De uitvoering en oplevering van overheidsopdrachten: …. INCIDENTEN BIJ DE UITVOERING -AANSPRAKEN...

De uitvoering en oplevering

van overheidsopdrachten:

de algemene uitvoeringsregels – A.U.R.

CEDUBO Heusden-Zolder 06.10.2016

Gregory GROUWELS

I. INLEIDING : A.U.R.1. Structuur van de regelgeving2. Toepasselijkheid en afwijkingsmogelijkheden

II. UITVOERINGSTERMIJNEN

III. WIJZIGINGEN VAN DE OPDRACHT

IV. CONTROLE EN TOEZICHT OP DE OPDRACHT1. Draagwijdte van de controle en het toezicht2. Leiding en controle3. Controle van de hoeveelheden4. Keuringen5. Controlemiddelen6. Voorwaarden betreffende personeel7. Organisatie van de bouwplaats8. Dagboek der werken

2

V. ACTIEMIDDELEN VAN DE AANBESTEDENDE OVERHEID1. Definities2. In gebreke blijven van de opdrachtnemer3. Procedure4. Sancties5. Straffen6. Vertragingsboete7. Ambtshalve maatregel8. Specifiek voor uitvoering van werken9. Overige sancties10. Teruggave van vertragingsboete en straffen

3

VI. INCIDENTEN BIJ DE UITVOERING - AANSPRAKEN – KLACHTEN & VERZOEKEN

1. Onderzoek van aanspraken

2. Klachten & Verzoeken – gegrondheid

A. art 54 Tekortkomingen van de aanbestedende overheid

B. art 56 Onvoorzienbare omstandigheden

C. art 60 Tekortkomingen van de opdrachtnemer – onvoorzienbare omstandigheden

4

VII. EINDE VAN DE OPDRACHT

UITVOERING VAN DE OPDRACHT (art. 64) (oud art. 19 § 1 A.A.V.)

1. Definitie oplevering2. Oplevering : algemeen3. Procedure V.O.4. Gevolgen V.O.5. Procedure D.O.6. Gevolgen D.O.7. Nazicht in het kader V.O. en D.O.8. Quid ? Oplevering en raamoverdracht ?9. Vrijgave borgtocht10. Beschadigingen binnen waarborgtermijn

5

VIII. VERVALTERMIJNEN EN RECHTSVORDERINGEN

1. Vervaltermijn m.b.t. “feitenaangiften”

2. Vervaltermijn m.b.t. het indienen van een gerechtvaardigde en becijferde vordering

3. Vervaltermijn voor A.O. m.b.t. “feitenaangiften”.

4. Vervaltermijn voor A.O. m.b.t. indiening van een gerechtvaardigde en becijferde vordering

5. Dagvaardingstermijnen

6

I. INLEIDING : A.U.R.

I.1. STRUCTUUR VAN DE NIEUWE REGELGEVING

a) Juridisch kader

1. Het Koninklijk Besluit van 14 januari 2013 tot bepaling

van de algemene uitvoeringsregels van de overheidsopdrachten

en van de concessies voor openbare werken, BS 14 februari 2013

- Geen AAV maar AUR

- Inwerkingtreding KB 2 juni 2013: 1 juli 2013 (art. 161)

- Vervangt KB 26/09/1996 + bijlage A.A.V.

Opdrachten die vanaf 1 juli 2013 bekendgemaakt worden zijn vallen onder toepassing van de nieuwe wetgeving.

De opdrachten die vóór 1 juli 2013 worden bekendgemaakt blijven onderhevig aan de oude regelgeving

7

b) Structuur A.U.R.

Hoofdstuk I: Algemene Bepalingen

Hoofdstuk 2: Gemeenschappelijke bepalingen voor opdrachten van werken, leveringen en diensten

Hoofdstuk 3: Specifieke bepalingen voor opdrachten van werken

Hoofdstuk 4: Specifieke bepalingen voor concessies van openbare werken

Hoofdstuk 5: Specifieke bepalingen opdrachten voor leveringen

Hoofdstuk 6: Specifieke bepalingen opdrachten van diensten

Hoofdstuk 7: Slotbepalingen

8

� II. UITVOERINGSTERMIJN

� II.1. DEFINITIES

Art. 2. 13° vertragingsboete : forfaitaire vergoeding verschuldigd door de opdrachtnemer wegens een vertraging in de uitvoering van de opdracht.

II. 2. VASTSTELLING VAN DE TERMIJNEN

Art. 4. in kalenderdagen

uitzondering : termijn uitdrukkelijk bepaald in werkdagen

zie ook art. 76 § 4

9

Art.76 § 1 : uitvoeringstermijn heeft betrekking op volledige opdracht.

Ofwel bestaat opdracht uit verschillende delen (ruimtelijke opdeling) en fasen (opdeling in de tijd), ieder met eigen uitvoeringstermijn en bedragIndien opdracht niet uit delen of fasen bestaat, kunnen opdrachtdocumenten gedeeltelijke uitvoeringstermijnen bepalen, die al dan niet bindend zijn

Art. 76 § 2 : A.O. bepaalt aanvangsdatum van de werken

� Aanvangsdatum moet gelegen zijn tussen :� de 15e en de 60e dag volgend op sluiting opdracht : voor gewone werken met aannemingssom ≤

klasse 5� de 30e en 75e dag volgend op sluiting opdracht : voor werken met aannemingssom ≥ klasse 6� de 30e en 75e dag volgend op sluiting opdracht : voor werken met aannemingssom ≤ klasse 5 +

bijzondere technieken en materialen

Uitzondering : gunning in winterperiode en uitvoering in gunstige seizoen

10

- Mededeling aanvangsdatum per brief minstens 15 dagen vóór uitvoering van de werken

Uitzondering :• Hoogdringendheid• Elke andere van eerste fase of eerste deel van eenzelfde opdracht• Opdrachten in kader van raamovereenkomst

- Uitvoering door opdrachtnemer binnen contractueel voorziene uitvoeringstermijn

Art. 76 § 3 : verbreking van de opdracht

• Mogelijkheid voor opdrachtnemer om verbreking van de opdracht te eisen i.t.v. art. 54 en indien geen aanvangsdatum is betekend na 120e of 150e dag na sluiting van de opdracht naar gelang de termijnen van 60 dagen of 75 dagen van toepassing zijn

• Vraag tot verbreking stellen tot maximaal 30 dagen na betekening bevel om werken aan te vatten.

Art. 76 § 4 : berekeningsmodaliteiten van de uitvoeringstermijn- In werkdagen- Niet in werkdagen

Art. 76 § 5 : “Indien de aannemer buiten de bij wet gestelde perken moet werken, laat hij de aanbestedende overheid over de werkelijkheid van deze toestand oordelen en vraagt hij daarvoor bij de bevoegde overheden de nodige toelatingen aan”11

� II.3. RECHT OP VERLENGING UITVOERINGSTERMIJN

₋ Bij overschrijding termijnen (30 dagen of 15 dagen) voor goedkeuring detail – en werktekeningen (art. 36) tenzij bewijs dat de werkelijke vertraging ten nadele van de opdrachtnemer korter is dan de overschrijding van de termijn

₋ Bij tekortkomingen van de A.O., oorzaak van vertraging of een nadeel (art. 54)₋ Bij schorsing van de uitvoering van de werken op bevel van de A.O. (art.55)₋ Bij onvoorziene omstandigheden (art. 56)

• In principe geen recht op enige wijziging van de contractuele voorwaarden• Vraag tot verlenging uitvoeringstermijn op basis van omstandigheden :

� die redelijkerwijze niet konden worden voorzien bij indiening offerte of sluiten van de opdracht� die hij niet kon ontwijken� waarvan hij de gevolgen niet kon verhelpen niettegenstaande hij daartoe al het nodige heeft gedaan

₋ Bij niet betaling na verloop van 30 dagen na de gestelde betalingstermijn (art. 70)

� Ongeacht of er een vertraging van het uitvoeringstempo wordt toegepast en/of onderbreking van de opdracht� Termijnverlenging = aantal dag tussen verloop van periode van 30 dagen en betalingsdatum� Aanvraag schriftelijk in te dienen voor het verstrijken van de contractuele uitvoeringstermijn

12

� II.4. INKORTING VAN DE UITVOERINGSTERMIJN (art. 60)- Bij tekortkomingen van opdrachtnemer. , oorzaak van vertraging of nadeel- Bij onvoorziene omstandigheden, wanneer opdrachtnemer een zeer

belangrijk voordeel heeft genoten. Beoordeling “zeer belangrijk voordeel” rekening houdende met de volledige opdracht

- A.O. vraagt herziening van de opdracht ten laste 90 dagen volgend op datum betekening PV van voorlopige oplevering

- Ontvankelijk indien bekendmaking ingeroepen feiten en omstandigheden binnen 30 dagen nadat ze zich hebben voorgedaan of A.O. ze normaal had moeten kennen

� II.5. OPDRACHTNEMER WORDT GEACHT IN GEBREKE TE ZIJN :- Ongeacht het ogenblik, wanneer de prestaties niet zodanig vorderen dat

zij op de vastgestelde data volledig kunnen worden voltooid- Vaststelling in PV + verzending PV bij aangetekende brief- Eventuele verweermiddelen bij aangetekende brief binnen de 15 dagen - Straffen (art. 45), gedeeltelijke teruggave (art. 51), ambtshalve

maatregelen (art. 47) en uitsluiting van opdrachten voor A.O. (art. 48)

13

• II.6. VERTRAGINGSBOETES (art. 46)- Onafhankelijk van de in art. 45 vermelde straffen- Eisbaar zonder ingebrekestelling door verstrijken uitvoeringstermijn- Van rechtswege toegepast voor totaal aantal dagen vertraging- Vrijwaring van de A.O. tegen elke schadevergoeding aan derden verschuldigd op grond van

vertraging in de uitvoering van de opdracht

- Formule : art. 86 § 1R = 0,45 x M x n²

N²waarinR = bedrag toe te passen boeteM = oorspronkelijk opdracht bedragN = aantal werkdagen vastgesteld voor uitvoering bij aanvang opdrachtn = aantal werkdagen vertraging

• Indien M ≤ 75 000 euro (in AAV 54 000 euro)Indien N ≤ 150 dagen (in AAV 200 dagen)

� noemer N² � 2 N

14

• Indien uitvoeringstermijn = plaatsingscriterium

�Berekeningswijze vertragingsboete in opdrachtdocumenten (art. 86 § 2)

�Zoniet : art. 86 § 1)

• Indien uitvoeringstermijn niet is uitgedrukt in werkdagen (art. 86 § 3)

� N X 0,7

• Indien opdracht bestaat uit verschillende delen of fasen, ieder met eigen uitvoeringstermijn N en eigen bedrag M (art. 86 § 4)

� voor toepassing van de boetes wordt elk van de onderdelen met een afzonderlijke opdracht gelijk gesteld

• Indien opdracht niet uit delen of fasen bestaat, doch de opdrachtdocumenten gedeeltelijke uitvoeringstermijnen bepalen, zonder bindend te zijn (art. 86 § 5)

� termijnen louter indicatief

� Voor toepassing boetes alleen eindtermijn in aanmerking te nemen

15

• Indien opdracht niet uit delen bestaat doch de opdrachtdocumenten gedeeltelijke uitvoeringstermijnen bepalen, dewelke bindend zijn

� voor toepassing boetes : zie opdrachtdocumenten

• Totaal bedrag vertragingsboete ≤ dan 5 % van het bedrag M

• Eventuele verhoging tot 10 % in opdrachtdocumenten te voorzien indien uitvoeringstermijn = plaatsingscriterium

Verslag aan de Koning :

“Bestraffing van inschrijvers die gespeculeerd hebben op de termijn en de opdracht in de wacht hebben kunnen slepen, met name dankzij het voorstel van een kortere termijn terwijl ze weten dat ze deze termijn niet zal worden gerespecteerd en het bedrag van de toekomstige boetes in de ingediende prijs hebben ingecalculeerd “

16

� II.7. TERUGGAVE VERTRAGINGSBOETES (art. 50)

- Geheel of gedeeltelijk wanneer opdrachtnemer bewijst dat de vertraging geheel of gedeeltelijk te wijten is hetzij aan A.O. hetzij aan onvoorziene omstandigheden (art. 56), voor zover deze zich hebben voorgedaan vóór het verstrijken van de contractuele termijnen

- Op de teruggegeven boetes dienen intresten te worden betaald vanaf dat datum waarop de betrokken betaling diende te geschieden.

- Toepassing van art. 52 (indieningsvoorwaarden voor klachten en verzoeken)

- Gedeeltelijk wanneer er een wanverhouding is tussen de boetes en het geringe bedrag van de te laat uitgevoerde prestaties :

� Waar de niet-uitgevoerde prestaties ≤ 5 % van totaal bedrag van de opdracht� + werken kunnen normaal worden gebruikt� + opdrachtgever stelt alles in het werk om laattijdige prestaties asap te beëindigen

- Termijn voor indiening vraag tot teruggave : 90 dagen vanaf : � de enige betaling of de betaling die voor saldo werd aangegeven� Betaling van de factuur waarop boete werd ingehouden voor leveringen en diensten

17

III. WIJZIGINGEN VAN DE OPDRACHT

� Art. 37 AUR (algemeen): Wijzigingen van de opdracht

Niet af te wijken of aan te passen regel: artikel 37 AUR

Ongeacht de wijze waarop de prijzen worden bepaald, is de aanbestedende overheid gerechtigd de oorspronkelijke opdracht eenzijdig te wijzigen, voor zover cumulatief aan de volgende voorwaarden is voldaan:

� 1° het voorwerp van de opdracht blijft onveranderd;

� 2° buiten de toepassing van de artikelen 26, § 1, 2°, a) en b), en 3°, b) van en c), en 53, § 2, 2° en 4°, a) en b), van de wet blijft de wijziging in waarde beperkt tot vijftien percent van het oorspronkelijke opdrachtbedrag;

� 3° zo nodig wordt voorzien in een passende compensatie voor de opdrachtnemer.

18

Wijzigingen van de opdracht

� Art. 37 AUR (algemeen): Wijzigingen van de opdracht

� Van de essentiële bepalingen en voorwaarden van de

opdracht kan evenwel enkel op gemotiveerde wijze

worden afgeweken, en dit:

� 1° hetzij door een wijzigingsbevel of elke andere eenzijdige beslissing van

de aanbestedende overheid

� 2° hetzij door een bijakte.

19

Wijziging van de opdracht : de 15% regel

- De 15% regel :

- Niet toepasselijk voor het spel van hoeveelheden, doch slechts voor

wijzigingsbevelen (verrekeningen)

- 15% regel: absolute drempel die niet kan overschreden

- Hierboven geen verplichting voor de AA om uit te voeren (� art. 42

AAV: verplicht tot 50% in meer: De aannemer is echter tot de uitvoering van bijwerken

niet meer verplicht zodra hun totale waarde méér dan 50 percent van het initieel

bedrag van de opdracht beloopt)

20


Wanneer is de 15% regel niet van toepassing ?

Artikelen 26, § 1, 2°, a) en b) Overheidsopdrachtenwet met

betrekking tot de onderhandelingsprocedure zonder

bekendmaking (klassieke sectoren):

21


� Aanvullende werken of diensten

In het geval van een overheidsopdracht voor werken of diensten wanneer:

het gaat om aanvullende werken of diensten die noch in het oorspronkelijkgeplande ontwerp, noch in de oorspronkelijke opdracht zijn vermeld en dieingevolge onvoorziene omstandigheden noodzakelijk zijn geworden voor deuitvoering van de erin beschreven werken of diensten, op voorwaarde dat zeworden gegund aan degene die deze werken of diensten uitvoert en hetsamengevoegde bedrag van de opdrachten gegund voor de aanvullendewerken of diensten niet hoger ligt dan vijftig percent van het bedrag van dehoofdopdracht:

� wanneer deze aanvullende werken of diensten technisch of economisch niet van de hoofdopdracht kunnen worden gescheiden zonder een ernstig bezwaar op te leveren voor de aanbestedende overheid;

22


- wanneer deze werken of diensten, alhoewel scheidbaar van de

uitvoering van de oorspronkelijke opdracht, strikt noodzakelijk

zijn voor de vervolmaking ervan;

- Let wel: nieuwe opdracht

- Alleen bij werken en diensten

23

• Herhalingsopdracht voor werken en diensten

In het geval van een overheidsopdracht voor werken of diensten wanneer het gaat

om nieuwe werken of diensten bestaande uit de herhaling van soortgelijke werken

of diensten, die door dezelfde aanbestedende overheid worden gegund aan

degene die de oorspronkelijke opdracht uitvoert, op voorwaarde dat deze werken

of diensten overeenstemmen met een basisontwerp en dit ontwerp het voorwerp

uitmaakte van de oorspronkelijke opdracht, geplaatst bij open of beperkte

procedure. De mogelijkheid om deze procedure aan te wenden, dient evenwel bij

het in mededinging stellen van de eerste opdracht te worden vermeld. Bovendien

moet de gunning van de herhalingsopdrachten gebeuren binnen drie jaar na de

sluiting van de oorspronkelijke opdracht;

24


Wijzigingen aan de opdracht

� Art. 80 AUR (werken): Wijzigingen van de opdracht

� Art. 81 AUR (werken): Spel van de vermoedelijke

hoeveelheden

25

IV. CONTROLE EN TOEZICHT OP DE OPDRACHT

1. Draagwijdte van de controle en het toezicht (algemeen)

� A.O. kan met alle geëigende middelen overal toezicht laten houden of

controle laten uitvoeren op de voorbereiding of de uitvoering van de

prestaties

� AA dient alle noodzakelijke inlichtingen en faciliteiten te verschaffen aan

de A.O.

� Uitgevoerde toezicht of controle is geen ontheffing van aansprakelijkheid

(art 39 AUR)

26

2. Leiding en controle (werken)

� A.O. controleert via :

– Dienstbevelen

– Processen verbaal

– ( dagboek der werken)

� Via aangetekende brief of schriftelijk mits ontvangstbevestiging

� AA oefent leiding en toezicht persoonlijk uit of via gemachtigde. Aanstelling van

gemachtigde wordt schriftelijk bevestigd. A.O. mag steeds gemachtigde laten

vervangen. (art 75 AUR)

27

3. Controle van de hoeveelheden (algemeen)

� Opdrachten tegen prijslijst/ posten in VH: tegensprekelijke

opmeting

� Schriftelijk, ondertekend door beide partijen

� Ambtshalve vaststelling, onder voorbehoud van recht. ( Art 40

AUR)

28

4. Keuringen (algemeen) art. 41 – 43 AUR

� Art 2, 11° keuring : nazicht door de aanbestedende overheid of de te verwerken producten, de uitgevoerde werken, de uit te voeren of uitgevoerde leveringen, of de verleende diensten aan de in de opdracht gestelde voorwaarden beantwoorden;

� Igv gecertificeerde producten kan A.O. afzien van keuring

� Voorafgaande keuring, vóór verwerking van producten, in ppeop verzoek van de opdrachtnemer. Kunnen later na verwerking nog afgekeurd.

� Binnen 30 of 60 (labo) dagen dient goed- of afkeuring gemeld.

29

� A posteriori uitgevoerde keuring

zo de opdrachtdocumenten dit voorzien

Mogelijkheid tot aanpassing borgstelling tot na uitvoering van de

keuringen.

30

5. Controlemiddelen (werken), art 82 AUR

� AA meldt uitvoeringsplaats van de werken aan de AO (op de

bouwplaats, in de werkplaats, bij onderaannemers of

leveranciers)

� AA dient vrije toegang tot plaats van productie te waarborgen

voor AO

� Indien toezicht op de productie, dient goedkeuring verleend

voor verzending

31

� Recht op tegenproef, met zelfde voorwerp, voor

rekening van in ongelijk gestelde partij. Evt

verlenging uitvoeringstermijn.

� Goedgekeurde producten dienen op bouwplaats te

blijven. AO wordt eigenaar van de aangevoerde

producten zodra zij voor betaling worden aanvaard.

� Geweigerde producten dienen binnen 15 dagen

afgevoerd na PV van weigering. Gebruik van

geweigerde producten veroorzaakt ambtshalve

weigering van de oplevering van de opdracht. (Art

82)

32

6. Voorwaarden betreffende het personeel (art 78 AUR)

� Algemene bepaling ter bevestiging van toepasselijke

regelgeving

� Controle inzake op de werf aanwezige personeel,

zowel van de AA als van de OA. Dagelijks bijgewerkte

lijst is verplicht.

� Toezicht op loonstaten en aangifte sociale zekerheid

voor ieder op de bouwplaats werkende arbeider, ook

indien personeel van buitenlandse werkgever.

33

7. Organisatie van de bouwplaats

� Wetgeving welzijn op het werk

� Orde op de bouwplaats = taak AA

� Veiligheidsverplichting = taak AA

� Bescherming, instandhouding en integriteit bestaande

constructies en werken = taak AA

� Vrijwaring naburige eigendommen = taak AA

34

8. Dagboek der werken (werken), Art 83AUR

� Steeds op elke bouwplaats, ovv door AO goedgekeurd.

Diverse inlichtingen zoals weersomstandigheden,

onderbrekingen, werkuren, identiteit arbeiders, proeven,…

� Verplichting kan vrijgesteld

� Alle inlichtingen van bouwpartners, en door hen ondertekend

35

Dagboek der werken (werken), Art 83AUR

Opgelet !

Indien niet akkoord : Binnen 15 dagen na de betwiste vermelding

of gedetailleerde notitie opmerkingen aan de AO bij

aangetekende brief. Indien niet, wordt AA geacht akkoord te

gaan met vermeldingen in dagboek en in de notities.

Bestuur dient per aangetekende brief te antwoorden als

opmerkingen niet als gegrond worden beschouwd door het

bestuur.

36

V. ACTIEMIDDELEN VAN DE AANBESTEDENDE OVERHEID

� V.1. DEFINITIES

- Art 2. 12° (straf)

- Art 2. 13° (vertragingsboete)

- Art 2. 14° (ambtshalve maatregel)

� V.2. INGEBREKE BLIJVEN VAN OPDRACHTNEMER (art. 44 § 1)

- De opdrachtnemer wordt voor de uitvoering van de opdracht geacht in gebreke te zijn :

• Wanneer de prestaties niet uitgevoerd worden volgens de voorschriften bepaald in de opdrachtdocumenten (wettelijke en reglementaire bepalingen)

• Ongeacht het ogenblik wanneer de prestaties niet zodanig vorderen dat zij op de vaststaande data volledig kunnen worden voltooid

• Wanneer hij de geldig gegeven schriftelijke bevelen van de A.O. niet naleeft

• V.3. PROCEDURE (art. 44 § 2 en 3)

- Vaststelling in PV

- Onmiddellijke verzending afschrift PV aan opdrachtnemer met verzoek tot onmiddellijke herstelling

- Mogelijkheid voor opdrachtnemer om binnen 15 dagen volgend op datum verzending PV bij aangetekende brief verweermiddelen te doen gelden. Stilzwijgen is erkenning van de feiten !

37

� V.4. SANCTIES₋ Straffen₋ Vertragingsboete₋ Ambtshalve maatregelen₋ Overige sancties

� V.5. STRAFFEN (art. 45) = financiële sanctie ten aanzien van opdrachtnemer wegens inbreuk op een wettelijke of reglementaire bepaling of een voorschrift van de opdrachtdocumenten (art.2,12°)

- Kan worden gegeven wanneer geen enkele rechtvaardiging is aanvaard of binnen de termijn van 15 dagen na verzending PV, werd gegeven. Steeds ingebrekestelling vereist (= PV)

- Eventueel : bijzondere straf in opdrachtdocumenten- Algemene straf (art. 45 § 2)

� Eenmalig : 0,07 % van de aannemingssom met minimum van 40 en maximum 400 euro� Dagelijks : 0,02 % van de aannemingssom met minimum van 20 en maximum 200 euro wanneer de gebrekkige uitvoering

onmiddellijk ongedaan moet worden gemaakt� Toepassing vanaf de derde dag na datum van afgifte aangetekende brief tot en met de dag waarop aan de gebrekkige

uitvoering een einde wordt gesteld door opdrachtnemer of A.O. zelf.

• V.6. VERTRAGINGSBOETE (art. 46 – zie hoger)

38

� V.7. AMBTSHALVE MAATREGEL (art. 47) = sanctie toepasbaar op opdrachtnemer ingeval van ernstige tekortkoming op de uitvoering van de opdracht (art. 2, 14°)

- Kan worden toegepast indien opdrachtnemer inactief blijft of middelen heeft aangevoerd die de A.O. als niet gerechtvaardigd heeft beoordeeld

- Indien tekortkomingen worden toegegeven kan ambtshalve maatregelen worden genomen zonder de termijn van 15 dagen af te wachten

- Welke ? (art. 47 § 2)

• eenzijdig verbreken van de opdracht

� A.O. verwerft borgtocht als forfaitaire schadevergoeding� Geen aanspraak meer op vertragingsboete

• Uitvoering in eigen beheer van geheel of deel van de niet-uitgevoerde opdracht op kosten en risico van in gebreke gebleven opdrachtnemer

• Het sluiten van één of meerdere opdrachten voor rekening met één of meerdere derden voor het geheel of een deel van de nog uit te voeren opdracht op kosten en risico van de in gebreke gebleven opdrachtnemer

39

- Procedure ? (art. 47 § 3)

� Mededeling per aangetekende brief aan in gebreke gebleven O.N.

• Verbod voor opdrachtnemer om tussen te komen in de uitvoering van het gedeelte van de opdracht onderworpen aan de ambtshalve maatregel

• Verzending aan de opdrachtnemer van een exemplaar van de opdrachtdocumenten aangaande de te sluiten opdracht bij aanstelling van nieuwe opdrachtnemer

• Opdrachtnemer neemt prijs van nieuwe opdracht ten laste ten belope van deel dat hoger is dan de oorspronkelijke opdracht. In tegenovergestelde geval komt verschil toe aan A.O.

40

� V.8. SPECIFIEK VOOR UITVOERING VAN WERKEN (art. 87)

� Opdrachtnemer is in gebreke vóór aanvangsbevel is afgeleverd� Ambtshalve maatregel mogelijk

• Opdrachtnemer moet werken onmiddellijk stilleggen : alle nog uit gevoerde werken blijven kosteloos verworven voor A.O.

• Opmaak van “staat van de werken, materieel en materialen”

• A.O. mag alle maatregelen nemen nodig voor goede uitvoering van de werken

• A.O. mag (behalve bij verbreking) gebruik maken van materieel en materialen van de opdrachtnemer mits vergoeding

• Opdrachtnemer moet asap materieel en materialen die A.O. niet wenst te gebruiken van de bouwplaats verwijderen

41

• Opdrachtnemer mag werken – dewelke voor zijn rekening worden verricht – volgen zonder uitvoering te hinderen

• Berichten met betrekking tot oplevering worden aan opdrachtnemer betekend

• Bij toepassing artikel 47 § 2 1 lid, 2° en 3° worden vertragingsboetes voor maximum bedrag opgelegd (uitvoering door derden) conform artikel 86 § 6.

• Extra kosten ingevolge nieuwe wijze van uitvoering zijn ten laste van opdrachtnemer (behalve bevolen meerwerken, prijsherzieningen, nieuwe eenheidsprijzen overeengekomen met nieuwe opdrachtnemer)

• Kosten van het voor rekening aangaan van de nieuwe opdracht, vastgesteld op 1 % van de oorspronkelijke aannemingssom met maximum van 15 000 euro

• Indien verplichtingen van opdrachtnemer tijdens waarborgtermijn of bij verstrijken waarborgtermijn niet worden nagekomen � A.O. kan deze werken doen uitvoeren voor rekening opdrachtnemer

42

• V.9. OVERIGE SANCTIES (art. 48)

₋ Uitsluiting van opdrachtnemer van opdrachten van A.O.

₋ Procedure� verhoor van opdrachtnemer� betekening gemotiveerde beslissing

₋ Ook van toepassing : sancties voorzien in art. 19 wet 20.03.1991� Klasseverlaging� Schorsing, intrekking van de erkenning� Uitsluiting van overheidsopdrachten

43

• V.10. TERUGGAVE VAN VERTRAGINGSBOETE EN STRAFFEN

⁻ Vertragingsboetes (art. 50) : zie hoofdstuk IV

⁻ Boetes (art. 51)• Gedeeltelijke teruggave van straffen indien er een

wanverhouding is tussen bedrag van de straf en de omvang van de gebrekkige uitvoering; afhankelijk van beoordeling of opdrachtnemer asap alles in het werk heeft gesteld om gebrekkige uitvoering te verhelpen

Vb in verslag aan Koning : certificaat van oorsprong dat ondanks aandringen niet kan worden verkregen

• Indienen van de schriftelijke aanvraag tot teruggave – op straffe van verval – binnen de 30 dagen vanaf de enige betaling of de betaling die voor saldo werd aangegeven

44

VI. INCIDENTEN BIJ DE UITVOERING - AANSPRAKEN – KLACHTEN & VERZOEKEN


2. Klachten & Verzoeken – gegrondheid

A. art 54 Tekortkomingen van de aanbestedende overheid

B. art 55 Schadevergoeding voor schorsingen op bevel van de aanbestedende overheid

C. art 56 Onvoorzienbare omstandigheden

D. art 60 Tekortkomingen van de opdrachtnemer – onvoorzienbare omstandigheden

3. Klachten & Verzoeken – ontvankelijkheid

Zie hoofdstuk VIII

45


Mogelijke aanspraken:

� Tekortkomingen van de AO (art. 54 AUR – 16§1 AAV)

� Onvoorzienbare omstandigheden (56 AUR – 16§2 AAV)

� Tekortkomingen van de opdrachtnemer en onvoorzienbare omstandigheden (art. 60 AUR- 16§1 tweede lid en §2, 4°)

� Wijziging van de opdracht (art. 37, 80, 121, 151 AUR – art. 7 K.B. 26.09.1996, art. 42 AAV)

� Spel van de vermoedelijke hoeveelheden (art. 81 AUR – art. 42§6 AAV)

� ‘Schorsing op bevel’ van de opdracht (55 AUR – 15§5 AAV)

� Intresten voor laattijdige betaling (art. 69 AUR- art. 15§4 AAV)

� Onderbreking of vertraging van uitvoering door de opdrachtnemer (art. 70 AUR - art. 15§6 AAV

� Laattijdige vrijgave van de borgtocht (art. 93 AUR – art. 9§3 AAV)

� Beëindiging van de opdracht (1794 BW)

46


� Het onderzoek van een aanspraak

� Rechtsgrond

� Ontvankelijkheid: termijn (‘op straffe van verval’), vormvoorwaarden

(bvb. geschrift, aangetekend,…)

� Gegrondheid

� Bewijs toepassingsvoorwaarden rechtsgrond

� Bewijs schade en causaal verband

� Omvang van de compensatie of vergoeding

� Forfaitaire schadevergoeding. Bvb.: intresten wegens laattijdige betaling

� Bewijs van de werkelijke schade: slechts uitzonderlijk kunnen forfaitaire

berekeningswijzen worden toegepast (formule FLAMME)

47

2. Klachten & verzoeken – gegrondheid

A. art 54 AUR Tekortkomingen van de aanbestedende

overheid

� Art. 54 AUR: tekortkomingen van de aanbestedende overheid

De opdrachtnemer kan zich beroepen op nalatigheden, vertragingen of

welke feiten ook die hij aan de aanbestedende overheid ten laste legt en die

voor hem oorzaak zouden zijn van een vertraging of een nadeel, met het

oog op het verkrijgen van één of meerdere van de volgende maatregelen :

1° de herziening van de opdracht, met inbegrip van de verlenging van de

uitvoeringstermijnen;

2° een schadevergoeding;

3° de verbreking van de opdracht.

48

A. art 54 AUR Tekortkomingen van de

aanbestedende overheid

� Art. 54 AUR: tekortkomingen van de aanbestedende overheid

� = quasi identiek aan artikel 16§1 AAV.

� Toepassingsvoorwaarde: tekortkomingen toerekenbaar aan de AO= contractuele fout => principes van contractuele aansprakelijkheid

� Voor de plaatsing van de opdracht: precontractuele aansprakelijkheid

� Tijdens de uitvoering van de opdracht

� Voorbeelden:

� Verplaatsing van nutsleidingen (Antwerpen, 28 oktober 2003, RW2004-05, 1183)

� Laattijdige vrijgave van het terrein (onteigening)

� Informatieverplichting AO: foutieve of onvoldoende info => aannemer kan risico niet voldoende inschatten.

49

A. art 54 AUR Tekortkomingen van de

aanbestedende overheid

� Schadevergoeding: integrale vergoeding van de bewezen schade die in causaal

verband staat met de tekortkoming

� Rb. Brussel 11 maart 2011, T. Aann. 2011, 277: Voor de berekening van de

schadevergoeding mogen de drempels voorzien in artikel 15§5 AAV niet

als franchise in aftrek worden genomen.

50

B. Art 55 AUR : Schadevergoeding voor schorsingen

op bevel van de AO

� De opdrachtnemer heeft recht op schadevergoeding voor de

schorsingen op bevel van de aanbestedende overheid die in

totaal een twintigste van de uitvoeringstermijn overschrijden

en minstens tien werkdagen of vijftien dagen, naar gelang de

uitvoeringstermijn uitgedrukt is in werk- of dagen, voor zover

de schorsingen :

1° niet het gevolg zijn van ongunstige weersomstandigheden

en;

2° plaatsvinden binnen de contractuele uitvoeringstermijn.

51

C. art 56 AUR Onvoorzienbare omstandigheden

� Art. 56 AUR: onvoorzienbare omstandigheden

In beginsel heeft de opdrachtnemer geen recht op enige wijziging van de contractuele voorwaarden om welke omstandigheden ook die vreemd zijn aan de aanbestedende overheid.De opdrachtnemer kan nochtans, hetzij om verlenging van de uitvoeringstermijnen, hetzij, wanneer

hij een zeer belangrijk nadeel heeft geleden, om een andere vorm van herziening of de verbreking van de overeenkomst vragen, door omstandigheden te doen gelden, die hij redelijkerwijze niet kon voorzien bij het indienen van de offerte of de sluiting van de opdracht, die hij niet kon ontwijken en waarvan hij de gevolgen niet kon verhelpen niettegenstaande hij al het nodige daartoe heeft gedaan.De opdrachtnemer kan het in gebreke blijven van een onderaannemer slechts aanvoeren in zoverre

deze zich kan beroepen op omstandigheden die de opdrachtnemer zelf had kunnen inroepen indien hij zich in een gelijkaardige toestand zou hebben bevonden.De omvang van het geleden nadeel wordt uitsluitend beoordeeld op basis van de elementen die

eigen zijn aan de opdracht in kwestie.De drempel van het zeer belangrijke nadeel wordt vastgesteld op 2,5 percent van het initiële

opdrachtbedrag. Deze drempel is in elk geval bereikt vanaf een nadeel van 100.000 euro.In geval van herziening van de opdracht in de vorm van een schadevergoeding wordt een franchise

toegepast van 17,5 percent van het vastgelegde nadeel. Deze franchise bedraagt maximaal 20.000 euro.

52


� Art. 56 AUR: onvoorzienbare omstandigheden

� Uitzondering op principe van de forfaitaire prijs

� Toepassing van de in privaatrecht niet aanvaarde imprevisieleer (�

overmacht)

� Toepassingsvoorwaarden:

� Onvoorzienbaarheid: de omstandigheden moeten redelijkerwijze

onvoorzienbaar, onvermijdbaar en onverhelpbaar zijn;

� onontwijkbaarheid: de omstandigheden mogen niet te wijten zijn aan een

fout of een nalatigheid van de opdrachtnemer of van de AO (=>

toepassing art, 54) ;

� de omstandigheden moeten aan de opdrachtnemer een zeer belangrijk

nadeel berokkend hebben.

53


� Principe : geen recht op enige wijziging van de contractuele voorwaarden wegens onverschillig welke omstandigheden waaraan de aanbestedende overheid vreemd is (art. 56 eerste lid AUR)

� Nadelige gevolgen van dergelijke omstandigheden : is voor opdrachtnemer

� Onveranderlijkheid contractuele voorwaarden : forfaitaire grondslag van de overheidsopdrachten (Overheidsopdrachtenwet). Prijs, uitvoeringstermijn, technische voorwaarden, betaalvoorwaarden, . . .

54


2. Welke Maatregelen ?

Dergelijke aannemer kan vragen :

1. Verlenging van de uitvoeringstermijnen

2. Indien hij een zeer belangrijk nadeel heeft geleden, herziening of verbreking van de overeenkomsten

55


Voorwaarde ‘zeer belangrijk nadeel’:

� Er bestaat alleen aanleiding tot toepassing van artikel 56 AUR wanneer

een zeer belangrijk nadeel is geleden. Het gewone nadeel behoort tot het

aannemersrisico.

� Onder artikel 16§2 AAV: omvangrijke rechtspraak wat als ‘zeer belangrijk

nadeel’ wordt beschouwd

� NIEUW in art. 56 AUR: forfaitaire drempel ‘zeer belangrijk nadeel’ van

2,5% van het opdrachtbedrag (of nadeel van 100.000 euro)

56


Vergoeding

� Geen volledige schadevergoeding (� art. 54 AUR)

� Compensatie van het geleden nadeel => NIEUW: ‘franchise’ 17,5%

(maximaal 20.000 euro)

57

art. 59 AUR Gevolgen voor de opdracht

� De opdrachtnemer kan geen beroep doen op de op

grond van de artikelen 54 tot 56 aan de gang zijnde

besprekingen om het uitvoeringstempo te vertragen

of de uitvoering van de opdracht te onderbreken of

niet te hervatten, al naargelang.

� => voor de opdrachtnemer staat beroep op de enac

niet open

58

Art 89 AUR Incidenten bij de uitvoering

De aanbestedende overheid mag gedurende een bepaalde periode de uitvoering van de werken onderbreken die naar haar oordeel niet zonder bezwaar op dat ogenblik kunnen worden uitgevoerd.De uitvoeringstermijn wordt verlengd ten belope van de door deze onderbreking veroorzaakte vertraging, op voorwaarde dat de contractuele uitvoeringstermijn niet verstreken is. Wanneer deze termijn verstreken is, kan er teruggave van vertragingsboete worden toegestaan overeenkomstig artikel 50. Wanneer de werken op bevel of door toedoen van de aanbestedende overheid of krachtens de bepalingen van het bestek worden onderbroken, dient de aannemer op zijn kosten alle nodige voorzorgsmaatregelen te treffen ten einde de werken en materialen te vrijwaren tegen mogelijke beschadigingen door ongunstige weersomstandigheden, diefstal of andere daden met kwaadwillig opzet.

59

D. art 60 Tekortkomingen van de

opdrachtnemer – onvoorzienbare

omstandighedenArt. 60 AUR lid 1:

De aanbestedende overheid kan zich beroepen op nalatigheden, vertragingen of welke feiten ook die het aan de opdrachtnemer of zijn personeel ten laste legt, en die voor haar oorzaak zouden zijn van een vertraging of een nadeel, met het oog op het verkrijgen van één of meerdere van de volgende maatregelen :1° de herziening van de opdracht, met inbegrip van de inkorting van de uitvoeringstermijnen;2° een schadevergoeding;3° de verbreking van de opdracht.

60

D. art 60 Tekortkomingen van de

opdrachtnemer – onvoorzienbare

omstandighedenArt. 60 AUR tweede lid :

Wanneer de opdrachtnemer een zeer belangrijk voordeel

genoten heeft ten gevolge van de in artikel 56 vermelde

omstandigheden, kan de aanbestedende overheid om herziening

van de opdracht vragen ten laatste negentig dagen volgend op

de datum van de betekening van het proces-verbaal van

voorlopige oplevering van de opdracht.

61

VIII. EINDE VAN DE OPDRACHT

UITVOERING VAN DE OPDRACHT (art. 64) (oud art. 19 § 1 A.A.V.)

1. Definitie oplevering

2. Oplevering : algemeen

3. Procedure V.O.

4. Gevolgen V.O.

5. Procedure D.O.

6. Gevolgen D.O.

7. Nazicht in het kader V.O. en D.O.

8. Quid ? Oplevering en raamoverdracht ?

9. Vrijgave borgtocht

10. Beschadigingen binnen waarborgtermijn

62

VII.1. Definitie

- Artikel 2.15° : oplevering (oud art. 19 § 1 A.A.V.)

Vaststelling door de aanbestedende overheid dat de door de opdrachtnemer geheel of gedeeltelijk uitgevoerde werken, leveringen of diensten overeenstemmen met de regels van goed vakmanschap evenals met de bepalingen en de voorwaarden met de opdracht

63

VII.2. Oplevering (art. 64) (oud art. 19 § 1 tweede lid A.A.V.)

Moeten voldoening schenken voorafgaand aan de oplevering :

� Controles

� Keuringen

� Voorgeschreven proeven

64

Waarborgen

- Voorlopige oplevering na afloop van uitvoering van prestaties (art. 91) (oud art. 40 A.A.V.)

� Bij V.O. beschikt A.O. over heel het door opdrachtnemer uitgevoerde bouwwerk

� Vóór V.O. kan A.O. over delen van bouwwerken beschikken, mits opstelling plaatsbeschrijving

� (Volledige of gedeeltelijke) inbezitneming ≠ V.O.

� na inbezitneming is opdrachtgever niet meer verplicht om het gebruik te wijten aan beschadigingen, te herstellen

- Definitieve oplevering bij verstrijken van de waarborgtermijn

- Toepassing van de artikelen 1792 en 2270 B.W. (art. 84 § 2)

65

VII.3. Procedure van V.O. (art. 92 § 2)

- Werk voltooid op voorgestelde datum + resultaten van keuringen en proeven bekend

- Binnen 15 dagen : PV van V.O. (of weigering V.O.)

- Werk voltooid voorafgaand of na vastgestelde datum

� Opdrachtnemer geeft kennis aan leidende ambtenaar en vraagt V.O. aan

� Binnen 15 dagen : PV van V.O. voor zover resultaat keuring en proeven bekend

66

- Bij overschrijding van de termijn van 15 dagen :

� A.O. is per dag vergoeding verschuldigd van 0,07 % van de bedragen waarvan de betaling van de V.O. afhankelijk is met max. van 5 % van deze bedragen

- Waarborgtermijn vangt aan op datum V.O. en beloopt 1 jaar tenzij opdrachtdocumenten andere termijn voorzien

67

VII.4. Gevolgen V.O.

- Aanvaarding zichtbare gebreken

- Aanvang waarborgtermijn

- Aanvang tienjarige aansprakelijkheid

- Overdracht risico’s

- Vaststelling boetes wegens laattijdige uitvoering

- Mogelijkheid tot aanvraag tot betaling saldo van de werken

- Mogelijkheid tot aanvraag vrijgave helft van de borgtocht

- Aanvang dagvaardingstermijn

68

VII.5. Procedure van D.O. (art. 92 § 3) (oud art. 43 A.A.V.)

- Binnen 15 dagen vóór dag waarop waarborgtermijn verstrijkt : opstelling PV D.O. of weigering D.O.

- Ingeval van weigering D.O. moet opdrachtnemer achteraf aan A.O. mededelen dat het geheel van het bouwwerk in staat van D.O. is gesteld.

- D.O. volgt binnen 15 dagen

VII.6. Gevolgen D.O.

- Aanvaarding van het werk

- Einde waarborgtermijn

- Mogelijkheid tot aanvraag vrijgave tweede helft borg

69

VII.7. Nazicht in het kader van procedure V.O. of D.O. (art. 92 § 4)

- In aanwezigheid van opdrachtnemer

- Verwittiging 7 dagen vóór dag van de oplevering

- Bij aangetekende brief

- Eventuele onmogelijkheid tot nazicht ingevolge weersomstandigheden wordt vermeld in PV

70

- Nieuwe datum van oplevering binnen 15 dagen nadat onmogelijkheid van nazicht heeft opgehouden te bestaan

- Bouwwerken slechts voltooid nadat opdrachtnemer ieder depot, iedere belemmering of iedere wijziging van plaatsgesteldheid aangebracht voor de uitvoering van de werken, heeft doen verdwijnen

71

VII.8. Quid oplevering en raamovereenkomst ? (art. 64)

- Laatste oplevering voor opdracht op basis van raamovereenkomst gesloten = oplevering raamovereenkomst

- Noodzakelijk voor vervulling van formaliteiten zoals vrijgave borgtocht of aanvangsdatum van termijn voor indiening klachten en verzoeken

72

VII.9. vrijgave borgtocht (art. 33)

- Het verzoek van opdrachtnemer om over te gaan tot oplevering geldt als :

� Ingeval van V.O. : vrijgave eerste helft borgtocht

� Ingeval van D.O. : hetzij vrijgave tweede helft borgtocht hetzij vrijgave geheel van de borgtocht naar gelang al dan niet in V.O. is voorzien

- Recht op intrest of vergoeding kosten bij laattijdige vrijgave borgtocht

73

VII.10. Beschadigingen binnen waarborgtermijn (art. 65)

(oud artikel 19 §§ 2, 2° en 3° lid, 3 tot 7 A.A.V.)

- PV van vaststelling wordt door leidende ambtenaren opgesteld, gedateerd en ondertekend m.b.t. iedere beschadiging of buitendienststelling gedurende waarborgtermijn

- PV op te maken vóór verstrijken waarborgtermijn en te betekenen aan opdrachtnemer binnen 30 dagen

- Bij niet-vervulling formaliteiten kan opdrachtnemer niet aansprakelijk worden gesteld

74

- Vervanging producten die gebreken vertonen door opdrachtnemer binnen opgelegde termijn

- Geen vervanging van beschadigde producten indien beschadiging aan toeval, overmacht of abnormaal gebruik van geleverde producten te wijten is

- Ter beschikking houden van opdrachtnemer van alle uit dienst genomen producten

75

- Weghaling van deze producten binnen opgelegde termijn door opdrachtnemer

- Bij niet-weghaling binnen termijn worden producten eigendom van A.O.

- Bij weigering van vervanging van beschadigde producten dient opdrachtnemer waarde van producten te betalen alsook kosten verbonden aan vervanging

- Bij herstelling in werkplaatsen A.O. zal opdrachtnemer de grondstoffen en het arbeidsloon vermeerderd met deel van de algemene kosten der werkplaatsen moeten vergoeden

76

VIII. VERVALTERMIJNEN EN RECHTSVORDERINGEN

1. Vervaltermijn m.b.t. “feitenaangiften”

2. Vervaltermijn m.b.t. het indienen van een gerechtvaardigde en becijferde vordering

3. Vervaltermijn voor A.O. m.b.t. “feitenaangiften”

4. Vervaltermijn voor A.O. m.b.t. indiening van een gerechtvaardigde en becijferde vordering

5. Dagvaardingstermijnen

77

VIII. Vervaltermijn m.b.t. “feitenaangifte” (art. 52) (oud art. 16 § 3 A.A.V. doch met 2 nuances)

- Feitenmelding geldt ongeacht of A.O. op de hoogte is van de feiten of omstandigheden

- Uiterlijk binnen 30 dagen ofwel nadat ze zich hebben voorgedaan ofwel na de datum dat opdrachtnemer ze had moeten kennen, moet opdrachtnemer melding maken van :

• deze feiten

• met inbegrip van invloed die dit zou kunnen hebben op verloop + kostprijs van de opdracht

78

VIII. Vervaltermijn m.b.t. het indienen van een gerechtvaardigde en becijferde vordering (art. 53) (oud art. 16 § 4 A.A.V.)

- vóór verstrijken van contractuele termijnen om termijnsverlenging of verbreking van de opdracht te verkrijgen

- Uiterlijk 90 dagen volgend op datum betekening P.V. V.O. om andere vorm van herziening van de opdracht te verkrijgen

- Uiterlijk 90 dagen na verstrijken waarborgperiode, wanneer klachten en verzoeken oorsprong vinden in feiten of omstandigheden die zich tijdens waarborgperiode hebben voorgedaan

VIII. Vervaltermijn voor aanbestedende overheid m.b.t. “feitenaangifte” (art.60) (oud art. 16 § 1, tweede lid en § 2, 4° A.A.V.)

- A.O. dient zowel feiten en omstandigheden schriftelijk bekend te maken binnen 30 dagen nadat ze zich hebben voorgedaan dan wel na datum waarop A.O. ze had moeten kennen

79

VIII. Vervaltermijn voor A.O. tot indiening van een gerechtvaardigde en becijferde vordering (art. 56) (oud art. 16 § 2, 1° tot 3° A.A.V.)

- Wanneer opdrachtnemer een zeer belangrijk voordeelheeft genoten (zie art. 56) kan de A.O. om herziening vande opdracht vragen ten laatste 90 dagen volgend opdatum betekening PV V.O. van de opdracht

80

VIII.5. Dagvaardingstermijnen (art. 73) (oud art. 18 § 1, 2 en 3 tweede lid A.A.V.)

- Iedere dagvaarding dient te worden betekend op straffe van rechtsverval, uiterlijk 30 maanden volgend op de datum van betekening van P.V. van V.O.

- Wanneer de dagvaarding evenwel zijn oorsprong vindt in feiten of omstandigheden die zijn opgedoken tijdens de waarborgperiode, moet deze op straffe van rechtsverval worden betekend uiterlijk 30 maanden na het verstrijken van de waarborgperiode welke bij gebreke aan PV een aanvang neemt vanaf de definitieve oplevering

81

My Lawyer Info nieuwsbrief

Inschrijving voor gratis informatie over het

rechtsdomein naar keuze via

www.monardlaw.be

Gregory Grouwels

Advocaat-vennoot

onroerend goed en aannemingsrecht

[email protected]

83

De uitvoering en oplevering van overheidsopdrachten: …. INCIDENTEN BIJ DE UITVOERING -AANSPRAKEN...

Documents

Transcript of De uitvoering en oplevering van overheidsopdrachten: …. INCIDENTEN BIJ DE UITVOERING -AANSPRAKEN...