De vicieuze cirkel (hoofdstuk 3 cruciale dialogen)

CRUCIALE DIALOGEN

De publicatie van dit boek is een initiatief van V.O.F. LCCB.

Al het mogelijke werd gedaan om de informatie in dit boek zo juist en actueel te maken als het kan.Auteur of uitgever kunnen niet verantwoordelijk gesteld worden voor mogelijke nadelen die

lezers door eventuele onvolkomenheden in het boek zouden ondervinden.

[email protected]

Johan Roels

Cruciale Dialogen

Het dagdagelijks beleven van ‘Creatieve Wisselwerking’

Johan RoelsCruciale Dialogen

Het dagdagelijks beleven van ‘Creatieve Wisselwerking’Antwerpen – Apeldoorn

Garant2012

316 blz. – 25 cmISBN 978-90-441-2941-0

D/2012/5779/79NUR 810

Omslagontwerp: Koloriet

© Johan Roels & Garant-Uitgevers n.v.

Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingenmag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke, voorafgaande en schriftelijke toestemming

van de auteur en van de uitgever.

GarantSomersstraat 13-15, B-2018 Antwerpen

Koninginnelaan 96, NL,-7315 EB Apeldoornwww.garant-uitgevers.be www.garant-uitgevers.nl

[email protected] [email protected]

Hoofdstuk 3Vicieuze Cirkel

1. Inleiding

Gedragsverandering stuit steeds op weerstand. Niemand veran-dert graag zijn gedrag. Waar komt die weerstand tegen gedrags-verandering nu vandaan? Het antwoord ligt in de Vicieuze Cirkel. Hetgeen volgt is een samenvatting van de urenlange gesprekken die wij gehad hebben met de auteurs van het boek ‘The Chicken Conspiracy’38: dr. Charles Palmgren en Stacie S. Hagan in de peri-ode 1994-2000. Ze werd ook weergegeven in mijn boek ‘Creatieve Wisselwerking’ van 2001. We nemen ze hier over en breiden ze ook uit, omdat de Vicieuze Cirkel zo cruciaal is in de context van Cruciale Dialogen. Inderdaad, Cruciale Dialogen kunnen maar tot een goed einde gebracht worden indien de realiteit van de Vici-euze Cirkel herkend, erkend, diepgaand begrepen en ten slotte een halt toegeroepen wordt.

Het creatief wisselwerkingsproces en de Vicieuze Cirkel zijn eigen-lijk twee processen die elkaar tegenwerken. Als het creatief wissel-werkingsproces de bovenhand neemt, leren en veranderen wij met de snelheid van een peuter. Wanneer we echter gevangen zitten in onze Vicieuze Cirkel, valt dit positief veranderingsproces stil, met alle gevolgen van dien. Een van die nefaste gevolgen is weerstand tegen verandering, weerstand tegen persoonlijke transformatie en

38 Stacie Hagan and Charlie Palmgren, The Chicken Conspiracy, Breaking the Cycle of Personal Stress and Organizational Mediocrity, Baltimore, Maryland, Recovery Communications, Inc., 1998, op. cit.

104 Cruciale Dialogen

dit op alle gebied en niet alleen op dat van weerstand tegen veran-dering van eigen gedrag.

Vandaar dat we, vooraleer we de basisconcepten en vaardigheden van de Cruciale Dialoogmethodiek behandelen, het nodig vinden dit hoofdstuk in te lassen.

2. Voorstelling

Bij de mens is er van bij het begin een vast gegeven: wij hebben waarde. En deze waarde werd ons gegeven.

Over deze Intrinsieke Waarde hebben wij het uitvoerig gehad in hoofdstuk 2. Iedereen heeft dus waarde. De meeste mensen zien dat niet of beleven hun initiële waarde niet meer en zijn bang en soms hypocriet geworden. Emotioneel hebben de meesten dan inderdaad vrijwel steeds de achtergrondgedachte: “Als je mij echt zou kennen, zou je niet van mij houden. In de grond ben ik echt niet zo goed. Ik heb karaktertrekken die niet bijster goed zijn, ik doe dingen die eigenlijk niet correct zijn, ik heb gedachten die ik beter niet zou heb-ben, ...”. Iedereen is op een of ander vlak in oorlog met zichzelf. Hoe komt dit? Het antwoord op deze vraag ligt besloten in de Vicieuze Cirkel, die schematisch weergegeven wordt in figuur 36.

De verschillende onderdelen van de figuur zijn door middel van een dubbele lijn met elkaar verbonden. Naast de onderverdeling volgens geslacht is het menselijk wezen ook nog te typeren vol-gens temperament: actief/passief. Het is deze laatste typering die wordt meegenomen bij de beschrijving van de Vicieuze Cirkel, dit omdat je reacties op gebeurtenissen nu eenmaal verschillen op grond van je temperament.

Waarde

De gegeven waarde houdt niet lang stand en hoe komt dit?

Conditioneel

De initiële waarde, die niet verdiend, maar eigenlijk gegeven is, wordt snel conditioneel. Je bent waardevol, de moeite waard, in-

Vicieuze Cirkel 105

dien je stopt met of begint met... Zo moeten kinderen bijvoorbeeld zo snel mogelijk een volwassen gedrag vertonen. Als je bijvoor-beeld stopt met je sinaasappelsap omver te stoten, word je weer aanvaard. Het kind zelf is bezig met pure wetenschap. Het heeft gisteren het sinaasappelsap een duw gegeven en toen kwam het op de vloer terecht. Zou het vandaag ook nog zo zijn? Wie bewijst me dat dit vandaag ook nog waar is, vraagt het kind zich af. Zeker wanneer het de avond tevoren – op het scherm van een kastje – mensen in rare pakken bezig zag; zodra die een ding loslieten be-gon dit ding te zweven… Maar vroeg of laat zijn moeder en/of vader het experimenteren grondig beu en stellen zij hun condities.

Verwerping

Indien niet blijvend aan die condities voldaan wordt, krijgt het kind uiteindelijk een standje. De hamvraag is nu: Kun je een kind op zijn plaats zetten zonder dat het de volgende gewaarwording ervaart: ‘verwerping’? Indien iemand je verwerpt, hoe voelt dit aan? Je

Figuur 36: Vicieuze Cirkel.


wordt bijvoorbeeld vernederd door iemand die je goed kent; hoe voelt dit aan? Inderdaad, het voelt verschrikkelijk aan.

Nu is het zo dat de meeste mensen een kind niet kunnen terecht-wijzen zonder tegelijkertijd de boodschap over te brengen: “Je bent niet de moeite waard ... omdat je dit deed!” Daardoor wordt het kind met een zonde beladen. Het woord zonde komt van het Grieks en betekent oorspronkelijk: het doel missen, het niveau niet halen. Anders gesteld, het was voorzien dat we op een bepaalde manier zouden leven, maar door de zonde halen wij niet het voor-ziene peil. Kortom, we leven niet het leven dat voor ons werd voor-zien.

In mijn reeds geciteerde boek ‘Creatieve Wisselwerking’ haal ik een persoonlijk voorbeeld aan van toen ik nog geen drie was. Vijftig jaar later zag ik hoe een moeder haar kind wel bijzonder hard aanpakte. Ik was aan het winkelen in een grootwarenhuis toen ik in een gang opgehouden werd door volgend tafereel: een kleine jongen lag hui-lend en stampend op de grond. Het was mij, als ervaringsdeskundige, opeens duidelijk. Het kind had net een serieus standje gekregen. Het had, niettegenstaande herhaalde waarschuwingen van mama dat dit echt niet kon, snoep en dergelijke in de winkelkar gekieperd. Tot-dat het moeder te erg werd en ze hem uit de kar nam en eens goed de waarheid zei. Het gevolg was duidelijk: de kleine jongen lag op de grond, briesend en krijsend, zoals enkel peuters dat kunnen. Het ge-volg was een heuse verkeersopstopping in die gang. Er vormde zich zeer vlug een kring van winkelende volwassenen rond het kind. En toen gebeurde er iets merkwaardigs. De mama ging een stap ach-teruit en voegde zich bij de kring van nieuwsgierigen. Ze keek in het rond en vroeg de omstaanders: “Kan er mij iemand zeggen van wie die kleine is?” Zowat de meest dramatische verwerping waarvan ik ooit getuige was.

Vechten/Vluchten Woede /Angst Schuld/Pijn

De reactie op verwerping is universeel, je ziet het in elk kind, je vindt het op een of andere manier terug in elke cultuur. Als je een kind verwerpt, vind je meerdere zaken terug: eerst en vooral een verhoogde ademhaling, een schokkende ademhaling, boven-dien een specifieke gelaatsuitdrukking en ten slotte een traan. Wat er dan gebeurt, hangt eigenlijk ook van het type kind af. Er start in alle geval een proces dat aan de actieve zijde vechten en aan de passieve zijde vluchten als reactie teweegbrengt. Anders gesteld is het woede of angst. Dit proces wordt wetenschappelijk het algemeen adaptatiesyndroom genoemd. Het is een wonder-

Vicieuze Cirkel 107

baarlijk chemisch proces dat in het lichaam plaatsgrijpt en dat ervoor zorgt dat de persoon voorbereid wordt om te vechten of te vluchten. Het bloed en de energie worden dan ook bijna ogen-blikkelijk naar de nodige spieren gestuurd. Het is ook het proces dat er mede voor gezorgd heeft dat wij het als specifieke soort gehaald hebben.

Het algemeen adaptatiesyndroom is een algemeen alarmerings-systeem dat ervoor zorgt dat de zintuigen aangescherpt worden (zien, horen, voelen) zodanig dat het lichaam – bijna ogenblikkelijk – wordt voorbereid om ofwel te vechten of te vluchten.

Daarbij komt ook het volgende gevoel aan bod: schuld of pijn. Het kind krijgt dit gevoel omdat het op onzachte wijze erop gewezen wordt dat het iets slechts heeft gedaan. Dit voelt voor een kind als werkelijk pijnlijk aan. Deze pijn kan ervoor zorgen, voorname-lijk bij het passieve kind, dat men zich wenst terug te trekken, er niets meer mee te maken wil hebben. Het actieve kind voelt zich schuldig en wenst die ervaring eigenlijk ook niet meer mee te maken.

Angst en woede, schuldgevoel en pijn, zijn zichtbaar bij kinderen. Zelfs baby’s, die het niet kunnen zeggen, tonen duidelijk wanneer ze kwaad of bang zijn.

Maar wat gebeurt er op de lange duur met dit alles? Bij een kind wordt alles nog spontaan getoond. Maar gaandeweg leert het dat emoties tonen eigenlijk niet mag. Je moet je leren beheersen. Bij de ene persoon komt vermijdingsgedrag voor, bij de andere asser-tiviteit. Bij kinderen is dit nog steeds duidelijk. De energie wordt nog werkelijk verwerkt.

Ontoereikendheid

Vanaf een bepaald moment wordt men zelfs gestraft als men be-paalde emoties toont. Daardoor komen kinderen soms in een iden-titeitscrisis terecht. Het kind wenst zichzelf te zijn en te blijven, maar de wereld om hem heen laat dit niet toe. In die strijd leert het kind iets wat wij allen hebben ervaren: “ontoereikendheid”. Je kunt als kind nu eenmaal niet tegen een volwassene op. Je krachten, je kennis en kunde zijn ontoereikend. Je komt in de loop van je (nog jonge) leven je ontoereikendheid hoe langer hoe meer tegen en dat leidt uiteindelijk tot wat Charles L. Palmgren het ‘cultuurspel’ noemt.


Cultuurspel

Peter M. Senge spreekt in dit verband over cultuurdistincties. Wij leren het onderscheid te maken tussen goed en kwaad, tussen juist en onjuist, enzovoort. Het cultuurspel heeft een basisregel. Men speelt dit spel op een zodanige manier dat wat onaanvaardbaar is, zowel wat de een als de ander betreft, niet getoond wordt. De basisregel van het cultuurspel geldt dus voor beide spelers. Je mag in een wisselwerking met iemand anders noch tonen wat onaan-vaardbaar is betreffende jezelf, noch tonen wat onaanvaardbaar is betreffende de ander. En die basisregel geldt uiteraard ook voor de ander in de wisselwerking. We mogen van elkaar dus niet zien en elkaar niet laten zien, wat omtrent onszelf en de ander niet honderd procent is. Want indien we dit wel zouden doen, zou dit een nieuwe verwerping tot gevolg hebben, en uiteindelijk ook een nieuwe situatie waarin je ontoereikendheid duidelijk wordt. Wat het spel gecompliceerd maakt, is dat beiden die in het wisselwer-kingsproces betrokken zijn, hetzelfde spel spelen.Na verschillende niet zo bijster positieve ervaringen werd mij de volgende stelregel heel duidelijk:

Wil je door een speelkameraadje worden aanvaard en daardoor af en toe door hem worden uitgenodigd om met zijn speelgoed te spelen (speelgoed dat je in de meeste gevallen zelf niet hebt), dan mag je op geen enkele manier tonen hoe je werkelijk bent. Niet alleen mag je niet tonen wie je werkelijk bent, je mag ook niet laten zien hoe de ander werkelijk in elkaar steekt. Want wanneer je de ander een spie-gel zou voorhouden en dus toont hoe hij er werkelijk uitziet, dan is de kans groot dat hij je niet meer zal uitnodigen.

Nogmaals de basisregel van het cultuurspel luidt als volgt: “Bij wis-selwerking tussen jezelf en een andere persoon mag niet getoond worden wat onaanvaardbaar is met betrekking tot jezelf en met be-trekking tot die ander”. Dit is de basis van de cultuurspelstructuur waaraan alle spelers zich houden.

Wat gebeurt er nu als kinderen groter worden? Meestal worden ze verliefd en gaan ze al spelend het cultuurspel gaan verfijnen. Wanneer twee mensen elkaar het hof maken zal de een de ander niet tonen hoe hij werkelijk is en hij zal ook geen dingen doen die voor de ander als onaanvaardbaar zouden kunnen overkomen. Je kunt bijvoorbeeld niet gemeend de draak steken met de ander, tenminste indien je de relatie enige kans wilt geven. De subtiliteit van het spel zit in het volgende: “De een beschermt de ander én zichzelf”. Een reden waarom de een dit doet, is dat hij wil dat de

Vicieuze Cirkel 109

ander hem leuk vindt. Zo wordt de een én de ander beschermd en afgeschermd, en dit wederzijds.Wanneer de verhouding niet op de klippen loopt (wegens het handig spelen van het cultuurspel), komt er een huwelijk van (of een andere samenlevingsvorm). En dit maakt de zaak nog in-gewikkelder. Er wordt zoveel gespeeld dat het niet meer op te noemen is. Vandaar dat het eigenlijk niet verwonderlijk is dat er zo veel echtscheidingen plaatsvinden. “Men is het spelen moe”. Anderzijds wordt in heel wat studies aangetoond dat bij heel wat huwelijken die lang standhouden, het cultuurspel eigenlijk werd doorgespeeld. Het zijn daarom (of juist daardoor?) nog geen geluk-kige huwelijken: slechts een kwart van langdurig standhoudende huwelijken is werkelijk geslaagd te noemen. Maar de formele band werd wel in stand gehouden door het cultuurspel.

Het cultuurspel geeft aanleiding tot heel wat spelletjes, maar het onderliggende basisspel is het zodanig in wisselwerking zijn met anderen dat wat niet aanvaardbaar is inzake onszelf en inzake de anderen niet zichtbaar wordt, niet aan de oppervlakte komt.

Wat gebeurt er dan wanneer het iemand te veel wordt? Dan nog zal diegene die het te veel wordt, nog steeds verbergen wat onaan-vaardbaar is met betrekking tot hemzelf, maar hij zal wel duide-lijk tonen wat onaanvaardbaar is met betrekking tot de ander. Het hemd is inderdaad nader dan de rok, en daar gaat dan de loyaliteit…

Rollen Beelden Spelletjes

In de loop van het proces leren wij “beelden”, “spelletjes” en “rollen”.

In het voorbeeld van het jonge paar is het zo dat de man een beeld heeft van wat een echte man is en een beeld heeft van wat een echte vrouw voorstelt. Door het cultuurspel zijn die beelden zo ge-vormd. Maar ook bij de vrouw heeft zich een beeld gevormd van wat een echte vrouw behoort te zijn en hoe een echte man eruit zou moeten zien. De man komt vrouwen tegen en omgekeerd. Daarbij ontmoeten de beelden elkaar. De beelden worden omge-zet via scenario’s in rollen. De man en de vrouw trachten beiden te voldoen aan het script dat zij voor ogen hebben Ze trachten zo goed mogelijk hun rol te spelen en proberen daarbij aan het ide-ale beeld te voldoen. Indien zij elkaar leuk vinden, wordt het cul-tuurspel verder gespeeld tot het huwelijk toe. Dan komen er nog een paar beelden en corresponderende rollen bij: dit van de ideale echtgenoot en van de ideale echtgenote. Elk van beide partners


heeft nu reeds vier rollen in het hoofd. Het spel wordt dus hoe lan-ger hoe ingewikkelder, want we hebben het nog niet gehad over de ideale schoonzoon en ideale schoondochter. Laten wij deze rollen eventjes van minder belang beschouwen, want er zijn belangrij-ker rollen in het verschiet. Inderdaad, indien wij het willen, wordt het leven (rollenspel) nog mooier. De geboorte van een kind voegt nieuwe beelden en rollen aan ons spel toe: die van de ideale va-der en de ideale moeder. Dus de man heeft nu dus minstens zes rollen in zijn hoofd, maar ook de vrouw heeft er minstens zes. En dan hebben we het nog niet over de rollen op het bedrijf. Ook daar spelen wij gedurende de verschillende wisselwerkingen verschil-lende rollen. De man heeft constant interacties met zijn baas, zijn collega’s, zijn medewerkers en in veel gevallen heeft ook zijn echt-genote gelijkaardige rollen te spelen. Daardoor wordt het hoe lan-ger hoe moeilijker het spel zo te spelen dat wat onaanvaardbaar is met betrekking tot jezelf en de ander, niet wordt getoond. De druk wordt dus hoger.

Eisen Verwachtingen

In dit stadium komen verschillende eisen en verwachtingen er nog eens bovenop. Die vormen uiteindelijk onze negen punten (zie la-ter: ‘thinking out of the box’), ons referentiekader of mentaal mo-del. Vanuit zijn referentiekader tracht ieder van ons met anderen samen te werken. Deze anderen zitten ook min of meer in hun re-ferentiekader gevangen. Dit leidt, omdat we niet steeds aan deze eisen en verwachtingen kunnen voldoen, uiteindelijk tot frustratie.

Frustratie

Indien deze frustratie gedurende een zekere tijd aanhoudt, zal deze aanleiding geven tot een proces dat – naargelang de ingesteldheid, het type (actief/passief) – zal leiden tot verschillende soorten nare, echt schadelijke, gevolgen.

Psychische Angst/Vijandigheid Schaamte/Verwijten Leed/Stress

Aan de angst/pijn (passieve) zijde geeft dit aanleiding tot psychische angst. De vecht/woede (actieve) zijde geeft aanleiding tot vijandig-heid. Wij bedoelen daarmee niet “ik ben een beetje kwaad” maar eerder “ik ben verwoestend woedend”. Eén en ander geeft respec-tievelijk aanleiding tot schaamte en verwijten. Dit alles mondt dan uiteindelijk uit in een immens leed of een enorme stress.

Vicieuze Cirkel 111

Symptomen

Alles wordt zo lang mogelijk binnen gehouden en uiteindelijk is dit niet houdbaar en worden er symptomen ontwikkeld. Deze symp-tomen kunnen verschillende vormen aannemen zoals volgende dwangmatige gedragingen: obsessief drinken, dwangmatig eten, uitzonderlijk veel werken.

Neem nu dit laatste: het dwangmatig werken. Hoe zal de omgeving, de cultuur daarop reageren? Inderdaad, zeer lovend. De obsessie wordt geprezen. Dus doet het slachtoffer er nog meer aan en wordt nog meer ‘workaholic’. Dit brengt dan weer in vele gevallen een promotie teweeg, zodat we nog meer verantwoordelijkheden kun-nen opnemen en dus nog meer kunnen werken. En dat doen we inderdaad, hetgeen de stress nog doet toenemen. Op een gegeven moment komt het zo ver dat we ons thuis afreageren.Waar gaat al die spanning naar toe? We zijn geen kinderen meer en kunnen dus een en ander niet meer fysiek afreageren. De frus-traties en spanningen moeten ergens hun uitlaatklep vinden. Een oplossing is die zo lang mogelijk binnen te houden. Maar dan krijgt het lichaam het te verduren. Maagzweren, hoge bloeddruk en meer van dat fraais zijn nu niet zo veraf meer. “Ik heb er de buik vol van”, “Het zit mij tot hier” zijn typische uitdrukkingen van deze fase. Ech-te lichaamstaal wordt gebruikt. “Ik heb er het hart niet meer voor.” “Ik zie het niet meer zitten.” “Het komt mij de strot uit”. Allerhande ziekten en irritaties komen aan de oppervlakte. Is het verwon-derlijk dat geestelijke irritaties tot lichamelijke irritaties leiden? “What’s in a word”! Het woord wordt zelfs in de menselijke om-gang gebruikt: “U irriteert mij!” In sommige gevallen vormt alcohol de ‘remedie’, in andere gevallen overdadig gebruik van medicatie (waaronder slaap- of kalmeringsmiddelen).

Nog erger, indien de symptomen overslaan op de geest, dan komen we in onze eigen allergie (zie hoger in het onderdeel Kernkwalitei-ten) terecht. Uiteindelijk worden wij slachtoffer van een burn-out of, nog erger, een zware depressie.

Verwerping

Wanneer het zover komt dat de symptomen hoe langer hoe duide-lijker worden, dan heeft men niet meer iemand anders nodig om verworpen te worden, dan verwerpt men zichzelf. De tol is zwaar: de psychische angst wordt in zware stressgevallen wat ik existenti-ele angst noem. Deze stresssituatie kan in uiterste gevallen aanlei-ding geven tot de totale verwerping, dus tot zelfdoding.


De cirkel in werking

Wanneer je jezelf verwerpt, dan voel je je niet adequaat. Als re-actie zul je harder aan jezelf sleutelen en proberen om toch maar met jezelf in het reine te komen. Hoe harder je probeert, hoe meer eisen je aan jezelf stelt, hoe meer verwachtingen je koestert. Hoe groter de eisen en de verwachtingen (ook van anderen), hoe groter de kans dat er (soms) niet aan voldaan wordt met frustraties als gevolg. Hoe groter de frustraties, hoe meer angst en schuldgevoe-lens, stress en uiteindelijk meer symptomen. Hoe meer sympto-men, hoe meer je jezelf verwerpt en ... de vicieuze cirkel wordt een vernietigende werkelijkheid.

De Vicieuze Cirkel, struikelblok voor creatieve wisselwerking

De Vicieuze Cirkel is er ook de oorzaak van waarom wij niet echt meer leren, de oorzaak van zowel individuele als collectieve leer-stoornissen. Dit komt omdat de Vicieuze Cirkel ervoor zorgt dat mensen de eigenschappen die voor het leren onontbeerlijk zijn – en die uiteraard eigenschappen zijn van het creatief wisselwer-kingsproces – in de loop der jaren min of meer ‘afleren’.

Mensen krijgen door het beleven van de Vicieuze Cirkel te kampen met individuele leerstoornissen zoals ‘Ik hoef niet meer te leren’ of ‘Ik weet het allemaal wel’ (het zich verschuilen in zijn mentaal model) of “angstgevoelens”. Deze angstgevoelens kunnen veel vormen aannemen zoals angst voor het maken van fouten, angst om belachelijk over te komen, angst om negatieve reacties, angst voor het innemen van standpunten en het stellen van vragen.

De negenpuntenmetafoor

Dat mensen niet meer kunnen leren aan hun oorspronkelijk tempo komt mede door het feit dat ze praktisch niet meer ‘buiten het ka-der’ kunnen denken.

Deze ‘thinking out of the box’ metafoor of 9 puntenmetafoor is geba-seerd op een klassieke oefening binnen opleidingen rond creativiteit. De opdracht bestaat erin negen punten (drie rijen en drie kolommen van drie, waarbij de afstand tussen de rijen en de kolommen iden-tiek is) te verbinden met vier aaneensluitende lijnstukken. De enige manier om dit probleem op te lossen vereist dat men buiten het ka-

Vicieuze Cirkel 113

der treedt. Om een of andere reden heeft zowat iedereen die voor het eerst deze oefening tracht op te lossen daar moeite mee. Automa-tisch zoekt men de oplossing binnen het vierkant gevormd door de buitenste punten. En daar is de oplossing inderdaad niet te vinden. Men moet letterlijk ‘out of the box’ wil men de oefening tot een goed einde brengen.

Binnen onze aanpak is deze metafoor uitgegroeid tot een visuali-satie van het ‘eisen en verwachtingen’-blok van de Vicieuze Cir-kel. ‘Buiten het vierkant denken’ betekent elementen van buiten het eigen denkkader beschouwen. Wanneer we niet uit onze eigen mentale modellen kunnen treden, dan gaat de groter wordende set ‘eisen en verwachtingen’ er voor zorgen dat de druk op ons mentaal model stijgt. Onze perceptie (uiteraard bepaald door ons mentaal model) verstart en we graven ons in. Meer bepaald is het alsof de druk van buiten naar binnen op ons denkkader inwerkt, de wanden ervan comprimeert en daardoor ondoorzichtig maakt, waardoor onze perceptie wordt gelimiteerd. Wij kunnen dan als het ware niet meer buiten onze negen punten, ons denkkader, ons mentaal model treden.

Wanneer het creatief wisselwerkingsproces werkelijk in mij leeft, verbetert mijn perceptie. Ik zie als het ware opnieuw mijn originele ‘waarde’. Ik kan de druk van het uitdeinende set ‘eisen en verwach-tingen’ wel aan, want ik inviteer die binnen mijn mentaal model. Vandaar dat de druk van binnen naar buiten werkt, waardoor de wand uitzet en daardoor doorschijnender wordt. Onze perceptie vergroot, wij zien gemakkelijker zaken die zich buiten ons denkka-der bevinden. Wij kunnen als het ware gemakkelijker buiten onze negen punten, ons denkkader, ons mentaal model treden.

De nefaste werking van de Vicieuze Cirkel

Het grote risico met betrekking tot Cruciale Dialogen gebaseerd op het creatief wisselwerkingsproces is dus de Vicieuze Cirkel. Als ie-mand in zijn Vicieuze Cirkel terechtkomt wordt de dialoog moeilijk. Daarom is het van essentieel belang om tijdens de eerste fase van de Cruciale Dialoog goed te observeren om te zien of de Vicieuze Cirkel bij een van de deelnemers (inclusief jezelf) de kop niet op-steekt!

Dit is het geval wanneer plots ofwel Angst of Woede in de dialoog aanwezig is. Angst en Woede zijn namelijk de kentekenen van de werking van de Vicieuze Cirkel. Het is duidelijk dat wanneer


iemand angstig of woedend is er van authentieke communicatie geen sprake kan zijn. Vluchten of vechten zijn dan de ‘normale’ re-acties.

Met andere woorden wij dienen goed te observeren om te kunnen ontdekken of de basiscondities van de eerste fase van de Cruciale Dialoog – vertrouwen en openheid – wel degelijk aanwezig zijn. Men dient daarbij op drie zaken te letten:

1. leer te ontdekken wanneer de Vicieuze Cirkel getriggerd wordt;2. kijk uit naar de kenmerken van de werking van de Vicieuze Cir-

kel: Angst en Woede;3. kijk uiteraard ook naar je eigen gedrag wanneer je onder Stress

komt te staan.

Is de Vicieuze Cirkel in werking?

Tekenen dat de Vicieuze Cirkel aangezwengeld wordt kunnen af-geleid worden uit het gedrag van de deelnemers aan de Cruciale Dialoog. Veranderingen in gelaatskleur, stemtimbre, gebruik van stopwoorden, vlotheid van praten (struikelen over woorden), grim-migheid van de trek om de mond, … zijn mogelijks aanduidingen dat er iets gaande is. Deze gedragingen zijn uiteraard reacties op een emotie. Het probleem met ons ‘oneindig dialoog model’ is dat wij toch nog trachten een dynamisch gegeven – Cruciale Dialogen gebaseerd op het creatief wisselwerkingsproces – te beschrijven op een enigszins statische manier – een tweedimensionale teke-ning. We gebruiken nog steeds te veel het Descartes-denkkader en te weinig het systeemdenkenparadigma, waarvoor onze veront-schuldigingen.Terwijl we in de eerste fase observeren doorlopen andere deel-nemers aan de dialoog meerdere cycli van het dialoogmodel. Elke deelnemer interpreteert als het ware continu de op hem afkomen-de data, deze interpretaties geven dan ogenblikkelijk emoties die dan weer een of meerdere (re)acties aansturen die op hun beurt weer data worden voor de volgende cyclus (meestal van een an-dere deelnemer aan de dialoog).

De kenmerken van de Vicieuze Cirkel

Bij een Cruciale Dialoog krijgt men vaak te doen met emoties in de vorm van Angst en Woede, die dan al dan niet in ontwijkgedrag (men maakt zich onzichtbaar) of aanvalsgedrag (men verheft de stem of begint hevig te gesticuleren) uitmonden.

Vicieuze Cirkel 115

Door de kenmerken van de Vicieuze Cirkel – Angst of Woede – goed te onderkennen weet men dat de Vicieuze Cirkel toeslaat, waar-door de kwaliteit van de Cruciale Dialoog onder grote druk komt te staan. De strategie bestaat dus in het goed uitkijken naar tekenen van Angst en Woede. Wanneer de deelnemers aan de dialoog plots ofwel hun opinies zeer heftig naar voren brengen, in niet mis te verstane termen, of anderzijds doelbewust hun ideeën achterhou-den, dan zien diegenen die sterk zijn in het houden van excellente Cruciale Dialogen, dat de anderen in hun Vicieuze Cirkel terecht-gekomen zijn.

Wanneer geen enkele Vicieuze Cirkel aan het roteren is, kan eigen-lijk alles verteld worden. Dialoog is dan wat het moet zijn: vrije meningsuiting. En niets doodt vrije meningsuiting effectiever dan angst en woede. Angst leidt meestal tot het wegvluchten in stilte of het zich verstoppen in vermijdgedrag. Woede leidt meestal tot het agressief doordrukken van zijn eigen mening. Beide reacties – vluchten en vechten – zijn de vruchten van het nefaste stel emo-ties: Angst en Woede.

Wanneer men noch angstig noch woedend is, kan men praktisch alle feedback – zelfs niet zo prettige – aanhoren zonder in het heftig de-fensief te gaan. Dit vereist echter een enorm vertrouwen in de ander. (Denk zelf maar terug aan die momenten dat je niet zo’n positieve feedback kreeg van iemand die je ten volle vertrouwt, van iemand van wie je zeker bent dat hij/zij het goed met je voor heeft.) Deze commentaar wordt niet alleen aanvaard, men staat er niet alleen open voor, men laat zich er ook door beïnvloeden. Op dat moment is het creatief wisselwerkingsproces in zijn volle werking, niet gehin-derd door de afremmende kracht van de Vicieuze Cirkel. Want deze is niet in werking. Meer nog, deze wordt door de energie van het cre-atief wisselwerkingsproces teruggedrongen en je ervaart je intrin-sieke Waarde, je originele zelf. En wat was daar voor nodig? Simpele zaken zoals vertrouwen in de positieve intenties van de ander.

Vermijding en Aanval

De weg die men bewandelt, wanneer men angstig of woedend is, wanneer men zich in zijn Vicieuze Cirkel bevindt, leidt dus over twee ongezonde paden. Het ene pad noemt men ‘vermijding’, waardoor bepaalde gegevens achtergehouden worden; het andere pad heet ‘aanval’, waardoor bepaalde gegevens eenzijdig doorge-drukt worden (men drukt zijn eigen mening gewelddadig door de strot van de ander). Het helpt uiteraard de specifieke uitingen van vermijdingsgedrag en aanvalsgedrag te kennen én te onderkennen


om met enige zekerheid te kunnen stellen dat de Vicieuze Cirkel zijn dodelijk werk heeft ingezet.

Vermijding

Vermijdingsgedrag bestaat in elke actie die erop neerkomt dat in-formatie achtergehouden wordt. De reden ervoor is praktisch al-tijd het verhinderen dat er een probleem ontstaat en het beperkt steeds de vrije meningsuiting. De drie meest voorkomende vor-men van vermijdingsgedrag zijn: het maskeren, het ontwijken en het zich terugtrekken.

MaskerenMaskeren bestaat in het verbergen van zijn opinies achter een masker van sarcasme, het verbloemen van zijn ideeën, en het ver-draaien van de waarheid.

OntwijkenOntwijken bestaat in het volledig omleiden van het gesprek rond de gevoelige thema’s heen. We praten wel, maar ontwijken de echt reële en nijpende onderwerpen.

Zich terugtrekkenZich terugtrekken betekent dat wij ons letterlijk uit de conversatie terugtrekken. Dit kan zelfs heel fysiek zijn als een van de deelne-mers de ruimte verlaat.

Aanval

Aanvalsgedrag omvat elke verbale strategie die erop uit is de an-deren onder druk te overtuigen en/of onder controle te houden. De drie meest voorkomende vormen van verbaal geweld zijn: de ander controleren, een etiket opplakken en verbaal aanvallen.

ControlerenControleren betreft de ander(en) onder druk jouw manier van den-ken opdringen en als het ware onderuit praten. Alle ‘jezuïetentruc-jes’ bovenhalen om toch maar gelijk te halen door te manipuleren, constant van onderwerp te veranderen en heel directieve, gesloten vragen te stellen.

Een etiket opplakkenDit betekent een etiket plaatsen op mensen of hun ideeën, ze kwa-lificeren als iets negatiefs, mensen en hun ideeën in een bepaalde pejoratieve categorie plaatsen.

Vicieuze Cirkel 117

DoordrammenDit spreekt voor zichzelf. In plaats van de ander te overtuigen, ge-bruikt men hierbij bijna letterlijk slaande argumenten. Het bezwe-ren of bedreigen zijn hierbij ook veel gebruikte technieken.Let wel dit alles kunnen wij zowel worden aangedaan als de ande-ren zelf aandoen!

3. Doorbreken van de Vicieuze Cirkel

Wanneer je voor jezelf hebt uitgemaakt dat de Vicieuze Cirkel aan het werk is, dan is het de bedoeling om er iets aan te doen. Daar-voor dient men letterlijk uit zijn Vicieuze Cirkel te stappen met de bedoeling het Creatief Wisselwerkingsproces weer vlot te krijgen. Van zodra de nefaste werking van de Vicieuze Cirkel is stilgelegd, kan inderdaad opnieuw overgeschakeld worden op de gezonde dialoog. Het komt er dus op aan de Vicieuze Cirkel zo spoedig mo-gelijk te stoppen.

Kernoorzaken aanpakken

Dit doe je door eerst en vooral uit de inhoud van de dialoog te stap-pen, de kernoorzaken van de Vicieuze Cirkel te benoemen én aan te pakken. Het komt er dus op aan om vooreerst die kernoorzaken van het starten van de Vicieuze Cirkel te benoemen. Meestal heb-ben die kernoorzaken te maken met het niet vervuld zijn van de condities van de Kern van de Cruciale Dialoog zelf. Dus is het Cruci-ale Dialoogmodel een enorm hulpmiddel om uit de Vicieuze Cirkel te geraken.

Gemeenschappelijk doel

De eerste kernoorzaak heeft te maken met het gemeenschappelijk doel. Het klaar en duidelijk maken wat het doel is van de dialoog is overigens de eerste vaardigheid of tool van de Cruciale Dialoog, zoals we reeds hebben gezien. Hoe kunnen we nu zeker zijn dat het niet hebben van een gemeenschappelijk doel de kernoorzaak is van onze Vicieuze Cirkel? Daarvoor moeten wij uiteraard uitkij-ken naar tekenen dat er geen gemeenschappelijk doel is. Een van de tekenen dat dit het geval is, is het veranderen van de toon van


het gesprek van dialoog naar discussie. Tenminste één van de ge-sprekspartners verlaat daardoor het pad van ‘stroom van beteke-nis’ en verzandt in een ‘win/lose’-discussievorm. Dit kunnen we onder meer merken aan z’n gedrevenheid om z’n mening door te drukken, hij wil als het ware tot elke prijs winnen.

De vragen die men zichzelf daarbij het best stelt zijn: – Geloven de anderen wel echt dan ik begaan ben met hun doe-

len in deze dialoog? – Vertrouwen zij mijn motieven? – Is ons doel wel degelijk gemeenschappelijk? – En wordt dit als zodanig ervaren? – Hebben wij wel degelijk te maken met een ‘both/and’?

Keer daarbij ook terug naar de basisvragen (zie hoofdstuk 1): – Wat wens ik mijn originele zelf toe? – Wat wens ik de ander toe? – Wat wens ik met betrekking tot onze onderlinge relatie?

Wederzijds respect

De tweede kernoorzaak heeft te maken met wederzijds respect.

Het is duidelijk: wanneer er geen wederzijds respect is onder de gesprekspartners, is een succesvolle Cruciale Dialoog onmogelijk. Wederzijds respect is inderdaad een noodzakelijke voorwaarde voor een gezonde dialoog. Wanneer mensen de perceptie hebben dat zij niet gerespecteerd worden, komt praktisch onmiddellijk de Vicieuze Cirkel op gang en komt daardoor de gezonde dialoog knarsend tot stilstand. De reden ligt voor de hand: respect is voor de dialoog wat water is voor de vissen.Om te identificeren of het wederzijds respect geschonden is let men voornamelijk op de emoties van de gesprekspartners.

De kernvraag daarbij is: – Gelooft de ander dat ik hem respecteer?

Strategie voor het stoppen van de Vicieuze Cirkel

Hoe wordt de Vicieuze Cirkel nu praktisch een halt toegeroepen? Dit doen we door een specifieke strategie toe te passen. Deze be-staat uit de volgende stappen:

– zich verontschuldigen;

Vicieuze Cirkel 119

– contrasteren; – en voornamelijk de zogenoemde EHIC-aanpak:

– het zich Engageren voor een gemeenschappelijk doel; – het Herkennen van het doel achter de gevoerde strategie; – het Innoveren van een gemeenschappelijke doel; – het Creëren van een nieuwe strategie.

Zich verontschuldigen wanneer dit nodig is

Wanneer je in de fout gegaan bent en de ander hebt gekwetst, dan dien je je eerst en vooral daarvoor te verontschuldigen. Dit wil zeg-gen dat je de moed hebt om jouw aandeel in het starten van de Vicieuze Cirkel te onderkennen en dat je dit bovendien openlijk en ridderlijk toegeeft. Dit toegeven mag je niet zien als een nederlaag. Integendeel, het is in veel gevallen een overwinning; niet alleen op jezelf, maar wat belangrijker is op de Vicieuze Cirkel. Je stapt zelf uit vrije wil uit een mogelijk spelen van onproductieve spelletjes en je komt daardoor integer over en dat herstelt het respect.

Contrasteren

Wanneer je de indruk hebt dat men je verkeerd begrepen heeft en men daardoor in de Vicieuze Cirkel is terechtgekomen, dan is ‘contrasteren’ een goed onderdeel van je strategie.

Contrasteren heeft twee onderdelen: wat je niet voor ogen had (1) en wat je wel voor ogen had (2). Het eerste gedeelte is het belang-rijkste, want het heeft te maken met wat de ander verkeerd geïn-terpreteerd heeft en waardoor zijn Vicieuze Cirkel op gang werd gebracht. Stel dus duidelijk wat je NIET wenst over te brengen en wat je doel NIET is. Wanneer duidelijk geworden is, wat je niet wenste over te brengen en wat niet je doel was – en wat eigenlijk de ander kwetste – is de kans groot dat het vertrouwen hersteld is en kan je overgaan naar het tweede gedeelte: het rustig stellen wat je wel bedoelde.

Let op, contrasteren is niet zich verontschuldigen. Contrasteren zorgt voor context, het kader en heeft de bedoeling alles binnen de juiste proporties te plaatsen. Gebruik contrasteren bij voorkeur bij de preventie van misverstanden, eerder dan als een eerstehulp-tool.


EHIC aanpak voor een gemeenschappelijk doel

Wanneer het duidelijker wordt dat er geen sprake is van een ge-meenschappelijk doel, dan is een zeer krachtige maar niet zo voor de hand liggende aanpak aan de orde: EHIC. Deze aanpak bevat de volgende stappen:

Zich Engageren voor een gemeenschappelijk doelWij dienen daarbij terug te keren naar de kern van het dialoogmo-del en niet voorwenden dat ons doel per definitie het gemeen-schappelijk doel is. Hier moeten wij beducht zijn voor een praktijk die doorgaans aan de Jezuïeten wordt toegeschreven: blijven argu-menteren totdat de ander het opgeeft.

Wij dienen dus het argumenteren stop te zetten en ook onze over-tuiging dat onze oplossing absoluut de beste is af te zweren. Hier-bij dienen wij ons engagement tot het vinden van een gemeen-schappelijk doel heel duidelijk te maken.

Herkennen van het doel achter de beleden strategieWanneer duidelijk is dat we verschillende doelen aan het nastreven zijn, dan volstaat een belofte van onze kant – dat we ons engageren tot het vinden van een gemeenschappelijk doel – meestal niet om het ‘rondjes draaien’ van de Vicieuze Cirkel een halt toe te roepen. We dienen niet alleen te begrijpen dat er een verwarring is tussen doel en strategie, we moeten ook het uiteindelijk doel achter de strategie duidelijk identificeren. De ‘purpose game’-techniek39 is hier voor de hand liggend.

Innoveren van het gemeenschappelijke doel

Hang on to your hopes, my friend That’s an easy thing to say

But if your hopes should pass away Simply pretend

That you can build them again Paul Simon, A Hazy shade of winter

39 De ‘Purpose Game’ is een sterke oefening, die ik geleerd heb van Charlie Palmgren. Zoals de naam het zegt, is de bedoeling van het spel te achterha-len waarom we dingen regelmatig en uit vrije wil doen. Uiteindelijk komt men tot een eenvoudig - en als je het in een groep doet toch steeds ver-rassend – antwoord, dat ons heel wat leert, zowel over onszelf als over de anderen. Dit spel leidt naar de cruciale vraag: “Hoe komt het dat wij elkaar zoveel in de weg staan voor het bereiken van ‘ons’ doel?”

Vicieuze Cirkel 121

Indien men in de vorige stap tot de conclusie komt dat er toch geen gemeenschappelijk doel is, dan dienen wij dit doel te creëren. Het doen stoppen van de Vicieuze Cirkel is het onderkennen van een gemeenschappelijk doel. Indien we dit doel nog niet gevonden hebben met de vorige stappen, dienen wij er dus een te ontdekken. Makkelijk is anders en het is de enige mogelijkheid om de Vicieuze Cirkel het zwijgen op te leggen. Vergeet op deze ontdekkingstocht de reeds geciteerde intentievragen niet!

Creëren van een nieuwe strategieAls we uiteindelijk het gemeenschappelijke doel gevonden heb-ben, rest ons nog een nieuwe strategie, een nieuwe aanpak om dit doel te bereiken, te creëren. Daardoor stappen wij terug in de dialoog, in de ‘liggende acht’. Het is nu immers duidelijk wat we allemaal willen.

Het creatief wisselwerkingsproces kan opnieuw aan de slag. Wij zullen in de eerste fase het beoordelen even aan de kant zetten. We verlaten in de tweede, zo nodig, onze oude denkkaders en ont-dekken er nieuwe. In de derde fase denken wij ‘out of the box’, we geven de menselijke creativiteit (weer) een kans. In de vierde fase doen we, wat we beslist hebben te doen!

De vicieuze cirkel (hoofdstuk 3 cruciale dialogen)

Education

Transcript of De vicieuze cirkel (hoofdstuk 3 cruciale dialogen)