DipladMediaLibrary/Documenten/Pro%20Deo/aanvraagformulier-
juridische-tweedelijnsbijstand-geldig-vanaf-1-september-2016-DEF.pdf
41
aanvrager dient namelijk veel meer documenten voor te leggen met betrekking tot elk
vermogensbestanddeel of financieel voordeel dat hij geniet. Bovendien worden er voortaan
andere of bijkomende documenten gevraagd die moeilijker te verkrijgen zijn voor de
rechtzoekende. Een kort voorbeeld om het verschil te schetsen:
Voor de hervorming volstond een loonfiche niet ouder dan twee maanden om de onvoldoende
inkomsten van de aanvrager te bewijzen. Zonder meer. Nu wordt expliciet gevraagd om een
loonfiche voor te leggen van een minstens volledig gewerkte maand. Indien er een dag
onbezoldigd vakantie is genomen, is de loonfiche niet geldig. Indien dit loon onder het
bestaansminimum valt, moet er steeds worden nagegaan of er opleg is van een andere instantie.
Indien er tijdskrediet is opgenomen, dient altijd de aard en het regime van het tijdskrediet
vermeld te worden zodat bijkomende stukken opgevraagd kunnen worden (bij
ouderschapsverlof bijvoorbeeld een attest van de RVA en meestal nog een premie van de
Vlaamse overheid). En zo bepaalt het compendium van de OVB verder heel uitvoerig welke
documenten er per situatie nodig zijn om de ontoereikende bestaansmiddelen te bewijzen.218
Samengevat moet de verzoeker van de juridische tweedelijnsbijstand die zijn ontoereikende
bestaansmiddelen wil bewijzen vier documenten voorleggen: het ingevulde en ondertekende
aanvraagformulier, een attest van samenstelling van gezin, recente documenten die de
inkomsten en bestaansmiddelen bewijzen van de verzoeker (en in voorkomend geval van de
personen die hem ten laste zijn of met hem samenwonen) en het laatste aanslagbiljet van elk
van de meerderjarige leden van het gezin.
§ 3. (On)weerlegbare vermoedens
61. Daarnaast zijn er ook categorieën van personen die op basis van hun hoedanigheid of
bijzonder inkomen vermoed worden ontoereikende bestaansmiddelen te hebben. Zoals eerder
is uiteengezet, gaven vooral de categorieën die een onweerlegbaar vermoeden genoten
aanleiding tot enkele problemen. Het door de wet ingestelde vermoeden strookte namelijk niet
altijd met het totaal aan bestaansmiddelen waarover de rechtzoekende beschikte. Om er zich
van te vergewissen dat het BJB de exacte omvang van het patrimonium van de aanvrager
onderzoekt, heeft de wetgever het aantal onweerlegbare vermoedens sterk gereduceerd. Vijf
van de zes categorieën genieten sinds de hervorming namelijk slechts een weerlegbaar
218 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 26,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf.
42
vermoeden. Enkel de minderjarige blijft genieten van een onweerlegbaar vermoeden van
ontoereikende bestaansmiddelen.219
62. Volgende personen genieten voortaan een weerlegbaar vermoeden op voorlegging van
de hierna gespecificeerde bewijsstukken:
1. degene die bedragen geniet uitgekeerd als leefloon of als maatschappelijke bijstand,
minstens op overlegging van de geldige beslissing van het betrokken openbaar centrum
voor maatschappelijk welzijn.220
2. degene die bedragen geniet uitgekeerd als gewaarborgd inkomen voor bejaarden,
minstens op overlegging van het jaarlijks attest van de Rijksdienst voor Pensioenen.221
3. degene die een inkomensvervangende tegemoetkoming voor gehandicapten geniet,
minstens op overlegging van de beslissing van de minister tot wiens bevoegdheid de
sociale zekerheid behoort of van de door hem afgevaardigde ambtenaar.222
4. de persoon die een kind ten laste heeft dat gewaarborgde kinderbijslag geniet, minstens
op overlegging van het attest van het Federaal agentschap voor de kinderbijslag
(Famifed).223
5. de huurder van een sociale woning die in het Vlaams Gewest en het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest een huur betaalt die overeenkomt met de helft van de
basishuurprijs of die in het Waals Gewest een minimumhuur betaalt, minstens op
overlegging van de laatste huurberekeningsfiche.224
6. de gedetineerde, op overlegging van bewijsstukken met betrekking tot het statuut van
gedetineerde.225 Volgens het compendium van de OVB houdt dit het bewijs van
hechtenis in zoals een gevangenisbriefje, aanhoudingsmandaat, beschikking van of
219 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot
de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 7. 220 Art. 1, §2, 1° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 221 Art. 1, §2, 2° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 222 Art. 1, §2, 3° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 223 Art. 1, §2, 4° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 224 Art. 1, §2, 5° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 225 Art. 1, §2, 6° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016.
43
oproeping voor de raadkamer of vraag tot aanstelling van een advocaat door de griffie
van de gevangenis of onderzoeksrechter.226
7. de beklaagde bedoeld in de artikelen 216quinquies tot 216septies van het Wetboek van
Strafvordering.227
8. de persoon van de geesteszieke voor wat betreft de toepassing van de wet van 26 juni
1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, op overlegging
van bewijsstukken.228
9. de vreemdeling, voor wat betreft de indiening van het verzoek tot machtiging van
verblijf, of van een administratief of rechterlijk beroep tegen een beslissing die genomen
werd met toepassing van de wetten betreffende de toegang, het verblijf, de vestiging en
de verwijdering van vreemdelingen, op overlegging van bewijsstukken.229
10. de asielaanvrager of de persoon die een aanvraag indient van het statuut van ontheemde,
op overlegging van bewijsstukken.230
11. de persoon belast met overmatige schulden op overlegging van een verklaring van hem
waaruit blijkt dat de toekenning van de rechtsbijstand of van de juridische
tweedelijnsbijstand aangevraagd wordt met het oog op de inleiding van een procedure
van collectieve schuldenregeling.231
Van zodra de rechtzoekende kan bewijzen dat hij zich in één van bovenstaande situaties
bevindt, wordt hij verondersteld onvoldoende bestaansmiddelen te hebben waardoor een beroep
op een advocaat via de traditionele weg onmogelijk is. Aangezien het om een weerlegbaar
vermoeden gaat, biedt het slechts toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand zolang er geen
tegenbewijs wordt geleverd. Ook hier geldt immers de bevoegdheid van het BJB om hetzij aan
de rechtzoekende hetzij aan derden alle informatie op te vragen die nuttig wordt geacht.232 Het
BJB kan dus hetzij ambtshalve, hetzij op vraag van de advocaat het vermoeden weerleggen.
226 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 27,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf. 227 Art. 1, §2, 7° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 228 Art. 1, §2, 8° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 229 Art. 1, §2, 9° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 230 Art. 1, §2, 10° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 231 Art. 1, §2, 11° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3
augustus 2016. 232 Art. 1, §3 KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden.
44
Het BJB zal hoe dan ook voor deze categorieën, en al zeker wanneer er aanwijzingen zijn, een
onderzoek voeren naar de bestaansmiddelen.233
63. Enkel de minderjarige geniet te allen tijde van de volledige kosteloosheid van de
juridische tweedelijnsbijstand op voorlegging van zijn identiteitskaart of van enig ander
document waaruit zijn staat blijkt.234
64. Samengevat dient de verzoeker die denkt te genieten van een (on)weerlegbaar
vermoeden van ontoereikende bestaansmiddelen twee bewijsstukken voor te leggen. Enerzijds
het ingevulde en ondertekende aanvraagformulier en anderzijds de documenten die het
vermoeden bewijzen. Aan de rechtzoekende die geniet van een weerlegbaar vermoeden, kan
het BJB uiteraard extra documenten met betrekking tot de bestaansmiddelen vragen.
Wat de bewijsstukken betreft, geldt hier hetzelfde als voor de rechtzoekenden die op basis van
hun ontoereikende bestaansmiddelen toegang hebben tot de juridische tweedelijnsbijstand. De
bewijslast is zwaarder geworden omdat er meer en moeilijker te verkrijgen bewijsstukken
moeten voorgelegd worden. Het voorbeeld bij uitstek is hier de situatie van de
leefloongerechtigde. Een grote groep verzoekers van de juridische tweedelijnsbijstand zijn
personen die bedragen genieten uitgekeerd als leefloon. Voor de hervorming genoten deze
personen een onweerlegbaar vermoeden van onvoldoende inkomsten waardoor zij te allen tijde
recht hadden op de bijstand. Zij dienden hiervoor enkel een beslissing neer te leggen waaruit
bleek dat zij gedurende een bepaalde periode leefloon hadden ontvangen. Ondanks het feit dat
deze categorie personen voortaan slechts een weerlegbaar vermoeden geniet, is de bewijslast
verzwaard. Een leefloongerechtigde moet voortaan “minstens” de beslissing voorleggen
waaruit blijkt dat deze recht heeft op het leefloon, én een attest waaruit blijkt dat dit nog steeds
actueel is van het OCMW zelf. Eer het OCMW deze beslissing toestuurt, kan er intussen al heel
wat tijd verstreken zijn…235
§ 4. Procedurele aspecten
65. Tot slot heeft de wetgever ook een aantal procedurele aspecten gewijzigd om de
aanvrager van de juridische tweedelijnsbijstand te responsabiliseren. Vele van deze wijzigingen
beperken niet alleen de mogelijkheid tot het instellen van lichtzinnige beroepen, maar maken
233 M., MOERMAN, “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 9. 234 Art. 1, §4 KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden zoals gewijzigd door art. 1 KB 3 augustus
2016. 235 Art. 1, §2, 1° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden en bijlage 2.
45
het systeem tegelijkertijd ook veel efficiënter. Deze procedurele aspecten hebben enerzijds
betrekking op de toekenning van de juridische tweedelijnsbijstand en anderzijds op de
beëindiging van de juridische tweedelijnsbijstand. Daarnaast is ook een belangrijk procedureel
aspect met betrekking tot de link met de rechtsbijstand gewijzigd.236
A. Toekenning
66. Eerst en vooral kan het BJB voortaan, naast de kennelijk ongegronde aanvragen, ook
kennelijk onontvankelijke aanvragen weigeren.237 Deze wijziging kadert voornamelijk binnen
de harmonisering van de toekenningsvoorwaarden van de juridische tweedelijnsbijstand en de
rechtsbijstand waarover zo dadelijk meer.238
67. Daarnaast verwacht de wetgever een loyale medewerking van de begunstigde wanneer
de voorwaarden die de begunstigde toelieten een beroep te doen op de juridische
tweedelijnsbijstand, wijzigen. In dit geval heeft de begunstigde voortaan een plicht dit meteen
te melden aan zijn advocaat.239
68. De wetgever heeft vervolgens naar Frans voorbeeld een subsidiariteitsysteem
ingevoerd.240 Dit houdt in dat de juridische tweedelijnsbijstand pas wordt toegekend indien de
begunstigde geen beroep kan doen op de tussenkomst van een derdebetaler.241 Deze
derdebetaler kan bijvoorbeeld een verzekeraar zijn in het kader van een overeenkomst van
rechtsbijstandsverzekering. In het geval de derde betaler de kosten niet integraal dekt, heeft de
begunstigde uiteraard wel recht op de juridische tweedelijnsbijstand voor de nog niet ten laste
genomen kosten.242
Dit principe is niet geheel nieuw aangezien het ook al voorkwam in de deontologische code van
de advocaten en het memorandum van de juridische bijstand van de OBFG.243 Ook op sommige
236 S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering:
nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1653. 237 Art. 508/14, zesde lid Ger. W. gewijzigd door art. 6, 2° Wet juridische bijstand. 238 Infra, nr. 73. 239 Art. 508/13, laatste lid Ger. W. gewijzigd door art. 5, 4° Wet juridische bijstand. 240 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 7. 241 Art. 508/13, eerste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 5, 2° Wet juridische bijstand. 242 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 12. 243 Art. 5.18 Code de déontologie de l’avocat (rendu obligatoire par le règlement du 12 novembre 2012), BS 17
januari 2013 en Ordre des barreaux francophones et germanophone, L’aide juridique au quotidien. Memorandum
sur l’aide juridique, september 2015, 13,
http://obfg.be/deo/memorandum%20BAJ%202015%20complet%20extranet-
%20version%2003.09.2015%20avec%20montants%20pr%C3%A9cis%20au%201.9.2015.pdf.
46
aanvraagformulieren diende de verzoeker al aan te duiden of hij aanspraak kon maken op de
tussenkomst van een verzekering rechtsbijstand.244 Het is echter voor de eerste keer dat dit
subsidiariteitsbeginsel geëxpliciteerd wordt in de wet en voortaan geldig is aan alle balies.
De wetgever wil op deze manier vermijden dat er nutteloos een beroep wordt gedaan op het
systeem van de juridische tweedelijnsbijstand.245 Deze maatregel responsabiliseert de
begunstigde alvast, maar draagt ook bij tot een grotere efficiëntie van het systeem. Artikel
508/13 Ger. W. mag echter niet verward worden met artikel 508/20, §2 Ger. W. dat handelt
over de situatie waarin de Schatkist achteraf, na het verlenen van de juridische
tweedelijnsbijstand, de kosten terugvordert van de verzekeraar, de rechtzoekende of de
advocaat.
69. Tot slot heeft de wetgever duidelijkere grenzen gesteld aan de toekenning van de
juridische tweedelijnsbijstand in spoedeisende gevallen. In dergelijke gevallen kan het BJB
immers de gedeeltelijke of gehele kosteloosheid voorlopig toekennen zonder dat de
rechtzoekende alle bewijsstukken dient voor te leggen.246 Bij gebrek aan een wettelijke bepaling
was het voor de hervorming heel onduidelijk wanneer deze stukken dan wel moesten
voorgelegd worden. De wetgever is hieraan tegemoet gekomen door een termijn van vijftien
dagen te bepalen. Worden de stukken aldus niet binnen de vijftien dagen toegezonden, dan
wordt de juridische tweedelijnsbijstand van rechtswege beëindigd. Het betreft een vervaltermijn
waartegen weliswaar een beroep mogelijk is.247
B. Beëindiging
70. Ter verscherping van de controle op de toegangsvoorwaarden, zijn er ook een aantal
procedurele aspecten gewijzigd omtrent de beëindiging van de juridische tweedelijnsbijstand.
71. Eerst en vooral kan het BJB hetzij ambtshalve, hetzij op verzoek van de advocaat een
einde stellen aan de bijstand wanneer de begunstigde niet voldeed of niet langer voldoet aan de
voorwaarden bepaald in artikel 508/13 Ger. W.248 Voor het eerst is het BJB niet meer
244 Aanvraagformulier juridische tweedelijnsbijstand vanaf 1 september 2012,
www.balieleuven.eu/download/aanvraagformulier-tweedelijnsbijstand.pdf. 245 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 12. 246 Art. 508/13, derde en vierde lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 6, 1° Wet juridische bijstand. 247 Verslag namens de commissie voor justitie uitgebracht door mevrouw Becq en mevrouw Özen over het
wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer
2015-16, nr. 1819/003, 39. 248 Art. 508/18, eerste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 8 Wet juridische bijstand.
47
afhankelijk van een verzoek van een advocaat, maar kan het ook ambtshalve een einde stellen
aan de juridische tweedelijnsbijstand. Uiteraard wordt er nog steeds – en misschien meer dan
ooit- ook een loyale houding en medewerking van de advocaat verwacht. Zodra de advocaat
merkt dat de begunstigde over meer bestaansmiddelen beschikt dan aangegeven of dat de
vermelde staat van de begunstigde niet overeenstemt met de werkelijkheid, dient hij dit door te
geven aan het BJB. Het is immers evident dat in dit geval niet langer de staat, maar de cliënt
zelf de prestaties van de advocaat vergoedt. Er wordt kortom een goede en gestroomlijnde
samenwerking tussen het BJB, de advocaat en de rechtzoekende verwacht.249 Dit uit zich
eveneens in een aantal andere wijzigingen van de hervorming.
Zo kan het BJB eveneens ambtshalve een einde stellen aan de juridische tweedelijnsbijstand,
wanneer de begunstigde kennelijk geen medewerking verleent bij de verdediging van zijn
belangen. Vermoedelijk verandert er op dit vlak niet zoveel, aangezien het BJB pas kennis
neemt van dergelijke praktijken na een gemotiveerd verzoek van de advocaat wat voor de
hervorming ook al mogelijk was.250
Wat wel een grote verandering is sinds de hervorming, is de beoordeling of de interventie van
de advocaat al dan niet een meerwaarde betekent. Er kan nu namelijk ook een einde aan de
gesteld worden aan de juridische tweedelijnsbijstand wanneer de advocaat meent dat zijn
tussenkomst geen enkele meerwaarde biedt. Uiteraard kan dit slechts na een met redenen
omkleed verzoek van de advocaat in kwestie.251 Vermoedelijk zal deze bepaling niet al te veel
toepassing kennen aangezien de moeilijkheid van de zaak hierbij geen enkele rol speelt. Van
zodra blijkt dat de begunstigde niet over de capaciteiten beschikt om zichzelf te verdedigen,
betekent elke tussenkomst van de advocaat immers een meerwaarde.252
In elk van de drie bovenstaande gevallen, wordt de begunstigde hoe dan ook verzocht om zijn
opmerkingen te formuleren binnen de 20 dagen na de door het BJB of door de advocaat gedane
vaststellingen.253 Om de rechten van verdediging van de begunstigde volledig te waarborgen,
moet het BJB tot dan wachten om zijn beslissing te nemen. Het was vooral de Raad van State
die hierop aandrong en van oordeel was dat het verlies van de juridische tweedelijnsbijstand
nooit het gevolg mag zijn van het stilzwijgen van de begunstigde. Dit gelet op de doelgroep van
249 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 17. 250 Art. 508/18, eerste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 8 Wet juridische bijstand. 251 Art. 508/18, tweede lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 8 Wet juridische bijstand. 252 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 17. 253 Art. 508/18, derde lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 8 Wet juridische bijstand.
48
de juridische tweedelijnsbijstand en het fundamentele karakter van het recht op
rechtsbijstand.254 Tegen alle bovenstaande beslissingen tot beëindiging van de juridische
tweedelijnsbijstand kan overigens ook een beroep worden aangetekend bij de arbeidsrechtbank
overeenkomstig de artikelen 508/15 en 508/16 Ger. W.255
72. De wet voorziet sinds de hervorming bovendien in een mogelijkheid tot taxatie. Dit
betekent dat de advocaat de begunstigde en het BJB moet verwittigen zodra zijn optreden ervoor
heeft gezorgd dat de begunstigde geldsommen ontvangt. Dit geldt enkel voor de geldsommen
die, mochten ze bestaan hebben op het moment van de aanvraag, ervoor gezorgd hebben dat de
begunstigde te veel bestaansmiddelen had om in aanmerking te maken voor de juridische
tweedelijnsbijstand.256 Hoewel de begunstigde terecht was toegelaten tot het systeem, dient
deze in dit geval toch een vergoeding te betalen en wordt de advocaat niet langer vergoed via
het puntensysteem. De wetgever heeft geopteerd voor het woord ‘vergoeding’ in plaats van
‘ereloonnota’ opdat de begunstigde zich niet bedrogen zou voelen door het systeem.257 Om
diezelfde reden is het ook het BJB – en niet de advocaat – die het bedrag van de vergoeding
vaststelt. Hierbij dient het BJB wel een aantal beperkingen in het achterhoofd te houden.
De vergoeding kan namelijk nooit tot gevolg hebben dat:
- een bedrag wordt ingehouden of opgelegd dat hoger is dan 150 % van de vergoeding
die de advocaat zou hebben ontvangen in toepassing van artikel 508/19, § 2, tweede lid
(de vergoeding op basis van de toegekende punten).258
- een bedrag wordt ingehouden of geheven op het totaal van de door de begunstigde of
voor zijn rekening ontvangen geldsommen waardoor het saldo lager is dan 250 euro.259
- een bedrag wordt ingehouden of geheven dat hoger is dan 50 % van het totaal van de
ontvangen geldsommen.260
In uitzonderlijke gevallen en bij een met redenen omklede beslissing kan het BJB afwijken van
voornoemde percentages.261 Volgens de Raad van State is de omschrijving ‘in uitzonderlijke
254 Adv. RvS nr. 58.761/13 bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 50-51. 255 Art. 508/18, laatste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 8 Wet juridische bijstand. 256 Art. 508/19ter, §1 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 257 M., MOERMAN, “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 10. 258 Art. 508/19ter, §2, 1° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 259 Art. 508/19ter, §2, 2° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 260 Art. 508/19ter, §2, 3° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 261 Art. 508/19ter, §2, tweede lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand.
49
gevallen’ te vaag waardoor de rechtszekerheid in het gedrang komt.262 Wellicht terecht, want
het is zeer onduidelijk welke situaties daar precies onder vallen. In de memorie van toelichting
wordt verduidelijkt dat het BJB de beperkingen niet hoeft toe te passen wanneer “de
tussenkomst van de advocaat aan de begunstigde van de juridische bijstand een zeer hoog
voordeel heeft verstrekt”. In dat geval hoort de advocaat op de normale wijze vergoed te
worden. Hoe dan ook gaat de Minister ervan uit dat dergelijke gevallen zich nauwelijks zullen
voordoen in de praktijk.263
Verder bepaalt artikel 508/19ter Ger. W. dat de berekening van de vergoeding door het BJB
telkens op basis van de meest recente gekende waarde van het punt moet gebeuren.264 Indien
de advocaat forfaitaire bijdragen en/of de rechtsplegingsvergoeding heeft ontvangen, dan
worden deze uiteraard in mindering gebracht van de te betalen vergoeding.265 Verder kan de
begunstigde steeds beroep indienen tegen de beslissing van het BJB en geldt er een specifieke
procedure wanneer de advocaat onmogelijk de geldsommen kan inhouden of zijn vergoeding
onbetaald blijft.266
Het voornaamste doel van het taxatie-beginsel is aldus een herverdeling van de middelen van
de juridische tweedelijnsbijstand over de mensen die er meer nood aan hebben.267 Het systeem
bestond in artikel 508/20 Ger. W. onder de vorige regeling ook al, maar was slechts mogelijk
na de terugvordering door de Staat van de uitbetaalde vergoeding. Het verschil bestaat erin dat
de advocaat nu rechtstreeks aan zijn cliënt de vergoeding kan vragen zonder dat de Schatkist
de advocaat vooraf gaat. De mogelijkheid tot terugvordering van de overheid blijft bestaan
zolang de bedragen nog niet geïnd zijn door de advocaat overeenkomstig artikel 508/19ter Ger.
W.268
C. Harmonisering rechtsbijstand
73. Tot slot wil de wetgever de toegangsvoorwaarden tot de juridische tweedelijnsbijstand
en de rechtsbijstand harmoniseren. Zoals reeds eerder is besproken, gelden dezelfde financiële
262 Adv. RvS nr. 58.761/13 bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 52. 263 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 18. 264 Art. 508/19ter, §2, derde lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 265 Art. 508/19ter, §3 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 266 Art. 508/19ter, §4 en §5 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 267 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 17. 268 Art. 508/20, §1, 2° Ger. W. zoals gewijzigd door art. 12, 1° Wet juridische bijstand.
50
voorwaarden voor de gehele of gedeeltelijke kosteloosheid van zowel de juridische
tweedelijnsbijstand als de rechtsbijstand.269 Op dit vlak waren de beide vormen van
rechtsbijstand vrij gelijklopend en is er sinds de hervorming voor beiden sprake van ‘de
bestaansmiddelen’ in plaats van ‘de inkomsten’. In afdeling III van dit hoofdstuk werd het
belang van deze verandering reeds besproken. Wat echter nog niet aan bod kwam, is de dualiteit
in de wetteksten die voor de hervorming tot veel verwarring leidde.270
Met betrekking tot de grondvoorwaarden bepaalde artikel 508/14 Ger. W. inzake de juridische
tweedelijnsbijstand dat “kennelijk ongegronde aanvragen worden geweigerd”. Artikel 667 Ger.
W. bepaalde daarentegen dat de rechtsbijstand wordt verleend “indien de aanspraak rechtmatig
lijkt”. De incoherentie tussen beide begrippen leidde tot veel rechtsonzekerheid wat het gevaar
op arbitraire rechtspraak vergrootte.271 De wetgever is hieraan tegemoet gekomen door de
sterke formulering van artikel 508/14 over te nemen als grondvoorwaarde voor de
rechtsbijstand. Bijgevolg dient het bureau voor rechtsbijstand of de rechter nu de aanvragen te
weigeren die kennelijk onontvankelijk of kennelijk ongegrond lijken.272
74. Voortaan geldt de beslissing van het BJB om de rechtzoekende toe te laten tot de
juridische tweedelijnsbijstand als “het” bewijs van ontoereikende bestaansmiddelen, terwijl het
vroeger enkel “een” bewijs was. Dit bewijs verschaft meteen de toegang tot de kosteloze
rechtspleging en zal meteen gelden voor het bureau van rechtsbijstand of de rechter.273
Aangezien de voorwaarden van de juridische tweedelijnsbijstand en rechtsbijstand dezelfde
zijn, is een dubbel onderzoek van de financiële situatie van de rechtzoekende immers nutteloos.
De procedure is bijgevolg sterk vereenvoudigd.
Deze wijziging kadert eveneens binnen het hoofdstuk van de responsabilisering van de
rechtzoekende, aangezien de harmonisering van de toegangsvoorwaarden minder aanleiding
geeft tot misbruiken. Door deze bewijswaarde aan de beslissing van het BJB te koppelen, wordt
de verantwoordelijkheidszin van het BJB en de advocaten om de toegangsvoorwaarden goed
toe te passen immers aangescherpt.274 Dit blijkt eveneens uit de plicht van de advocaat om het
269 KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 270 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 21. 271 S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering:
nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1655. 272 Art. 667, eerste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 16 Wet juridische bijstand. 273 Art. 667 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 16 Wet juridische bijstand. 274 M., MOERMAN, “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 10.
51
einde van de juridische tweedelijnsbijstand meteen te melden aan het bureau voor rechtsbijstand
of de bevoegde rechter.275
Aangezien procedures lang kunnen aanslepen en de bestaansmiddelen van de rechtzoekende
doorheen de tijd kunnen evolueren, geldt het bewijs slechts een jaar. Althans, na een jaar kan
het bureau voor rechtsbijstand of de rechter opnieuw nagaan of de voorwaarden van de
ontoereikende bestaansmiddelen nog steeds gelden.276
In de omgekeerde richting geldt de beslissing van het BJB echter niet als bewijs. Indien het BJB
een negatieve beslissing heeft genomen dan staat het het bureau voor rechtsbijstand nog steeds
vrij om de rechtsbijstand toe te kennen.277
Tot slot heeft de advocaat die de juridische tweedelijnsbijstand verleent steeds de verplichting
om zijn cliënt te informeren indien deze aanspraak kan maken op rechtsbijstand.278
§ 5 Alternatieve geschiloplossing
75. Om de overconsumptie van procedures te verminderen, wil Minister Geens minnelijke
oplossingen bevoordelen en promoten. Een volledige bespreking van de promotie van de
alternatieve geschiloplossing zou deze masterproef te ver leiden, maar ook het systeem van de
juridische tweedelijnsbijstand zelf draagt hier toe bij. Meer bepaald zet de vernieuwde
nomenclatuur advocaten aan om te bemiddelen om zo een procedure voor de rechtbank te
vermijden. Zo krijgt een advocaat die zijn cliënt begeleidt bij een bemiddeling twee punten per
sessie. Indien deze bemiddeling geslaagd is en niet meer wordt gevolgd door een procedure,
worden deze punten verdubbeld naar vier punten per sessie.279 Op deze manier worden
advocaten gemotiveerd om de weg naar bemiddeling in te slaan én deze bovendien te doen
slagen.
Hoofdstuk 2. Voor de advocatuur
Afdeling I. Situatie tot en met 31 augustus 2016
275 Art. 667, laatste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 16 Wet juridische bijstand. 276 Art. 667, derde lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 16 Wet juridische bijstand. 277 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 22-23. 278 ORDE VAN VLAAMSE BALIES, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 46,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf. 279 Art. N, punt 17.3 MB van 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur.
52
76. Het systeem van de controle op de prestaties van de advocatuur blonk voor de
hervorming uit in beknoptheid. Om dit duidelijk te maken en een breder kader te schetsen,
wordt hierna de relevante oude wetgeving besproken aangaande de aanstelling, de verrichte
prestaties en de vergoeding van de advocaat. De vergoeding wordt slechts voor het deel
besproken dat kadert binnen de responsabilisering van de advocatuur. Het overige komt
namelijk aan bod in het volgende hoofdstuk over de financiering van het systeem, aangezien de
correcte vergoeding van de advocatuur daar primeert.
77. Wanneer een advocaat prestaties wou verrichten in het kader van de juridische
tweedelijnsbijstand, kon hij zich laten opnemen op een lijst opgesteld door de Orde van
Advocaten. Op deze lijst kon de advocaat eventueel zijn voorkeurmaterie vermelden op
voorwaarde dat deze gestaafd werd of er een opleiding, georganiseerd door de Raad van de
Orde of de overkoepelende Ordes, voor gevolgd werd.280 Op basis van deze lijst, koos de
aanvrager een advocaat die het BJB aanwees. De aanvrager kon zich ook rechtstreeks wenden
tot de advocaat waarop deze de toestemming vroeg aan het BJB.281 Daarnaast kon de advocaat
ook ambtshalve aangesteld worden door het BJB of de stafhouder.282 Eenmaal de advocaat was
aangesteld, hield de Orde van Advocaten toezicht op de kwaliteit van de verrichte prestaties.
Om dit toezicht mogelijk te maken, diende de advocaat regelmatig verslag te doen aan het BJB.
Deze bezorgde op zijn beurt jaarlijks een verslag over de werking van de juridische
tweedelijnsbijstand aan de CJB en de Minister van Justitie. Dit is in de huidige regelgeving nog
steeds zo bepaald.283
Naast het verslag over de werking van de juridische tweedelijnsbijstand, bracht de advocaat een
tweede verslag uit aan het BJB om zijn vergoeding te bekomen via het puntensysteem. Meer
bepaald vermeldde de advocaat belast met de gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische
tweedelijnsbijstand voor iedere behandelde zaak alle verrichte prestaties van het afgelopen
gerechtelijk jaar of jaren. Alleen de rechtsplegingsvergoeding en de provisie in het geval van
de gedeeltelijke kosteloosheid, inde de advocaat rechtstreeks.284 Opdat deze in mindering
konden worden gebracht van de vergoeding, vermeldde het verslag eveneens de door de
advocaat reeds geïnde bedragen.285 Op basis van deze informatie en ingegeven prestaties
werden punten toegekend op grond van een lijst die opgesteld werd door de Minister van Justitie
280 Art. 508/7 (oud) Ger. W. 281 Art. 508/9, §1 Ger. W. 282 Art. 508/21 Ger. W. 283 Art. 508/11 Ger. W. 284 Art. 508/19, §1 (oud) Ger. W. 285 Art. 508/19, §2 (oud) Ger. W.
53
op voorstel van de overkoepelende Ordes van Advocaten. De lijst met punten werd vastgesteld
in de bijlage van het MB van 5 juni 2008.286 In functie van de werkelijk verstrekte prestatie,
kon het BJB echter het aantal punten herleiden op grond van een gemotiveerde beslissing.287
Hoe het systeem van de vergoeding precies verliep en momenteel verloopt, wordt in het
volgende hoofdstuk over de financiering besproken.
78. Het pijnpunt onder de oude regelgeving was de werkelijke controle op de prestaties van
de advocaat. Het systeem van de controle op de prestaties van de advocatuur blonk immers uit
in beknoptheid en onduidelijkheid. Zo gaven de advocaten op het einde van het gerechtelijk
jaar hun verrichte prestaties met de daarbij horende punten in, maar een daadwerkelijke controle
hierop ontbrak. De wet vermeldde onder de oude regelgeving dat de advocaten voor iedere
aanstelling of ambtshalve toevoeging “aantonen dat ze tijdens het afgelopen gerechtelijk jaar
of tijdens de voorgaande jaren werkelijk prestaties hebben verricht”.288 Het enige waarop het
BJB zich hiervoor baseerde waren de verslagen zoals bedoeld in de artikelen 508/11 en 508/19,
§1 Ger. zonder dat hierbij veel stavingstukken werden gevoegd. De wet bepaalde immers op
geen enkele wijze hoe de advocaten hun prestaties moesten aantonen. Het vademecum van de
OVB voorzag wel in enkele voorbeelden, maar de praktijk wees uit dat het BJB hier nauwelijks
om vroeg.289
79. Opvallend is bovendien dat wanneer de Orde tijdens de uitoefening van dit toezicht een
tekortkoming van een advocaat vaststelde, deze slechts op één manier kon optreden. Enkel de
schrapping van de advocaat in kwestie op de lijst was mogelijk, uiteraard mits een met redenen
omklede beslissing.290 Dit is een vrij drastische en wellicht te drastisch voor de meeste
tekortkomingen. Bij gebrek aan alternatieve maatregelen was het immers niet mogelijk om een
sanctie toe te passen die telkens in functie was van de ernst van de gestelde tekortkoming.291
Bovendien was deze procedure vrij inefficiënt. Wanneer de Orde besloot om de advocaat van
286 MB van 5 juni 2008 tot vaststelling van de lijst met punten voor prestaties verricht door advocaten belast met
gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, BS 9 juni 2008. (Hierna: MB 5 juni 2008 tot
vaststelling van de lijst met punten). 287 Art. 2, 1° KB van 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding die aan advocaten
wordt toegekend in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand en inzake de subsidie voor de kosten verbonden
aan de organisatie van de bureaus voor juridische bijstand, BS 30 december 1999 zoals laatst gewijzigd voor de
hervorming door KB van 19 juli 2006, BS 1 augustus 2006. (Hierna: (oud) KB 20 december 1999 inzake houdende
uitvoeringsbepalingen de vergoeding van advocaten). 288 Art. 2, 1° (oud) KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten. 289 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 69,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf. en bijlage 2. 290 Art. 508/8 (oud) Ger. W. 291 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot
de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 9.
54
de lijst te schrappen dan besliste de Orde in zijn hoedanigheid van tuchtraad. Er stond de
advocaat echter niets in de weg om later zijn herinschrijving te vragen bij diezelfde Orde. In
dat laatste geval besliste de Orde echter niet als tuchtraad, maar in zijn normale hoedanigheid
waarbij hij gebruik maakte van zijn bevoegdheid om advocaten toe te voegen aan de lijst op
grond van artikel 508/7 Ger. W. Aangezien omtrent deze herinschrijving niets was geregeld,
werd de Orde in zijn normale hoedanigheid een quasi-rechter die plots over de duur van de
maatregel moest oordelen. Vermoedelijk heeft de Orde bijgevolg niet al te veel gebruik gemaakt
van artikel 508/8, laatste lid Ger. W.292
Afdeling II. Doelstelling: responsabilisering van de advocatuur
§ 1. Kwaliteit verzekeren
80. Het gebrek aan controle onder de vorige regelgeving bracht een aantal negatieve
gevolgen met zich mee. Advocaten durfden namelijk misbruik te maken van dit hiaat in de
regelgeving met de betrachting zoveel mogelijk punten en geld te verdienen. Ter verdediging
van de advocatuur, behoeft dit enige context.
Doordat er in Vlaanderen veel, volgens bepaalde bronnen te veel, advocaten zijn, wordt de
onderlinge concurrentie door sommigen aanzien als moordend. Zo zijn er in Vlaanderen
momenteel 15 advocaten per 1000 inwoners. Dit is bijvoorbeeld dubbel zoveel als in
Frankrijk.293 Vele advocaten zochten en zoeken bijgevolg nog steeds hun toevlucht in het
systeem van de juridische tweedelijnsbijstand. Volgens de statistieken trad in 2016 42,94
procent van de Vlaamse advocaten op als ‘pro Deo’ advocaat. Dat kwam neer op zo’n 4.500
advocaten.294 Het aanbod van advocaten die juridische tweedelijnsbijstand verlenen, was
hierdoor alvast verzekerd. De kwaliteit van het aanbod echter niet. Sommige advocaten
maakten namelijk misbruik van het systeem door nodeloos te procederen in de hoop zoveel
mogelijk punten (en dus geld) te verdienen.295 Dit is uiteraard een niet te vergoelijken, maar
ook een niet te verwonderen gegeven als blijkt dat ongeveer één derde van de advocaten in
292 J-M., PICARD, “Aide juridique: tout changer pour que rien ne change? – Après la réforme du 6 juillet 2016:
Financer la structure non marchande du bureau”, JT 2017, nr. 17, 311. 293 Knack, Advocaten onder de armoedegrens: ‘Zelfs hun lidgeld van de balie kunnen ze niet meer betalen’, 7
februari 2018, geraadpleegd op 16 april 2018, www.knack.be/nieuws/belgie/advocaten-onder-de-armoedegrens-
zelfs-hun-lidgeld-van-de-balie-kunnen-ze-niet-meer-betalen/article-normal-960657.html. 294 Orde van Vlaamse Balies, Toelichting bij de hervormingen juridische tweedelijnsbijstand. Vrij naar de
uiteenzetting op 24 mei 2016 in Gent als onderdeel van de Ronde van Vlaanderen., 29 juli 2016,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2016%2007%2026%20toelichting%20bij%20ronde%
20van%20Vlaanderen%202016.pdf. 295 H., LAMON, “[Column] Economische markaspecten van justitie”, Juristenkrant 2016, nr. 322, 13.
55
Vlaanderen in 2016 een inkomen heeft dat rond het bestaansminimum schommelt.296 Het is de
advocaat die bij het aanvaarden van een nieuwe zaak de eerste rechter hoort te zijn en hierbij
de slaagkansen van een eventuele procedure hoort te onderzoeken. Als de procedure geen kans
tot slagen heeft, gebiedt het de advocaat dit in alle eerlijkheid te zeggen aan zijn cliënt. In de
praktijk gebeurde dit echter niet steeds en dreigde het eigenbelang soms de bovenhand te nemen
omwille van de zonet geschetste situatie. Dit had tot gevolg dat de cliënt dubbel verloor en, in
dit geval, de Staat opdraaide voor alle overbodige kosten.297
Voornamelijk in het vreemdelingenrecht liep het misbruik de spuigaten uit.298 Advocaten
durfden soms om den brode procederen misbruik makend van de zwakke positie van hun cliënt.
Ook op vraag van de cliënt zelf werd er soms nodeloos geprocedeerd. Hoe langer de procedure
immers aansleepte, hoe langer de asielaanvrager de zaak kon rekken en in België kon
verblijven.299 Er dient te worden opgemerkt dat de wetgever intussen tegemoet is gekomen aan
deze problematiek ook buiten het kader van de juridische tweedelijnsbijstand. Zo hoeft de Raad
voor Vreemdelingenbetwistingen geen aparte terechtzitting meer te organiseren om te oordelen
over het kennelijk onrechtmatig karakter van het beroep en het opleggen van een geldboete aan
de advocaat in kwestie. De rechter van de Raad voor Vergunningsbetwistingen kan deze boete
zelf bepalen, maar moet tussen de boetevork van 125 euro en 2.500 euro blijven.300
In de hoop wat extra aan het systeem te verdienen, lieten sommige advocaten bovendien hun
dossiers wat langer liggen dan nodig. Financieel kon het inderdaad interessant zijn om nog even
te wachten het afgesloten dossier te rapporteren aan het BJB. Althans in het geval dat de
overheid de middelen van de juridische tweedelijnsbijstand in die mate optrok dat de waarde
van een punt het volgende jaar zou stijgen. Dit was immers niet ieder jaar het geval.
81. Om de kwaliteit van het aanbod te verzekeren, wil Minister Geens meer controle op de
geleverde prestaties van de advocaat uitoefenen. Niet alleen de rechtzoekende moet eraan
296 Exacte cijfers zijn echter niet gekend. Dit is een schatting van ereadvocaat Jan Dyck dat door de voorzitter van
de OVB, Hugo Lamon, wordt genuanceerd. Hugo Lamon erkent desondanks eveneens het probleem van armoede
onder advocaten. (Zie: Knack, Advocaten onder de armoedegrens: ‘Zelfs hun lidgeld van de balie kunnen ze niet
meer betalen’, 7 februari 2018, geraadpleegd op 16 april 2018,
www.knack.be/nieuws/belgie/advocaten-onder-de-armoedegrens-zelfs-hun-lidgeld-van-de-balie-kunnen-ze-niet-
meer-betalen/article-normal-960657.html.) 297 D., LEESTMANS, “‘Ik ben rebelser en kritischer dan ooit’ [Interview met Jan Dyck]”, Juristenkrant 2017, nr.
350, 8. 298 P., DE GENDT, “La réforme de l’aide juridique : vers une justice à deux vitesses?”, Analyses et Etudes – Droits
de l’Homme, april 2016, 7, www.sireas.be/publications/analyse2016/2016-04int.pdf. 299 Bijlage 2. 300 Art. 39/73-1 van de wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de
vestiging en de verwijdering van vreemdelingen zoals gewijzigd door art. 2 van de wet van 19 september 2017,
BS 6 november 2017.
56
herinnerd worden dat rechtspraak een kostbaar goed is, maar ook de advocatuur.301 Naast het
strenger controlemechanisme, wil Minister Geens ook een strenger sanctioneringmechanisme
invoeren. Dit zorgt samen voor een degelijk handhavingsbeleid, onverminderd het tuchtrecht
dat uiteraard blijft bestaan. Deze prikkels dienen het verantwoordelijkheidsgevoel van de
advocaat aan te scherpen, maar ook het BJB krijgt meer verantwoordelijkheden. Ook het BJB
krijgt meer verantwoordelijkheden om bovenstaande doelstellingen te verwezenlijken.302
Een afgeleid doel van de responsabilisering van de rechtzoekende is een halt toe roepen aan de
aanhoudende stijging van het aantal dossiers. Minder dossier zouden tot meer kwaliteit, maar
ook tot andere wegen moeten leiden zoals alternatieve geschiloplossing.303
§ 2. Aanbod verzekeren
82. Naast de kwaliteit van het aanbod garanderen, wil de hervorming ook het aanbod zelf
blijven garanderen. Hoewel er reeds veel advocaten zijn die juridische tweedelijnsbijstand
verlenen, wenst de hervorming dit aantal nog te verhogen of minstens te bewaren.304 Deze
doelstelling kadert slechts onrechtstreeks binnen de responsabilisering van de advocatuur. De
kwaliteit kan immers niet verzekerd worden als het aanbod niet verzekerd wordt
Afdeling III. Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016
83. Om de kwaliteit van het aanbod te verzekeren, heeft de wetgever een aantal
veranderingen doorgevoerd.
§ 1. Strenger controle –en sanctioneringmechanisme
84. Vooreerst is er sinds de hervorming een strenger controlemechanisme op de verrichte
prestaties van de advocaat. De Orde van Advocaten ziet niet alleen zoals voorheen toe op de
kwaliteit van de prestaties die door de advocaten in het kader van de juridische
tweedelijnsbijstand verstrekt worden, nu ook op de doeltreffendheid ervan. Daarnaast
controleert de Orde voortaan ook de regelmatigheid van de stappen ondernomen op grond van
301 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 35,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. en memorie van toelichting bij het
wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer
2015-16, nr. 1819/001, 7. 302 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 7. 303 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 4-5. 304 Ibid., 7.
57
de artikelen 508/9, 508/14, eerste en derde lid, en 508/19, § 2.305 Deze kwaliteitscontrole speelt
niet alleen a posteriori bij de vereiste efficiëntie en kwaliteit van de uitgevoerde prestaties, maar
ook a priori. De advocaat hoort namelijk nog steeds te rechtvaardigen welke opleidingen deze
al heeft gevolgd of nog belooft te volgen in het kader van artikel 508/7 Ger. W.306
Naast deze kwaliteitscontrole, is er voortaan ook een materiële controle voor de toekenning van
de punten. Indien de advocaat op het einde van het gerechtelijk jaar zijn prestaties ingeeft,
ontvangt hij voortaan alleen maar punten voor de prestaties waarvan hij kan aantonen dat ze
werkelijk zijn verricht. Hierbij wordt zowel de werkelijkheid van de prestaties gecontroleerd
als de concordantie tussen die prestaties en de nomenclatuur.307 Het BJB controleert eveneens
alle verplaatsingen. Naast de verslagen zoals bedoeld in de artikelen 508/11 en 508/19, §1,
eerste lid Ger. W. waarop het BJB zich baseert, dient de advocaat voortaan alle stavingstukken
waaruit de geleverde prestaties blijken, neer te leggen.308
Voormeld eindverslag wordt elektronisch ingevuld via de BJB-module (OVB) of de FRONT
(OBFG).309 De advocaat vermeldt op het eindverslag nog steeds de eventueel ontvangen
rechtsplegingsvergoeding, maar sinds de hervorming ook de provisie in het geval van de
gedeeltelijke juridische tweedelijnsbijstand, de ontvangen forfaitaire bijdragen en de
gedeeltelijk geïnde vergoeding in de zin van artikel 508/19ter Ger. W.310 Er is wel een kleine
nuancering: indien de ontvangen rechtsplegingsvergoeding de forfaitaire bijdragen en de
provisies in het geval van de gedeeltelijke juridische tweedelijnsbijstand overschrijden, dient
de advocaat voormelde bedragen voor eigen rekening te nemen.311 Het BJB hoort een zo
nauwkeurig mogelijk overzicht te hebben opdat aan de advocaat enkel die punten toekomen
waarop hij daadwerkelijk recht heeft. Vandaar dat er sinds de hervorming meer wordt toegezien
op de congruentie tussen de ontvangen vergoeding en de werkelijk verrichte prestaties van de
advocaat.
305 Art. 508/8, eerste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 4 Wet juridische bijstand. 306 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 61,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf. 307 Ibid. 308 Art. 2 KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten zoals
gewijzigd door art. 1, sub a KB 21 juli 2016. 309 Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 54,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%20juridische%20t
weedelijnsbijstand.pdf 310 Art. 508/19, §2 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 9, 2° Wet juridische bijstand. 311 Art. 508/19, §1 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 9, 1° Wet juridische bijstand.
58
Zo is de advocaat voortaan verplicht om slechts vergoeding te vragen voor de daadwerkelijk
gebruikte tijd indien deze lager zou liggen dan de prestaties die overeenstemmen met de punten
in de nomenclatuur.312 Daarnaast is het ook duidelijker in welke gevallen het BJB op eigen
initiatief het aantal punten kan verminderen mits een gemotiveerde beslissing. Enerzijds
wanneer blijkt dat de advocaat een vergoeding vraagt voor prestaties die minder blijken te zijn
dan deze overeenstemmend met de punten zoals bepaald in de nomenclatuur. Anderzijds
wanneer blijkt dat de advocaat de juridische tweedelijnsbijstand niet met de nodige diligentie
en efficiëntie heeft uitgevoerd.313 De wetgever koppelt via de herleiding van de punten aldus
onmiddellijk een sanctie aan de strikte controle. Ter vervollediging dient er te worden
opgemerkt dat deze congruentie ook andersom speelt. De advocaat kan namelijk ook aan het
BJB een verhoging van het aantal punten vragen, indien de geleverde prestaties het aantal
overeenstemmende punten zoals bepaald in de nomenclatuur met meer dan 100% overschrijdt.
Het is in dit geval uiteraard aan de advocaat zelf om aan te tonen welke bijzondere
omstandigheden dergelijke verhoging rechtvaardigen.314
85. Opdat de responsabilisering van de advocatuur werkelijk kan slagen, heeft de wetgever
aan dit controlemechanisme ook een uitgebreid sanctioneringmechanisme gekoppeld. Voortaan
beschikt de Orde van Advocaten aan een waaier van sanctiemogelijkheden wanneer deze tijdens
de uitoefening van zijn controlebevoegdheid een tekortkoming vaststelt. Door dit arsenaal van
sanctiemaatregelen kan de gekozen maatregel eindelijk in verhouding staan tot de vastgestelde
tekortkoming. De Orde krijgt via dit proportioneel handhavingsbeleid een grotere rol
toebedeeld.315 Het gaat om de volgende sancties: de deelname op de in artikel 508/7 Ger. W.
bedoelde lijst aan voorwaarden verbinden, schorsen of beëindigen.316 De tuchtrechtelijke
sancties en de hierboven vermelde herleiding van punten in het geval van onvoldoende
diligentie, efficiëntie of foute aangegeven prestaties blijven uiteraard onverminderd gelden.
De eerste sanctie betreft het behoud van de advocaat op de lijst afhankelijk stellen van de
naleving van voorwaarden die de Orde bepaalt. Wat de aard van deze voorwaarden precies is,
312 Art. 2, 1°, derde lid KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten
zoals gewijzigd door art. 1, sub a KB 21 juli 2016. 313 Art. 2, 1°, vierde lid KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van
advocaten zoals gewijzigd door art. 1, sub a KB 21 juli 2016. 314 Art. 2, 1°, vijfde lid KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van
advocaten zoals gewijzigd door art. 1, sub a KB 21 juli 2016. 315 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 9. 316 Art. 508/8, tweede lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 4 Wet juridische bijstand.
59
wordt niet omschreven ondanks dit door de Raad van State aanbevolen was.317 Volgens de
regering kan de aard van deze voorwaarden niet op voorhand bepaald worden gelet op de
diversiteit van de verschillende mogelijke sancties. Bijgevolg zal de aard van de voorwaarden
telkenmaal afhankelijk zijn van de desbetreffende tekortkoming. De memorie van toelichting
geeft ter illustratie wel enkele voorbeelden. Zo zou de Orde de handhaving van de advocaat op
de lijst afhankelijk kunnen stellen van het volgen van een bepaalde opleiding of het verbod om
in bepaalde materies of type van procedures op te treden.318
De tweede maatregel betreft de schorsing van de inschrijving op de lijst gedurende een periode
van acht dagen tot drie jaar. Gedurende de schorsing komt de advocaat niet meer in aanmerking
voor nieuwe aanstellingen. De schorsing geldt enkel voor de toekomst waardoor de advocaat
wel nog prestaties mag verrichten in het kader van eerdere aanstellingen. De Orde kan hier
echter anders over beslissen.319
Tot slot kan de deelname van de advocaat op de lijst ook weggelaten worden. Dit is uiteraard
de meest drastische maatregel die onder de oude wetgeving ook al bestond. De weglating
impliceert immers dat de behandeling van de dossiers onmiddellijk stop wordt gezet en er door
het BJB een nieuwe advocaat wordt aangesteld. Pas na het verstrijken van vijf jaar kan de
gesanctioneerde advocaat om zijn wederinschrijving vragen middels een met redenen omkleed
verzoek.320
Alle bovenstaande beslissingen moeten uiteraard worden gemotiveerd en zijn ook vatbaar voor
beroep. Het gaat om een beroep overeenkomstig artikel 432bis Ger. W. bij de tuchtraad van
beroep.321
§ 2. Forfaitaire bijdragen
86. Een wijziging van de nieuwe wet die reeds is besproken, maar ook kadert binnen dit
hoofdstuk is de invoering van het remgeld. Het betalen van de forfaitaire bijdragen is niet alleen
een middel om de begunstigde te responsabiliseren, maar ook om de advocatuur te
317 Adv. RvS nr. 58.761/13 bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 49. 318 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 9. 319 Art. 508/8, vierde lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 4 Wet juridische bijstand. 320 Art. 508/8, vijfde lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 4 Wet juridische bijstand. 321 Art. 508/8, laatste lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 4 Wet juridische bijstand.
60
responsabiliseren. De advocaat procedeert immers minder om den brode wanneer dit nu mede
op de kap van zijn cliënt is. Althans, dat is toch de hoop.322
§ 3. Nieuwe nomenclatuur
87. Een andere wijziging die hierna nog aan bod komt, kadert eveneens binnen de
responsabilisering van de advocatuur: de nomenclatuur. Via een nieuwe nomenclatuur wil de
wetgever de punten aanpassen aan de reële tijdsbesteding van de advocaat opdat de punten op
een rechtvaardigere manier worden toegekend.323 Zo is het een algemene tendens dat de
advocaat pas meerpunten verdient wanneer zijn tussenkomst een meerwaarde heeft betekend of
wanneer er nieuwe zaken aan het licht zijn gekomen. Een voorbeeld hiervan is de procedure
voor het Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen waarbij een volledige
familie met hetzelfde verhaal bescherming wil verkrijgen. In de nieuwe nomenclatuur is
bepaald dat de advocaat een basis van drie punten krijgt vermeerderd met één punt per aangevat
uur van het verhoor. Voor een tweede of volgende asielaanvraag worden de punten echter
verminderd aangezien de advocaat logischerwijze minder tijd nodig zal hebben omdat hij het
dossier al beheert.324 Aangezien er voortaan strikter wordt toegezien op de rechtvaardige en
correcte toebedeling van punten, wordt het voor de advocaat moeilijker om misbruik te maken
van het puntensysteem. De zonet besproken herleiding van het aantal punten door het BJB,
draagt hier uiteraard ook toe bij.
§ 4. Verplichte inschrijving
88. Om het aanbod te verzekeren van advocaten die prestaties in het kader van de juridische
tweedelijnsbijstand verrichten, voorziet de wetgever in een wijziging van artikel 508/7 Ger. W.
De Orde van Advocaten houdt nog steeds een lijst bij met de advocaten die in hoofdorde of in
bijkomende orde juridische tweedelijnsbijstand wensen te verlenen. Daarnaast kan de Orde nu
ook in de verplichte inschrijving voorzien van advocaten “voor zover noodzakelijk voor de
doeltreffendheid van de juridische bijstand”.325 Een enigszins verrassende wijziging aangezien
de verplichte inschrijving het immer vrijwillige karakter van de juridische tweedelijnsbijstand
doorbreekt. Vermoedelijk is de verplichte inschrijving slechts subsidiair en beperkt tot de
322 Bijlage 1. 323 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot
de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 8. 324 Art. N, punt 8.3.1. van het MB van 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur van de punten voor
prestaties verricht door advocaten belast met gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, BS
10 augustus 2016. 325 Art. 508/7, tweede lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 3 Wet juridische bijstand.
61
enkele rechtsdomeinen waarvoor er zich te weinig advocaten vrijwillig opgeven. Bovendien is
het belangrijk op te merken dat het verplichtend karakter in de praktijk reeds bestond aan enkele
balies, althans voor de advocaten-stagiairs. In het kader van de baliestage waren deze reeds
deontologisch verplicht juridische tweedelijnsbijstand te verlenen.326
Hoofdstuk 3. Voor de financiering
Afdeling I. Situatie tot en met 31 augustus 2016
89. Zowel de organisatie van het BJB als de vergoeding van de advocaten brengen uiteraard
een grote kost met zich mee. Hierna komt aan bod hoe beiden gefinancierd werden voor de
hervorming. Er dient echter te worden opgemerkt dat de grote krachtlijnen onveranderd zijn
gebleven.
§ 1. BJB
90. Voor de kosten verbonden aan de organisatie van de BJB’s werd er jaarlijks in een
subsidie voorzien ten laste van de begroting van FOD Justitie. Deze subsidie stemde overeen
met 8,108% van de jaarlijkse vergoeding zoals bedoeld in artikel 508/19, §3 Ger. W. waarover
zo dadelijk meer.327 In tegenstelling tot de CJB’s, ontvingen de BJB’s de subsidie niet
rechtstreeks, maar via de overkoepelende Ordes van Advocaten. Aangezien de ene balie al meer
organisatiekosten had dan de andere, stelden de Ordes een verdeelsleutel voor aan de Minister
van Justitie. Volgens artikel 6 van het KB van 20 december 1999 bekomt men deze verdeling
“volgens de verhouding bekomen door het rekenkundig gemiddelde te maken van de
percentages van, respectievelijk, het aantal aanstellingen, het aantal behandelde zaken en het
aantal punten, verminderd met de punten voor de verplaatsingsonkosten van de advocaten,
gedurende het gerechtelijk jaar dat afloopt tijdens het kalenderjaar waarop de subsidie
betrekking heeft”. Hierop was een uitzondering voorzien voor balies die bijzondere financiële
lasten ondervonden voor de organisatie van hun BJB. In dat geval kon op voorstel van de Ordes
de subsidie bij voorrang aangewend worden voor de desbetreffende balie(s).328 Volgens deze
326 S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering:
nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1650. 327 Art. 508/19bis Ger. W. 328 Art. 6, §1 (oud) KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten.
62
sleutel verdeelden de OVB en OBFG het bedrag over de verschillende balies.329 Deze artikelen
zijn sinds de hervorming ongewijzigd gebleven.
§ 2. Advocatuur
91. Ook de advocaten die prestaties verrichten in het kader van de juridische
tweedelijnsbijstand werden vergoed door de Staat. De voorwaarden van de vergoeding stonden
in artikel 508/19 Ger. W. Zoals reeds eerder is vermeld, diende de advocaat een eindverslag op
te maken waarin voor iedere behandelde zaak alle verrichte prestaties opgesomd werden.330
Voor deze prestaties kende het BJB punten toe op basis van de lijst met punten, de
nomenclatuur, zoals vastgesteld in de bijlage van het MB van 5 juni 2008. Het BJB maakte
deze punten over aan de stafhouder. Op het einde van het gerechtelijk jaar deelde de stafhouder
op zijn beurt het totaal van de punten van de balie mee aan de bevoegde overkoepelende Orde
die het totaal van alle punten van alle balies meedeelde aan de Minister van Justitie.331 Hierop
volgden de kruiscontroles waarbij elke balie gecontroleerd werd door een andere balie
afkomstig uit een ander hof van beroep. In de praktijk werd dit georganiseerd door de OVB en
OBFG waardoor het er grosso modo op neerkwam dat de beide landshelften elkaar
controleerden.332 Eenmaal deze waren afgerond, verdeelden de overkoepelende Ordes via de
Ordes van Advocaten de vergoedingen over de advocaten belast met de juridische
tweedelijnsbijstand.333 De voorwaarden voor de toekenning, het tarief en de wijze van
uitbetaling van de vergoeding werden verder bepaald in het KB van 20 december 1999.334 De
krachtlijnen van deze wetgeving zijn grotendeels overeind gebleven waardoor bovenstaande
geschetste situatie nog steeds van toepassing is.
92. Voor de hervorming was het voor de advocaat bovendien absoluut verboden om zich
rechtstreeks tot de rechthebbende te richten voor de betaling van zijn honoraria en de kosten.
Enkel in spoedeisende gevallen kon het BJB toestemming verlenen om voorschotten te innen.335
De eventueel geïnde rechtsplegingsvergoeding en de provisies in het geval van de gedeeltelijke
juridische tweedelijnsbijstand waren de enige geldsommen die de advocaat rechtstreeks op zijn
rekening zag verschijnen. Deze werden uiteraard nog in mindering gebracht van de uiteindelijke
329 Art. 6, §2 KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten. 330 Supra, nr. 77. 331 Art. 508/19, §2 (oud) Ger. W. 332 Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 41,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf. 333 Art. 508/19, §3 (oud) Ger. W. 334 KB van 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten. 335 Art. 508/9, §2 Ger. W.
63
vergoeding.336 Ook wanneer de advocaat gelden voorschoot voor zijn cliënt zoals bijvoorbeeld
rolrechten, ontving hij die terug. Voor het overige diende de advocaat te wachten op zijn
vergoeding via het puntensysteem.
Voor deze vergoeding werd er ieder jaar op het begrotingskrediet van FOD Justitie een globaal
bedrag uitgetrokken dat nadien verdeeld werd over de advocaten naar verhouding van de punten
die elk van hen had vergaard. De waarde van één punt was vooraf niet geweten en bekwam men
pas door “het totale bedrag van de vergoedingen ingeschreven op de begroting vermeerderd
met het totale bedrag van de gedeeltelijke betalingen van de erelonen en geïnde
rechtsplegingsvergoedingen te delen door het totale aantal van de punten van de advocaten”.337
De grote frustratie was echter dat dit budget ontoereikend was om een degelijke vergoeding te
kunnen verzekeren aan iedere pro Deo advocaat. Het budget was niettemin jaar na jaar gestegen,
maar dat was heel logisch aangezien ook het aantal dossiers bleef stijgen. Zo steeg het budget
van 18.790.000 euro in 1998 naar 71.966.000 euro in 2015. Het aantal afgesloten dossiers steeg
op een even snel tempo van 60.000 in 1998-1999 naar 243.088 in 2015-2016.338 Het budget
bleef desondanks ontoereikend en advocaten zagen de waarde van een punt alsmaar dalen. Zo
bedroeg de waarde per punt in 2007 24,28 euro en in 2008 nog slechts 23,25 euro.339 In 2010
sloot de toenmalige Minister Van Justitie, Stefaan De Clerck, een protocol met de
overkoepelende Ordes waarin hij de advocatuur enigszins wou tegemoet komen. Het protocol
is een intentieverklaring waarin de Minister zich engageert om de waarde van het punt minstens
op het niveau van 2010 te behouden en indien mogelijk te verhogen. Bijgevolg werd de
afgelopen jaren de vergoeding telkens bijgepast wegens een ontoereikend budget.340 Zo bedroeg
het budget voor het gerechtelijk jaar 2014-2015 71.966.000 euro, maar werd het bijgepast tot
75.750.000 euro. In het gerechtelijk jaar 2015-2016 startte de regering bijgevolg met eenzelfde
budget van 75.750.000 euro waarvan ongeveer 38.000.000 euro voor de Vlaamse advocaten.
336 Art. 508/19, §1 (oud) Ger. W. en art. 508/22, vierde lid (oud) Ger. W. 337 Art. 2, 3°, tweede lid van het KB van 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding
van advocaten. 338 J-M., PICARD, “Aide juridique: tout changer pour que rien ne change? – Après la réforme du 6 juillet 2016:
Financer la structure non marchande du bureau”, JT 2017, nr. 17, 306. 339 Voorstel van wet (O., MAINGAIN e.a.) tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, teneinde te voorzien in
een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende juridische tweedelijnsbijstand, Parl.St. Kamer
BZ 2014, nr. 0154/001, 3. 340 Orde van Vlaamse Balies, Toelichting bij de hervormingen juridische tweedelijnsbijstand. Vrij naar de
uiteenzetting op 24 mei 2016 in Gent als onderdeel van de Ronde van Vlaanderen., 29 juli 2016,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2016%2007%2026%20toelichting%20bij%20ronde%20van
%20Vlaanderen%202016.pdf.
64
Dit bedrag gedeeld door het aantal gepresteerde punten, leverde 24,17 euro per punt op.341 Het
is duidelijk dat ook dit budget nog steeds te klein was en onmogelijk kon voorzien in een
vergoeding die in verhouding staat tot de werkelijke tijd die een advocaat aan zijn dossier
besteedt.342
De vergoeding van de advocatuur was niet alleen laag en onzeker, maar ook laat. De
onzekerheid waarin advocaten met betrekking tot hun vergoeding leefden, moesten ze
bovendien lange tijd dulden. Er was immers pas sprake van een vergoeding als het volledige
dossier was afgesloten. In het gerechtelijk jaar dat volgt na de aanvraag, ontving de advocaat
vervolgens zijn vergoeding. Het zijn voor al de in artikel 508/19 Ger. W. bepaalde
verslaggeving en controle die veel tijd vergden en maakten dat de advocaat lange tijd moest
wachten op zijn vergoeding. Geduld was in dit kader een aldus zeer schone deugd voor de
advocatuur. Al zeker wanneer het ging over zaken die tot enkele jaren in beslag konden
nemen.343
93. Ook de nomenclatuur zelf kreeg veel kritiek te verduren. Zoals hoger reeds uiteengezet,
ontving de advocaat per prestatie een bepaald aantal punten op grond van een lijst, de
nomenclatuur, die opgesteld werd door de Minister van Justitie op voorstel van de
overkoepelende Ordes van Advocaten. De nomenclatuur was echter verouderd doordat deze
geen rekening meer had gehouden met nieuwe procedures en wetswijzigingen sinds 2008.344
Een lichte nuancering is hier op zijn plaats, aangezien de nomenclatuur in de mogelijkheid
voorzag om naar analogie te werken. Ten tweede was de nomenclatuur ook onevenwichtig. Aan
bepaalde prestaties werden namelijk meer punten gekoppeld dan aan andere zonder dat het
precies duidelijk was waarom. Tot slot was het ook zeer onduidelijk waarvoor een punt precies
stond: een uur, een half uur of nog iets anders?345
341 Orde Express, Voorstel waarde punt juridische tweedelijnsbijstand 2015-2016, 9 februari 2017,
www.ordeexpress.be/artikel/135/1775/voorstel-waarde-punt-juridische-tweedelijnsbijstand-2015-2016. 342 Orde van Vlaamse Balies, Hervorming tweedelijnsbijstand: noodzakelijk, maar financiering blijft een pijnpunt,
30 augustus 2016,
www.advocaat.be/DipladWebsite/media/DipladMediaLibrary/Documenten/Persberichten/2016/OVB-
persbericht-hervorming-tweedelijnsbijstand-30-08-16_1.pdf. 343 Voorstel van wet (O., MAINGAIN e.a.) tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, teneinde te voorzien in
een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende juridische tweedelijnsbijstand, Parl.St. Kamer
BZ 2014, nr. 0154/001, 3. 344 MB van 5 juni 2008 tot vaststelling van de lijst met punten voor prestaties verricht door advocaten belast met
gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, BS 9 juni 2008. Dit MB bevat als bijlage een lijst
waarin alle prestaties zijn opgenomen met daarnaast de aan te rekenen punten. Deze bijlage is enkel in 2012
gewijzigd om te voldoen aan de Salduz-wetgeving door het MB van 6 december 2012, BS 11 december 2012. 345 Orde van Vlaamse Balies, Toelichting bij de hervormingen juridische tweedelijnsbijstand. Vrij naar de
uiteenzetting op 24 mei 2016 in Gent als onderdeel van de Ronde van Vlaanderen., 29 juli 2016,
65
Afdeling II. Doelstelling: financiering via nieuwe middelen
94. De laatste grote doelstelling van de hervorming is een duurzame herfinanciering van het
systeem met het oog op een correcte vergoeding van de advocaten, de beheersing van de
overheidsuitgaven en het behoud van de toegang tot het systeem voor de rechtzoekende.346
§ 1. Correcte vergoeding
95. Zoals hierboven al is aangestipt, was het budget van de regering de voorbije jaren
ontoereikend om de verleners van de juridische tweedelijnsbijstand een correcte vergoeding te
garanderen. Bijgevolg schuilde er dikwijls armoede onder de plechtige toga van de advocaat
die soms anders doet vermoeden. Dit is in het algemeen voor de advocatuur het geval, maar al
zeker voor de advocaten die enkel leven van het systeem van de juridische tweedelijnsbijstand.
Het systeem van de budgettaire gesloten enveloppe zorgt er immers voor dat hoe meer
advocaten er zijn die tweedelijnsbijstand verlenen, hoe meer de koek in alsmaar kleinere
stukken wordt verdeeld. Dit heeft mijns inziens een zeer absurd gevolg: hoe meer en harder
advocaten werken in het kader van de tweedelijnsbijstand, hoe minder ze per prestatie
ontvangen. De Minister wil de advocatuur met de hervorming tegemoetkomen door hen een
correcte vergoeding te verzekeren.347
De Minister beseft dat een correcte vergoeding voor advocaten hand in hand gaat met een
werkelijk recht op toegang tot het (ge)recht. Voor advocaten-stagiairs is de lage, onzekere en
laattijdige vergoeding wellicht niet onoverkomelijk aangezien de verrichte prestaties nog steeds
kaderen binnen een leerproces.348 Voor de tableau-advocaten zou het daarentegen demotiverend
kunnen werken. Zeer motiverend werkt het systeem alleszins niet, aangezien advocaten
genoodzaakt zijn om veel zaken op korte tijd te behartigen indien ze een degelijke vergoeding
willen ontvangen. Het recht op toegang tot het (ge)recht wordt echter alleen maar gegarandeerd
als de verdediging zelf kwalitatief en hoogstaand genoeg is. Hiervoor dienen er voldoende
professionele, bekwame en ervaren advocaten aan het systeem van de juridische
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2016%2007%2026%20toelichting%20bij%20ronde%20van
%20Vlaanderen%202016.pdf. 346 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 35,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. 347 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 348 S., DEBRUYNE, Pro Deo, pro bono of uit eigenbelang? Hoe kan de rechtshulp voor onvermogenden
gevrijwaard blijven zonder enerzijds te raken aan het recht op kosteloze juridische bijstand en er anderzijds toch
voor te zorgen dat het systeem van de Staat betaalbaar blijft?, onuitg. masterproef Rechten UGent, 2016, 67,
https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/272/178/RUG01-002272178_2016_0001_AC.pdf.
66
tweedelijnsbijstand te participeren. Dit wil zeggen dat er zowel in aantal voldoende advocaten
moeten zijn die de tweedelijnsbijstand verlenen, als dat de verrichte prestaties van voldoende
kwaliteit moeten blijken. Beiden veronderstellen een billijke vergoeding. Het systeem van de
juridische tweedelijnsbijstand is nog steeds sterk gebaseerd op solidariteit voor de
minvermogenden, maar solidariteit die door de gehele maatschappij hoort te worden gedragen.
Iedereen verdient immers een billijk loon naar werk.349
§ 2. Herfinanciering
Voor advocaten heerst er bovendien veel onzekerheid over wat de waarde van een punt zal zijn
en hoeveel ze uiteindelijk zullen ontvangen voor hun geleverde prestaties. Al zeker door te
toevloed aan zaken de afgelopen jaren door de Salduz-wet, het stijgend aantal asielprocedures,
de economische crisis, de juridisering van de maatschappij,… is het onvoorspelbaar of het
budget deze tendens kan volgen. De vraag van de advocatuur en de overkoepelende Ordes naar
een open enveloppe is dan ook groot.350 Volgens de vorige voorzitter van de OVB, Dominique
Matthys, kan de overheid niet verwachten dat advocaten kwaliteit blijven leveren als ze tegen
dergelijke lage vergoeding moeten werken. Enkel een open enveloppe kan garanderen dat de
waarde van de punten mee evolueert met het aantal geleverde prestaties.351 Tot groot
ongenoegen van beide partijen wil Minister Geens de gesloten enveloppe behouden. De
hervorming moet, volgens hem, immers betaalbaar blijven. De Minister komt beiden wel
tegemoet door te voorzien in een herfinanciering. Meer nog, de Minister verklaart de huidige
financieringsenveloppe niet te zullen verminderen. De hervorming heeft dan ook, in
tegenstelling tot de geplande hervorming van Minister Turtelboom in 2013, niet tot doel om
een besparing op te leveren voor de overheid. Het wil het systeem werkelijk duurzamer maken
en verbeteren.352
349 Voorstel van wet (O., MAINGAIN e.a.) tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, teneinde te voorzien in
een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende juridische tweedelijnsbijstand, Parl.St.
Kamer BZ 2014, nr. 0154/001, 4. 350 M., VERHOEVEN, “Drempels voor toegang tot pro Deo verhoogd”, Juristenkrant 2016, nr. 333, 2 en Orde
van Vlaamse Balies, Hervorming juridische tweedelijnsbijstand: OVB pleit voor het principe van een open
enveloppe, 9 september 2016,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/1%202016%2005%2011_Standpunt%20open%20enveloppe
.pdf. 351 Orde van Vlaamse Balies, Hervorming tweedelijnsbijstand: noodzakelijk, maar financiering blijft een pijnpunt,
30 augustus 2016,
www.advocaat.be/DipladWebsite/media/DipladMediaLibrary/Documenten/Persberichten/2016/OVB-
persbericht-hervorming-tweedelijnsbijstand-30-08-16_1.pdf. 352 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5.
67
§ 3. Aangepaste nomenclatuur
96. Ook voor de nomenclatuur zelf was de hervorming welgekomen. Zoals hierboven reeds
is aangehaald was deze zeer verouderd, onevenwichtig en onduidelijk.353 Minister Geens wil
dan ook, in overleg met de Ordes van de balies de volledige nomenclatuur herzien opdat de
advocaten een rechtvaardigere toekenning van punten krijgen en de puntwaardes voor
gelijkwaardige procedures geharmoniseerd worden. Het is de bedoeling dat de nomenclatuur
wordt aangepast aan de huidige reële tijdsbesteding van de advocaat.354
Afdeling III. Wijzigingen ingevolge de wet van 6 juli 2016
§ 1. Nieuwe financiële middelen
97. Aangezien de budgettaire gesloten enveloppe ongewijzigd is gebleven, vertrekt men
voor het vaststellen van de waarde van het punt nog steeds van het totale bedrag dat
ingeschreven is op de begroting van het jaar waarin het betrokken gerechtelijk jaar eindigt. Dit
bedrag wordt nog steeds vermeerderd met de geïnde rechtsplegingsvergoedingen en provisies
in het geval van de gedeeltelijke juridische tweedelijnsbijstand. Sinds de hervorming spijzen
ook de forfaitaire bijdragen het budget. De advocaat int weliswaar deze bijdragen, maar deze
worden op het einde van de rit in mindering gebracht van de uiteindelijke vergoeding. Hetzelfde
geldt uiteraard voor de rechtsplegingsvergoeding, de provisies in het geval van de gedeeltelijke
juridische tweedelijnsbijstand en de gedeeltelijk geïnde vergoeding in de zin van artikel
508/19ter Ger. W.355 De begunstigden van de juridische tweedelijnsbijstand contribueren aldus
voortaan mee aan de financiering, weliswaar op een bescheiden wijze.356
Minister Geens verklaarde de huidige budgettaire enveloppe van 75 miljoen euro niet te zullen
verminderen. Hoeveel het exacte budget voor het gerechtelijk jaar 2016-2017 bedraagt, is echter
nog niet bekend. Minister Geens heeft wel reeds bekend gemaakt hoeveel de waarde van het
punt dit jaar bedraagt. Zoals vooropgesteld door de OVB en OBFG is dit 75 euro (exclusief
btw), dankzij een verhoging van de middelen met 16,5 miljoen euro.357 Dat maakte de federale
353 Supra, 93. 354 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 8. 355 Art. 508/19, §2, tweede lid Ger. W. zoals gewijzigd door art. 9, 3° Wet juridische bijstand. 356 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 357 De Morgen, Regering-Michel bereikt akkoord over begroting, dit zijn de belangrijkste maatregelen, 24 maart
2018, geraadpleegd op 15 april 2018, www.demorgen.be/binnenland/regering-michel-bereikt-akkoord-over-
begroting-dit-zijn-de-belangrijkste-maatregelen-b1ef05c1a/.
68
regering op 24 maart 2018 in haar begrotingsakkoord bekend. Daarnaast zoekt Minister Geens
verder naar alternatieven zoals het Financieringsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand
waarover meer in afdeling V.
§ 3. Nieuwe nomenclatuur
98. De wetgever heeft het MB van 5 juni 2008 tot vaststelling van de lijst met punten voor
prestaties verricht door advocaten belast met gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische
tweedelijnsbijstand opgeheven door het MB van 19 juli 2016 (tot vaststelling van de
nomenclatuur van de punten voor prestaties verricht door advocaten belast met gedeeltelijk of
volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand).358 Deze vernieuwde nomenclatuur is
aangepast aan de huidige reële tijdsbesteding waarbij alle procedures voor alle takken van het
recht onder de loep zijn genomen. Niet alleen het vreemdelingenrecht wordt aldus geviseerd,
maar ook het fiscaal, jeugd, familie -of arbeidsrecht bijvoorbeeld. Opdat de punten
rechtvaardiger worden toebedeeld, is de lijst alleszins al veel gedetailleerder geworden. Voor
elke procedure is voortaan voorzien in een aantal basispunten. De advocaat kan slechts één keer
de basispunten verdienen voor eenzelfde rechtzoekende of voor verschillende rechtzoekenden
met gelijklopende belangen die hij in dezelfde zaak bijstand verleent.359 Daarnaast wordt de
procedure opgedeeld in tal van handelingen waaraan ook punten zijn verbonden. Zoals reeds
eerder is aangehaald, wil de wetgever voornamelijk dat de advocaat pas extra punten verdient
wanneer zijn tussenkomst een werkelijke meerwaarde is geweest of wanneer er nieuwe zaken
aan het licht zijn gekomen.
Zoals in randnummer X reeds is besproken, kan het BJB de punten verminderen of verhogen
opdat deze aangepast zijn aan de werkelijke tijdsbesteding van de advocaat. Voor de
hervorming was het praktisch vrijwel onmogelijk om de werkelijke tijdsbesteding te verifiëren
aangezien niemand wist hoeveel één punt precies waard was. De wetgever is hieraan tegemoet
gekomen door één punt gelijk te stellen aan één uur prestaties.360
§ 2. Taxatie-beginsel
99. Het taxatie-beginsel is eerst en vooral een wijziging in het kader van de
responsabilisering van de rechtzoekende, maar kent ook hier haar belang. Ter herhaling is het
358 MB van 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur van de punten voor prestaties verricht door advocaten
belast met gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, BS 10 augustus 2016. (Hierna: MB 19
juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur). 359 Art. 2 MB 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur. 360 Art. 1, laatste lid MB 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur.
69
mogelijk dat de prestaties van de advocaat de cliënt in staat stellen geldsommen te ontvangen
waardoor deze laatste in principe een beroep kon doen op de betaalde advocatuur. In dat geval
kan de advocaat rechtstreeks de vergoeding aan zijn cliënt vragen.361 Hierdoor worden de
middelen van de juridische tweedelijnsbijstand niet alleen herverdeeld over de mensen die er
echt nood aan hebben, maar hoeft de advocaat ook zijn vergoeding niet af te wachten via het
puntensysteem. Dit ter compensatie voor het lange en onzekere wachten op de vergoeding door
de Staat.
Afdeling IV. Wijzigingen ingevolge circulaire FOD Financiën
100. Ingevolge een arrest van het Hof van Justitie en een arrest van het Grondwettelijk Hof
zijn sinds kort de diensten verricht door advocaten in het kader van de juridische bijstand
onderhevig aan het BTW-tarief van 21%.362 De pro Deo vergoedingen genieten aldus niet
langer het bijzonder 0% tarief. De beslissing ging in op 1 april 2017 via een circulaire van de
FOD Financiën, maar werd door een bericht van de Minister van Financiën uitgesteld naar 1
september 2017.363 Het overleg bleef echter moeizaam waardoor de inwerkingtreding een
tweede maal werd uitgesteld naar 1 januari 2018.364
Minister Geens belooft het budget van de juridische tweedelijnsbijstand met 21% te verhogen
zodat de advocaat de btw in geen geval zal moeten voorschieten.365
Afdeling V. Wijzigingen ingevolge de wet van 19 maart 2017
101. Van een herfinanciering kan er uiteraard geen sprake zijn met alleen maar de inning van
de forfaitaire bedragen. Volgens de regering wel met een fonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. De oprichting van een fonds voor de tweedelijnsbijstand stond samen met
de andere wijzigingen reeds vermeld in het Justitieplan van Minister Geens, maar liet net iets
361 Art. 508/19ter , §1 Ger. W. zoals gewijzigd door art. 11 Wet juridische bijstand. 362 HvJ 28 juli 2016, nr. C-543/14, Ordre des barreaux francophones et germanophone e.a./ Ministerraad, GwH
23 februari 2017, nr. 27/17 en punt 28 van Circ. AAFisc, nr. 47/2013, 20 november 2013. 363 Federale overheidsdienst financiën, Toepassing van het normale btw-tarief van 21% op de diensten verricht
door advocaten in het kader van de juridische bijstand en door gerechtsdeurwaarders in het kader van de
rechtsbijstand: uitstel tot 01.09.2017., https://financien.belgium.be/nl/Actueel/toepassing-van-het-normale-btw-
tarief-van-21-op-de-diensten-verricht-door-advocaten-het. 364 Vr. en Antw. Kamer Commissie voor de justitie, Vr. nr. 19785, 12 juli 2017 (W. VAN DER DONCKT en antw.
K. GEENS). 365 Vr. en Antw. Kamer Commissie voor de justitie, Vr. nr. 15682 en 15742, 11 januari 2017 (G. GILKINET en A.
LAAOUEJ, antw. K. GEENS).
70
langer op zich wachten.366 Pas op 19 maart 2017 kwam de Wet tot oprichting van een
begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand tot stand.367 De wet stelt dat de datum
van inwerkingtreding door de Koning wordt bepaald. Ongeveer een maand later, op 27 april
2017, verscheen het uitvoerend Koninklijk Besluit dat de inwerkingtreding van het fonds
vastlegde op 1 mei 2017.368 Tot slot is er ook nog een omzendbrief ter toelichting van de Wet
en het KB.369
De regering wil met de opbrengsten van het fonds het systeem van de juridische
tweedelijnsbijstand bijkomend financieren. Dit betreft zowel de financiering van de vergoeding
van de advocaten belast met de juridische tweedelijnsbijstand als de financiering van de
organisatie van de BJB’s volgens de verdeelsleutel vastgesteld in artikel 508/19bis, eerste lid
Ger. W.370
Deze opbrengsten bestaan uit bijdragen die worden geïnd in burgerlijke zaken en strafzaken.
Dit bedrag is momenteel vastgesteld op 4,20 euro en is gekoppeld aan de index van de
consumptieprijzen. Telkens wanneer het indexcijfer met tien punten stijgt of daalt, wordt de
bijdrage met 10% vermeerderd of verminderd.371 Momenteel bedraagt de bijdrage 20 euro.372
- In burgerlijke zaken is de bijdrage verschuldigd door iedere eisende partij. Zonder
betaling wordt de zaak immers niet ingeschreven op de rol. Indien de eisende partij in
haar gelijk wordt gesteld dan vereffent het rechtscollege dit bedrag in de eindbeslissing
die in de kosten verwijst, tenzij de in het ongelijk gestelde partij juridische
tweedelijnsbijstand of rechtsbijstand geniet.373
De wet voorziet in vier uitzonderingen op de bijdrageplicht in burgerlijke zaken. De
eisende partij moet geen bijdrage betalen indien:
366 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 36,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. 367 Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand, BS 31
maart 2017. 368 Art. 6 KB van 26 april 2017 tot uitvoering van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds
voor de juridische tweedelijnsbijstand, BS 27 april 2017. 369 Omz. FOD Justitie betreffende Wet Begrotingsfonds voor juridische tweedelijnsbijstand, nr. 256, 21 april 2017,
https://dpyxfisjd0mft.cloudfront.net/dikaioma/Nieuws/Omzendbrief%20FOD%20Justitie%20nr%20256.pdf?149
3282124 370 Art. 3 Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand. 371 Art. 5, §2 Wet van 29 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand. 372 Art. 5, §1 Wet van 29 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand. 373 Art. 4, §2, eerste lid en derde lid Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de
juridische tweedelijnsbijstand.
71
Zij juridische tweedelijnsbijstand of rechtsbijstand geniet.374
Zij een vordering inleidt, bedoeld in artikel 68 van de Arbeidongevallenwet van
10 april 1971 en bedoeld in artikel 73, tweede lid van de Wetten van 3 juni
1970 betreffende de preventie van beroepsziekten en de vergoeding van de
schade die uit die ziekten voortvloeit.375
Zij een vordering inleidt, bedoeld in de artikelen 579, 6° (betwistingen in
verband met de tegemoetkomingen van het Schadeloosstellingsfonds voor
asbestslachtoffers), 580, 581 (verschillende procedures arbeidsrechtbank) en
582, 1° en 2° (geschillen over de rechten ten aanzien van tegemoetkomingen aan
personen met een handicap alsmede van de betwistingen inzake medische
onderzoeken uitgevoerd met het oog op de toekenning van sociale of fiscale
voordelen die rechtstreeks of onrechtstreeks zijn afgeleid van een sociaal recht
of van de sociale bijstand en geschillen betreffende de rechten en verplichtingen
die voortvloeien uit de wet betreffende de sociale reclassering van de
mindervaliden) Ger.W.376
Zij een vordering inleidt, bedoeld in artikel 1675/4 Ger. W. (vordering tot
collectieve schuldenregeling).377
Zij in de hoedanigheid van het openbaar ministerie een vordering inleidt,
bedoeld in artikel 138bis Ger. W.378
- In strafzaken is de bijdrage verschuldigd door iedere door het strafrecht veroordeelde
verdachte, inverdenkinggestelde, beklaagde, beschuldigde of voor het misdrijf
burgerrechtelijk aansprakelijke persoon. Ook de burgerlijke partij, wanneer zij het
initiatief tot de rechtstreekse dagvaarding heeft genomen of wanneer een onderzoek is
geopend ten gevolge van haar optreden als burgerlijke partij en zij in het ongelijk wordt
gesteld, wordt veroordeeld tot het betalen van een bijdrage aan het fonds.379
374 Art. 4, §2, eerste lid, 1° Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 375 Art. 4, §2, eerste lid, 2° Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 376 Art. 4, §2, eerste lid, 3° Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 377 Art. 4, §2, eerste lid, 4° Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 378 Art. 4, §2, eerste lid, 5° Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 379 Art. 3, eerste en tweede lid Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand.
72
Voor deze categorie is er slechts één uitzondering, namelijk wanneer bovenstaande
personen zelf juridische tweedelijnsbijstand of rechtsbijstand genieten. Bovendien
vereffent opnieuw hier het rechtscollege het bedrag in de eindbeslissing die in de kosten
verwijst.380 De bijdrage wordt ingevorderd volgens de regels van toepassing op de
invordering van de strafrechtelijke geldboeten.381
Het fonds wordt beheerd door FOD Justitie.382 De beheerder van het fonds communiceert
maandelijks aan de OVB en OBFG het gestorte bedrag.383 Daarnaast informeert ook de Minister
van Justitie jaarlijks deze overheden over het totale bedrag van de ontvangsten verworven door
het fonds in de loop van het jaar.384
Hoofdstuk 4. Conclusie
102. Samengevat heeft de wetgever een tiental nieuwe wijzigingen doorgevoerd voor de
juridische tweedelijnsbijstand: het invoeren van het remgeld, het reduceren van de
onweerlegbare vermoedens, het in rekening brengen van alle bestaansmiddelen, de verplichte
inschrijving van advocaten, de uitbreiding van het sanctioneringmechanisme, het verhoogde
toezicht op de rechtzoekende en advocaat, de harmonisering met de voorwaarden van de
rechtsbijstand, de herziening van de nomenclatuur en de oprichting van het financieringsfonds.
In dit hoofdstuk werden de meest markante vernieuwingen telkens besproken samen met de
vooropgestelde doelstellingen van de wetgever. In het volgend hoofdstuk wordt nagegaan hoe
de wijzigingen bij de verschillende actoren van de juridische tweedelijnsbijstand zijn onthaald
en of de wetgever werkelijk in zijn opzet is geslaagd.
Deel 6: Evaluatie
Hoofdstuk 1. Remgeld
380 Art. 3, derde lid Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 381 Art. 4, laatste lid Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand. 382 Art. 3 KB 26 april 2017 tot uitvoering van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds
voor de juridische tweedelijnsbijstand. 383 Art. 4 KB 26 april 2017 tot uitvoering van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds
voor de juridische tweedelijnsbijstand. 384 Art. 5 KB 26 april 2017 tot uitvoering van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds
voor de juridische tweedelijnsbijstand.
73
103. De vernieuwing van deze hervorming die op het meest protest is gebotst, is deze van het
remgeld. Opdat de begunstigde twee maal nadenkt alvorens hij een procedure start en/of een
beroep doet op de bijstand van een advocaat, dient hij voortaan een forfaitaire bijdrage te
betalen van 20 euro per aanstelling en 30 euro per aanleg.385 Op het eerste zicht een banaal
bedrag en zo ook volgens de regering “een bescheiden bijdrage”, maar volgens de
rechtzoekenden die behoeftig zijn en in armoede leven, een heuse som geld.386
De kritiek luidt voornamelijk dat justitie de laatste jaren te duur is geworden. Na de verhoging
van de rechtsplegingsvergoedingen (2007), de invoering van de BTW op advocatenhonoraria
(2014), en de aanzienlijke verhogen van de rolrechten (2015), is justitie onbetaalbaar geworden
voor veel rechtzoekenden. Voornamelijk degenen die niet in aanmerking komen voor de
juridische tweedelijnsbijstand, noch kapitaalkrachtig genoeg zijn om de normale advocatuur te
betalen, vallen uit de boot. De zogenaamde middenklasse. Deze groep is volgens velen nu nog
groter geworden doordat er veel rechtzoekenden sinds de hervorming niet meer in aanmerking
komen voor de juridische tweedelijnsbijstand (voornamelijk door het reduceren van de
onweerlegbare vermoedens en in rekening brengen van alle bestaansmiddelen). Minister Geens
verklaarde dat hij de mensen die momenteel door de mazen van het net vallen, wil tegemoet
komen door de rechtsbijstandsverzekering te promoten. En aantrekkelijkere
rechtsbijstandverzekering zou de betaalbare toegang tot justitie moeten verzekeren voor zij die
niet kunnen genieten van de juridische tweedelijnsbijstand. Momenteel is een
rechtsbijstandverzekering voornamelijk gelinkt aan een autopolis, brandverzekering of
familiale verzekering. Minister Geens wil dit aanbod verruimen (bijvoorbeeld naar penaal
risico, echtscheidingsprocedures en bouwgeschillen) en de polis aantrekkelijker maken waarbij
burgers op de belangrijke momenten in hun leven (huwelijk, aankoop woning, enz.) worden
gewezen op het belang van de rechtsbijstandsverzekering.387 Ook kondigde Minister Geens aan
dat hij de rechtsbijstandsverzekering een fiscale stimulans wil geven door de premies fiscaal
aftrekbaar te maken. Details zijn nog niet bekend aangezien de gesprekken nog lopende zijn.388
385 Art. 2bis KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 386 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 5. 387 K., GEENS, Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 36,
https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf. 388 Jubel, Recht voor iedereen, 27 april 2018, geraadpleegd op 8 mei 2018, https://jubel.be/recht-voor-iedereen/.
74
De Minister gaat ervan uit dat verminderde toegang tot het (ge)recht kan gecompenseerd
worden door een aantrekkelijkere rechtsbijstandsverzekering. De advocatuur is alvast te vinden
voor het idee, maar of de middenklasse even enthousiast is, valt af te wachten. Alles hangt
immers af van de premie. Een goedkope rechtsbijstandverzekering die bijvoorbeeld alle
contractuele geschillen dekt, kost minimum 125 euro per jaar. De geschillen die de Minister
voor ogen heeft, zoals bouwgeschillen, veronderstellen echter veel meer gerechtskosten
waardoor een premie van 125 euro niet zal volstaan. Zolang de premie van de fiscaal aftrekbare
rechtsbijstandsverzekering te hoog is, zal niemand de verzekering willen nemen waardoor de
toegang tot het (ge)recht niet groter zal worden.389
104. Voor de rechtzoekenden die wel in aanmerking komen voor de juridische
tweedelijnsbijstand, betekent voornamelijk het betalen van het remgeld een te grote drempel
voor justitie. Veel organisaties en belanghebbenden hebben zich reeds verenigd om hun protest
te uiten. Zo protesteerde het platform Recht voor Iedereen tegen de invoering van het remgeld.
De petitie werd door meer dan 100 organisaties getekend, waaronder de Gezinsbond, het
Netwerk tegen Armoede, het ABVV, etc.390 Zoals reeds is aangehaald, is het remgeld voor de
regering slechts “een bescheiden bijdrage”. Dit onderzoek wijst echter uit dat het remgeld voor
de begunstigde van de juridische tweedelijnsbijstand een verhoogde drempel uitmaakt waarvan
bovendien vaak de advocaat de dupe is. Indien de advocaat immers zou wachten op de
forfaitaire bijdragen alvorens aan het dossier te beginnen, zouden belangrijke beroepstermijnen
in het gedrang komen en de rechten van verdediging al helemaal niet gewaarborgd zijn. Zo
verklaarde mr. Francis De Decker dat hij alleen al voor 2018 nog 1000 euro aan remgelden te
goed heeft. Gelden die hij ondanks alle aanmaningen waarschijnlijk nooit zal ontvangen.391
De advocaat kan ook bewust afzien van het remgeld.392 Misschien anticipeerde de wetgever al
op bovenstaand probleem, maar tot nu toe blijft het onduidelijk waarom de advocaat het
remgeld voor eigen rekening kan nemen. Zo wordt het doel van het remgeld volledig
voorbijgestreefd, maar rijst ook de vraag of dit deontologisch te verantwoorden is.393 De
389 Jubel, Recht voor iedereen, 27 april 2018, geraadpleegd op 8 mei 2018, https://jubel.be/recht-voor-iedereen/. 390 I., FLACHET, “Ordes kunnen beter tandje bijsteken over pro Deo”, Juristenkrant 2016, 329, 10. 391 Bijlage 2. 392 Art. 508/17, §3 Ger. W. 393 M., MOERMAN, “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 8.
75
toegang tot het (ge)recht kan op deze manier immers arbitrair worden, aangezien de betaling
van het remgeld afhankelijk wordt van de filantropische houding van de advocaat.394
105. Het is moeilijk om te concluderen of de hervorming het recht op toegang tot justitie te
allen tijde heeft weten te bewaren. De cijfers van het gerechtelijk jaar 2016-2017 zijn immers
pas in juni beschikbaar. De wetgeving en kaders in de nomenclatuur zijn ook dermate
veranderd, dat een statistische vergelijking met het vorige systeem niet mogelijk is. Minister
Geens maakte wel reeds bekend dat tussen de periode 2015-2016 en de periode 2016-2017 het
aantal aanwijzingen voor België gedaald is met 17 %. Voor de OVB bedraagt die daling 12 %,
voor wat betreft OBFG gaat het om 23 %. De Minister bevestigt hierbij dat het kennelijk de
tendens is dat het aantal aanwijzingen de laatste jaren blijft dalen.395 De regering is volgens
deze cijfers aldus in zijn opzet geslaagd om de overconsumptie van procedures te verminderen.
Deze doelstelling botste echter op veel kritiek aangezien de overconsumptie van het systeem
nooit bewezen is. Integendeel, er zijn zoveel rechtzoekenden die door de mazen van het net
vallen en de weg naar justitie niet vinden. Wat de Minister volgens sommige bronnen vooral
heeft gedaan, is het herleiden van het aantal begunstigden van de juridische
tweedelijnsbijstand.396
Deze evolutie is niet onopgemerkt gebleven bij de regering. Op 6 februari 2018 verscheen er
namelijk een wetsvoorstel tot verbetering van de toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand
op de website van de Kamer. Hierin wordt een verhoging van de inkomensmaxima voor de
kosteloze juridische bijstand en een aftrek voor één of meer personen ten laste bij de berekening
van dat inkomen, voorgesteld. Bovendien wordt zelfs de afschaffing van het remgeld voor alle
begunstigden van de juridische bijstand vooropgesteld.397
Hoofdstuk 2. Reduceren onweerlegbare vermoedens en in rekening brengen
bestaansmiddelen
394 S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering:
nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1653. 395 Vr. en Antw. Kamer 2017-18, Vr. nr. 2194, 4 december 2017 (G. UYTTERSPROT en antw. K. GEENS). 396 Netwerk tegen armoede, Hervorming rechtsbijstand schaadt rechten van mensen in armoede, 4 september
2017, geraadpleegd op 8 mei 2018, http://www.netwerktegenarmoede.be/standpunten/recht/hervorming-
rechtsbijstand-schaadt-rechten-van-mensen-in-armoede. 397 Voorstel van wet (S. VAN HECKE e.a.) tot verbetering van de toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand,
door de ter zake geldende inkomensmaxima te verhogen Parl.St. Kamer 2018, nr. 2931/001.
76
106. Het hoeft geen verwondering meer te wekken dat de hervorming van de juridische
tweedelijnsbijstand als een noodzaak werd ervaren. Dat hierbij de voornaamste doelstelling was
om lichtzinnige beroepen te vermijden en de middelen aan te wenden waar ze echt nodig zijn,
kan alleen maar worden toegejuigd. Zoals reeds is uiteengezet, gaf de oude regelgeving
aanleiding tot een aantal onterecht in aanmerking gekomen begunstigden. Er werd namelijk
geen rekening gehouden met het totaal aan bestaansmiddelen en de actuele situatie van de
begunstigde. Ook was het te gemakkelijk om in aanmerking te komen voor de juridische
tweedelijnsbijstand bij gebrek aan een uitvoerig onderzoek. Deze zaken zijn nu volledig
verleden tijd waardoor de wetgever, althans op dit vlak, in zijn opzet is geslaagd.398
Een goed voorbeeld hiervan zijn de huurders van een sociale woning. Vroeger genoten zij een
onweerlegbaar vermoeden, waar dit nu slechts een weerlegbaar vermoeden is. Om dit
onweerlegbaar vermoeden te bewijzen diende de rechtzoekende enkel een attest van
huurberekening voor te leggen.399 Voor de huurberekening werd echter het inkomen van drie
jaar geleden gebruikt. Bijgevolg kon de begunstigde in de tussentijd in een financieel betere
situatie zijn terecht gekomen waardoor deze eigenlijk zelf de bijstand van een advocaat kon
bekostigen. Het is terecht dat de wetgever hier een einde aan heeft gesteld en voortaan enkel
actuele bewijsstukken tolereert.400
Ook voor de weerlegbare vermoedens is er veel veranderd. Het vermoeden blijkt in de praktijk
immers niet zo’n grote waarde te hebben. Op dit vlak is de wet een beetje ambigu, maar de
voorbereidende werken maken duidelijk dat ook bij de weerlegbare vermoedens de werkelijke
behoeftigheid moet onderzocht worden.401 Bij vele BJB’s rees de vraag in hoe ver dit onderzoek
moet gaan. De conclusie was dat het BJB telkens onderzoek dient te voeren naar de meest
actuele situatie. Enkel voor de leefloongerechtigden, wordt een uitzondering gemaakt. Daar
vraagt het BJB de oorspronkelijke beslissing omdat de wet dat voorschrijft, én een attest dat dit
nog steeds actueel is van het OCMW zelf.402 Het OCMW volgt dit namelijk van veel dichterbij
dan dat het BJB kan doen. Vandaar dat het BJB dit onderzoek niet zelf voert maar vertrouwt op
een derde om deze gegevens te bezorgen. Hier gaat het onderzoek dus minder ver en neemt het
BJB de behoeftigheid aan louter op basis van de actuele toekenning van het leefloon.403
398 M., MOERMAN, “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga 2016, 9. 399 Art. 1, §1, 7° (oud) KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 400 Bijlage 1. 401 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001, 6-7. 402 Art. 1, §2, 1° KB 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden. 403 Bijlage 1.
77
107. Via het reduceren van de onweerlegbare vermoedens waarbij voor iedereen, behalve de
minderjarigen, een grondig onderzoek wordt gevoerd naar de werkelijke en meest actuele
bestaansmiddelen, heeft de wetgever ervoor gezorgd dat enkel de rechtzoekenden die het echt
nodig hebben, toegang hebben tot de juridische tweedelijnsbijstand. In dat opzicht heeft de
wetgever aldus zijn doelstelling bereikt. Dat hierbij te allen tijde de toegang tot het recht
bewaard blijft, is echter een ander verhaal. Het grondige onderzoek naar de meest actuele en
werkelijke bestaansmiddelen van de rechtzoekende veronderstelt veel administratie. Zowel
voor de rechtzoekende (en de advocaat) als het BJB zelf.
Voor de rechtzoekende begint het al bij het uitgebreide aanvraagformulier. In vele gevallen
begrijpt de begunstigde, zeker degene die het Nederlands minder goed beheerst, de waslijst aan
vragen niet. Mr. Francis De Decker beaamt dat veel cliënten sinds de hervorming aanbellen met
de vraag om samen het formulier in te vullen. Eenmaal de rechtzoekende op de zitting van het
BJB aankomt, dient hij samen met het aanvraagformulier ook de identiteitskaart, attest
samenstelling gezin en alle nodige bewijsstukken die zijn bestaansmiddelen aantonen, neer te
leggen. Mr. Francis De Decker, die ook zetelt tijdens de zittingen van het BJB, zegt dat hij op
elke zitting ongeveer de helft van de verzoekers moet terug sturen omdat er stukken
ontbreken.404 Ook mr. Marnix Moerman, voorzitter van het BJB, beaamt dit. Sinds de
hervorming is er echt sprake van een administratieve rompslomp. Een zeer bureaucratisch
systeem dat zowel belastend is voor de rechtzoekende (en diens advocaat), als het BJB. De
wetgever verwacht dat het BJB zelf de controles uitvoert, maar het BJB legt de
verantwoordelijkheid voor het verzamelen van de juiste stukken bij de rechtzoekende zelf. Het
BJB is wel bevoegd om bij derden en overheidsinstanties informatie op te vragen over de
betrokkene, maar mocht het BJB dit doen voor iedere dossieraanvraag dan zou het systeem plat
liggen. Vandaar dat het BJB enkel van deze bevoegdheid gebruik maakt wanneer het een
vermoeden heeft van bepaalde misbruiken. Het gevolg is dat er vaak stukken ontbreken, de
rechtzoekende niet gauw de weg naar deze stukken vindt en bijkomende uitleg nodig heeft.
Hierdoor zullen volgens mr. Moerman veel rechtzoekenden ontmoedigd geraken en opgeven.405
Voor de rechtzoekenden die uiteindelijk wel de weg vinden, heerst er een ander gevaar: de
eventuele termijnen. Stukken opvragen, aanvraag indienen, teruggestuurd worden voor
bijkomende stukken, opnieuw aanvraag indienen… Het lijdt geen twijfel dat door deze
rompslomp beroepstermijnen in het gedrang komen waardoor ook het recht op toegang tot het
404 Bijlage 2. 405 Bijlage 1.
78
(ge)recht in het gedrang komt. Ook voor de advocaat is dit zeer vervelend. Gebonden door de
korte beroepstermijnen zal hij een beroep moeten instellen zonder dat hij daarbij zeker is of hij
aangesteld en vergoed zal worden.406
108. De BJB’s zijn daarom vragende partij dat er een centrale databank komt die rechtstreeks
toegang biedt tot het rijksregister, het DIV, de kadastrale gegevens, de personenbelasting, etc.
Zo hoeft het BJB geen beroep meer op een derde te doen, maar kan het op een snelle en
efficiënte manier oplijsten over welke bestaansmiddelen de rechtzoekende precies beschikt.
Minister Geens verklaart dat er binnenkort een wetgevend initiatief zal voorgelegd worden aan
de regering en aan het parlement om één centrale beheersapplicatie voor de BJB’s mogelijk te
maken. Vanuit deze beheersapplicatie zou de verbinding kunnen gemaakt worden met de
overheidsdatabanken.407
Hoofdstuk 2. Verplichte inschrijving
109. Krachtens artikel 508/7, derde lid Ger. W. kan de Orde van Advocaten in een verplichte
inschrijving van advocaten voorzien voor zover noodzakelijk voor de doeltreffendheid van de
juridische bijstand. Aangezien deze praktijk al langer gangbaar was aan verschillende balies,
althans voor de advocaten-stagiairs, lijkt deze wijziging geen al te grote verrassing te zijn.
Desondanks stuitte de verplichte inschrijving op heel wat protest. Zo stelden een aantal Brugse
advocaten samen met de Orde van Advocaten bij de balie van Brugge een beroep tot
vernietiging in tegen de laatste zin van artikel 508/7, derde lid Ger. W. Volgens de verzoekende
partijen is de mogelijkheid tot verplichte inschrijving discriminerend en schendt zij het beginsel
van de gelijkheid voor de openbare lasten, het recht op vrije arbeidskeuze en het recht op
eerbiediging van het privé –en gezinsleven. Voor andere burgers en beoefenaars van vrije
beroepen bestaat een dergelijke mogelijkheid tot gedwongen arbeid immers niet en al zeker niet
zonder een marktconforme vergoeding.
Het Grondwettelijk Hof oordeelde dat er van de advocaat mag verwacht worden bij te dragen
aan een behoorlijke rechtsbedeling gelet op zijn bijzondere rol en het daarbij horende privilege
van het pleitmonopolie. De verplichte inschrijving waarborgt immers de doeltreffendheid van
de juridische bijstand wat een legitiem doel is dat tegemoet komt aan het grondrecht op
406 Knack, ‘Kunnen burgers vandaag hun rechten nog verdedigen?’, 27 maart 2018, geraadpleegd op 7 mei 2018,
www.knack.be/nieuws/belgie/kunnen-burgers-vandaag-hun-rechten-nog-verdedigen/article-opinion982777.html. 407 Vr. en Antw. Kamer 2017-18, Vr. nr. 2194, 4 december 2017 (G. UYTTERSPROT en antw. K. GEENS).
79
juridische bijstand in artikel 23, derde lid, 2° van de Grondwet. Wie bovendien voor het beroep
van advocaat kiest, wordt geacht alle verplichtingen die de wetgever aan de beroepsgroep
oplegt, te kennen en te aanvaarden. Dit is incluis de mogelijke verplichting om prestaties in het
kader van de juridische tweedelijnsbijstand te verlenen. Tot slot betekent de verplichte
inschrijving geen onevenredige werklast voor de advocaten. Het enige aangehaalde middel van
de verzoekende partijen werd dan ook niet gegrond geacht.408
De kwaliteit en de doeltreffendheid van het systeem van de juridische tweedelijnsbijstand is
duidelijk belangrijker dan de verzuchtingen van de advocatuur. Het Grondwettelijk Hof
benadrukt zelf dat in de veronderstelling de verplichte inschrijving het recht op eerbiediging
van het privé –en gezinsleven en de vrijheid van handel en nijverheid zou beperken, die
beperking evenredig is met de nagestreefde doelstelling van de behoorlijke rechtspleging. Het
grondrecht op juridische bijstand moet te allen tijde gegarandeerd blijven, waarvoor nog steeds
gerekend wordt op kleine opoffering, als ik het zo mag noemen, van de advocatuur. Het
verlenen van juridische bijstand behoort immers tot de kerntaak van de advocatuur. Bovendien
betekent de mogelijkheid tot de verplichte inschrijving geen zekerheid op de verplichte
inschrijving. Alleen wanneer de doeltreffendheid het vraagt, wordt overgegaan tot de verplichte
inschrijving. Hoeveel advocaten er in 2017 ten opzichte van vorig jaar in 2016 (42,94% in
Vlaanderen) juridische tweedelijnsbijstand verleend hebben, is nog niet bekend. Uit mijn
onderzoek blijkt dat het systeem alleszins in populariteit gedaald is bij de advocatuur. Althans,
bij de advocaten die het zich financieel kunnen veroorloven om minder pro Deo zaken te
behandelen. De redenen die aan de basis liggen van deze verminderde populariteit worden zo
meteen duidelijk. Het is belangrijk dat de lijst van advocaten niet enkel bestaat uit advocaten
die enkel en alleen pro Deo zaken behandelen. Alleen een goede mix van ervaring, leeftijd en
expertise kan de kwaliteit van het systeem verzekeren. Een eventueel neveneffect hiervan is
wellicht dat de Orde vooral zal voorzien in een verplichte inschrijving van geschikte advocaten
met veel kennis en expertise.
Hoofdstuk 3. Herfinanciering
110. Minister Geens beloofde de financieringsenveloppe voor de juridische
tweedelijnsbijstand niet te verminderen en, zoals vooropgesteld door de OVB en OBFG, de
waarde van 75 euro per punt te verzekeren. Volgens de Ordes biedt enkel een minimum van 75
euro per punt een garantie voor een kwaliteitsvolle en duurzame juridische
408 GwH 29 maart 2018, nr. 41/2018.
80
tweedelijnsbijstand.409 Of de Minister werkelijk zijn belofte zou nakomen, was nog een groot
vraagteken waarbij velen sceptisch bleven.410 Vandaar dat de beslissing om het
financieringsfonds met 16,5 miljoen euro te vermeerderen om zo de 75 euro per punt te
garanderen, zeer positief wordt onthaald. Hugo Lamon blijft enigszins voorzichtig en wacht af
hoe de maatregel concreet zal geïmplementeerd worden. De hoop, en verwachting, is alleszins
dat deze gelden niet zullen gebruikt worden om de btw op de pro Deo prestaties te
financieren.411
Het feit dat de regering bijkomend investeert, zal hopelijk de gemoederen doen bedaren. De
oprichting van het financieringsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand heeft namelijk heel
wat kritiek te verduren gekregen. Deze luidde dat justitie nog duurder is geworden voor degenen
die net geen beroep kunnen doen op de juridische tweedelijnsbijstand. Ter herinnering: de eiser
betaalt in burgerlijke zaken en de veroordeelde in strafzaken 20 euro ter spijziging van het
fonds. De financiering van de juridische tweedelijnsbijstand hoort, zo luidt de kritiek, immers
op een neutrale wijze via de algemene middelen te gebeuren. Sommigen menen zelfs dat de
begunstigden van de juridische tweedelijnsbijstand over een concurrentieel voordeel
beschikken, omdat de toegang tot justitie voor hen groter wordt ten koste van de
middenklasse.412 Dit gaat mijn inziens net iets te ver. De drempel tot justitie is voor de
begunstigden van de juridische tweedelijnsbijstand immers eveneens verhoogd. Weliswaar niet
via de bijdrage aan het fonds, wel via het remgeld en het reduceren van de categorieën van
onweerlegbare vermoedens.
Volgens Minister Geens heeft het fonds overigens al 2,5 miljoen euro opgebracht tussen 1 mei
en 31 augustus 2017. In principe nog veel meer, aangezien deze cijfers enkel de geïnde
bijdragen in burgerlijke zaken representeren. Voor de bijdragen die bij strafzaken worden geïnd,
zijn momenteel nog geen concrete cijfers voorhanden.413
409 Orde van Vlaamse Balies, Hoorzitting Kamercommissie Justitie, 7 juni 2016,
www.advocaat.be/DipladWebsite/media/DipladMediaLibrary/Documenten/Standpunten/2016/2016-06-07-
Hoorzitting-hervorming-juridische-tweedelijnsbijstand-07-06-16.pdf. 410 I., FLACHET, “Ordes kunnen beter tandje bijsteken over pro Deo”, Juristenkrant 2016, 329, 10. 411 De Morgen, 24 maart 2018, Regering-Michel bereikt akkoord over begroting, dit zijn de belangrijkste
maatregelen, geraadpleegd op 15 april 2018, www.demorgen.be/binnenland/regering-michel-bereikt-akkoord-
over-begroting-dit-zijn-de-belangrijkste-maatregelen-b1ef05c1a/. 412 Pauwels Advocaten, Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand: Procederen alweer duurder vanaf
1 mei 2017, 28 april 2017, geraadpleegd op 5 mei 2018, www.pauwelsadvocaten.eu/just-a-
knack/artikel/a/89/Begrotingsfonds-voor-de-juridische-tweedelijnsbijstand-Procederen-alweer-duurder-vanaf-1-
mei-2017. 413 Vr. en Antw. Kamer 2017-18, Vr. nr. 2194, 4 december 2017 (G. UYTTERSPROT en antw. K. GEENS).
81
111. Bovendien werden er op 16 februari 2018 twee prejudiciële vragen gepubliceerd in het
Belgisch Staatsblad over de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor
de juridische tweedelijnsbijstand. Deze zijn opgeworpen door het Arbeidshof te Antwerpen en
het Arbeidshof te Brussel en worden nu samen behandeld door het Grondwettelijk Hof. De
vragen luiden als volgt:
Arbeidshof Antwerpen:
− "Schendt artikel 4 wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor
de juridische tweedelijnsbijstand de artikelen 10, 11, 13 en 23 van de Grondwet, in
samenhang met de artikelen 6 en 13 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de
Mens en van artikel 47 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie in
zoverre het een financiële drempel oplegt bij het aanvechten van een vonnis of
beschikking anders dan een beschikking van toelaatbaarheid voor een persoon die in
collectieve schuldenregeling zit wegens een overmatige schuldenlast waardoor de
toegang tot het gerecht voor die persoon bemoeilijkt wordt terwijl de persoon die een
verzoekschrift neerlegt om toegelaten te worden tot de collectieve schuldenregeling
wegens overmatige schuldenlast (in de zin van artikel 1675/4 Ger.W.) die bijdrage niet
moet betalen en ook de vorderingen van de sociaal verzekerde bedoeld in de artikelen
579, 6°, 580, 581 en 582, 1° en 2° van het Gerechtelijk Wetboek vrijgesteld worden van
betaling van die bijdrage?"
Arbeidshof Brussel
− “Schenden de art. 4 § 2 en 7 van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een
Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand, - meer bepaald de § 2 eerste lid,
dat bij elke rolzetting een bijdrageplicht oplegt, - tweede lid, 4°, dat voorziet in een
vrijstelling bij een vordering op grond van art. 1675/4 Ger. W. in samenhang met - art.
7, dat voorziet in de vereffening als procedurekost, - in samenhang met art. 1017 Ger.
W. dat die kosten ten laste legt van de in het ongelijk gestelde partij, rekening houdend
met art. 1675/14 § 2 Ger. W. dat voorziet in de blijvende saisine van de
arbeidsrechtbank, de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, doordat in graad van eerste
aanleg geen bijdrage verschuldigd is en moet worden vereffend bij een tussentijdse
gebeurtenis, die een ingrijpen van de schuldbemiddelingsrechter noodzakelijk maakt,
terwijl in graad van hoger beroep door de appellant die bijdrage wel verschuldigd is,
indien hij m.b.t. dezelfde vraag omwille van een gewijzigde situatie een hervorming van
82
het vonnis van de eerste rechter beoogt en die bijdrage dient vereffend te worden op
basis van wie in het gelijk gesteld is, terwijl in een collectieve schuldenregeling de
voortgang van de procedure beoordeeld wordt en de wederpartij bij een voldoening aan
de vraag van appellant daarom nog niet in het ongelijk gestelde partij is?"
− “Schenden de art. 5 en 7 van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een
Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand de artikelen 10, 11, 13 en 23 van
de Grondwet, in samenhang met de artikelen 6 en 13 van het Europees Verdrag voor de
Rechten van de Mens en van artikel 57 van het Handvest van de grondrechten van de
Europese Unie in zoverre ze de toegang tot de rechter beperken door een bovenmatige
financiële drempel in te voeren voor een schuldenaar, die beroep aantekent in een
procedure van collectieve schuldenregeling, niettegenstaande hij een overmatige
schuldenlast heeft en de bijdrage dient te financieren vanuit een minimaal leefgeld en
die bijdrage niet in de eindbeslissing kan worden vereffend zonder hem opnieuw in zijn
vermogen te raken, terwijl er in de gevallen vermeld in art. 5, §2, 2° tot 4° geen bijdrage
verschuldigd is?”
Momenteel is het nog koffiedik kijken hoe het Grondwettelijk Hof hierop zal antwoorden.
112. Bovendien blijft het voor de advocatuur een grote frustratie dat Minister Geens niet is
overgeschakeld naar een open enveloppe. Hopelijk heeft ook hier de gegarandeerde puntwaarde
van 75 euro soelaas geboden. Desondanks blijft de vraag naar een open enveloppe zeer groot.
De gesloten enveloppe blijft immers tot gevolg hebben dat hoe meer prestaties een advocaat
verricht, en hoe meer punten hij verkrijgt, hoe lager de waarde van het punt zal zijn. Meer werk
leidt aldus tot een lagere vergoeding wat absoluut niet marktconform is. Daarnaast zijn er nog
tal van zaken die de stijging van het aantal pro Deo zaken in de toekomst onvoorspelbaar maken
zoals de uitbreiding van de Salduztoepassing enerzijds en de uitbreiding van het
vluchtelingencontentieux anderzijds.414
113. Het behoud van de gesloten enveloppe zorgt tot slot ook voor het behoud van een ander
pijnpunt: de laattijdige vergoeding van de advocatuur. Advocaten worden nog steeds veel te
laat betaald. Een korte procedure betekent één jaar à één jaar en een half wachten. Een lange
414 Orde van Vlaamse Balies, Hervorming juridische tweedelijnsbijstand: OVB pleit voor het principe van een
open enveloppe, 11 mei 2016,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/1%202016%2005%2011_Standpunt%20open%20enveloppe
.pdf.
83
procedure die tot enkele jaren in beslag neemt, betekent al gauw vier à vijf jaren wachten. Zelfs
in dit laatste geval, is het bovendien niet mogelijk voor de advocaat om tussentijdse provisies
aan te rekenen. Het is jammer dat de wetgever hier niet aan is tegemoet gekomen.415 De enige
wijziging op dit vlak is de rechtstreekse inning van de vergoeding in het geval van artikel
508/19ter Ger. W. Hoewel, een echte tegemoetkoming kan de advocatuur dit niet noemen. Bij
sommige advocaten laat het eerder een wrang gevoel na wanneer ze een vergoeding moeten
vragen van hun cliënt die er gedurende de hele procedure vanuit ging dat deze in het pro Deo
systeem zat. Ook voor de cliënt zelf voelt het unfair aan om toegelaten te worden tot het systeem
en op het einde van de rit toch te moeten betalen. Bovendien mogen de succesvolle prestaties
van de advocaat niet overschat worden. Het is niet omdat de cliënt bijvoorbeeld een
schadevergoeding ontvangt, dat deze geldsom zijn behoeftigheid meteen wegneemt.416
Hoofdstuk 4: Verhoogde controle prestaties advocatuur
114. Zoals bij de rechtzoekenden, is ook bij de advocatuur de hervorming minder positief
onthaald. Voortaan dient de advocaat immers te bewijzen welke prestaties hij allemaal heeft
verricht.417 Deze kwaliteitscontrole valt op het eerste zich alleen maar toe te juichen, al zeker
in het licht van de gepleegde misbruiken. Misbruik een halt toe roepen, was een van de
voornaamste doelstellingen van de wetgever waarin hij ook is geslaagd. Althans gedeeltelijk,
want inhoudelijk worden de prestaties nog steeds niet gecontroleerd. Wanneer een advocaat
aldus om den brode een procedure instelt, zal het BJB dit niet controleren bij de toekenning van
de punten. Enkel wanneer er een klacht of een veroordeling van tergend en roekeloos
procederen voorligt, kan de Orde via haar uitgebreid handhavingsapparaat ingrijpen. En daar
knelt nu net het schoentje. De Ordes zouden actiever moeten kunnen optreden wanneer deze
weet heeft van bepaalde misbruiken. Wachten op een klacht, wachten op een veroordeling,
wachten op bewijs, de rechten van hoor en wederhoor respecteren,… leiden ertoe dat de Orde
niet vaak gebruikt maakt van zijn nieuwe sanctiebevoegdheden.418
Misbruiken een halt toe roepen, was een terechte doelstelling van de wetgever. Alleen heeft de
verhoogde controle een aantal negatieve gevolgen teweeg gebracht. Zo dient de advocaat per
prestatie stavingstukken voor te leggen. Onder de oude regelgeving kon het BJB ook
415 Bijlage 1. 416 Bijlage 2. 417 Art. 2 KB 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding van advocaten. 418 Bijlage 1 en 2.
84
bijkomende stavingstukken vragen, maar mr. De Decker weet uit ervaring dat dit niet vaak
gebeurde. Nu is daarentegen de administratieve rompslomp zeer groot geworden voor de
advocaat. Ofwel verliest de advocaat zelf veel tijd bij het verwerken van de administratie, ofwel
dient hij een beroep toe doen op administratief persoon wat ook een extra kost betekent. Deze
moeite, tijd, werk en kosten worden echter niet weerspiegeld in de vergoeding van de
advocaat.419
Bovendien is het zeer ergerlijk en ontmoedigend voor sommige advocaten op welke manier de
kwaliteitscontrole wordt verricht. Elke prestatie wordt bekeken met argwaan waarbij het BJB
zeer veel vragen stelt, veel bijkomende stukken vraagt en uitgaat van een wantrouwen. Dit is
althans de ervaring van mr. De Decker. Voor hem is deze administratieve rompslomp en
wantrouwige sfeer zelfs de beslissende factor geweest om minder pro Deo zaken te behandelen.
Hij vreest dat dit voor meerdere advocaten het geval is.420
Hoofdstuk 5: Nomenclatuur
115. Sinds de waarde van één punt gekend is, is het mogelijk om de punten aan te passen aan
de werkelijke tijdsbesteding en de werkelijk verrichte prestaties van de advocaat. Waar er
voorheen enkel globale punten per gestarte procedure toebedeeld werden, is het nu mogelijk
om de punten toe te kennen per verrichte prestatie. Meer nog, per werkelijk verrichte prestatie,
aangezien het BJB de punten kan verminderen of vermeerderen. Mijns inziens draagt deze
wijziging zeer goed bij tot een meer rechtvaardige toekenning van de punten.
De overkoepelende Ordes merkten echter wel dat de beslissingen om het aantal punten bij meer
dan 100% meerwerk te verhogen verschillend waren tussen de BJB’s onderling. Om deze
beslissingen meer te harmoniseren, hebben de Ordes een gemengde adviescommissie opgericht.
Deze commissie is paritair samengesteld uit vertegenwoordigers van elke communautaire Orde
en vergadert minstens één keer per maand van september tot juni. Indien het BJB de beslissing
tot verhoging van de punten wil nemen, vraagt de voorzitter van het BJB eerst een advies aan
de commissie. Het advies is niet bindend voor de voorzitter van het BJB, maar indien hij ervan
afwijkt, dient hij zijn beslissing te motiveren.421
419 Bijlage 2. 420 Ibid. 421 Orde Express, Belangrijke mededeling bij meerprestaties inzake juridische tweedelijnsbijstand, 18 mei 2017,
geraadpleegd op 9 mei 2018, www.ordeexpress.be/artikel/142/1895/belangrijke-mededeling-bij-meerprestaties-
inzake-juridische-tweedelijnsbijstand.
85
116. De regering wil samen met de overkoepelende Ordes de vernieuwde nomenclatuur
evalueren. Deze evaluatie is, helaas in het licht van deze masterproef, pas gepland in het
gerechtelijk jaar 2018-2019.422
Deel 8: Conclusie
117. Een Minister die durft te veranderen, is geen slechte zaak. Minister Geens heeft het per
slot van rekening aangedurfd om te zoeken naar het moeilijke evenwicht tussen al de besproken
doelstellingen. Juridische bijstand garanderen aan degenen die het echt nodig hebben, is immers
niet eenvoudig wanneer de hervorming betaalbaar moet blijven. In deze slotbeschouwing wordt
samengevat wat nu precies de verwezenlijkingen en gemiste kansen zijn van de hervorming.
1. Verwezenlijkingen
118. Het lijdt geen twijfel dat de hervorming van de juridische tweedelijnsbijstand
hoognodig was. Deze noodzaak uitte zich voornamelijk in de lichtzinnige beroepen van de
rechtzoekenden en de gepleegde misbruiken van de advocatuur. De wetgever is erin geslaagd
beiden te responsabiliseren via een grondige kwaliteitscontrole –en sanctioneringsmechanisme.
Zoals reeds is uiteengezet, is het nu aan de BJB’s om zich actiever op te stellen bij het
handhaven van het sanctioneringsmechanisme. Hierbij zal het BJB een stelsel moeten
uitwerken om op een voldoende onafhankelijke manier te werk te gaan zoals dit in Nederland
en het Verenigd Koninkrijk reeds het geval is.423
Hoewel het niet de bedoeling was van de Minister om veel te investeren in de hervorming, is
de Minister er desondanks in geslaagd het systeem te herfinancieren. Het feit dat de puntwaarde
van 75 euro hierdoor gegarandeerd wordt, had de advocatuur niet durven hopen. Op de werking
van het financieringsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand is er kritiek, maar misschien
vormt het fonds wel een eerste weg naar een open financieringsenveloppe.
Uit de cijfers moet nog blijken of er evenveel advocaten juridische tweedelijnsbijstand willen
verlenen als voorheen. Uit mijn onderzoek bleek alvast dat de populariteit van het systeem bij
422 Art. 4 KB 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur. 423 S., GIBENS en B., HUBEAU, “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot modernisering:
nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1657.
86
de advocatuur is gedaald. Vandaar dat de verplichte inschrijving van de advocaten een goed
een noodzakelijke maatregel is om de doeltreffendheid van het systeem te garanderen.
Tot slot is ook de aanpassing van de nomenclatuur die voortaan een rechtvaardigere toekenning
van punten per prestatie verzekert, een verwezenlijking. Of deze al 100 procent op punt staat,
zal nog moeten blijken uit de evaluatie volgend jaar.
2. Gemiste kansen
119. De toegang tot het systeem van de juridische tweedelijnsbijstand is duurder en dus
beperkter geworden. De vraag rijst of de nieuwe verstrengde drempels wel garant staan voor
een volwaardig recht op juridische bijstand. Niet alleen de financiële drempels dragen hier toe
bij, maar ook de administratieve rompslomp voor de rechtzoekende. Een positieve noot in dit
kader is dat Minister Geens werk maakt van een beheersapplicatie met rechtstreekse toegang
tot de overheidsdatabanken.
Deze administratieve rompslomp geldt evenzeer voor de advocatuur waarbij de verwachting is
dat veel advocaten zullen afhaken of minstens minder prestaties zullen verrichten in het kader
van de juridische tweedelijnsbijstand.
Hoewel de bijkomende financiering enthousiast onthaald wordt door de advocatuur, blijft de
vraag naar een open financieringsenveloppe groot. De gesloten enveloppe blijft immers tot
gevolg hebben dat meer werk leidt tot een lagere vergoeding. Qua financiering doet België het
nog steeds niet denderend in vergelijking met de rest van Europa. Zo voorziet Nederland
jaarlijks in een driedubbel zo groot budget per inwoner.424
120. Van een perfect stelsel van juridische tweedelijnsbijstand is er nog geen sprake. De
Minister houdt echter rekening met de pijnpunten van de hervorming en is mijn inziens bereid
om het systeem verder te perfectioneren. Dit blijkt uit de bijkomende financiering van afgelopen
maand, de beheersapplicatie om de administratieve rompslomp op te vangen, het promoten van
de rechtsbijstandsverzekering, etc.
424 L’INCC et le Centre de recherche et d’interventions sociologiques de l’université de Liège, Recherche relative
au système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne, september 2012,
https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/136924/1/Aide%20Juridique%20deuxi%C3%A8me%20ligne.pdf
87
Bibliografie
Wetgeving
Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van 16 december 1966,
inwerkingtreding 23 maart 1976.
Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele vrijheden
van 4 november 1950, inwerkingtreding 3 september 1953.
Handvest van de grondrechten van de Europese Unie van 14 december 2007, inwerkingtreding
1 december 2009.
Gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994.
Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967.
Wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand, BS 22 december 1998.
- Gewijzigd door de wet van 1 juli 2006 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met
betrekking tot rechtsbijstand, BS 10 augustus 2006.
- Gewijzigd door de wet van 6 juli 2016 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met
betrekking tot de juridische bijstand, BS 14 juli 2016.
Wet van 21 november 2016 betreffende bepaalde rechten van personen die worden verhoord,
BS 24 november 2016.
Wet van 19 september 2017 tot wijziging van artikel 39/73-1 van de wet van 15 december 1980
betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van
vreemdelingen, BS 6 november 2017.
Wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een Begrotingsfonds voor de juridische
tweedelijnsbijstand, BS 31 maart 2017.
KB van 23 mei 1997 tot vaststelling van de voorwaarden voor de toekenning, het tarief en de
wijze van uitbetaling van de vergoeding verleend aan de advocaten ter uitvoering van de
artikelen 455 en 455bis van het Gerechtelijk Wetboek, BS 2 september 1997.
KB van 20 december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding die aan
advocaten wordt toegekend in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand en inzake de
subsidie voor de kosten verbonden aan de organisatie van de bureaus voor juridische bijstand,
BS 30 december 1999.
- Gewijzigd door KB van 21 juli 2016 tot wijziging van het koninklijk besluit van 20
december 1999 houdende uitvoeringsbepalingen inzake de vergoeding die aan
advocaten wordt toegekend in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand en inzake
de subsidie voor de kosten verbonden aan de organisatie van de bureaus voor juridische
bijstand, BS 10 augustus 2016.
88
KB van 13 juni 1999 houdende de organisatie van de Dienst Justitiehuizen van het Ministerie
van Justitie, BS 29 juni 1999.
KB van 11 juli 2002 houdende het algemeen reglement betreffende het recht op
maatschappelijke integratie, BS 31 juli 2002.
KB van 18 december 2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke
kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand en rechtsbijstand, BS 24 december 2003.
- Gewijzigd door KB 7 juli 2006 (BS 20 juli 2006), KB 26 april 2007 (BS 14 mei 2007),
bericht in het BS 19 augustus 2008, bericht in het BS 12 augustus 2009, bericht in het
BS 18 augustus 2010, bericht in het BS 19 augustus 2011, bericht in het BS 24 augustus
2012, bericht in het BS 19 augustus 2014, bericht in het BS 20 augustus 2014 en bericht
in het BS op 18 augustus 2015.
- Gewijzigd door KB van 3 augustus 2016 tot wijziging van het KB van 18 december
2003 tot vaststelling van de voorwaarden van de volledige of gedeeltelijke
kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand en rechtsbijstand, BS 10 augustus
2016 en bericht in het BS 30 augustus 2017.
KB van 26 april 2017 tot uitvoering van de wet van 19 maart 2017 tot oprichting van een
Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand, BS 27 april 2017.
MB tot uitvoering van het koninklijk besluit tot vaststelling van de voorwaarden voor de
toekenning, het tarief en de wijze van uitbetaling van de vergoeding verleend aan de advocaten
ter uitvoering van de artikelen 455 en 455bis van het Gerechtelijk Wetboek, BS 2 september
1997.
MB van 5 juni 2008 tot vaststelling van de lijst met punten voor prestaties verricht door
advocaten belast met gedeeltelijk of volledig kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, BS 9 juni
2008.
- Gewijzigd door MB van 6 december 2012, BS 11 december 2012.
- Opgeheven door MB van 19 juli 2016 tot vaststelling van de nomenclatuur van de
punten voor prestaties verricht door advocaten belast met gedeeltelijk of volledig
kosteloze juridische tweedelijnsbijstand, BS 10 augustus 2016.
Code de déontologie de l’avocat (rendu obligatoire par le règlement du 12 novembre 2012
publié), BS 17 januari 2013.
Circ. AAFisc, nr. 47/2013, 20 november 2013.
Omz. FOD Justitie betreffende Wet Begrotingsfonds voor juridische tweedelijnsbijstand, nr.
256, 21 april,
2017,
https://dpyxfisjd0mft.cloudfront.net/dikaioma/Nieuws/Omzendbrief%20FOD%20Justitie%20
nr%20256.pdf?1493282124.
Voorbereidende documenten
89
Advies van het Rekenhof bij het wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek,
teneinde te voorzien in een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende
juridische tweedelijnsbijstand, Parl.St. Kamer 2011-12, nr. 53-0454/005.
Adv. RvS bij het voorontwerp van wet tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met
betrekking tot juridische bijstand (niet bekendgemaakt), Jaarverslag 2012-3013, nr. 53.322/3.
Adv. RvS nr. 58.761/13 bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met
betrekking tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001.
Beleidsverklaring Justitie, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 0020/018.
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met
betrekking tot de juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/001.
Verslag namens de commissie voor de justitie uitgebracht door de heer Vandenbossche bij het
wetsvoorstel betreffende het kosteloos of gedeeltelijk kosteloos optreden van advocaten,
Parl.St. Kamer 1995-96, nr. 549/14.
Verslag namens de commissie voor de justitie uitgebracht door de heer Bourgeois bij het
wetsontwerp betreffende de juridische eerste- en tweedelijnsbijstand, Parl.St. Senaat 1997-98,
nr. 1-970/5, 16
Verslag namens de commissie voor de justitie uitgebracht door mevrouw Becq en mevrouw
Özen over het wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de
juridische bijstand, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 1819/003.
Voorstel van wet (O., MAINGAIN e.a.) tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, teneinde
te voorzien in een vaste vergoeding van de advocaten voor de door hen verleende juridische
tweedelijnsbijstand, Parl.St. Kamer BZ 2014, nr. 0154/001.
Vr. en Antw. Kamer Commissie voor de justitie, Vr. nr. 15682 en 15742, 11 januari 2017 (G.
GILKINET en A. LAAOUEJ, antw. K. GEENS).
Vr. en Antw. Kamer Commissie voor de justitie, Vr. nr. 19785, 12 juli 2017 (W. VAN DER
DONCKT en antw. K. GEENS).
Vr. en Antw. Kamer 2017-18, Vr. nr. 2194, 4 december 2017 (G. UYTTERSPROT en antw. K.
GEENS).
Rechtspraak
EHRM 28 maart 1990, nr. 11932/86, Granger/Verenigd Koninkrijk.
EHRM 27 november 2008, nr. 36391/02, Salduz/Turkije.
EHRM 14 februari 2013, nr. 7/2013.
HvJ 28 juli 2016, nr. C-543/14, Ordre des barreaux francophones et germanophone e.a./
Ministerraad.
Arbitragehof, 20 januari 1994, nr. 6/94, P.&B. 1994, 62, noot VANLERBERGHE, B.
GwH 17 november 2016, nr. 143/2016.
90
GwH 23 februari 2017, nr. 27/17.
GwH 29 maart 2018, nr. 41/2018.
Cass. 19 april 2004, AR S.03.0064.N.
Rechtsleer
Boeken
BERTRAND, M-B., “Le droit à l’aide juridique. L’aide légale: l’aboutissement d’une longue
démarche – un grand chambardement?” in ERGEC , R., Les droits économiques, sociaux et
culturels dans la constitution, Brussel, Bruylant, 1995, 145-161.
BRUGGEMAN, W., DE WREE, E., GOETHALS, J., PONSAERS, P., VAN CALSTER, P.,
VANDER BEKEN, P. en VERMEULEN, G. (eds.), Van pionier naar onmisbaar: 30 jaar
Panopticon, Antwerpen, Maklu, 2009, IV + 822 p.
BOONEN, S., L’aide juridique. A l’usage des magistrats, des avocats, des organisations d’aide
juridique et de tous les praticiens en général. Volume I, Waterloo, Kluwer, 2007, 213 p.
CROMBINK, L., PETERS, S. en GIBENS, S., “Threats to Legal Aid and Legal Assistance in
the Netherlands and in Belgium” in HUBEAU, B. en TERLOUW, A. (eds.), Legal Aid in the
Low Countries, Cambridge-Antwerpen, Intersentia, 2014, 53-71.
DE KONING, P., D’ANJOU L. en PENNAERTS, H., Het verschijnsel sociale rechtshulp,
Deventer, Kluwer, 1983, 110 p.
DOBBELSTEIN D. en PINILLA J., L’accès aux droits et à la justice. De la citoyenneté à
l’accès à la justice, une proposition réversible?, Brussel, La Charte, 1999, 314 p.
DRIESEN, C., FRANSSEN, G., GIBENS S. en VAN HOUTTE J., Naar een meer performante
rechtshulp: een rechtsvergelijkende en rechtssociologische studie, Brussel, Larcier, 2006, 428
p.
GIBENS, S., “De wet op de juridische bijstand” in CUYPERS D. en HUBEAU B. (eds.), De
stand van de rechtsbijstand, Brugge, Die Keure, 2002, 79-184.
GIBENS, S., Juridische bijstand, Mechelen, Kluwer, 2008, 187 p.
HUBEAU, B., GOORDEN J. en MERTENS J. (eds.), Recht op recht: sociale rechtshulp en
sociaaljuridische dienstverlening in Vlaanderen in Cahier Welzijnsgids, Mechelen, Kluwer,
2011, 147 p.
MAES, G., De afdwingbaarheid van sociale grondrechten, Antwerpen, Intersentia, 2003, 523
p.
MARTYN G. (red.), Gent en zijn advocaten. Een historische wandeling door de stad, Gent,
Academia Press, 2012, 106 p.
91
RUTTEN, S., “Legal aid and Pro Bono Work: part of the essence of lawyering” in HUBEAU,
B. en TERLOUW, A. (eds.), Legal Aid in the Low Countries, Cambridge-Antwerpen,
Intersentia, 2014, 283-290.
SAERENS G. en DE GROM, B., Wegwijs aan de balie. Welkomstboek voor de advocaat-
stagiair, Brussel, Orde van Vlaamse Balies i.s.m. Kluwer, 2017, 53 p.
SCHUYT, K., GROENENDIJK, K. en SLOOT, B., De Weg naar het Recht. Een
rechtssociologisch onderzoek naar de samenhangen tussen maatschappelijke ongelijkheid en
juridische hulpverlening, Deventer, Kluwer, 1976, 387 p.
STORME, M., Studie van de pro deo, Gent, RUG seminarie voor burgerlijk procesrecht, 1971,
137 p.
Bijdragen in tijdschriften
FIERENS, J., “L’article 23 de la Constitution. Une arme contre la misère?”, Dr.Q.M. 1994, 3-
15.
FLACHET, I., “Ordes kunnen beter tandje bijsteken over pro Deo”, Juristenkrant 2016, 329,
10.
GIBENS S. en HUBEAU B., “De juridische bijstand in transitie. Van staatshervorming tot
modernisering: nieuwe wegen in de toegang tot het (ge)recht?”, RW 2016-2017, 1642-1657.
LAMON, H., “[Column] Economische markaspecten van justitie”, Juristenkrant 2016, nr. 322,
13.
LEESTMANS, D., “‘Ik ben rebelser en kritischer dan ooit’ [Interview met Jan Dyck]”,
Juristenkrant 2017, nr. 350, 8-9.
LEFRANC, P., “Verhalen van kosten”, TBBR 2005, 179-197.
MOERMAN,M., “Hervormingen kosteloze juridische tweedelijnsbijstand”, Strop en Toga
2016, 8-10.
PICARD, J-M.,“Aide juridique: tout changer pour que rien ne change? – Après la réforme du
6 juillet 2016: Financer la structure non marchande du bureau”, JT 2017, nr. 17, 305-315.
SCHOLLEN, P. en VANGEEBERGEN B., “Juridische bijstand”, Jura Falc. 2000-01, 407-442,
https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/134.
SCHOLLEN, P., “Juridische bijstand: voor de burger een recht, voor de advocatuur een
plicht?”, P&B 2005, 14-24.
VANDEBROEK, R., “[Besparing in de prejudiciële tweedelijnsbijstand] Is de weg naar een
klassenjustitie ingeslagen?”, Juristenkrant 2013, nr. 269, 10.
VAN DEN HEUVEL, J., “Gerechtskosten en rechtsbijstand”, in X., Recht in beweging.
Opstellen aangeboden aan Prof. Mr. Ridder R. Victor, deel II, Antwerpen, Kluwer, 1973, 1101-
1120.
92
VAN DEN HEUVEL, J., “Rechtshulp, pro Deo en slachtofferhulp”, Jura Falc. 1993-94, vol.
30, afl. 4, 556-572.
VERHOEVEN, M., “Drempels voor toegang tot pro Deo verhoogd”, Juristenkrant 2016, nr.
333, 2.
VOET, S., “Rechtsbijstand (en juridische tweedelijnsbijstand): een update”, in P. LECOCQ en
M. DAMBRE (eds.), Rechtskroniek voor de vrede – en politierechters, Brugge, Die Keure,
2012, 389-418.
X, “Tweedelijnsbijstand Salduz toch vergoed”, NJW 2013, nr. 274, 11.
Doctoraatsproefschriften, verhandelingen, masterproeven, scripties,…
DEBRUYNE, S., Pro deo, pro bono of uit eigenbelang? Hoe kan de rechtshulp voor
onvermogenden gevrijwaard blijven zonder enerzijds te raken aan het recht op kosteloze
juridische bijstand en er anderzijds toch voor te zorgen dat het systeem van de Staat betaalbaar
blijft?, onuitg. masterproef Rechten UGent, 2016, IV + 119 p.
Elektronische bronnen
Aanvraagformulier juridische tweedelijnsbijstand vanaf 1 september 2012,
www.balieleuven.eu/download/aanvraagformulier-tweedelijnsbijstand.pdf.
De advocatenlijn, geraadpleegd op 17 februari 2018, www.balie-
gent.be/nl/advocaten/home/juridische-bijstand/eerstelijnsbijstand.
DE GENDT P., “La réforme de l’aide juridique : vers une justice à deux vitesses?”, Analyses
et Etudes – Droits de l’Homme, april 2016, 7, www.sireas.be/publications/analyse2016/2016-
04int.pdf.
Federale overheidsdienst financiën, Toepassing van het normale btw-tarief van 21% op de
diensten verricht door advocaten in het kader van de juridische bijstand en door
gerechtsdeurwaarders in het kader van de rechtsbijstand: uitstel tot 01.09.2017., geraadpleegd
op 29 april 2018, https://financien.belgium.be/nl/Actueel/toepassing-van-het-normale-btw-
tarief-van-21-op-de-diensten-verricht-door-advocaten-het.
GEENS, K., Het justitieplan: een efficiëntere justitie voor meer rechtvaardigheid, 2015, 118
p., https://cdn.nimbu.io/s/1jn2gqe/assets/Plan_justitie_18maart_NL.pdf.
Geschiedenis Vlaams Pleitgenootschap, geraadpleegd op 1 maart 2018,
www.vpgbrussel.be/page/16/geschiedenis.
Jubel, Recht voor iedereen, 27 april 2018, geraadpleegd op 8 mei 2018, https://jubel.be/recht-
voor-iedereen/.
L’INCC et le Centre de recherche et d’interventions sociologiques de l’université de Liège,
Recherche relative au système de rémunération de l’aide juridique de deuxième ligne,
93
september 2012, 156 p.,
https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/136924/1/Aide%20Juridique%20deuxi%C3%A8me%20
ligne.pdf.
Netwerk tegen armoede, Hervorming rechtsbijstand schaadt rechten van mensen in armoede,
4 september 2017, geraadpleegd op 8 mei 2018,
http://www.netwerktegenarmoede.be/standpunten/recht/hervorming-rechtsbijstand-schaadt-
rechten-van-mensen-in-armoede.
Tweedelijnsbijstand: hoe aanvraag indienen?, geraadpleegd op 19 februari 2018,
www.balie-gent.be/nl/advocaten/home/juridische-bijstand/tweedelijnsbijstand/hoe-aanvraag-
indienen.
Orde Express, Voorstel waarde punt juridische tweedelijnsbijstand 2015-2016, 9 februari 2017,
www.ordeexpress.be/artikel/135/1775/voorstel-waarde-punt-juridische-tweedelijnsbijstand-
2015-2016.
Orde van Vlaamse Balies, Hervorming tweedelijnsbijstand: noodzakelijk, maar financiering
blijft een pijnpunt, 30 augustus 2016,
www.advocaat.be/DipladWebsite/media/DipladMediaLibrary/Documenten/Persberichten/201
6/OVB-persbericht-hervorming-tweedelijnsbijstand-30-08-16_1.pdf.
Orde van Vlaamse Balies, Hervorming juridische tweedelijnsbijstand: OVB pleit voor het
principe van een open enveloppe, 9 september 2016,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/1%202016%2005%2011_Standpunt%20
open%20enveloppe.pdf.
Orde van Vlaamse Balies, Toelichting bij de hervormingen juridische tweedelijnsbijstand. Vrij
naar de uiteenzetting op 24 mei 2016 in Gent als onderdeel van de Ronde van Vlaanderen, 29
juli 2016,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2016%2007%2026%20toelichting
%20bij%20ronde%20van%20Vlaanderen%202016.pdf.
Orde van Vlaamse Balies, Hoorzitting Kamercommissie Justitie, 7 juni 2016,
www.advocaat.be/DipladWebsite/media/DipladMediaLibrary/Documenten/Standpunten/2016
/2016-06-07-Hoorzitting-hervorming-juridische-tweedelijnsbijstand-07-06-16.pdf.
Ordre des barreaux francophones et germanophone, L’aide juridique au quotidien.
Memorandum sur l’aide juridique, september 2015, 84 p.,
http://obfg.be/deo/memorandum%20BAJ%202015%20complet%20extranet-
%20version%2003.09.2015%20avec%20montants%20pr%C3%A9cis%20au%201.9.2015.pdf
.
Orde van Vlaamse Balies, Vademecum juridische tweedelijnsbijstand, 1 september 2015, 71 p.,
www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/vademecum_1_september_2015.pdf.
94
Orde van Vlaamse Balies, Compendium Juridische Tweedelijnsbijstand, 2017, 213 p.,
http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/2017%2009%2001_compendium%
20juridische%20tweedelijnsbijstand.pdf.
Pauwels Advocaten, Begrotingsfonds voor de juridische tweedelijnsbijstand: Procederen
alweer duurder vanaf 1 mei 2017, 28 april 2017, geraadpleegd op 5 mei 2018,
www.pauwelsadvocaten.eu/just-a-knack/artikel/a/89/Begrotingsfonds-voor-de-juridische-
tweedelijnsbijstand-Procederen-alweer-duurder-vanaf-1-mei-2017.
Krantenartikelen
De Morgen, Regering-Michel bereikt akkoord over begroting, dit zijn de belangrijkste
maatregelen, 24 maart 2018, geraadpleegd op 15 april 2018,
www.demorgen.be/binnenland/regering-michel-bereikt-akkoord-over-begroting-dit-zijn-de-
belangrijkste-maatregelen-b1ef05c1a.
Knack, Advocaten onder de armoedegrens: ‘Zelfs hun lidgeld van de balie kunnen ze niet meer
betalen’, 7 februari 2018, geraadpleegd op 16 april 2018,
www.knack.be/nieuws/belgie/advocaten-onder-de-armoedegrens-zelfs-hun-lidgeld-van-de-
balie-kunnen-ze-niet-meer-betalen/article-normal-960657.html.
Knack, Hervorming juridische bijstand is een flop, 4 september 2017, geraadpleegd op 7 mei
2018, www.knack.be/nieuws/belgie/hervorming-juridische-bijstand-is-een-flop/article-
normal-895991.html.
Knack, ‘Kunnen burgers vandaag hun rechten nog verdedigen?’, 27 maart 2018, geraadpleegd
op 7 mei 2018, www.knack.be/nieuws/belgie/kunnen-burgers-vandaag-hun-rechten-nog-
verdedigen/article-opinion-982777.html.
95
Bijlagen
Bijlage 1: Interview met meester Marnix Moerman
Meester Marnix Moerman is voorzitter van het BJB aan de balie van Gent.
Eén van de belangrijkste doelstellingen van de hervorming is het aanwenden van de middelen van
de juridische tweedelijnsbijstand waar ze echt nodig zijn. Is de wetgever volgens u in zijn opzet
geslaagd?
M.M: “De wetgever is minstens voor een deel in zijn opzet geslaagd. Voordien werkte men namelijk
met een ruimere categorie aan weerlegbare en onweerlegbare vermoedens. Deze mensen kregen
automatisch toegang tot tweedelijnsbijstand op basis van dit vermoeden zonder dat daar verdere vragen
bij gesteld werden. Nu is de categorie “onweerlegbaar vermoeden” herleid tot één categorie: de
minderjarigen. Alle andere categorieën zijn weerlegbare vermoedens geworden, doch ook daarbij wordt
van het BJB verwacht dat er vooraf een actief onderzoek wordt gedaan naar het volledige vermogen,
ook al is er sprake van een (weerlegbaar) vermoeden. Twee belangrijke categorieën illustreren zeer goed
het verschil sinds de hervorming.
Eerst en vooral de huurders van een sociale woning. Deze kwamen vroeger in aanmerking louter op
basis van een attest van huurberekening. Dat zijn attesten die steunen op een situatie van x aantal jaren
terug. Je hebt bijgevolg een aantal sociale huurders die in de loop der tijd in een betere situatie zijn
terecht gekomen waardoor ze toch in staat werden gesteld om een advocaat te betalen. Deze categorie
mensen konden voor de hervorming zonder probleem op kosteloze bijstand rekenen, terwijl dit nu niet
meer zal lukken. Dat is één grote categorie waar het terecht is dat een attest dat steunt op een situatie
van drie jaar geleden niet meer volstaat, maar we effectief gaan zoeken naar de actuele situatie.
Een tweede categorie die vroeger automatisch recht had op juridische tweedelijnsbijstand, betrof mensen
die toegelaten werden tot collectieve schuldbemiddeling. Ook hier tref je veel mensen aan die erin slagen
hun leven terug op de rails te krijgen, een deftig beroepsinkomen te verwerven en met die middelen in
staat zijn om een advocaat te betalen. Op dit gebied had de wetgever een terechte doelstelling die ook
wel in zekere mate gerealiseerd is.
Voor de BJB’s heeft dit tot gevolg dat we veel meer werk hebben.”
Het weerlegbaar vermoeden betekent in de praktijk dan niet zoveel aangezien de behoeftigheid
nog steeds moet bewezen worden?
M.M.: “Inderdaad. De wet is op dat vlak een beetje ambigu, maar de voorbereidende werken maken
duidelijk dat ook bij de weerlegbare vermoedens de werkelijke behoeftigheid moet onderzocht worden.
Daarbij stelt zich dan telkens de vraag : hoe ver moeten we gaan? Daar is in grote mate een eensgezinde
benadering gevonden onder de Vlaamse Balies en is aangenomen dat we de actuele inkomsten nodig
hebben. Al zeker wat betreft bovenstaand attest van huurberekening dat steunt op een situatie van drie
jaar geleden. Het is echter anders met een OCMW leefloongerechtigde. Daar vragen we de
oorspronkelijke beslissing omdat de wet dat voorschrijft, én een attest dat dit nog steeds actueel is van
het OCMW zelf. Het OCMW volgt dit namelijk van veel dichterbij dan dat het BJB kan doen. Vandaar
dat het BJB dit onderzoek niet zelf voert maar vertrouwt op een derde om deze gegevens te bezorgen
zonder dit zelf te controleren. Hier gaat het onderzoek dus minder ver en nemen we de behoeftigheid
aan louter op basis van de actuele toekenning van het leefloon.”
96
De wetgever wilt eventueel via een aantrekkelijkere rechtsbijstandsverzekering tegemoet komen
aan de hervorming. Denkt u dat dit werkelijk soelaas zal bieden voor de rechtzoekenden die sinds
de hervorming geen beroep meer kunnen doen op de juridische tweedelijnsbijstand?
M.M.: “De rechtsbijstandsverzekering zal in het beste geval eerder complementair aan het systeem
moeten zijn. De tarieven zijn echter van die orde dat mensen die genieten van de juridische
tweedelijnsbijstand niet in staat zullen zijn om die polissen af te sluiten. Het zal eerder een oplossing
zijn voor het segment dat buiten de juridische tweedelijnsbijstand valt; de middenklasse. Het zou de
tweedelijnsbijstand in het beste geval moeten aanvullen, maar vervangen is naar mijn mening geen
realistische verwachting.
Wat de toegang betreft, is het belangrijk te weten dat het aantal aanvragen of toekenningen niet
verminderd is. Het heeft zich echter verplaatst naar de juiste categorie wat wel een belangrijke
vaststelling is.”
U heeft reeds gezegd dat het BJB sinds de hervorming veel meer werk heeft. Is er sprake van een
administratieve rompslomp? Het Platform Recht voor Iedereen stelt zelfs dat deze
administratieve rompslomp de toegang tot justitie verkleint aangezien de jacht op bepaalde
documenten zo lang kan duren dat bepaalde termijnen in het gedrang kunnen komen. Is dit in de
praktijk werkelijk het geval?
M.M: “Ik denk dat dit een terechte bekommernis is. Het systeem is zonder twijfel zeer bureaucratisch
en belastend voor zowel ons als de mensen die het aanvragen. Op de dagelijkse BJB-zitting moeten we
bijna de helft van de mensen terugsturen om de juiste documenten te gaan halen en vragen terug te
komen. Dat is effectief een probleem. De wetgever verwacht dat wij de controles uitvoeren, maar wij
leggen de verantwoordelijkheid voor het verzamelen van de juiste stukken bij die rechtszoekende of
advocaat die het bij hen doet. Dat zou in elk geval beter kunnen. Het staat wel in de wet dat wij bevoegd
zijn om bij derden en dus ook bij overheidsinstanties informatie op te vragen over de betrokkene, maar
dat doen wij eigenlijk enkel als we een vermoeden hebben van bepaalde misbruiken. Als we dat zouden
doen bij elke dossieraanvraag dan ligt het systeem plat. Dat gaat gewoon niet. Wij verwerken ongeveer
1000 aanvragen per maand en het is onbegonnen werk dat het BJB zelf in elk geval de nodige
documenten opvraagt. Hierdoor moeten we rechtzoekenden wel vaak wijzen op ontbrekende stukken en
ze uitleggen waar ze die stukken kunnen halen. Hierdoor zal een grote groep mensen die hun weg niet
snel vinden, ontmoedigd geraken en opgeven. Ik vrees dat dit het geval is.
De BJB’s zijn daarom ook vragende partij dat er een centrale databank komt die voor ons rechtstreeks
toegankelijk is zoals het rijksregister, het DIV, de kadastrale gegevens en zelfs de personenbelasting.
Zo kunnen we onmiddellijk oplijsten welke de gezinssamenstelling is, wat er is aan inkomsten,
onroerend inkomen, zelfs naar sociale zekerheid of iemand op dat moment werkzoekende is,
uitkeringsgerechtigd is, invalide is of tewerkgesteld is. Zo’n centrale databank hebben of er minstens
toegang tot hebben, zou het voor iedereen gemakkelijker maken. De enige mogelijkheid die het BJB nu
heeft, is de vraag stellen aan een derde. Aan het OCMW bijvoorbeeld moeten we telkens vragen om een
attest te geven. Van een rechtstreekse toegang is er dus geen sprake.”
De andere grote doelstelling van de hervorming is het tegengaan van misbruiken. Er wordt nu o.a.
een loyalere medewerking van advocaten verwacht. Heeft het BJB hier werkelijk zicht op? En
heeft de hervorming een invloed op het aantal advocaten dat wilt meewerken aan de juridische
tweedelijnsbijstand?
M.M.: “Het aantal medewerkers aan de tweedelijnsbijstand is helemaal niet gedaald. Sinds de invoering
is er maar één advocaat geweest die om principiële redenen gestopt is. Aan de balie zijn er ongeveer
97
1200 advocaten waarvan ongeveer de helft medewerking verleent. Een daling van de dienstverlening is
er helemaal niet.
Het probleem is enkel dat sommige advocaten procederen om den brode. De enige oplossing dat de
wetgever daar heeft ingevoerd is het remgeld. Per aanleg dient de cliënt namelijk remgeld te betalen en
dat houdt de veelplegers tegen. Het instrument dat in de wet staat is een financiële rem die men aan de
rechtzoekende heeft opgelegd. Het is namelijk zeer moeilijk om kwaliteitstoezicht te doen als BJB. Het
BJB schenkt daar veel aandacht en energie aan, maar het blijft wel altijd een moeilijke afweging.
Wanneer kan je zeggen dat een advocaat niet in eer en geweten een procedure heeft geadviseerd? Het
moet al om vrij extreme situaties gaan alvorens je als orde weet hebt van een situatie van misbruik, én
dit ook kan hard maken in een tuchtprocedure. Maar die zijn er wel. Deze opsporen is dus een taak van
de plaatselijke ordes. Het blijft een moeilijke oefening enerzijds omwille van de hoeveelheid dossiers
(ongeveer 12.000 dossiers per jaar) en anderzijds omwille van de afhankelijkheid van een aantal
knipperlichten. Deze knipperlichten zijn bijvoorbeeld klagende cliënten of een veroordeling op het einde
van het dossier wegens tergend en roekeloos procederen.”
De advocaat dient nu loyaler samen te werken met het BJB door onder andere het BJB op de
hoogte te brengen van de extra middelen die de cliënt tijdens de procedure verwerft. Volgens het
Netwerk tegen Armoede heeft dit een ontwrichtende invloed op de vertrouwensrelatie cliënt en
advocaat. Heeft u hier al ervaring mee?
M.M: “Ik kan mij dat voorstellen dat dat gevoelig ligt, maar dergelijke gevallen ben ik nog niet
tegengekomen. “
Ik mag dus concluderen dat de hervorming volgens u een goed initiatief is van de wetgever in die
zin dat de middelen nu weldegelijk worden aangewend waar ze echt nodig zijn. Maar dat er een
veel grotere administratieve rompslomp is voor het BJB en rechtzoekende die de efficiëntie zeker
niet bevordert.
M.M.: “Ja, mocht die efficiëntie gerealiseerd kunnen worden dan zou dat de toegang zeker bevorderen.
Maar ik ben een absolute voorstander van de hervorming die is ingevoerd.”
Wenst u ten slotte zelf nog iets toe te voegen?
M.M: “Wat natuurlijk wel een blijvend pijnpunt is, is dat advocaten veel te laat betaald worden. Ons
BJB is altijd van mening geweest dat de rechtzoekende op de eerste plaats moet komen en wij hebben
onze inspanningen de afgelopen jaren daarop gefocust. De kwestie van de vergoeding is iets waar we
als plaatselijke BJB zeer weinig aan kunnen doen. Dat is iets waar de OVB meer actie zou moeten
ondernemen. Dat botst blijkbaar een beetje op de perceptie dat de maatschappij het niet zou pikken als
advocaten zouden protesteren omdat ze te weinig verdienen. Het beeld van armoede bij advocaten is
maatschappelijk nog niet aanvaard. Elke advocaat is rijk en hoort niet te klagen. Terwijl in de
tweedelijnsbijstand je moet beseffen dat advocaten niet betaald worden tijdens hun werk. Is dat een
korte procedure dan moeten ze een jaar tot een jaar en een half wachten. Is het een lange procedure die
bijvoorbeeld twee jaar aansleept dan kan het zijn dat advocaten pas vier jaar na eerste prestatie een
vergoeding ontvangen. Dat is iets wat in vraag moet gesteld worden.
Diverse redenen zorgen hiervoor. Eerst en vooral omwille van het systeem dat de advocaat geen
tussentijdse provisies kan aanrekenen in de juridische tweedelijnsbijstand. En ten tweede omwille van
de gesloten enveloppe. Afhankelijk van de hoeveelheid dossiers is de prestatie van een advocaat meer
of minder waard. Dat is niet logisch. Ook dokters en medische hulpverstrekkers worden niet op die
manier vergoed.”
99
Bijlage 2: Interview met meester Francis De Decker
Meester Francis De Decker is (pro Deo) advocaat aan de balie van Gent. Daarnaast is hij ook voorzitter
tijdens de zittingen van het BJB, iedere vrijdag om de week.
Eerst en vooral wou ik u graag vragen hoeveel pro Deo zaken u momenteel behandelt t.o.v. gewone
zaken?
F.D.D.: Ik moet eerlijk zeggen dat ik sinds de nieuwe wetgeving minder zaken behandel dan vroeger.
Dat is bewust, omdat ik persoonlijk vind dat door de nieuwe wetgeving alles veel meer gecontroleerd
moet worden en er bijgevolg te veel stukken moeten ingediend worden. De administratieve rompslomp
die naast het louter juridische werk van de zaak komt kijken, neemt meer tijd in beslag. Daarvoor doe
ik een beroep op iemand anders dus dat betekent een voor mij hogere kost die er op den duur voor zorgt
dat het financieel niet meer opweegt. Bovendien zorgt de administratieve rompslomp ook voor heel wat
frustratie omdat er vaak stukken ontbreken. Vandaar dat ik beslist heb om op dit moment minder pro
Deo zaken te doen. Vroeger was het pro Deo bureau maximum een vierde van mijn activiteiten en dat
is nu gezakt tot 10 à 15 procent sinds een jaar.
U spreekt over een administratieve rompslomp sinds de hervorming. Wat is voor u op dit vlak de
grootste verandering?
F.D.D.: Vroeger moest je enkel een attest samenstelling gezin en de inkomstenbewijzen voorleggen.
Terwijl nu moet je allereerst een formulier dat door de cliënt ondertekend is, indienen. Op dat formulier
moet van alles ingevuld worden. Soms gebeurt het dat de cliënt dat formulier niet zo goed begrijpt en
bij mij aanbelt met een blanco formulier. In dat geval moeten we samen het formulier invullen omdat
de cliënt het gewoonweg niet begrijpt of niet kan lezen. Op zich is dat niet erg, maar als je dat vijf keer
per dag moet doen… Cliënten moeten er bovendien meer stukken bijsteken.
En is dat voor u moeilijk om die stukken op te vragen?
F.D.D.: Ja. Ik heb echt wel de ervaring dat vooral bij mensen van andere origine (dus nieuwkomers die
nog niet lang in België zijn) het echt moeilijk is om die stukken te pakken te krijgen. Een goed voorbeeld
is iemand die een leefloon geniet van het OCMW. Vroeger kon je als bewijs een attest van leefloon
voorleggen dat aantoont dat er tussen bijvoorbeeld tussen januari en april 2018 leefloon is uitbetaald en
dan krijg je uw aanstelling. Nu krijg je dat niet meer op grond van het attest. Je moet daarnaast ook de
beslissing van het OCMW voorleggen. Eer dat die mensen mij de beslissing bezorgen, zijn we al drie
mails verder met intussen verkeerde documenten die doorgestuurd zijn, lang wachten, etc. Dat vind ik
echt wel moeilijk. Dan heb ik bijvoorbeeld een zaak, een huurzaak, waarbij er 7 à 8 vreemdelingen
allemaal in hetzelfde pand wonen allemaal in andere kamer. We hebben samen met deze 7 à 8 mensen
een proces aangespannen tegen de huisbaas. Ik moest van deze mensen voor dat ene proces wel al die
stukken verkrijgen. Dat was heel veel administratief werk. Aangezien het allemaal verschillende
dagvaardingen waren, moesten deze mensen stuk voor stuk 50 euro als remgeld betalen. Ik heb die zaak
opgestart. Dat kon echt niet wachten, want die mensen zaten met regen en dergelijke meer in hun huis.
Maar niemand heeft die 50 euro uiteindelijk betaald. Dan kom je op een gegeven moment in een conflict:
het is maar 50 euro, maar maal zeven is al 350 euro. En dan besef ik dat wanneer ik het proces verder
zet, ik de 50 euro nooit ga krijgen.
Je kan er wel van afzien, maar dat strookt wellicht niet met het doel van het systeem?
F.D.D.: Neen, strookt enerzijds inderdaad niet met het doel, maar anderzijds is het ook zo dat die 50
euro niet zoveel is. Het is slechts een kleine inspanning en het zorgt ook voor een klein beetje appreciatie.
100
Maar 50 euro kan voor die mensen heel veel zijn. Als ze het effectief betalen en je doet uw zaak zoals
het hoort dan is er geen probleem. Maar als ze het niet betalen dan krijg je op het einde van de rit een
betaling van het pro Deo bureau waar je die 50 euro nog van moet aftrekken, want je hebt ze nooit gehad.
En dan is het niet meer waard.
Het is de doelstelling van de wetgever om de middelen van de juridische tweedelijnsbijstand voor
te behouden voor de rechtzoekenden die het écht nodig hebben waarbij de toegang tot het
(ge)recht tegelijkertijd gegarandeerd blijft. Is de wetgever volgens u in zijn opzet geslaagd gezien
o.a. de problematiek rond het remgeld?
F.D.D.: Veel mensen die het echt nodig hebben, komen plots niet meer in aanmerking voor de juridische
tweedelijnsbijstand. Gewoonweg omdat ze het opgeven wanneer ze ontdekken dat ze nog 50 euro
moeten betalen. En al zeker als je hen in alle eerlijkheid moet verwittigen dat ze in het slechtste geval
nog een rechtsplegingsvergoeding moeten betalen. De drempel is gewoon te hoog. Bovendien is ook het
verzamelen van alle nodige documenten en bewijsstukken echt niet gemakkelijk voor die mensen. Dus
of de wetgever in zijn opzet is geslaagd… Daar heb ik ernstige twijfels over.
Voorlopig is het bij gebrek aan cijfermateriaal moeilijk te zeggen of er sinds de hervorming meer
of minder mensen de toegang tot de juridische tweedelijnsbijstand vinden. Meester Moerman stelt
alvast dat het aantal aanstellingen aan de balie van Gent niet gedaald zijn sinds de hervorming.
F.D.D.: Meester Moerman kent natuurlijk de cijfers. Het zou ook effectief kunnen dat het aantal pro
Deo dossiers niet gedaald is, maar wat je niet mag vergeten is de grote invloed van de Salduz-wetgeving.
Deze wetgeving is ingevoerd op het moment van de wijziging van de pro Deo wetgeving waardoor je
plots een toevloed krijgt aan Salduz dossiers. Ik ben een van de voorzitters die meehelpt om de
aanvragen te verbeteren en ik zie zelf dat deze toevloed immens is. Dus eigenlijk zou je cijfers moeten
kunnen hebben zonder de Salduz dossiers opdat je appelen met appelen kan vergelijken.
En wat is uw beweegreden om juridische tweedelijnsbijstand te verlenen?
F.D.D.: Ik behandel al zeer lang pro Deo zaken, maar daarnaast doe ik ook de zittingen van het pro Deo
bureau (iedere vrijdag om de twee weken). De mensen komen naar de openbare zitting en vragen daar
pro Deo aan. Ik ben dan één van de voorzitters die de dossiers toewijs aan een advocaat. Ik doe dat
vooral vanuit een filantropische ingesteldheid. De scout in mij is altijd wat gebleven waardoor ik
voldoende goede daden wil stellen. Uit die optiek is het ook echt begonnen. Maar mijn patron zei mij
altijd: je bent een beginnend advocaat en je moet ook proberen eigen cliënteel te werven. De pro Deo
zaken waren daar ideaal voor. Het is dus een combinatie van de twee geweest. Na verloop van tijd heb
ik het geluk gehad om een bureau te hebben dat goed draait waardoor ik de pro Deo zaken niet meer
nodig had. Maar toen bedacht ik me dat er ook dergelijke advocaten nodig zijn om voldoende kwaliteit
te kunnen bieden. Als je enkel de pro Deo advocaten hebt die het doen omdat ze het echt nodig hebben
dan denk ik dat je er niet de beste advocaten aan overhoudt. Ik bedoel het goed en maak nooit het
onderscheid tussen iemand die veel geld betaalt of een pro Deo cliënt. Maar bepaalde advocaten
bejegenen hun pro Deo cliënten ook minder goed. Dat moet je in alle eerlijkheid durven zeggen en dat
zie ik ook wel. Vandaar dat ik ook pro Deo zaken ben blijven doen. Op een gegeven moment is het dan
ook wat een vicieuze cirkel waarbij je per jaar 10.000 à 20.000 euro aan pro Deo zaken ontvangt die je
natuurlijk niet meer wilt missen en je het verder blijft doen. Maar nu met de nieuwe pro Deo wetgeving
ben ik toch afgebouwd omdat de administratieve rompslomp zo groot is geworden. Er is ook een tweede
iets wat me zeer stoort en dat is het wantrouwen t.o.v. de advocatuur. Dat is een louter persoonlijke
ergernis, maar die ik ook wel begrijp gezien de doelstelling van de wetgever om misbruiken tegen te
gaan. De wetgever wilt minder gesjoemel zowel in hoofde van de cliënt als de advocaat. En dat vind ik
ook zeer goed dat die doelstelling gesteld wordt. Maar je moet je als advocaat zodanig verdedigen omdat
101
men uw dossier en aanvragen telkenmale bekijkt vanuit een optiek van wantrouwen. En ik werk niet
graag in zo’n situatie. Ik ga u een voorbeeld geven. Vorig jaar moest ik voor de eerste keer punten
ingeven via het nieuwe systeem, volgens de nieuwe nomenclatuur. Vroeger moest je gewoon zeggen:
ik heb cliënt X drie keer op consultatie ontvangen. Dus je duidde aan: drie consultaties. Laat ons eerlijk
zijn, daar werd niet moeilijk over gedaan. Nu moet je per consultatie aantonen dat er weldegelijk een
consultatie geweest is. Je moet dus op het einde van het jaar uw puntenlijst invullen en dan zeg je
bijvoorbeeld: Jan is bij gekomen op 1 april. Eén consultatie aanvaarden ze, maar vanaf een tweede
consultatie moet je alles bewijzen. Ik heb dat eens gevraagd hoe ik dat moet bewijzen. Ze vragen een
attest waarop de cliënt via een handtekening bevestigt dat hij op consultatie is geweest bij mij. Dat wil
ik niet doen. Niemand, denk ik.
Kan u nog voorbeelden geven van hoe het BJB meer controle uitoefent op de prestaties van de
advocatuur?
F.D.D.: Ze stellen gewoon heel veel vragen omtrent de geleverde prestaties. Omdat ik nu voorzitter ben
van de vrijdagzitting, wordt er van mij verwacht dat ik per maand 20 dossieraanvragen behandel. Ik heb
er gisteren tien verwerkt en op deze tien heb ik zes aanstellingen kunnen doen. Vier heb ik dus moeten
terugsturen om bijkomende uitleg te vragen over bijvoorbeeld onderhoudsgeld of iemand die bij de
verzoeker inwoont. Net omdat ik het correct wil doen zoals het nu hoort. Als er bijvoorbeeld een attest
voorligt dat de cliënt steun van het OCMW heeft ontvangen in de maand april, maar er ligt geen
beslissing van het OCMW voor dan moeten we dat toch opvragen.
Is dat volgens u gevaarlijk voor bepaalde termijnen?
F.D.D.: Ja. Mocht ik geen prestaties leveren, zolang ik mijn goedkeuring niet heb dan zitten we met een
probleem. Men probeert wel in het pro Deo bureau relatief snel de aanstellingen in orde te brengen, maar
je bent al minstens twee à drie weken kwijt. Als je weet dat een beroepstermijn maar een maand
bedraagt, is dat een probleem.
Wat doet u dan als blijkt dat de persoon in kwestie niet in aanmerking komt, maar u ook niet zal
kunnen betalen?
F.D.D.: Ik kijk natuurlijk altijd op voorhand of de persoon in kwestie in aanmerking komt. En als dat
het geval is dan vraag ik aan de mensen minstens een provisie ter beschikking te stellen. Een provisie
die minstens de gerechtskosten dekt en daarenboven iets minimaals bijvoorbeeld 100 euro voor een hele
procedure. Als dat voor die mensen het maximum is dat ze kunnen betalen, dan is dat aan mij om te
beslissen of ik daar voor wil gaan of niet. Maar als ik naast deze 100 euro ook nog eens 100 euro aan
rolrechten moet betalen aan de griffie, dan ga ik dat niet voorschieten. Ik wil dat mensen minstens dat
betalen. Ik heb het in 2018 al één keer gehad dat een beroepstermijn verstreek omdat de persoon in
kwestie de rolrechten niet kon betalen. Die persoon kwam niet bij mij om de stukken te bezorgen
waardoor ik geen aanvraag kon indienen bij het pro Deo bureau. Ik kon ook geen aanvraag indienen bij
het bureau voor rechtsbijstand omdat ik mijn aanstelling van het pro Deo bureau niet had. Je hebt
zodanig veel papieren nodig wat voor sommige mensen echt niet evident is. In dit geval ging het nu om
een jongen van 18 jaar die altijd in een instelling gezeten heeft en die gewoon niet wist waar hij naartoe
moest. Ik zei hem om naar zijn assistent te gaan, maar hij miste dan zijn afspraken enz. In de tussentijd
verlies ik wel tijd en hou ik mij daar mee bezig. Ik heb uiteindelijk dat dossier moeten stop zetten na tal
van telefoons gedaan te hebben en mails geschreven te hebben. Dat is gewoonweg frustrerend omdat je
er al zoveel energie in hebt gestopt. Ik vind dat er vanuit dat wantrouwen en feit dat al die stukken
moeten bezorgd worden, overgecontroleerd wordt. En dat is niet gemakkelijk.
Heeft dat ook een invloed op de vertrouwensband tussen u en uw cliënt?
102
F.D.D.: Als je aan je cliënt een handtekening vraagt als bewijs dat hij hier geweest is, dan denk ik dat
het vertrouwen aangetast wordt. De cliënt vraagt zich dan ook wel af waarom zijn advocaat niet op zijn
woord geloofd wordt. Wat ik dan doe, is die vraag gewoon niet stellen. Eenmaal de cliënt een vonnis
heeft, weet die natuurlijk niet dat ik nog een verslag en stukken moet indienen. Ik ga daar die mens ook
niet mee bezig houden.
Bijna 43% van de Vlaamse advocaten hebben in 2016 juridische tweedelijnsbijstand verleend. Is
dit hoog percentage volgens u te wijten aan de onder andere hoge concurrentie tussen advocaten
onderling en het feit dat veel advocaten een toevlucht zoeken in het systeem om voldoende
inkomsten te genereren? En zal dit percentage volgens u blijven aanhouden na de hervorming of
zullen er meer advocaten zijn zoals u die sinds de hervorming minder als pro Deo advocaat willen
optreden?
F.D.D.: In de advocatuur gaat het economisch gezien niet zo goed en het pro Deo systeem zorgt
natuurlijk voor nieuwe dossiers die je als advocaat binnen krijgt. Het aantal dossiers globaal genomen
daalt wel. Sinds de invoering van de BTW is het voor particulieren duurder geworden.
Verzekeringsmaatschappijen en dergelijke meer proberen veel meer onderling te regelen. Bemiddeling
tussen handelaars wordt gestimuleerd. Je kan openstaande onbetwiste schulden en facturen invorderen
via de gerechtsdeurwaarder zonder advocaat. Het aantal dossiers voor de advocaat als procedurepleiter
is verminderd. Als je dan door op de lijst van pro Deo advocaten te staan, een aantal dossiers per maand
in uw schoot geworpen krijgt zonder dat je daar iets voor moet doen dan begrijp ik dat er veel advocaten
zijn die een toevlucht zoeken in het pro Deo systeem. Er zijn bijvoorbeeld advocaten wier bureau het
niet goed doen en in het kader van de Salduz-wetgeving ’s nachts en tijdens het weekend van piket
willen zijn. In een mum van tijd heb je tientallen dossiers die je binnen krijgt. Maar dan is mijn
bedenking: zijn dat de beste advocaten die de cliënt in kwestie kan krijgen? Bijvoorbeeld die Salduz
zaken… als ik zie welke advocaten dat doen. Dan maak ik mij snel de bedenking dat zij dit louter doen
om snel veel zaken binnen te krijgen. Eigen cliënteel hebben dergelijke advocaten ook niet echt.
Heeft u zelf al dergelijke zaken ondervonden?
F.D.D.: Ik heb nu toevallig gisteren een zaak gepleit waarvan ik denk dat de tegenpartij een pro Deo
advocaat was en waar er beroep was aangetekend tegen een vonnis waarvan zelfs de voorzitter van de
correctionele kamer van het Hof zei: “allez meester, waarom tekent u nu beroep aan?”. Ik kan me
vergissen, maar toen dacht ik bij mezelf dat het zo wel gemakkelijk is om punten te verdienen. Ik denk
dat de meeste advocaten het wel in eer en geweten doen. Bovendien ga ik er nog altijd van uit dat een
advocaat niet voor zijn plezier procedeert en liever bemiddelt indien mogelijk. Maar er zullen altijd
zwarte schapen zijn zoals dat overal zo is. Ik werk bijvoorbeeld ook via de huurdersbond en die sturen
mensen die problemen hebben naar advocaten die pro Deo zaken doen. Men vraagt aan ons elk jaar
hoeveel cliënten er zijn geweest en hoeveel keer dat tot een proces heeft geleid. Als je die onderling pro
Deo advocaten bekijkt dan heb ik een zeer laag procescijfer en een zeer hoog bemiddelingscijfer. Ikzelf
slaag erin om ongeveer 80 procent van de zaken via bemiddeling op te lossen.
Dat probeert de hervorming ook wel te promoten door bijvoorbeeld meer punten toe te kennen
bij een geslaagde bemiddeling?
F.D.D.: Ja, maar ondertussen zitten die 80 procent die procederen en slechts 20 procent bemiddelen ook
wel nog in het systeem. En zij bewijzen ook hun prestaties. Door bijkomende stukken te vragen en de
nomenclatuur te veranderen, ga je die er niet uithalen. De beoordeling of de prestatie nuttig was of niet
nuttig was, wordt niet gemaakt door het BJB. Er wordt gewoon gekeken of de prestatie werkelijk is
geleverd of niet. En dan krijg je perverse systemen. Als je bijvoorbeeld in een procedure zit dan krijg je
punten voor een conclusie. Maar je krijgt maar punten voor één conclusie ook al concludeer je twee of
103
drie keer. Dat maakt geen verschil. Ik hoor pro Deo advocaten die zeggen: het is een pro Deo zaak dus
waarom zou ik twee keer concluderen als ik er toch niet voor betaald wordt? Dan denk ik omdat het
misschien wel nodig is om uw zaak tot een goed einde te brengen? Dus er wringt nog iets in het systeem.
Ik vind het nog niet optimaal.
En zicht op dergelijke gebruiken is er ook niet. De regering en wetgever gingen er wel van uit dat
er sprake was van veel misbruiken, maar dergelijke bewijzen lagen er niet op tafel. Eer zoiets aan
het licht komt, moet er waarschijnlijk al een veroordeling wegens tergend en roekeloos procederen
voorliggen?
F.D.D.: Ja, en dan nog, dat zal in burgerlijke zaken vooral het geval zijn. Waar er veel meer misbruiken
zijn, is in het vreemdelingenrecht. Dat men daar paal en perk aan heeft willen stellen, begrijp ik ook
wel. Mensen die uitgewezen zijn, komen hier ook aan de deur maar ik moet dat telkens doorverwijzen.
Die mensen kunnen niet zeggen: “teken beroep aan omwille van volgende redenen”, maar zeggen:
“teken beroep aan”. Juist omdat de procedures zo gemakkelijk gevoerd werden om tijd te winnen. Ik
denk dat er in die sector veel misbruik was. Eerlijk waar, in gewone burgerlijke zaken dan heb je uw
vonnis en kan je perfect staven waar je mee bezig was dus ik denk dat daar het misbruik veel minder
was. Nog een ander voorbeeld is in jeugdzaken. Soms belt de jeugdrechter naar de advocaat van een
minderjarige om te zeggen dat deze een nieuwe beslissing zou nemen waarvoor er geen zitting moet
georganiseerd worden. Er wordt bijvoorbeeld een maatregel aangepast waarbij de minderjarige vanaf
morgen in een ander gezin wordt geplaatst. De jeugdrechter vraagt dan aan de advocaat of deze hiermee
akkoord is. Op dat moment moet je als advocaat zeggen dat je de rechter zal terugbellen om minstens
uw dossier eens goed te bekijken en de minderjarige in kwestie te contacteren. Dat moet als je het dossier
serieus wilt nemen. Dat zijn allemaal zaken waarvoor je niet vergoed wordt en in het jeugdrecht wringt
dat. Sommige advocaten zullen zich de moeite niet getroosten om dat te doen en onmiddellijk zeggen
“ja, dat is goed”.
Tot slot wil ik u graag nog iets vragen over de vergoedingen die u ontvangt als verlener van de
juridische tweedelijnsbijstand. Deze vergoedingen zijn nog steeds zeer onzeker, vrij laag en u dient
er lang op te wachten. Vindt u het een werkelijke tegemoetkoming van de wetgever dat u
rechtstreeks vergoedingen mag innen wanneer uw verrichte prestaties hem in staat stellen u te
betalen?
F.D.D.: Ik heb het daar eigenlijk wat moeilijk mee, omdat die mensen er tijdens de gehele behandeling
van de zaak vanuit gingen dat het een pro Deo zaak was en ze niet hoefden te betalen. Aan het einde van
de rit behaal je een mooi resultaat waarmee mensen blij zijn waarop je plots moet zeggen dat een stuk
van dat geld aan jou toekomt. Ik denk dat de mensen het daar echt moeilijk mee hebben om dat te
begrijpen. Maar je moet dan nog aan uw centen geraken. Ik vind het jammer dat iemand die in definitie
niet veel heeft, maar plots gelden ontvangt, deze moet afgeven. Is dat dan een tegemoetkoming om daar
te mogen aanzitten? Neen, ik vind dat een stukje van Jan met de pet waarop weer een beroep wordt
gedaan.
Die mogelijkheid was er voor de hervorming ook wel om veranderde inkomsten tijdens de
procedure in aanmerking te nemen.
F.D.D.: Toen moest je dat meedelen aan het BJB en uw ontheffing vragen. En eenmaal je die verkregen
had, kon je uw kosten –en ereloonnota aan de cliënt bezorgen. Nu is het andersom: nu kan je het
rechtstreeks doen. Maar ik weet niet of het nu veel wordt toegepast. Ik heb het alleszins nog geen enkele
keer toegepast.
En daarnaast ontvangt u dus nog de forfaitaire bijdragen, de provisies in het geval van de
gedeeltelijke tweedelijnsbijstand en de rechtsplegingsvergoeding?
104
F.D.D.: Ja, maar deze laatste wordt in mindering gebracht van de vergoeding van het BJB. stel nu dat
ik de rolrechten voorgeschoten heb, dan mag ik die ook terug vragen natuurlijk. Iets anders mag je nooit
terug vragen want dan ben je deontologisch en strafrechtelijk gezien in de fout. Dat is de grote vraag:
wat als je die 50 euro niet ontvangt? Ik heb hier op kantoor zeker nog 20 mensen die me de 50 euro nog
moeten betalen. Wij sturen altijd een mail en bellen twee keer, maar dan geef ik het op. Gelukkig heb
ik genoeg andere dossiers.
Heeft u tot slot nog bedenkingen over de hervorming die nog niet aan bod zijn gekomen?
F.D.D.: Ik ben ervan overtuigd dat de rotte appels in het pro Deo systeem niet door de regering moeten
aangepakt worden. Ik denk dat de balie op dat vlak nog een taak te vervullen heeft. Er zijn wel een aantal
rotte appels. Als het echt de bedoeling was om het misbruik eruit te halen en het misbruik wordt
gerapporteerd, dan is het aan de balie om efficiënter en sneller op te treden. Terwijl nu is dat zo
omslachtig door de rechten van verdediging en woord en wederwoord. Er moet daar allemaal zeer veel
uitleg over gegeven worden. Als er een advocaat is die naast zijn vergoeding aan de pro Deo cliënt nog
een ereloon zou vragen en dat staat vast, dan kan je als balie volgens mij heel snel optreden. Het gebeurt
veel te weinig dat aan deze advocaten verboden wordt om nog op te treden. Dergelijke advocaten staan
vandaag nog altijd op de lijst en dat begrijp ik niet.
Nochtans is het sinds de hervorming wel mogelijk de deelname van advocaten op de lijst te
schrappen, op te schorten of aan voorwaarden te verbinden.
F.D.D.: Ik weet niet of je de vraag aan meester Moerman gesteld hebt of er al veel geschrapt zijn in
Gent? Misschien eentje? Geen? Terwijl ze er zijn. En ze zijn gekend. De balie weet wel dat er bepaalde
misbruiken zijn. De balie antwoordt dan altijd dat er een klacht moet zijn en dat je het moet kunnen
aantonen. Dat is juist, maar ik denk dat de balie wel proactiever kan zijn. En ten tweede heb ik het er
echt moeilijk mee dat als we in juni onze punten moeten ingeven, we ons zo moeten verantwoorden. Er
wordt echt met wantrouwen naar ons gekeken. Terwijl ik in eer en geweten meen mijn werk goed te
hebben gedaan. Als ik mezelf dan minstens bij de eerlijke advocaten reken, dan vind ik mezelf een
slachtoffer van de capriolen van de advocaten die het niet goed menen. En deze zitten nog in het systeem.
En dat vind ik wel wat frustrerend. Als je dan hier in Gent aan het BJB vraagt om wat gemoedelijker te
zijn, dan schermt men zich altijd af met het compendium, de OVB en de kruiscontroles. Dus het verbaast
me wel niet dat er zoveel advocaten deelnemen aan het pro Deo bureau en ik denk dat dat in Wallonië
nog veel meer is. Ik heb ook de indruk dat er in Wallonië coulanter wordt overgegaan. En dan is mijn
bekommernis voor het pro Deo systeem dat je uiteindelijk nog altijd de zwakkeren uit de maatschappij
moet helpen en ervoor zorgen dat zij ook de juiste juridische verdediging krijgen. Dat is in orde als er
een goede pro Deo advocaat op zit, maar volgens mij moet het kaf nog van koren gescheiden worden.
Ten tweede is er ook nog altijd een drempel. Als je in gedeeltelijke kosteloosheid zit, dan moeten mensen
al snel 175 euro betalen. Als je maar een beperkt inkomen hebt dan is dat niet niets, al zeker als je weet
dat je nog de kosten van de dagvaarding moet betalen voor de gerechtsdeurwaarder. Dus daar zit ik wel
nog wat mee. En dan de controle… een aantal mensen vallen nog altijd uit de boot. Een advocaat die
bijvoorbeeld wordt aangesteld als een voogd ad hoc. Als de vader en de moeder vervolgd worden en het
kind slachtoffer is van heel ernstige feiten dan heeft dat kind een voogd ad hoc nodig. Die voogd ad hoc
wordt niet betaald. Deze kan ook geen beroep doen op het pro Deo bureau. En dat vind ik wel een
tekortkoming. De gerechtelijke mandaten vallen niet onder het pro Deo systeem. Een voogd ad hoc
werkt echt pro bono. Ik vind dat daar ook wel aandacht voor mogen zou zijn en men daar vanuit de
regering ook iets aan mag doen. De regering heeft zich vooral gefixeerd op die vreemdelingenzaken,
vrees ik. Dat rees zodanig de pan uit. Zeer veel misbruiken, ook met tolkenvergoedingen bijvoorbeeld.
Dus ik begrijp dat men daar iets aan heeft willen doen. Maar ik vind dat de slinger een beetje te sterk
terug geslagen is en we zodanig gecontroleerd worden. Ik ben verbaasd dat er in Gent maar één advocaat
gestopt is, maar anderzijds verbaast me dat dan ook weer niet want je hebt die zaken nodig.
105
Er zullen misschien wel veel advocaten zijn die minderen zonder volledig af te haken?
F.D.D.: Ja, daar ben ik van overtuigd. Ik blijf op die lijst staan voor mijn cliënten die een beroep willen
doen op mij via het pro Deo systeem. Het zou jammer zijn mocht ik die cliënten moeten teleurstellen
omdat ik niet meer op de lijst sta. Alleen dan kan ik de aanvraag nog indienen en als pro Deo advocaat
optreden. Vroeger stond ik op heel veel piketten; jeugdpiketten en daar sta ik nu niet meer op.
Desondanks ben ik echt fan van het pro Deo bureau. Ik vind dat een super systeem. Veel mensen zijn u
ook echt dankbaar en hebben dat ook echt nodig die bijstand. Je kan ook wel iets verwezenlijken en met
een beetje geluk wordt pro Deo cliënteel betalend cliënteel. Mijn eerste pro Deo cliënt komt nog altijd
terug bij mij. Dat geeft wel veel voldoening. Intussen ben ik al 18 jaar bezig en dat geeft voldoening. Je
haalt er veel uit, maar het is een beetje dubbel.
Dat is een mooie conclusie. Zeer wel bedankt.
106
Bijlage 3: Interview met Tom Van Osselaer
De heer Van Osselaer is jurist bij het OCMW van Gent.
Hoe verloopt juridische bijstand binnen het OCMW en hoe vaak kan het OCMW
doorverwijzen naar de juridische tweedelijnsbijstand?
Binnen het kader van juridische bijstand geven wij juridisch advies aan cliënten. Maar wij
kunnen ook veel verder gaan dan de juridische eerstelijnsbijstand door brieven te schrijven aan
schuldeisers of verhuurders bijvoorbeeld. Wat we niet doen, is procedurestukken opstellen
zoals een dagvaarding of cliënten vergezellen naar de rechtbank. Vanaf dat moment verwijzen
wij door naar de juridische tweedelijnsbijstand. De juridische bijstand is uiteraard wel voor
iedere Gentse burger. Het is bijvoorbeeld niet vereist dat een cliënt bij ons leefloon krijgt
alvorens deze recht heeft op de juridische bijstand. We kunnen dus lang niet iedereen
doorverwijzen naar de juridische tweedelijnsbijstand.
De middelen van de juridische tweedelijnsbijstand worden sinds de hervorming
aangewend waar ze echt nodig zijn. Is dit volgens u het geval?
Er zijn, denk ik, weinig wijzigingen voor de mensen die een leefloon ontvangen. Zij zitten nog
altijd in een categorie die in de praktijk recht krijgt op een pro Deo advocaat. Het enige verschil
is nu dat er staat ‘behoudens tegenbewijs’ dus er bestaat wel een mogelijkheid dat het BJB
bijkomend bewijs vraagt. In de praktijk denk ik niet dat er daar veel problemen zijn. Ik heb in
ieder geval nog geen signalen van onze maatschappelijke werkers gekregen dat er daardoor
wijzigingen zijn. Het tweede is natuurlijk die forfaitaire bijdrage die nu gevraagd wordt, maar
daar opnieuw heb ik nog geen signalen gekregen dat dat een grote hinderpaal is geworden voor
onze leefloon cliënten. In theorie zouden wij bovendien als OCMW een ten laste name kunnen
doen van de forfaitaire bijdrage, maar we hebben daar nog nooit een vraag rond gekregen. Dus
voor die cliënten vormt het alvast geen probleem.
Mensen die van een leefloon genieten, moeten sinds de hervorming inderdaad hun
behoeftigheid aantonen. Verloopt dit in de praktijk vlot?
Met het BJB in Gent is de afspraak dat de cliënten de beslissing van het OCMW moeten
meenemen waarin beslist werd dat ze in aanmerking komen voor een leefloon en ook een attest
waaruit blijkt dat ze effectief leefloon ontvangen. Want de beslissing geldt soms voor een
periode van een jaar, maar kan vroeger stop gezet worden. Deze twee documenten moeten ze
voorleggen aan het BJB en dat volstaat. Het is immers aan het BJB om het tegenbewijs te
leveren indien ze dit niet voldoende vinden. Het BJB vraagt dan bijkomende stukken op.
Gebeurt het vaak dat het BJB extra documenten opvraagt?
Bij onze leefloon cliënten heb ik dit nog niet geweten. Natuurlijk, wij sturen de cliënten door
naar het BJB en als er nog bijkomende vragen zijn, zijn dat dingen die de cliënt zelf weet. Maar
als ze ons dat niet komen zeggen, dan weten wij dat ook niet. We hebben wel een vraag gehad
van het BJB om die beslissing van toekenning leefloon mee te geven, omdat er blijkbaar veel
107
cliënten rechtstreeks naar het BJB gaan zonder de stukken bij zich te hebben. Dan worden ze
weer terug gestuurd om de stukken alsnog binnen te brengen.
Dus voor leefloon cliënten denk ik dat er, behalve die 50 euro als forfaitaire bijdrage, niet veel
veranderd is. Voor andere cliënten die bijvoorbeeld in een collectieve schuldenregeling zitten,
is er wel een wijziging. Vroeger was het principe dat degene die in collectieve schuldenregeling
zat ook automatisch recht had op een pro Deo advocaat. Die categorie is er nu wel uitgevallen.
Daar is er wel een mogelijkheid dat er nu minder kans is op een pro Deo advocaat. Bij het BJB
in Gent wordt er gewoon rekening gehouden met het bedrag van het leefgeld dat zij ontvangen
en niet met het volledige inkomen. Maar dan nog, is het in sommige situaties mogelijk dat het
leefgeld te hoog is om in aanmerking te komen voor een pro Deo advocaat waar dit vroeger niet
zo was. Daar is er wel een wijziging.
Wat vindt u daarvan?
Het zou handiger zijn als die categorie er wel zou in zitten natuurlijk. Het feit dat mensen in
collectieve schuldenregeling zit, geeft al aan dat ze een probleem hebben om rond te komen.
Dus in sommige situaties kan dat een probleem zijn. Ook praktisch gezien mogen die mensen
niet zomaar grote kosten maken en een advocaat betalen is zo’n grote kost. Praktisch gezien
moet er dan toestemming gevraagd worden aan de arbeidsrechtbank om die kost te maken; om
zomaar vrij een advocaat te kiezen en dat kan wel problemen geven.
De wetgever denkt eraan de mensen die sinds de hervorming buiten het systeem van
juridische tweedelijnsbijstand vallen, tegemoet te komen door een aantrekkelijke
rechtsbijstandsverzekering. Is dit dan ook geen te hoge kost volgens u?
Dat hangt natuurlijk af van de premie. De premies voor rechtsbijstand vallen meestal wel mee
(tussen de 100 en 150 euro, denk ik), maar dat zijn meestal enkel verzekeringen voor
aansprakelijkheidsprocedures. Vaak hangt deze ook samen met de auto. Maar pro Deo
advocaten zijn natuurlijk ruimer dan aansprakelijkheidsprocedures. Als je dan kijkt naar de
premies die moeten betaald worden voor de meest uitgebreide dekking voor rechtsbijstand dan
is dat een pak hoger. En daar kan natuurlijk de vraag gesteld worden of deze premies nog
betaalbaar zullen zijn. Als dat 20 à 30 euro per maand zal zijn, zal dat meevallen. Maar als we
over 1000 euro per jaar spreken dan zal het moeilijk zijn. Het hangt af van het bedrag.
U sprak daarnet al over de rechtzoekenden die bij het BJB toekomen zonder de juiste
documenten bij zich te hebben. Sommigen, waaronder het Platform Recht voor Iedereen,
spreken sinds de hervorming over een administratieve rompslomp die zelfs de toegang tot
justitie nog meer verkleint. Kan u vanuit het OCMW een dergelijke evolutie merken?
Voor de leefloon cliënten denk ik dat dit nog meevalt, omdat zij enkel een beslissing van het
OCMW nodig hebben. Maar voor de andere cliënten die wel hun inkomen moeten bewijzen, is
dat natuurlijk wel een verandering. Vroeger volstond het gewoon om een loonfiche mee te
brengen, een uitreksel uit het bevolkingsregister en een identiteitskaart. Dus die drie stukken
moesten ze meebrengen en dat was het. Terwijl er nu heel wat meer informatie opgevraagd
wordt. Het BJB vraagt informatie over het hebben van een auto, eigendom, spaargelden, etc.
Als je daarover beschikt dan moet je daar ook weel stukken over bezorgen. Het klopt dus wel
108
dat er meer stukken dan voorheen gevraagd worden. Als er dan stukken ontbreken, word je
weer terug gestuurd tot dat het weer in orde is.
Ik heb daar pro Deo advocaten in ieder geval al over horen klagen dat hun aanvraag nog niet is
goedgekeurd omdat er nieuwe stukken moeten binnen gebracht worden. Dat zorgt inderdaad
voor een vertraging voor de aanstelling. Het is in principe maar zo dat advocaten maar mogen
optreden op het moment dat het dossier volledig is en ze effectief aangesteld zijn. Ik kan mij
voorstellen dat er in bepaalde situaties termijnen moeten nageleefd worden die zo in het gedrang
kunnen komen.
De pro Deo advocaat is natuurlijk ook afhankelijk van de rechtzoekende om bepaalde gegevens
of documenten te verzamelen. Het enige wat een advocaat zelf kan opvragen, is dat
bevolkingsattest. Maar gegevens met betrekking tot de inkomsten en bestaansmiddelen, moeten
natuurlijk door de cliënt zelf geleverd worden.
Het Platform Recht voor Iedereen stelt ook dat de vertrouwensrelatie tussen de cliënt en
advocaat enerzijds, en de cliënt en maatschappelijk werker anderzijds geschonden wordt
nu de minste wijziging in het vermogen van de cliënt moet meegedeeld worden aan het
BJB.
Ik denk in de eerste plaats dat er weinig mensen zijn die dat weten. Ik dat weinig cliënten weten
dat die wijzigingen effectief doorgegeven zullen worden en invloed zullen hebben. In de tweede
plaats heeft een maatschappelijk werker een beroepsgeheim dus die zal nooit informatie
doorgeven aan een derde zoals de advocaat. De maatschappelijk werker kan de cliënt alleen
maar aansporen om bepaalde informatie door te geven aan zijn advocaat, maar kan in geen
geval zelf informatie doorgeven. Op dat vlak is er dus geen probleem.
Bovendien was het vroeger ook al het geval dat wijzigingen in het inkomen van de cliënt
moesten gemeld worden. Ik denk dus dat de schrik voor de hervorming op dat vlak onterecht
is.
Heeft u ten slotte zelf nog bedenkingen over de hervorming?
Onze eerste bedenking was voornamelijk het remgeld. Nu moet er extra betaald worden voor
een pro Deo advocaat met de vrees dat dit ook een extra drempel tot de pro Deo advocaat zou
vormen. Maar zoals gezegd hebben we voorlopig nog niet gemerkt dat er mensen zijn die dit
niet kunnen betalen. De tweede vrees die wij hadden was dan voornamelijk met betrekking tot
de cliënten in collectieve schuldenregeling. Gaan onze cliënten nog een pro Deo advocaat
kunnen krijgen of gaan we ze nu allemaal moeten betalen?
Ik mag concluderen dat het OCMW nog geen vermindering heeft waargenomen van het
aantal cliënten die kunnen doorverwezen worden of recht hebben op de juridische
tweedelijnsbijstand?
Wij hebben in ieder geval van onze maatschappelijke werkers nog geen signalen gekregen dat
dit ineens een probleem is. Het probleem zit voornamelijk bij mensen die wel een inkomen,
tewerkstelling of andere bestaansmiddelen hebben.