n

e n

e

n ·t e e

e I. :s p 1-

!t

e e

. S

:t

n

s &_o 6 2ooo

De wereldwijde weemoed van

Manuel Castells Als er een beroepsgroep is, die als ikoon van de in-

schap maakt geen indruk meer, omdat hij zo vanzelf­

formatiemaatschappij mag gelden, dan is dat niet de e-entrepreneur (Gates, Brink, De Hond), maar de helpdeskmedewerker.

WILLEM MINDERHOUT

sprekend is. Voor mij is de natiestaat een dermate na­tuurlijk levensdecor, dat ik me meer Nederlander dan Hagenaar voel. Ik benNe­derlander dankzij Neder­land. Ik kan mijzelf niet compleet definieren zon­der aan de natiestaat te re­fereren.

De helpdeskmedewer­ker wordt dagelijks gecon­fronteerd met de moei­zame praktijk van de in­formatiemaatschappij. Gek wordt hij (of zij) van de on­begrijpelijke klachten over

De Spaanse sociolooa Manuel Castells doet in

zijn recent verschenen triloaie over bet

'iriformatietijdperk' een knappe poainB om zeer

uiteenlopende maatschappelijke ontwikkelinaen met elkaar in verband te brenaen.

Willem Minderhout introduceert bier bet werk

van Castells en voorziet bet van een aantal

kritische kanttekeninaen. Oat de natiestaat, zoals

programmatuur die 'het' niet doet. Honderden keren moet hij de meest elementaire beginselen van het computergebruik geduldig uitleggen aan vol­strekt reddeloze, redeloze en radeloze gebruikers.

Als een verdwaalde gebruiker voor de honderd­ste keer naar de bekende weg vraagt, kunnen som­mige helpdeskmedewerkers het niet nalaten om RTFM te adviseren. 'RTFM, zegt u?' 'Ja, meneer . Read The Fucking Manual!'

Na het lezen van Castells' trilogie The Rise if the

Network Society, The Iriformation Aae: Economy, Society and Culture 1 denk ik dat RTFM ook voor een ander doe! gebruikt zou kunnen worden. Ik ben geneigd om iedereen die iets wil weten over mondialisering, of daar een of andere goedkope mening over ten beste geeft 1

RTFM' voor te schrijven. 'Read The Fucking Manuel!'

Niet alles aan Castells' trilogie is even goed, maar zijn werk is van groat belang als vertrekpunt voor de studie van verschijnselen die direct of indirect samen (lijken te) hangen met 'mondialisering'.

Natiestaat en massamedia

Als ik naar mijn werk fiets passeer ik het standbeeld van Louis Couperus op het Lange Voorhout. 'Zoo ik iets ben, ben ik een Hagenaar', staat op de sokkel.

Op de terugweg passeer ik Plein I 8 I 3, waar het imposante monument mij lijkt in te prenten: 'Zo u iets bent, bent u Nederlander!' Deze laatste hood-

wij die kennen, van vrij re­cente makelij is, is onnavolgbaar beschreven door Knippenberg en De Pater in De eenwordinB van Neder­

land. 2 Aan de hand van de ontwikkeling van de in­frastructurele, economische, politieke en sociaal­culturele eenwording van Nederland geven ze een fascinerend beeld van de constructie van de natie­staat. De culturele eenwording achtten Knippen­berg en De Pater zelfs pas rond I 9 6 ~ - het begin van de ontzuiling - voltooid. Het 'dialectische proces' dat aan deze eenwording ten grondslag ligt, is de toenemende onafhankelijkheid van het fysische mi­lieu (bijvoorbeeld door de introductie van kunst­mest), waardoor bovenregionale afhankelijkheids­relaties ontstaan, zoals nationale markten en een eenheidsstaat.

Dit proces staat niet stil en ook Knippenberg en De Pater blikten al vooruit aan de hand van de toe­nemende internationalisering van markten, bedrij­ven en bovennationale politieke instituties, zonder dat zij daar direct consequenties voor de toekomst van de natiestaat in zagen. Wel wezen ze op de op­vattingen van ene Manuel Castells, die meende dat de toenemende afhankelijkheid van bovennationale kaders regionale tegenbewegingen zou oproepen. De natiestaat zou tussen deze twee polen uiteenge­trokken kunnen worden. (Castells is naar mijn weten de eerste die dit proces, dat heden ten dage 'glokalisering' wordt genoemd, onder woorden bracht.) Echter, zo meenden Knippenberg en De

! ~

I ~ [I I'

I

!L I lllli

s &..n 6 2ooo

Pater, 'culturen en leefstijlen lijken tegenwoordig meer gebonden te zijn aan sociaal-economische klassen en leeftijdsgroepen dan aan territoriale ge­meenschappen.' 3

De ontwikkeling van de massamedia was een be­langrijke drijvende kracht achter de vorming van de eenheidsstaat. De opkomst van de Nieuwe Media, met name internet, heeft Castells nieuwe inspiratie gegeven om zijn denkbeelden verder uit te werken. In drie kloeke delen over The Iriformation Aae doet hij een minutieus verslag van zo'n tien jaar onderzoek naar de wereldwijde worsteling tussen 'Het Net', de

jaarboek over het 'Hedendaags kapitalisme' was hem zelfs dat geluk niet beschoren.

Van Dale's defmitie van handboek - 'een stelsel­matige samenvatting van enig vak van kennis, kunst of wetenschap' - is toepasbaar op Castell's studie indien men mondialisering als een vak van kennis beschouwt. Het hoek is vormgegeven als een raam­vertelling waarin een groot aantal casestudies is op­genomen. De literatuurlijst alleen al beslaat I 2o pa­gina's. Deze vormgeving leidt niet tot een bundel capita selecta. Er is zeker sprake van 'stelselmatig­heid ', echter niet op de traditionele 'handboeken­

biotoop van de space if flows, de informatie-, geld­en beeldenstromen die 'real time' (of timeless, in Castells' terminologie) over de aardbol flitsen en 'Het Zelf', de identiteiten, die, gebonden aan de fy­sieke wereld, de space if places, tegen de mondialise­rende en homogeniserende krachten worden verde­digd, of ter verdediging worden gecreeerd.

'Mijn belangrijkste bezwaar is (. . .)

dat je de jeiten gebruikt als illustratie

bij de theorie, in plaats dat je de

theorie baseert op de jeiten.

manier'. De vormgeving wordt bepaald door Cas­tells' theoretische uitgangs­punten. Het zijn deze uitgangspunten die de kracht van zijn benadering

Jk denk wei dat je in grate lijnen

gelijk hebt, maar je moet dat nog

bewijzen:

- ].]. Voskuil

'En oak weemoediaheid', p. 536

vormen.

'Het Net' en 'Het Ze!f'

The lriformation Aae is een revelatie voor diegenen die zich Castells herinneren als leverancier van gortdroge traktaten. 6 Hij heeft zich in de tussentijd ontwikkeld

Het verschijnen van The Iriformation Aae leek een sen­satie te veroorzaken. 'De vooraanstaande Franse so­cioloog Alain Touraine verleende het werk meteen het predikaat "klassieker van de 2 I ste eeuw". Zijn niet minder beroemde Britse collega Anthony Gid­dens spreekt over "een encyclopedische studie" en "een standaardwerk voor de komende jaren",' praatte deN RC de flapteksten na . 4 De aandacht voor Castells bleek echter na een aantal interviews en een optreden in VPRo's 'De Nieuwe Wereld' - in ieder geval in Nederland - snel weg te ebben. Van tijd tot tijd duikt hij nog op in een voetnoot van een artikel of een beleidsnota>. In het overigens prachtige w B s-

tot een boeiende verhalenverteller, die de lezer meesleept op een ontdekkingsreis rond de wereld. Voor iemand die behept is met een brede belangstel­ling heeft Castells vee! te bieden: de opkomst van de reT, de internationale drugshandel, de Europese eenwording, de ondergang van het Oostblok, de les­bische beweging op Taiwan, postmoderne architec­tuur. Zelfs statistieken over de toename van orale seks en uitwijdingen over 'the politics of scandal' treft men aan. Castells weet al deze verhalen te ver­binden door ze te plaatsen in de context van een we­reldwijde worsteling tussen 'Het Net' en 'Het Zelf' .

I . Manuel Castells, The Rise if the Network Society, The lriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. I. ( I996), The Power if Identity. The Iriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. 11. ( I997), The End if the Millennium, The lriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. Ill. (I997). Cambridge, MA; Oxford, UK:

Blackwell. Voor dit artikel heb ik deels gebrwk gemaakt van mijn vertaling van Felix Stalder's artikel, The Network Paradigm: Social Formations in the Age

Merkwaardig genoeg behandelt Castells zijn

of Information, The lriformation Society, http: / /www.slis. indiana.edu/tis. Dit artikel - en de vertaling - zijn ook te vinden op http: / /www.ondergang.nl 2. Hans Knippenberg, Ben de Pater, De eenwordinB van Nederland, suN Nijmegen, I988. 3. De eenwordinB van Nederland, 2 I I

4 · Warna Oosterbaan 'We hebben een machine gemaakt die door niemand beheerst wordt', NRC Webpagina's 8 november I997

s. Voor een goed - en naar mijn mening inspirerend - voorbeeld: Raad voor het Landelijk Gebied 99/2: 'made in Holland', advies over landelijke aebieden, verscheidenheid en identiteit ,

http: I /www.rlg.nl/adviezen/ 992.html 6. Zie voor een typisch voorbeeld: Manuel Castells, ' Krisis van de staat, kollektieve konsumptie en tegenspraken op het stedelijk domein' Te E!fder Ure 23, Marxistische Staatstheorie, SUN

Nijmegen I973

I

lS

1-;t

e is l-

·-1-

~1 ,_ )

1-

g ;-

;-

;e

le .g

:n

ie Is re )

m .d ~r

:1 . l­Ie ;e

s-

le .1' r-e-

jn

n,

en

s &.o 6 2ooo

theoretische uitgangspunten - die in ieder geval de Lewinsky-affaire voorspeld lijken te hebben - vrij onderkoeld. Hjj beweert dat The Iriformation Aae geen boek over theorie is, maar over 'het communi­ceren van theorie, door de praktijk te analyseren' 7. Door en door empirisch dus? Het Net en Het Zelf zijn echter theoretische postulaten. De vraag is of deze begrippen zich lenen om een heldere analyse van de praktijk te maken.

Ondanks zijn zelfverklaarde nadruk op de prak­tijk besteedt Castells vee! aandacht aan zijn theoreti­sche uitgangspunten. De kern van zijn betoog is dat er rond 1970 met de I CT-revolutie een nieuwe we­reldwijde breuk in de kapitalistische productiewijze is ontstaan. Hij waakt er echter voor om deze breuk aileen aan de voortgang der techniek toe te schrij­ven. Sociale ontwikkeling is onafscheidelijk verbon­den met veranderingen in de technologische infrast­ructuur 'omdat technologie de maatschappij is en de maatschappij niet begrepen of beschreven kan wor­den zonder haar technologische gereedschappen' 8

Een maatschappij produceert haar goederen en diensten binnen een raamwerk van specifieke sociale relaties - de productiewijze. Sinds de industriele revo­lutie is de dominante productiewijze in Westerse Ianden het kapitalisme, ge"incorporeerd in tal van historisch en geografisch bepaalde instituties die zich bezighouden met de vorming en de distributie van waarde. De ontwikkelinaswijzen zijn op hun beurt 'de technologische arrangementen waarbinnen, door rniddel van arbeid, materie wordt omgezet in product. De ontwikkelingswijze is bepalend voor de uiteindelijke omvang en kwaliteit van het surplus'9. De resultaten van technologische innovaties openen nieuwe mogelijkheden die wei of niet kurmen wor­den ontwikkeld en aangewend. Er is een sterke rela­tie van wederzijdse be"invloeding - niet van bepaling - tussen uitvinding en gebruik. Het voorbeeld is het internet zelf, dat ontworpen is als een communica­tienetwerk dat na een nucleaire aanval nog zou kun­nen functioneren, maar zelf een soort explosie ver­oorzaakte van onvermoede gebruiksmogelijkheden. De in crisis verkerende industriele 'ontwikkelings­wijze ' was er rijp voor om die nieuwe mogelijkhe-

den te omarmen. De ICT-revolutie heeft volgens Castells een nieuwe ontwikkelingswijze ge.introdu­ceerd - de informationele ontwikkelingswijze - die zich van aile voorgaande fasen van de kapitalistische productiewijze onderscheidt door haar netwerkka­rakter. Deze informationele ontwikkelingswijze noemt hij kortheidshalve 'Het Net'. Hier is het ge­vaar groot om in 'hype-land' verzeild te raken. Alles heet tegenwoordig netwerk, maar alles is ook altijd in zeker opzicht 'netwerk' geweest. De vraag is of het gebruik van dit begrip meer is dan de introductie van een zoveelste aan de stand van de technologie ontleende metafoor in de sociologie. 10

Op grand van een analyse van de naoorlogse ge­schiedenis van de technologie en een vergelijking met de ontwikkelingspatronen van de Industriele Revolutie concludeert Castells dat de 'informatio­nele ontwikkelingswijze' 11 een volslagen ander ontwikkelingspad volgt dan eerdere technologieen. Met deze technologieen wordt ieder product tege­lijkertijd ook weer grondstof voor nieuwe produc­ten - informatie - waardoor een permanente ver­snelling van het innovatieproces ontstaat. 1 2 Dit zelf­versnellende vermogen heeft in ongeveer twintig jaar een nieuwe economische toestand, de iriforma­

tionele (iriformational) en mondiale (alobal) economie tot stand gebracht . Deze nieuwe economie is infor­mationeel omdat de concurrentiekracht van de voornaamste spelers (bedrijven, regia's of Ianden) afhankelijk is van hun vermogen om elektronische informatie te creeren en te verwerken. Ze is mondi­aal omdat de belangrijkste aspecten, van fmancie ­ring tot productie, direct- multinationale onderne­mingen - of indirect - door mid del van netwerken en samenwerkingsverbanden - op een wereldwijde schaal georganiseerd zijn. Deze nieuwe mondiale econornie is meer dan slechts een laag van economi­sche activiteiten hoven op het bestaande productie­proces. De doelstellingen en waarden die voort­vloeien uit de agressieve uitbating van de nieuwe productiviteitsmogelijkheden die de geavanceerde informatietechnologie biedt, bepalen en hervor­men aile econornische activiteiten .Bestaande pro­cessen worden op een andere voet gereorganiseerd

7· Castells 1997, p. 3· http: / / www.ondergang.nl tautologie. Castells '96, p. 21, noot 33-1 2. Vergelijk de uitspraak van Alvin Toffier uit 1970 dat "technology feeds on itself" (Future Shock). Toffier ontbreekt vreemd genoeg in de literatuurlijst.

8. Castells, 1996, p. 5. 9· Castells, 1996, p. 16. 10. Zie: P. Nas, A. Houweling, The Network Metaphor, Journal of Social Sciences 1998, voh, number 4, pp. 221-232. Ook op

1 1 . Castells introduceert de term ' informationele maatschappij' omdat de creatie, bewerking en distributie de voornaamste bronnen van productiviteit en macht zijn. lnformatiemaatschappij vindt hij een

s &.o 6 2ooo

(bijvoorbeeld transnationale productie), of moeten zich herpositioneren ten opzichte van de nieuwe hoogproductieve sectoren.'

Het verschil met de wereldeconomie uit het ver­leden is dat 'het een economie is die in staat is om real time en op een mondiale schaal als een eenheid te werken.' 1 3 De mondiale schaal waarop de informa­tionele economie opereert wil echter niet zeggen dat de hele wereld er deel van uitmaakt. Volgens Castells is juist een van de kenmerken van deze ont­wikkelingswijze dat economisch oninteressante re­gia's volledig - en vrijwel letterlijk - 'uitgescha­keld' kunnen worden. Hij noemt dit de ' opkomst van de Vierde Wereld' . Een Vierde Wereld die ge­ografisch niet beperkt is tot delen van de - volgens Castells voormalige- Derde Wereld, maar die ook aangetroffen wordt binnen de Verenigde Staten zelf in de 'Zwarte Gaten' van het informationele kapita­lisme. 14· Deze Zwarte Gaten hebben hooguit een 'perverse connectie' met Het Net door middel van de mondiale criminele economie. 1 s

Castells' behandeling van de informationele eco­nomie - 'Het Net' - is een systeemtheoretische be­nadering te noemen. Het aantrekkelijke van Cas­tells' aanpak is dat hij deze benadering combineert met een handelingstheoretische benadering over 'Het Zelf'. Onder Het Zelf schaart Castells aile te­genkrachten die door Het Net worden opgeroepen. Het Zelf symboliseert de strategieen waarmee men­sen hun identiteit, op de proef gesteld door de chao­tisch verlopende structurele veranderingen die de dynamische netwerken in de traditionele sociale en economische levenssfeer teweeg brengen, trachten te bevestigen. Nieuwe sociale formaties ontstaan volgens hem rand kernidentiteiten als sekse, religie, etniciteit of nationalisme. Deze identiteiten worden vaak ervaren als biologische of sociale constanten, in tegenstelling tot de snelle veranderingen in het so­dale landschap. Door de wisselwerking tussen Het Net en Het Zelfworden zowel de levensomstandig­heden als de menselijke ervaring diepgaand en we­reldwijd veranderd.

Hij ziet identiteit niet als een afgeleide van de productiewijze, in tegendeel: de vorming van iden­titeit zelf is een dynamische motor bij de totstandko­ming van een maatschappij. Identiteit defmieert hij als: 'het proces van betekenisvorming op grand van een cultureel kenmerk, dat dominant is - of een aan ~

tal samenhangende culturele kenmerken, die domi­nant zijn- ten opzichte van andere betekenisbron­nen' 16 Hij formuleert de hypothese dat 'degene die een collectieve identiteit construeert, grotendeels de symbolische inhoud van die identiteit en de bete­kenis voor hen die zich ermee identificeren of er zich juist tegen afzetten, bepaalt' 1 7.

Castells onderkent drie typen identiteit, die cor­responderen met verschillende sociale groeperin­gen: leaitimizinB - ,resistance- en project identity. 1 • Leaitimerende identiteit wordt gevormd door do­minante maatschappelijke krachten metals doel hun overheersing uit te breiden en te rationaliseren. Le­gitimerende identiteiten creeren instituties, geba­seerd op, wat Max Weber noemde, 'rationale Herr­schaft'. 2. Verzetsidentiteit: wordt geproduceerd door die groeperingen die worden achtergesteld binnen - of uitgesloten door - de logica van de overheersers. Verzetsidentiteit leidt tot de vorming van groepe­ringen of gemeenschappen om ondragelijke om­standigheden het hoofd te kunnen bieden. 3. Projectidentiteit: wordt gecreeerd door min of meer visionaire bewegingen die zich niet beperken tot het verbeteren van de omstandigheden voor de eigen groep, maar een verandering van de maat­schappij als geheel nastreven. Feminisme en de eco­logische beweging vall en onder deze categorie. 1 8

Real virtuality

De confrontatie van Het Net en Het Zelf schetst Castells als een botsing tussen twee ruimte-tijdbele­vingen. Het ruimte-tijdbeleving van Het Net wordt bepaald door de space if flows: het gemtegreerde mondiale netwerk. Dit bestaat uit diverse samen­hangende elementen: private netwerken, zoals de fmanciele netwerken, bedrijfsintranetten, semi­openbare, gesloten en publieke, open netwerken als het internet. Sociale verbanden worden op basis van deze space if .flows opnieuw gedefmieerd.

De topologie van het netwerk wordt gevormd door knoop- en schakelpunten ('nodes' en 'hubs'). 'Hubs' spelen een coordinerende rol gericht op een probleemloze interactie binnen het netwerk. 'Nodes' zijn 'plaatsen met strategisch belangrijke functies die resulteren in een reeks activiteiten en organisaties rand de kernfuncties van het net­werk'. 19 Het belang van 'hubs'- de productie van

13 . Castells, 1996, p. 92. 14. Castells '98, p .7o- 16s.

IS. Castells '98, p . 166-2os. 16 . Castells, 1997, p. 6.

17. Castells, 1997, p . 7. 18 . Castells, 1997, p. 1o-12.

I

li-n­

ie :ls e­:h

r­n-

D­

m

e­a­r-

ie of ·s. e­n-

of ~n

le .t-

:st e­dt le !l­

Ie ti­.ls m

td ). !n

k. ce !n

t-m

s &..o 6 2ooo

strategische functies van het netwerk - en van 'nodes' - het concentreren van beslissingscentra­ligt aan de basis van de dynamiek van 'mondiale ste­den' ('global cities').

De bewoners van de space of flows zijn in de ogen van Castells de enigen waarvoor de verwachting van Knippenberg en De Pater opgaat dat 'culturen en leefstijlen meer gebonden zijn aan sociaal-economi­sche klassen dan aan terri to-

de effecten van de wereldwijde fmanciele beroering op lokale gemeenschappen of van een reorganisatie van een multinationaal bedrijf op zijn lokale vesti­gingen. 'De space if flows ( ... ) lost tijd op door de volgorde van gebeurtenissen te ontregelen en ze ge­lijktijdig te maken, waardoor de maatschappij in een eeuwig schimmenrijk veranderd'. 2 2

Castells' aandacht gaat uit naar de ontwikkelin­

riale gemeenschappen'. Losgezongen van iedere his­torische en geografische context creeren deze bewo­ners van de netwerk­samenleving hun eigen bio­toop van eenvormige City's, condo's, vliegvelden en de spreekwoordelijke golfbanen. Tezamen vor­men deze mondiaal ver­spreide, maar onderling verbonden ruin!lten de fy­sieke basis van de sociale sa­

'De veronderstelling dat de

herinnering aan het verleden (. . .)

in de cultuur (. . .) bewaard is

gen op het raakvlak van deze space if flows met de fysieke wereld, de space rif places, waarin de goede oude clock time en de meet­lat de tijd-ruimtebeleving bepalen. In The lriforma­

tional City ( 1989)- in feite een voorstudie van The In­

formation Aae - verwoordt

gebleven (. . .) is niet zo maar een

werkhypothese. Ze is integendeel

verweven met de algemeen menselijke

behoifte aan continui'teit.' hij de gespannen relatie tussen de space ifflows en de space if places zeer duide­lijk: 'Terwijl organisaties in plaatsen gelokaliseerd

- ]]. Voskuil

'Het Bureau 6. Afaang', p. 179

menhang van deze nieuwe mondiale elite. De space if flows ('stromenruimte' zal waar­

schijnlijk Van Dale niet halen) ligt aan de basis van een cultuur van wat Castells 'echte virtualiteit' (real

virtuality) noemt. Real virtuality began volgens Cas­tells een rol te spelen toen Dan Quayle in de verkie­zingscampagne van 199 2 een issue maakte van het morele gedrag van het televisiepersonage Murphy Brown, dat- in de serie, niet in het echt - ongehuwd moeder werd. De symbolische representatie van de werkelijkheid drong vanaf dat moment meer en meer de 'echte' werkelijkheid binnen, tot het punt waarop fantasie werkelijker dan de werkelijkheid werd. 'The culture of real virtuality, where make­belief is belief in the making'. 20

Echte virtualiteit wordt gekarakteriseerd door tijdloze tijd (timeless time) en plaatsloze ruimte (placeless

space) . 'Timeless time ( ... ) de dominante vorm van tijdsbeleving in onze samenleving, ontstaat doordat de karakteristieken van het informationele para­digma en de netwerkmaatschappij systematische verstoringen veroorzaken in de volgorde van ver­schijnselen die binnen die context worden uitge­voerd .' 2 1 Voorbeelden van zulke verstoringen zijn

zijn en hun onderdelen plaatsafhanlcelijk zijn, is de organisatorische logica niet plaatsgebonden, maar gebonden aan de space if flows, die karakteristiek is voor organisatienetwerken. Deze flows zijn op een bepaalde wijze gestructureerd. Ze ontwikkelen zich in een richting, die zowel door de hierarchische aan­sturing van de organisatie als door de materiele ka­rakteristieken van de ICT infrastructuur bepaald wordt. Hoe afhanlcelijker organisaties zijn van flows en netwerken, des te minder ze bei'nvloed worden vanuit de sociale context van de vestigingsplaats. Dit leidt tot een groeiende onafhanlcelijkheid van de be­drijfslogica ten opzichte van de maatschappelijke lo­gica.' 23

De dominante sociale logica wordt gevormd door de echte virtualiteit van de space of flows, maar mensen Ieven in de fysieke wereld, de space of places. Deze 'toestand van permanente schizofre­nie', waarbij twee verschillende ruimte-tijdbelevin­gen met elkaar in botsing komen, veroorzaakt enorme beroeringen in culturen overal ter wereld. Mensen verliezen hun gevoel van eigenwaarde ('sense of Self') en proberen nieuwe manieren te vinden om hun identiteit te herstellen.

19. Castells, 1996, p. 413. 2o . Castells, 1996, p. 37S. 21. Castells, 1996, p. 464.

2 2. Castells, 1996, p. 467. Restructuring, and the Urban Regional Process. Oxford, UK; Cambridge, MA: 2 3. Cas tells, The lriformational Cig':

!'!formation TechnoloEIY, Economic Blackwell 1989, pp. I 69- I 70.

30 7

I~

II I!

.it

i!

I ll.L

I s &_o 6 2ooo

De milieubeweging - projectidentiteit in actie Een van de manifestaties van Het Zelf dat in staat zou zijn om - op basis van een 'projectidentiteit' - Het Net uit te dagen is de milieubeweging. Om dit te onderbouwen introduceert Castells een derde tijd­ruimtebeleving: alacial time. Glaciale tijd Staat voor de lange termijn, de evolutionaire tijdschaal van de relatie tussen mens en natuur. Deze tijdschaal ont­trekt zich aan directe waar-

digheid van de milieubeweging om gebruik te maken van de mogelijkheden van de media en de nieuwe technologic.

Castells brengt allerlei verbanden tussen de rol van de milieubeweging en het thema van zijn trilogie die ver gezocht en oppervlakkig zijn. Castells meent dat de milieubeweging er toe in staat is om een ver­binding met de alacial time te leggen en zo het funda­

neming zowel wat betreft verleden als toekomst. Als hij uitlegt wat dit in zou moeten houden wordt hij -afhankelijk van de smaak van de lezer - lyrisch of potsierlijk: 'Om onszelf te verenigen met ons kosmi­sche zelf moeten we eerst ons tijdsbegrip veranderen, de glaciale tijd door onze Ievens voelen stromen, de energie van de sterren door

'Het viel hem op dat niemand in

de menigte oranje droeg. Vroeger

zag je op zo'n dag vooral verkopers

van strikjes. Ook dat was voorbij.

ment legt onder een poli­tiek die op de lange termijn gericht is. De beweging wordt karakteristieken toe­gedicht die goed passen in de tijd-ruimteconcepten van Castells. De relatie die hij legt met sociobiologie is dubieus. Sociobiologie gaat over de gedetermineerd­heid van mens en samenle­ving door natuurwetten, en heeft met de milieubewe-

Hij had het gevoel dat het einde der

tijden naderde.'

- JJ. Voskuil

'Het Bureau 6. Afaana', p. 304

onze aderen voelen vloeien en ons voor te stellen dat de rivieren van onze gedachten zich eindeloos ver­mengen in de grenzenloze oceaan van veelvormige levende materie'. 24

Castells meent dat de milieubeweging haar iden­titeit aan de alacial time ontleent. Hij motiveert dit met de stelling dat bewustzijn van de glaciale tijd­schaal niets anders is dan ouderwets zorg dragen voor het nageslacht. Hij koppelt dit vervolgens aan sociobiologische inzichten omtrent de cultuur van de mens als onderdeel van de natuur, en het belang van respect voor volksculturen en de authenticiteit van tradities. Hij constateert dat nationalisme bier­van de grootste vijand is, omdat de nationale staat per definitie macht heeft over een bepaald territo­rium en daarmee de eenheid binnen de mensheid en het vermogen tot gemeenschappelijk beheer van het globale ecosysteem doorbreekt. De sociobiologi­sche identiteit kan worden gekoppeld aan wat hij noemt de 'green culture', ongeveer het tegenover­gestelde van de cultuur van de real virtuality.

De milieubeweging is er - volgens Castells - in geslaagd om het 'glaciale tijdsperspectief' in de poli­tiek en het bewustzijn te introduceren Het onver­rnijdelijke Greenpeace geldt als bewijs voor de vaar-

gingweiniguitte staan. Het betoog draagt aile sporen van 'grote stappen gauw th . ' 2.1" ws.

Het Net, Het Zeif en de Natiestaat Terugfietsend over Plein I 8 I 3 is het interessant om Castells' opvattingen met betrekking tot de toe­komst van de natiestaat te overdenken. Gaat die ten onder aan de spanningen tussen Net en Zelf, of is Nederland zo klein dat het toch een enigszins sa­menhangende regio blijft, die de stormen van de space of flows kan doorstaan?

De natiestaat, de klassieke verpersoonlijking van leaitimerende identiteit, verliest volgens Castells (die voor deze gelegenheid zwaar leunt op Guehenno26)

zijn macht, 'hoewel - en dat is essentieel - niet zijn invloed.''2 7 Het verlies van macht vloeit voort uit een verlies van soevereiniteit, die weer het gevolg is van de mondialisering van economische kernactivi­teiten, van de media, communicatie en - niet te on­derschatten - de mondialisering van misdaad en rechtshandhaving.

Het meest in het oog springende voorbeeld van het verlies aan soevereiniteit bieden de geld- en va­lutamarkten, die sinds het einde van de tachtiger jaren volledig aan de macht van de centrale banken

24. Castells , 1997, p. 12)- 126. 2 s. Met dank aan Aad Smaal voor zijn k:ritiek op de opvattingen van Castells over de milieubeweging.

2 6. 'If solidarity can no longer be locked into geography, if there is no longer a city, if there is no longer a nation , can there still be politics?' ,J.-M .

Guehenno , The end if the nation-state, Minneapolis: Unversity of Minnesota Press, 1 99.1" , p1 7. 27 . Castells , 1997 , p. 243 .

I

e e

,_ I­

n

g

n n e is lt

l-

n

~t

n

:n

is l­

Ie

m

ie 6) jn cit is i-1-

!n

lll

a-er ~n

s &..n 6 2ooo

zijn ontsnapt. Deze markten verbinden nationale va­luta met elkaar en leggen een fmanciele coordinatie op, die nationale overheden belet een zelfstandige economische politiek te voeren. Manuel Castells noemt dit de 'tot handelswaar geworden democratie van het winstbejag'. 2 8

Mondialisering heeft de verzorgingsmaatschap­pij dubhe! in de verdrukking gebracht. Niet aileen zijn de nationale budgetten - afgedwongen door de mondiale fmanciele markten - krapper, maar tege­lijkertijd zijn mondiale bedrijven meer en meer in staat gebruik te maken van verschillen in lastendruk en dergelijke. Dit leidt er toe dat 'verzorgingsstaten worden teruggebracht tot een, in een neerwaartse spiraal gevangen, grootste gemene deler' 29. Desal­niettemin blijft de natiestaat van doorslaggevend be­lang omdat deze nog steeds het enige legitieme lichaam is, waarop multilaterale arrangementen kunnen worden gebaseerd om de groeiende mon­diale problem en het hoofd te kunnen bieden.

Deze positie is echter niet zonder problem en. De vergrote druk op de natiestaat om op het internatio­nale vlak besluiten af te dwingen, vermindert haar geloofwaardigheid op het terrein van de binnen­landse politiek, doordat die binnen een steeds be­nauwender netwerk van mondiale verdragen gevan­gen zit. Het resultaat is een crisis van de politieke de­mocratie. De natiestaat verliest de capaciteit om de eigen achterban in de maatschappij te integreren, zoals dat voorheen met behulp van collectieve ver­zorgingsarrangementen mogelijk was. Tezelfdertijd verdwijnt het politieke proces in een toenemend ab­stracte arena van internationale organisaties.

De traditionele democratische instituties zitten in een fundamentele tegenstelling gevangen. 'Hoe meer de staat gemeenschapszin benadrukt, des te minder effectief wordt hij - als medemachthebber ­in het mondiale systeem van gedeelde macht. Hoe beter de staat presteert op het mondiale niveau, des te mmder kan hij de lokale achterban vertegenwoor­digen' . JO Hoe groter de afstand wordt tussen dena­tiestaat en zijn burgers, des te groter wordt de behoefte aan alternatieve bronnen van identiteit. Gevangen tussen de groeiende roep om uiteenlo­pende, vaak tegenstrijdige, identiteiten en de nood-

zaak om zich op mondiaal terrein te bewegen, ver­liezen de traditionele democratische instituties - de civil society- aan betekenis en aan inlloud: ze verlie­zen hun identiteit.

De macht van de politieke democratie, ironisch genoeg juist op het moment dat ze vrijwel mondiaal omarmd wordt, lijkt onafwendbaar weg te ebben. Castells hoopt dat sociale bewegingen er in slagen om nieuwe vormen van identiteit en democratie te ontwikkelen, die de verbinding kunnen verbreken tussen de natie (de verschaffer van identiteit) en de staat (het besluitvormingsapparaat), twee concep­ten die pas in de mod erne tijd met elkaar verweven raakten.3 1

Juist op dit moment passeer ik op mijn fietstocht het Vredespaleis. Wellicht een bron van legitime­rende identiteit, die nog een grootse toekomst heeft. Eerst maar eens snellangs Paagman om te kij­ken of er al een nieuwe 'Haagse Harry' uit is, oftoch Eline Vere nog maar eens lezen.

RTFM?

Brengt Castells' theorie ons werkelijk dichter bij de ontknoping van het wereldraadsel? Zijn methode stelt hem in staat om een samenhangend betoog te houden waarin zowel de hightech laboratoria van Silicon Valley, de lowtech laboratoria in de Colombi­aanse jungle, de mondiale kapitaalmarkten en de psy­chologische achtergrond van de terroristische aan­slag op de metro van Tokio passen. De welwillende lezer blijft echter wei met de vraag zitten of Castells' dialectische spanning tussen Net en Zelf verklarings­kracht heeft, of een rubberen Procrustesbed - 'one size fits all'- is dat hem in staat stelt alles met alles te combineren en toch een leesbaar (en zelfs opwin­dend) hoek te schrijven. Parallellen met Geyl's kri­tiek op Toynbee - 'Het wil zeggen dat Toynbee in zijn hart gelooft dat het desintegratieproces zich van onze beschaving meester gemaakt heeft ( . . . ) Zijn methode ( ... ), dienthij aan als empirisch.' 32

- of Vander Dus­sen's kritiek op Braude! - 'er is hier dus sprake van een theorie, die in feite een eenvoudige, zij het bril­jante, vondst is bij de oplossing van een compositie­probleem' 33 zijn eenvoudig te trekken.

In feite betreft het een basiskenmerk - noem het

28. Castells, 1996, p. 4-72 · 29. Castells, 1997, p. 2)4-· Jo. Castells, 1997, p. 308.

nieuwe emancipatiebewegingen ziet. Will em Minderhout, The return if the city, s&_p }, 2ooo.

Utrecht/ Antwerpen, 1978, p. I2J­r 28. 33· WJ. van der Dussen, 'Geschiedenis en filosofie ' , in: Taal en Geschiedenis,

Groniek Groningen 1994-, p. r 07. 3 r. Zie ook Sassen, die in deze ontvlechting van soevereiniteit en natiestaat daadwerkelijk als basis voor

3 2. Pieter Geyl, 'Toynbees' systeem der beschavingen', in: Verzamelde opstellen 4. Het Spectrum

:

I lli

I

310

!

i

s &_o 6 2ooo

een zwakte- van de sociale wetenschappen: iedere aspirant-goeroe ontwikkelt weer zijn eigen metho­dologie en begrippenapparaat in de hoop school te maken. Als 'oplossing van een compositieprobleem' heeft Castells zeker geen slechte - zij het wellicht geen briljante - aanpak gevonden. Ik vind 'Het Net' en 'Het Zelf' krachtige metaforen, die mij in ieder geval het idee geven- hoe 'quick and dirty' ook­enige intellectuele grip op de mondiale ontwikke­lingen te krijgen. Bart Tromp's kritische waardering voor Daniel Bell is volgens mij ook op Castells van toepassing. 'Zoals voor aile begripsmatige raamwer­ken geldt, kan de juistheid ervan niet bewezen of aangetoond worden . De vruchtbaarheid echter wel: elk begrippenstelsel dat de manier waarop econo­mie en techniek, politiek, en cultuur elkaar bei:n­vloeden als een probleem opvat, heeft grote voorde­len hoven dat waarin per defmitie wordt aangeno­men dat de logica van verandering in een samenle­ving voor deze drie sferen dezelfde is.' 34

Castells is nogal een sombermans, maar ik vind

hem een verademing in vergelijking tot de al te simplistische heilsprofeten van wat men de Nieuwe Economie pleegt te noemen, zoals Kevin Kelly (de hogepriester van de space <if flows, die helen verdoe­menis belooft aan hen die zich niet tot de 'regels van de nieuwe economie' bekeren.H). Castells geeft te­vens een goede aanvulling op mensen als Waller­stein, die weinig oog hebben voor de impact van in­formatie- en communicatietechnologie (r CT) op het 'wereldsysteem' .3 6 Ik blijf daarom met voorzichtig enthousiasme RTF M adviseren, maar niet als eind­punt, maar als beginpunt voor verdere overdenkin­gen. The lriformation Age is op zijn minst een boeiende raamvertelling, aangedreven door Castells' fascina­tie voor het informatietijdperk. Een fascinatie geba­seerd op enthousiasme, hoop, scepsis, afschuw. En ook weemoedigheid.

WILLEM MINDERHOUT

Business consultant Origin Lid AB PvdA cif'deling Den Haag

34· Bart Tromp, 'Modernisme als probleem', in: Eenjrisoewassen doedelzak, Amsterdam: De Arbeiderspers, 1988, p. 62-63.

Reaels voor de Nieuwe Economie, Nieuwezijds Amsterdam, 1999, p. 26. 3 6. Immanuel Wallerstein, 'De wereld die ons te wachten staat in 3 2

Social is me &._Democratie 7 I 8 1999. Bart Tromp, 'Hedendaags kapitalisme. Wereldsysteemanalyse.' , Twintiaste jaarboek voor het democratisch socialisme, WBS I Arbeiderspers Amsterdam, 1999. 3 >. 'Als je niet in real time werkt, ben

je er geweest', Kevin Kelly, Nieuwe stellingen' en Willem Minderhout, 'De wereld van Immanuel Wallerstein',