ErnstHirschBallin

Destillerevolutievan1917

Amsterdam–AntwerpenQueridoFosfor2017

Copyright©2017ErnstHirschBallinVoorovernamekuntuzichwendentotuitgeverijQueridoFosfor,Weteringschans259,1017XJAmsterdam.

ISBN9789021409764www.queridofosfor.nl

##

*

Op16april1917arriveerdeVladimirLeninpertreininPetrograd.ZijnaankomstindetoenmaligeRussischehoofdstadwashetstartseinvoordeactiesdiezesmaandenlatertotdeOktoberrevolutieleidden.InhetzelfdejaarwerdeninFrankrijkenBelgiëveldslagenuitgevochtendiezoveelslachtoffersmaaktendatdezeoorlogonmogelijknogmeteenverzoenendevredezoukunnenwordenafgesloten.Veelminderbekendisdestillerevolutiediein1917inNederlandplaatsvond:meteenovergrotemeerderheidaanvaarddenbeideKamersvandeStaten-Generaaleenfundamentelegrondwetsherziening.Dieomvattehetalgemeenkiesrechtzonderbeperkingennaareconomischepositieofopleiding,hetnietlangeruitsluitenvanvrouwenvanhetkiesrecht,éndegelijkstellingvanhetbijzonderonderwijs(dateenreligieuze,maatschappelijkeofonderwijskundigevisievertegenwoordigt)enhetopenbaaronderwijs.Hetjaar1917markeerteenpolitiekhuzarenstukwaarmeeeennieuwconstitutioneeltijdvakbegon.Wanneerwedeverstrekkendepolitiekebetekenisvan‘1917’doorgronden,komendemeestbrisantevragenvanonzetijdineenhelderderlichttestaan.Ooknugaathetomtoekenningvanburgerrechtenenuitsluitingdaarvan,omtekorteninzeggenschapoverontwikkelingendiemensenwélraken,enomdevraagofhetonderwijsjongemensenvormttotledenvaneengroepoftotstaatsburgers.

VaakwordtdedoordeliberalevoormanJ.R.Thorbeckevoorbereidegrondwetsherzieningvan1848(netals1917eenjaarvanomwentelingeninheelEuropa)alshetgeboortejaarbeschouwdvanderechtsstaatNederlandendeNederlandseliberaledemocratie.Inderdaadwassindsdien,alwashetkiesrechtbeperkt,eenwisselingvandemachtdoorverkiezingenmogelijk.Detijdvanautocratischkoninklijkbewindwasdefinitiefvoorbij.Maarderealiteitwasweldattweederdevandeburgers(aanvankelijkzelfsnogmeer)vanhetkiesrechtwasuitgesloten.Velenleefdeninsloppenwijkenenplaggenhutten.Grotedelenvandebevolkingwarenfeitelijkvanhetonderwijsuitgesloten.Pasin1900werd

deleerplichtingevoerd;hetgymnasiumendein1863ingevoerdehogereburgerschool(HBS)vormdenstandenonderwijs.

Hetisduseenmythedatonslandaleeuwenlanggekenmerktwordtdoorvrijheid,gelijkheidendemocratie.Zelfsvandenegentiendeeeuwkanmennietveelmeerzeggendandatzeeentijdvangistingwas,meteennogonzekereafloop.Datgeldtbijvoorbeeldookvoorhetbestuurvandekoloniën,waarhetNederlandsegezagmethardehandwasgevestigd:1873washetbeginjaarvanpogingentotonderwerpingvanhetsultanaatAtjeh.Pasin1863,nalangedebattenover‘schadeloosstelling’doordeoverheidaandeslaveneigenaren(maarnietaandetotslaafgemaaktemensen),gingNederlandtotafschaffingvandeslavernijover–laterdandeFransen,deBrittenendeTurken.

Debewegingnaareendemocratischerechtsstaatwasin1848welinganggezet,maardemaatschappelijke,economischeenpolitiekeverschillenbleventotindeEersteWereldoorloghaastondraaglijk.MetdeFranseRevolutiewasingrotedelenvanEuropadegeestvanzelfbewustburgerschapuitdefles.Detechnischeeneconomischeontwikkelingindeanderhalveeeuwvan1767tot1917brachtwelvaartenarmoede,wereldwijdimperialismeendevoorbodenvandekolonisatie,eneenuiteindelijkontembaarzelfbewustzijnvanstaatsburgersenhendiehunburgerrechtenopeisten.Datwaseniseenstrijdompolitieke,economischeenideëlemacht.Opveelplaatsenindewereldgingditgepaardmetgeweld(eninreactiedaarophetbeginvanhumanitairrecht),indeNederlandsekoloniënbijverzetvantotslaafgemaaktemensen,enzelfsinhetdoorgaansbloedeloosdiscuterendeNederland.Noginjuni1917brakinAmsterdamhetAardappeloproeruit,eenvolksopstandtegendevoedselschaarstediemetmilitairgewelddekopwerdingedrukt.Ervielennegendodenen114gewonden.

Detotdegrondwetsherzieningvan1917gevoerdeschoolstrijdwordtvaakgeduidalseendiscussieoverhetgrondrechtoponderwijsvrijheid.Datwaszekerhetbegrippenkaderwaarindiestrijdzichafspeelde:wasonderwijsvrijheidalleeneenkwestievanstaatsonthouding,ofwaserookfinancieringdoordestaatbijnodig?Indeeerstehelftvande19deeeuwerkendedeGrondwetalleenhetopenbaaronderwijsmetalsdoeldeschoolgaandekinderentotbraveonderdanenoptevoeden.Denegentiendeeeuwwerdallengsmeerhetstrijdperktussenconcurrerendestromingendiezichvandeloyaliteitvandemassa’swildenverzekeren.Denationalestaatendekerkenzatenelkaarindewegbijhet

winnenvaninvloedopdeopgroeiendejeugd.Devrijheidvanhetgevenvanonderwijswerdin1848grondwettelijkerkend,maarhetopenbaaronderwijshielddoordeoverheidsfinancieringeenvoorsprongopuitconfessioneleinitiatievenvoortgekomenscholen.

*

Gelijkheidvanstaatburgersisnietalleeneenkwestievanformelebevoegdheden,maarookvanruimtevoorverscheidenheidvanovertuigingen.Pasmetdegrondwetsherzieningvaneind1917kwameeneindeaandeuitsluitingvaneengrootdeelvandebevolkingvanburgerrechten;sindsdezegrondwetsherzieningwasdevolksvertegenwoordigingnietlangerbeperkttotdegenendieinhunkiesdistrictdemeerderheidhaddenbehaald,terwijldestemmenvandeminderheidverlorengingen;ennietlangerwasdekwaliteitvanhetrechtoponderwijsafhankelijkvanomstandighedendievanplaatstotplaatsverschilden.AlsmeneenjaartalwilverbindenaandeverankeringvanNederlandalsdemocratischerechtsstaat,dankomt1917daarvoorveelmeerinaanmerkingdan1848.Dezegrondwetsherzieningwasveelmeerdaneenhistorischcompromistussendepolitiekepartijen:hetwasdedoorbraakvanvolwaardigengelijkwaardigburgerschapvooralleNederlanders,geëntopdeaardendestructuurvandetoenmaligesamenleving.

Degrondwetsherzieningvan1917werkteeneeuwlaternogdoor,maarisnietheteindevanhetverhaal.Grondwetswijzigingentredenopeenbepaaldedatumom0.00uurinwerking,maarconstitutioneleveranderingenhebbeneenvoorgeschiedeniseneennawerkingdiezichovertientallenjarenuitstrekken.Desamenlevingisintussenzosterkveranderddatderealiseringvandezeconstitutionelerechtennieuwewegenzoektendeelsalheeftgevonden,bijvoorbeeldwaarhethetonderwijsbetreft.Daarover,overhetonderwijsendevormingvandemocratischburgerschap,gaatditessay.

*

DevoorzittervandeMinisterraad,ministervanBinnenlandseZakenmr.PieterCortvanderLinden,zeiop25september1917indeTweedeKamer:‘Dehervorming,diewijzullentotstandbrengen,komttotstandtemiddenvandenwereldoorlog.Zijzalechterhaargrootebetekeniseerstkrijgennahetsluitenvan

denvrede.Hoedewerelderuitzalzienwanneerdenieuwewereldordeuitdentegenwoordigenchaoszalverrijzen,erisniemanddiehetzichkanverbeelden,maardatkunnenwijvaststellen,ergaattegenwoordigdoordewereldeengeweldigestroominginderichtingvanmeervolksinvloedopdengangvanzaken.Welnu,diengrooterenvolksinvloedzullenwijschenkenzonderdeheftigeberoeringen,diewijelderswaarnemen.’

Op29november1917,nogopdedagvandeaanvaardingvandezebaanbrekendegrondwetsherzieningindeEersteKamer(éénsenatorstemdetegen),ondertekendekoninginWilhelminadebetreffendewetten.MinisterCortvanderLindenenzijnachtcollega’splaatstenhetcontraseign.MinistervanJustitieBastiaanOrtzorgdeervoordatdewettenbinnentweedageninhetStaatsbladwarengepubliceerd.

CortvanderLindenleiddehet‘extraparlementaire’kabinetvanveranderingsgezindevakmensendatwasgevormdtoendeKamerverkiezingenvanjuni1913geenregeervaardigemeerderheidhaddenopgeleverd.DitkabinetbestuurdeNederlandmetvisieendaadkracht,terwijlomonslandheendeEersteWereldoorlogwoedde.EenmiljoenoorlogsvluchtelingenuitBelgiëwasinNederlandopgevangen;hetdoorhenzelfopgetrokkenBelgenmonumentopdeAmersfoortseBergherinnertdaaraannogsteeds.OnderleidingvandeministervanWaterstaat,dewaterbouwkundigingenieurCornelisLely,werdhetplantotafsluitingengedeeltelijkeinpolderingvandeZuiderzeeaangenomen.DeministervanKoloniën,ThomasPleyte,dieMaleisenJavaanskende,steldein1916inNederlands-Indië(nuIndonesië)deVolksraadin,waarinvoorheteerstookinheemseonderdaneninspraakkregen.MinisterOrt,totdanadvocaat-generaalbijdeHogeRaad,gafpersoonlijkleidingaandevoorbereidingvanhetnieuweWetboekvanStrafvordering.Ditwetboekwerdin1921aanvaard,tradin1926inwerkingenis,uiteraardmetwijzigingen,nogsteedsvankracht.

DeafkondigingvandeherzieneGrondwetop12december1917verliepvolgenshetdestijdsgebruikelijkeritueel:eenproclamatievanafdepuiofdedeurvandegemeentehuizeninhethelelandenvoorlezinginplechtigezittingenvandeHogeRaad,degerechtshovenenalleNederlandserechtbanken.Degrondwetsherzieningbehelsdenogalwat,alwaszetekstueelnietomvangrijk:zewaseengeruislozeconstitutioneleomwenteling,ruimeeneeuwnadevestigingvanhetKoninkrijkderNederlanden.Debeperkingenvanhetkiesrechtnaar‘kenteekenenvangeschiktheidenmaatschappelijkenwelstand’werdenafgeschaft.Behalveaanmannenzounuookaanvrouwenhetkiesrechtkunnen

wordentoegekend.HetdistrictenstelselvoordeverkiezingvandeledenvandeTweedeKamer(vergelijkbaarmethetBritsekiesstelsel)werdvervangendooreenstelselvanevenredigevertegenwoordiging,waardoorkleinepartijeneenrolkondengaanspelenenvoortaanmeerpartijencoalitiesmoestenwordengevormdomtekunnenregeren.Enbovendienwerdeenprincipiëleveranderingindeverhoudingtussenoverheidensamenlevinggerealiseerd:aandedecennialange‘schoolstrijd’kwameeneinddoordefinanciëlegelijkstellingvanalgemeenvormendlageronderwijs‘meteerbiedigingvaniedersgodsdienstigebegrippen’enbijzonderonderwijsmeteengrondwettelijkgewaarborgde‘vrijheidvanrichting’.

Eenpaarwekendaarvoor(op7november1917volgensdeinhetWestengebezigdeGregoriaansekalender)hadinRuslanddeOktoberrevolutiedebolsjewiekenonderleidingvanLeninaandemachtgebracht.IndedagenwaarininDenHaagdegrondwetsherzieningwerdvoltooid,trokhetnieuweRussischebewindzichuitdeEersteWereldoorlogterugenstaaktehetdestrijdtegenDuitsland.DeoorloghadmensenenmiddelenvanRuslandopgebruikt,wateenvandeverklaringenwasvanderadicaliseringvanderevolutiein1917.Ookelders,inDuitslandbijvoorbeeld,riepdeellendevandeEersteWereldoorlogrevolutionairegevoelensop.IngrotedelenvanEuropaenhetMidden-Oostenwarenmensenlevensenlandstrekenverwoest.Ookzo’ndriehonderdkilometerbezuidenDenHaag,evenvoorbijdeBelgisch-Fransegrens,wasdathetgeval.DaarduurdedetankslagomCambraivoort,waarindeDuitsegeneraalGeorgvonderMarwitzeensuccesvoltegenoffensieftegendeBritsetroepenbegonnenwas.Voorheteerstnamenopgroteschaaltanksdeelaandestrijd.Aanelkvanbeidezijdenvielenindezeslagnaarschatting45.000dodenengewonden.

*

ZeventigjarenwarenverstrekensindshetEuropeserevolutiejaar1848,hetjaarwaarinkoningWillemIItegenheugenmeugaandeliberalenruimtegafomdesteventewenden,metJ.R.Thorbeckeaanhetroer.Degrondwetsherzieningdiedaaruitvoortkwam,wasvooraleenbevestigingvandesleutelrolvandeHollandsecommerciëleelites.ZijhaddententijdevandeRepubliekderVerenigdeNederlandenenvervolgenstotinde‘Franse’tijddedienstuitgemaakt,maarmoestennaderestauratievan1815machtafstaanaanWillemI.Detweedehelftvandenegentiendeeeuwwasgetekenddoordeeconomischeen

morelestrijdtussendegevestigdefamiliesendesocialistischeendechristelijk-socialebewegingen,diezichhetlotaantrokkenvandezelfsmetkinderarbeiduitgebuitefabrieks-,mijn-enlandarbeiders.Stapvoorstapwistendezebewegingenhuninvloedophetlandsbestuurtevergroten.Datleiddein1874tothetverbodvankinderarbeid(hetberoemde‘Kinderwetje’vanVanHouten)enin1901totdeOngevallenwet,hetbeginpuntvandesocialezekerheid.

Degrondwetsherzieningvan1848wasdanook,intermenvanmaatschappelijkeenpolitiekeantitheses,eennoodzakelijketussenstapdieruimtegafaanideëleenmaterieelgemotiveerdetegenbewegingentegenuitbuitingenachterstelling.Nederlandwaseenlandvanbloeiendehandel,maartegelijk,indewoordenvandehistoricusAukevanderWoud,een‘Koninkrijkvolsloppen’.DaarinverschildeNederlandnietwezenlijkvananderelandenwaaremancipatoirebewegingenstemgavenaandearbeiders.Aangezwengelddooranti-imperialenationalebewegingenwerdbovendiendeheersersvandegroteveelvolkerenstatenhetvuursteedsnaderaandeschenengelegd.HetstaatkundigeversplinterdeItaliëherenigdezichennamin1870ookindeKerkelijkeStaatendestadRomedemachtover.DitsuccesvandeItaliaansenationalistenwierpdekatholiekekerkterugophaartaak,geestelijkleidingtegevenaandekatholiekenindewereld.PausLeoXIIImaakteeeneindeaandeverstrengelingmetpost-feodalebelangenenpubliceerdein1891deeerstesocialeencycliek.Langseenomwegbeïnvloeddehetkatholiekesocialedenkenookdeprotestants-christelijkebeweginginNederland.

DespanningenindeNederlandsesamenlevingwarendusalmetalnietvanandereaarddandieindeEuropesebuurlanden.Denegentiende-eeuwseNederlandsestaatboodeenordeningvanheteconomischelevenopbasisvanpolitieelbewaakteopenbareorde,maarerkendenognietdegelijkerechtenvandeburgers.Vaninitiatievenuitdesamenlevingomtakenvanalgemeenbelangtebehartigen,hielddeoverheidzichgewoonlijkafzijdig.Datsysteemkraakteaanhetbeginvandetwintigsteeeuwinzijnvoegen.Devragenvanconstitutionele,maatschappelijkeeneconomischeordediedenegentiende-eeuwsepolitiekhaddenbeheerst,warennogonbeantwoord.Degrondwetsherzieningenvan1848,1884en1887haddengeenantwoordgegevenopde‘socialekwestie’diedoordeindustriëlerevolutiewasontstaan.DesocialistischeleiderPieterJellesTroelstraverwoorddeditinzijnafzonderlijkeadvies,gevoegdbijdatvandeStaatscommissievoorGrondwetsherzieningvan1912aldus:‘OokonzeGrondwetiseencompromistusschendeverschillendegroependerbezittendeklasse,als

gevolgvandeoverwinningderhandeldrijvendeenindustrieeleburgerklassevan1848,datzijneuitdrukkingvindtindeconstitutioneelemonarchieenhetparlementairestelsel.’BijdeKamerverkiezingeninhetjaardaarna,nogsteedszonderalgemeenkiesrecht,behaaldezijnpartij,indewoordenvandeliberaalP.J.Oud,‘eeneclatanteoverwinning’(achttienvandehonderdzetels).OokinNederlandwasdetijdkennelijkrijpvooringrijpendeveranderingen.Maarmeerdaninanderelandenblekendeinstitutionelestructurenvanberaad–datisvoorhetNederlandsebestelwéleeneeuwenoudkenmerk–instaatomdiespanningenteverwerken,alwaseenvreedzameafloopdaarmeenietverzekerd.

*

Indeinternationaleverhoudingenwaseenvreedzameafloopnogminderzeker.Desociaaleconomischeenpolitiekeconflictstofkongemakkelijktoteenuitslaandebrandleiden,endeeddatookvelemalentussen1848enhetbeginvandeEersteWereldoorlog.Heteertijdsliberale,romantischenationalismekreegvolgensdeBritsehistoricusEricHobsbawmindieperiodegrimmigertrekken.Terrechterzijdebediendenimperialistischeenxenofobebewegingenzichvannationaalchauvinisme.Ditverschaftede(lagere)bourgeoisieeenverhaalomzichtekunnenafzettentegenhetopstandigeproletariaat.Hoewelhetsocialismeprincipieelinternationalistischwas,ontstondenechterookparadoxaleverbindingentussennationalistischeensocialebewegingen,zowelvansocialistischealsvanconfessionelesignatuur.

Culturele,religieuzeensociaal-economischetegenstellingenwareninEuropaalomaanwezig,nietalleenindeimperialeveelvolkerenstaten,enleiddenindehalveeeuwvoorafgaandaandeEersteWereldoorlogtottalvanoproeren,opstandenenoorlogen.OokinNederlandwasermeersocialeellendeenwarenermeeronlustendanwaarvandetraditioneelrozigevaderlandsegeschiedschrijvingblijkgeeft,maareenbrederevolutionairebewegingontstondhierniet.Eentraditievanmatigingenmiddelmatigheidendegestabiliseerde(laterzeimen:verzuilde)verhoudingentussengeestelijkestromingenmaaktenNederlandtoteenEuropeesbezienuitzonderlijkgeval.

IndeluwtevandeEuropesespanningsveldenkonNederlandalsinternationaalhandelslandjuistgoedgedijen,maarterechtwasnietiedereenzorgeloos.DeAmsterdamsejuristTobiasAsser(in1911ontvinghijdeNobelprijsvoordeVrede)waszichjuistdoorzijninternationaleervaringenbewustvande

kwetsbaarheidvanvredeenveiligheid.Alsdiplomaatindienstvandestaatgetreden,richttehijzichophetbeheersenvanderisico’svaneeninternationaalconflict.DeHaagseVredesconferentiesvan1899en1907brachtendeeersteverdragentervoorkomingvanoorlogentotstand.Dezeinspanningenblekenechterin1914vergeefs.Ditwasnietalleenhetgevolgvanoverkokendnationalisme:juistdevorstendieachteraanstondeninbereidheidtotbinnenlandsevernieuwingenendemocratisering,liepenvooropinmilitariseringenbuitenlandsegeldingsdrang.DeaanleidingtotdeEersteWereldoorlogwaseenterroristischeaanslagopdeBalkan,maardeoorzakenlageninvelelanden:de‘verzuilingvandeallianties,debewapeningswedlooptussenstaten,deimperialistischeconcurrentieinanderewerelddelen,endetoenemendesocialeenbinnenlandspolitiekeconflicten’,aldusdeDuitsehistoricaMarie-JanineCalic.Deoorlogenontsprotenuitdezelfdevoedingsbodemalsderevoluties:demeedogenloosheidvanregimesdiedebevolkingexploiteerden.Patronenvanberaadwarentezwakofkwamentelaatomgeweldtevoorkomen.Naastdeslaapwandelaarsvandeinternationalepolitiekwarenerdeagressoren,dieslechtsopeenaanleidingwachtten:RuslanddatdehandwildeleggenopdelenvanhetOsmaanseRijk,evenalsOostenrijkopServië.

*

HetKoninkrijkderNederlandenspeeldegeenrolvanbetekenisindegebeurtenissendietotdeEersteWereldoorlogleidden.Nahetuitbrekenvandeoorlogwashetmetmoeiteinstaatzijnneutraliteittebewarenenhetbleef(ondankskoninklijketekenenvansympathievoordeDuitsekeizerenBelgischrevanchismetegenNederland)bijdenaoorlogseafrekeningeninVersaillesongeschonden.DeNederlandsepolitiekvolgdehaareigenwegen.Eind1910,dusnogonderverantwoordelijkheidvanhetvoorgaandechristelijkekabinet,wasaleenstaatscommissievoorgrondwetsherzieningmeteenbredetaakingesteld,diein1912rapporteerde.Dedaaropgebaseerdevoorstellenkwamennietverderdandeeerstelezing,dusdebehandelingervanindeTweedeKamer.Zeomvattenhetzwaaromstreden‘huismanskiesrecht’voorgezinshoofdeneneconomischzelfstandigemannen.IndelaatstetweejarenvandezekabinetsperiodewerdopPrinsjesdagmassaalvooralgemeenkiesrechtgedemonstreerd.

Doordeverkiezingenvanjuni1913warendechristelijkepartijen(destijdsde‘rechterzijde’)indeminderheidgekomentenopzichtevandeliberalenende

sociaal-democraten.Hetkabinet-CortvanderLindenvermeeddefoutvanzijnvoorgangers,eengrondwetsherzieningvoortestellendienooiteentweederdemeerderheidintweedelezing,dusinbeideKamers,zoukunnenhalen.Nogvoorheteindvanhetjaarwerdentweenieuwestaatscommissiesingesteld,deenevoordehervormingvanhetkiesrecht,deanderemetalstaakeen‘algemeenbevredigenderegeling’voordesubsidiëringvanhetbijzonderonderwijsendedaaraanteverbindenconditiesuittewerken.Dezelaatstecommissiewerddeverzoeningscommissieofbevredigingscommissiegenoemd;hetresultaatvanhaarwerkkreegindeparlementairegeschiedenisdeaanduiding‘pacificatie’.

Langwerkhaddezecommissieniet:zijrapporteerdealop25mei1914,vijfwekenvoordemoordinSarajevoopaartshertogFranzFerdinandenzijnvrouw.Mr.J.B.Kan,diedestijdssecretaris-generaalvanhetministerievanBinnenlandseZakenwasendevadervandepolitieksensitievecabaretierWimKan(1911-1983),schreefinnovember1915datdedaaropgevolgde‘Europeescheoorlog’ookvoorderegeringvanhetneutraleNederlandgrotebeslommeringenhadmeegebracht.Hijmoetdaarbijondermeerhebbengedoeldopdemobilisatie,deeconomischeenlogistiekeproblemen,enopdeenormeaantallenvluchtelingenuitBelgië.

Desalnietteminwareninoktober1915dedriewetsvoorstelleningedienddiesamendegrondwetsherzieningvan1917zoudenvormen.Hetginghierbijomdeinvoeringvandeevenredigevertegenwoordiging,hetalgemeenkiesrechtvoormannenzonderonderscheidalsookhetnietlangeruitsluitenvanvrouwenvanhetkiesrechten,alsderdeluik,hetnieuweonderwijsartikel,datondermeerdefinanciëlegelijkstellingvanopenbaarenbijzonderlageronderwijsinhield.DegewijzigdeGrondwetzelfverankerdehetrechtvanmannenenvrouwenomtewordengekozenenopendedemogelijkheidhunbijwetookhetactiefkiesrechttoetekennen.Zo’nwetkwamin1919totstand,gevolgddoordegrondwettelijkeverankeringin1922.Ditsamenstelvanveranderingenwordtvaakalseencompromisgezien,endatwashetook.ZobeschrijvendeparlementairegeschiedschrijversBosmansenVanKesseldebesluitvorming:omdatvoorzijnkabinetalgemeenkiesrechteenvoornaampuntwas,besefteCortvanderLinden‘datdemedewerkingvanderechterzijdemoetworden“gekocht”doorhaarophetpuntvanhetbijzonderonderwijstebevredigen’.Zijvervolgendatdeconfessionelenhieropvanhunkantmet‘langetanden’hetalgemeenkiesrechtaanvaarden.

Dathetomeencompromisging,werddoorallebetrokkenenonderkend.In

deeerstefasevandeparlementairebehandelingwasditcompromisnogheftigomstreden.Tochginghetbijdegenendieleidinggavenaanditprocesomméérdaneenuitruilvanwenselijkhedenenonwenselijkheden,vandesoortdieiedereenmeteenonbevredigdgevoellaatzitten.Leidendefigurenaanbeidezijdenvanhetpolitiekespectrumsprakenuiteindelijkzelfmetwarmteoverdewenselijkheidvandejuistvoorhuntegenvoetersbelangrijkeonderdelenvandegrondwetsherziening.Reedsin1915namKaneenechtegezamenlijkheidwaar,onderdeindrukvandewereldschokkendegebeurtenissen.Hetwas‘deernstigewilvanallepartijen’,schreefhij,omindeNederlandsepolitiektekomentot‘eenbestand,datnietgedoogdetwistappelsoptewerpen’.

Nietalleenuithetgevolgdebesluitvormingsproces,maarookuitdeinhoudvandedriewetsvoorstellenblijktdatdetoonaangevendepoliticidaadwerkelijkstreefdennaardwarsverbindingen.Elkvandevoorstellenwasgerichtophetleggenvaneensolidebasisvoorhetnationalepolitiekeenmaatschappelijkebestel.Datligtwellichtvoordehandvoorevenredigevertegenwoordigingenalgemeenkiesrecht,maarhetgoldóókvoorhetonderwijs.Kenmerkvanhetbeoogdestelselvanopenbareennaarrichtingverschillendebijzonderescholenwasimmersnietenkeldepluraliteit:watderegeringerblijkensdetweedezinvandememorievantoelichtingvanverwachtte,was‘datdaarmededegrondslagisgelegdvooreenkrachtigeontwikkelingvanonsnationaalonderwijsinzijnganschenomvang’.

Deintensiteitvandeparlementairediscussiehierover(zoweldeschriftelijkevoorbereidingalseenreeksvandebatten)lietzienhoegoedeenvrijererelatietussenkabinetenKamermeerderheidkanuitpakken.Deparlementairegeschiedenisvandeeerstelezingbesloegmeerdanachttienhonderdpagina’sindrukenstrektezichuitoverruimeenjaar.Op16mei1917namdeEersteKamerineerstelezingdriewetsvoorstellenaanterherzieningvandeGrondwet.Daaropmoesten,volgensdewetgevingsproceduredieverplichtisbijgrondwetsherzieningen,ontbindingvandeTweedeKamerenverkiezingenvolgen,zodatdekiezerszichoverdeherzieningkondenuitspreken,waarnadenieuweKamersdeveranderingenintweedelezingkondenbehandelen.BijdesluitingvandezittingderStaten-Generaalop24mei1917zeiCortvanderLinden:‘ineenzeldzameovereenstemmingvanRegeeringenStaten-GeneraalzijneendrietalwettentothetinoverwegingnemenvanveranderingenindeGrondwettotstandgekomen.’Erwerdweliswaareenactietegendeaanhangigegrondwetsherzieninggevoerd,maardezevenzittendepartijensprakenafelkaars

kandidatenniettezullenbestrijdenbijdenaarverwachtinglaatsteverkiezingenvolgenshetdistrictenstelsel.DenieuweKamerzou,zowasdebedoeling,naeenjaarplaatsmakenvooreenmetalgemeenkiesrechtgekozenKamer.

*

Toenop28juni1917de(openkelenna)herkozenledenvandeTweedeKamervoorhuneerstevergaderingbijeenkwamen,maaktehetoudsteaanwezigeKamerlid,detachtigjarigejonkheerAlexanderdeSavorninLohman,voormanvandeCHU,eenpaaropmerkingendiewelheelduidelijkvanhetinzichtblijkgavendatdekiezershaddeningestemdmeteenconstitutioneleomwenteling.Hijzeidatdeverkiezing‘inhaarwezennietswasdaneenreferendum’overdedrievoorstellenvoorgrondwetswijzigingmethetkaraktervan‘eenbelangrijkenmijlpaalophetpadonzerpolitiekeontwikkeling’.Intweepuntenvattehijdebetekeniservansamen:‘teneerste:datvoorEuropadetijdgekomenis,datgeheeldebevolking,inalhaarrangenenstanden,meerdirectdantotdusverdeelneemtaandebestieringvanhaareigenlot;tentweede:dat,vooralinonskleinland,elkesteendesaanstootsdienodeloosonzemeerdanooitnodigesamenwerkingverstoort,behoorttewordenopgeruimd.’Toenvijfmaandenlater,op29november1917,deEersteKamerdewetsvoorstellenintweedelezingbijnaeenstemmigaannam,wasdegrondwetsherzieningvoltooid.

In1917isdedemocratischeconstitutioneleidentiteitvanNederlandbepaald,ofminstensherbepaald.Innovember1918maaktedeDuitsenederlaagindeEersteWereldoorlogrevolutionairebewegingenlosinKiel,MünchenenBerlijn.ZebetekendenheteindevandeDuitsemonarchieën.Op11novembermeendeTroelstradathetmomentgekomenwasomookinNederlanddepolitiekemachttegrijpen.Daarinvergistehijzich.InhetKamerdebatdaagsdaarnaervoerhijeenvernederendeafwijzing.Erkwamengeenmensenmassa’sinbewegingvooreenrevolutie,maaralleenomronddeburgerlijkepartijenendeKoninginderijentesluiten.Deverbindingen,diemededoorTroelstrazelftussendestromingenvandeNederlandsepolitiekensamenlevingwarengelegd,warenhechtenkondentegeneenstootje.ZijnprominentepartijgenootW.H.Vliegen,velejarenwethouderinAmsterdam,hadhemgewaarschuwd.IndeogenvanVliegenwas‘eenrevolutie[...]ineendemocratischgeregeerdlandeendwaasheid’.Nederlandwas,zoschreefdejuristenhistoricusCeesFasseurinzijnboekoverkoninginWilhelmina,doordegrondwetsherzieningvan1917ende

verkiezingenvan1918‘juistoptijdeenechtedemocratiegeworden’.In1917werdinNederlandgeweldvoorkomendoorhetgeruisloosoverbodigtemaken.Maarwelwasnogsteedseenopheteigenegerichtementaliteitdominant.Dehechtheidvandeinterneverbindingenmanifesteerdezichinneutraliteit,kolonialismeenhandelwaarmogelijk.

*

Innovember1917verscheenookdeeersteafleveringvanhetbladDeStijl,waaraandenamenverbondenzijnvanvernieuwendekunstenaarszoalsdeschildersTheovanDoesburgenPietMondriaan,dearchitectJ.J.P.OudenlaterdemeubelontwerperenarchitectGerritRietveld,bekenddoordekarakteristiekedwarsverbindingenvanbouwdeleninzijnmeubelontwerpen.TotdeverwantenvandezebewegingbehoordeookdetekenaarenvormgeverRichardRolandHolst,diesterkbijdesocialestrijdbetrokkenwas.DebewegingvanDeStijlzochtinallerleiopzichtendeverbinding:intwee-endriedimensionaleconcepten,inbijdragenaanindustriëlevormgeving,enininspiratieovergrenzenheen.Dekunstenaarszagendeoorlogalshetgevolgvanhetindividuelestrevennaaroverheersingvananderen,enwildenzichinzettenvoor‘devormingvaneeninternationaleeenheidinLeven,KunstenKultuur’.Datmaaktenzekenbaarineenmanifest,dateenjaarnadeoprichtingvanDeStijlwerdgepubliceerd.

HetmanifestvanDeStijl.

Voorhetleggenvanverbindingeniseigenzinnigheidnodig.Hetvermijdenvandeontmoetingmetandersdenkendeniseenintellectueelgemakzuchtigerkeuze,dieleidttotnodelozevijandschappen.DekunstenaarsvanDeStijlwarenzichervanbewustdatzewerktenopdedrempelvanveranderdetijden.RolandHolstverbeelddehoeveelervandefabrieks-enmijnarbeiderswerdgevergdentoondezijnvreugdeoverdeinvoeringvandeachturigewerkdag.

RichardRolandHolst,OntwerpvoorschilderingindebeursvanBerlage:DeIndustrie(collectieRijksmuseum,Rijksstudio)

DearchitectOud,broervandevrijzinnig-democraatPieterOud,ontwierpbouwwerkendieophetsnijvlakvankunst,maatschappijenpolitiekdeverbindingtotuitdrukkingbrachten,zoalshetRotterdamseCafédeUnie(1925)enhetNationaalMonumentopdeDam(1956).

*

VaakzijndedrieonderdelenvandegrondwetsherzieningalseenuitruiltussendehoofdstromingenindeNederlandsepolitiekvoorgesteld,zonderdatzesubstantieelmetelkaarsamenhingen.Devoorgaandeterugbliklaatietsanderzien.Verbindingenzijn,veelmeerdanhetverhaalvande‘uitruil’wildoengeloven,hetbelangrijkstekenmerkvandepolitiekeensocialeordewaaraandegrondwetsherzieningvormgaf.Bijalleonderdelenervanwerdenfundamentelerechtenvandestaatsburgerseindelijkerkend.Degelijkstellingvanhetbijzonderenopenbaarlageronderwijswaswel‘financieel’,maardatwasniethetenige.Hetgingvooralomdeinrichtingvaneenonderwijsbesteldatvoorallekinderenhetrechtoptoegangtothetonderwijsaandezelfdedeugdelijkheidseisenverbond.Degrondwetsherzieningwaseenhistorischcompromisindiezindatdepartijenvanlinkstotrechtsdegewijzigdebepalingenvoorheteerstbaseerdenopgelijkerechtenvandestaatsburgersendeveronderstellingdatopenbaarenbijzonderonderwijsgelijkelijk‘deugdelijk’kondenzijn.Demanierwaarop

leidendepoliticivanliberaleenconfessionelezijdezichuitspraken,bevestigtdezekijkopdegrondwetsherzieningvan1917:aanbeidekantenwaswatals‘compromis’wordtbeschreven,opgenomeninhetpolitiekedenkenoverdetoekomst.

Bovenalwasdezegrondwetsherzieningdanookeentekenvanpolitiek-maatschappelijkeresonantie.Menhaddeklokkengelijkgezetomgezamenlijkeennieuwtijdvakintekunnengaan.Bezienvanuithetvertrekpunt(eenstaatdiewerdgeleiddooreenpolitiekeklassedietotdannietalleburgersomvatte)wasdeaanvaardingvandezeveranderingeentekenvanvertrouwenindesamenleving.ZoverwoorddeCortvanderLindenhetookindeslotfasevandeherziening,voorafgaandaandeaannemingvandewetsvoorstellenmet(bijna)algemenestemmenindeTweedeKamer:‘HettoekennenvanhetalgemeenstemrechtiseenerkenningvandesaamhoorigheidvanhetgeheleNederlandsevolk,enzijistevensblijkvanvertrouwenvandengrondwetgeverinhetgezondverstandendegematigdheidvandenatie.Ikbenovertuigd,datditvertrouwendooronsvolknietzalwordenbeschaamd.DeHerzieningvanartikel192derGrondwetgaatuitvandezelfdegedachte.Zijkanonsvolksterken,omdatzijdevolksontwikkelinginhaarganschenomvangsteltalsdoelbovendenpartijstrijdverheven.Zijkanonzeeenheidbevorderen,omdatzijdegewetensvrijheid,dieonsallenzonderonderscheidliefis,bevestigt,enzijzaldiedoeleindenbereiken,indienwijhoelangerhoemeerleerenelkanderteverstaanenelkandertewaardeeren.’Alleeneenoverheiddiehaarburgersvertrouwt,zalhetvertrouwenvandeburgersgenieten.

*

InNederlandwerdheelwelbegrepenhoezeerditopconsensusgerichteprocesvanconstitutioneleveranderingzichonderscheiddevandegruwelijkeoorlogshandelingenenderevolutionaireontwikkelingeneldersinEuropa.Proceseninhoudvandeconstitutioneleveranderinghingen,zoalsgezegd,metelkaarsamen:hetproceskonjuistzoverlopendoordatdeinhoudvandegrondwetsherzieningzelfgeschiktwasomdegeestenteverenigen.Datgoldvooralledriedeluikenvandezeherziening–endaaromreiktdebetekenisvanditdrieluikverderdandatdetegengesteldepolitiekestromingenelkaarvonden.

DekerndaarvanisdemanierwaaropdeemancipatievandeNederlandsestaatsburgersin1917uitdrukkinggafaandesocialestructurenvanhetland,het

weefselvandesamenleving.DeaanvaardingvanhetalgemeenkiesrechtmaakteallevolwassenNederlanderseindelijktotstaatsburgersindevollebetekenis:zijzijnnietmeerdeonderdanenvaneenoverheiddiebovenhengeplaatstoverhunlotbeslist;voortaanzijnzemede-beslissersoverdewettendiehenbindenenoverdemanierwaarophetlandwordtbestuurd.Datisnuhunpersoonlijkeverantwoordelijkheid,niet(zoalsnogmaarkortdaarvoorwasvoorgesteld)dievanhetgezinshoofd.Enhetwerdiedersverantwoordelijkheid,nietmeeralleendievanbeteropgeleidenenbetergesitueerden.Degrondwettelijkemogelijkheid(envanaf1922deeis)ominaanvullingophetalgemeenmannenkiesrechtookhetkiesrechtvoorvrouwenteregelen,vormdedesluitsteenvandeerkenningvanalgemeenburgerschap.Troelstraweeseropdatalsdewelstandseisenvan1887nietwarengeschrapt,erinplaatsvanvrouwenkiesrecht–indewoordenvanTroelstra–‘dameskiesrecht’wasgekomen.

Evenredigevertegenwoordigingkwamindeplaatsvanhetdistrictenstelsel.Hoewel,zoalsdeBritseervaringleert,regeringsvormingopbasisvaneendistrictenstelselmeestal(maarnietaltijd)eenvoudigerverloopt,heeftevenredigevertegenwoordiginghetenormevoordeeldatermaarheelweinigkiezersverstokenblijvenvaniemanddiehenvertegenwoordigt.Eendistricten-ofmeerderheidsstelselleidttotdeverkiezing(eventueelineentweederonde)vandegenediedemeestestemmenbehaalt.Daardoorgaanperdistrictdestemmenvanmogelijkgroteminderhedenverloren;dezekiezershebbengeenvertegenwoordigerinhetparlement.

Deevenredigevertegenwoordigingmaaktedewegvrijvooreenopideële(ofideologische)politiekestromingengebaseerdedemocratie.Alsgevolgvandeevenredigevertegenwoordigingzougeenvandiepartijennoginstaatzijnalleenteregeren:enkelcoalitieskondennogeenregerendemeerderheidvoortbrengen.Endoordatdiepartijen‘beginselpartijen’waren,doorsnedenzedesocialeklassen.LageropgeleidenenminderwelvarendeNederlandershoefdennietineenrevolutionairebeweginghunheiltezoeken,maarkondenalsmede-dragersvanhetomgevormdepolitiekebestelveranderingenbewerkstelligen.

DeSchoolstrijd,dieruimeeneeuwheeftgeduurd,heeftderealiseringvanhetgrondrechtoponderwijsvooreeniedervertraagd.Devrijzinnigepartijenwildenhetopenbaaronderwijszoveelmogelijkvoorranggeven.Daarvanwerdverwachtdathetzouopleidentot‘christelijkeenmaatschappelijkedeugden’,daaronderburgerzinenvaderlandsliefde,ineenlaterefasezelfstot‘verknochtheidaanhetOranjehuis’.Erwasduszekergeensprakevaneen

diametraletegenstellingmethetchristelijkbijzonderonderwijs.Tochachttendekatholiekeenprotestants-christelijkepoliticiinnavolgingvanhunkerkendeeigenschoolnodigvooreenopvoedingindegeestvandeoudersenhungeloofsgemeenschap.Hetbeheerdaaroverwildemennietuithandengeven.Nieuwe,onderanderendoormgr.JoannesZwijsenvanuitTilburggestichtecongregatiesrichttenzicheropallekatholiekejongensenmeisjeseengedegenopvoedingtegeven.Eenvandegevolgenvandeverdeeldheidoverhetonderwijsbestelwasdatdewettelijkeregelingvandeleerplichtpasin1900totstandkwam.

Dein1917aanvaardegrondwetsbepalingoverhetonderwijs(destijdsartikel192,numetslechtskleinewijzigingenartikel23)ordendeeendoorverschillendeentiteitengedragenonderwijsbestel:onderwijszounietalleeneentaakzijnvangemeentenenrijksoverheid,maarookvanhetprojectvanmaatschappelijke,kerkelijkeenandereideëleinitiatieven.Vaaknoemtmenhetstelselvanopenbareenbijzonderelagerescholenduaal,maareigenlijkishetmeerdandat,namelijkpluraal.EenvandeliberaleKamerledendiedenieuwegrondwetsbepalingverdedigde,deoud-ministermr.Th.H.deMeester,brachtinhetKamerdebatvan19oktober1916duidelijkoverhoezeerhetbeoogdebestelopgedeeldeuitgangspuntenberustte.AllereerstherinnerdehijeraandatvolgensdeLiberaleUnie‘deopenbareschool,leidendtotChristelijkeenmaatschappelijkedeugden,pedagogischteverkiezen[is]bovensektescholenentevensalshetbestemiddelomdeeenheidvanhetvolkaantekweeken’.Echter,‘rekeningmoetgehoudenwordenmethetfeitdatveleduizendenindenlande[...]andersdaaroverdenkeneningemoedeennaarconscientieovertuigdzijn,datzijhunkinderennietmogenzendennaardeopenbareschool’.Daarmee‘komenwijophetgebiedvaneenstrijd,die,metbehoudvaniedersvrijheid,alleenbeslistkanwordendoorgeestelijkewapenen’,nietdoor‘staatsdwang’.‘Wiedenstaatsdwangopditgebiedwiluitsluiten,komtmijnsinzienstotdegeheelefinanciëlegelijkstellingvanopenbaarenbijzonderonderwijs,omdatalleendandevoorwaardengelijkzijnengeengeldelijkebeletselenmeerbestaanvoorhen,diebijzonderonderwijsvoorhunkinderenbegeeren,dezendaaraantedoendeelnemen.’Tegelijkechtergeldtdatdeoverheid‘[a]llenburgers[...]gelegenheid[moet]verschaffentothetontvangenvanschoolonderwijs’:‘wijmogendevervullingvandietaaknietafhankelijkstellenvanhetontbrekenvanparticulierinitiatief.’Definancieringvanhetbijzonderonderwijsbetekentdatdeoverheiddezelfstandigheidervanerkent,maarnietdatzijhetdaarombuitenhaarverantwoordelijkheidplaatst.

Datwordtaanhetbeginvandegrondwetsbepalingalsinds1814invrijwelgelijkgeblevenbewoordingenvooropgesteld:hetonderwijsis‘eenvoorwerpvanaanhoudendezorgderregering’.Tegenwoordignoemtmenditwel‘stelselverantwoordelijkheid’.Kenmerkendissinds1917datonderwijsinitiatievenvanuitdesamenlevingnietmeerinhetonderwijsbeleidvandeoverheidkunnenwordenbeschouwdalsvanminderewaarde(watzevoordiendoorgebrekaanmiddelensomswelwaren).

*

Ginghethieralleenmaaromdriebelangrijkegrondwetswijzigingen,danwasdatalheelwat.Maarwatin1917gebeurdereikteverder,aangezienditdrieluikdepolitiekeemancipatievandeNederlandsestaatsburgersendeintegratievanhunmaatschappelijkeinitiatievenrealiseerde.

Denieuwegrondwetsbepalingsteldeonderwijsdatvanoverheidswegewordtgegevennaastonderwijsdatnietvanoverheidswegewordtgegeven;hetonderscheidopenbaaronderwijs/bijzonderonderwijswasdaaraanéénopééngekoppeld.Ogenschijnlijkwasdateensimpeletweedeling,maaromdathetbijzonderonderwijszoveelverschillendeinitiatievenkanomvatten,waseenwettelijkeinkaderingvanhetbijzonderonderwijsnodigomongelukkentevoorkomen.Ditwaren‘deeischenvandeugdelijkheid’betreffendehetheleonderwijs,openbaarenbijzonder,envanlagertotenmethogeronderwijs.(Bijzonderonderwijsisookindeopvattingenvan1917nietperseconfessioneel,maarkanookopdidactischeconceptenberusten,zoalshetmontessorionderwijs.)Deinhoudvandieeisenwerdnietaandeministerofambtenarenovergelaten,maarmoestbijdewetwordengeregeld.Zemogendeeigenaardvanhetopenbaaronderwijsnochvanhetbijzonderonderwijsaantasten.Voorhetopenbaaronderwijsisdatde‘eerbiedigingvaniedersgodsdienstigebegrippen’,voorhetbijzonderonderwijs‘devrijheidvanrichting’endevrijheidvaninrichting,inhetbijzonderdekeuzevandeleermiddelen,deaanstellingvandeleerkrachten(‘onderwijzers’)endetoelatingvanleerlingen.Eisenvandeugdelijkheid,tenslotte,zijnniethetzelfdealsdebestuurlijkebekostigingsvoorwaarden.

*

Devrijheidvanrichtingdieaanbijzonderescholentoekomt,waaronder‘dekeuzederleermiddelenendeaanstellingderonderwijzers’(aldushetzesdelidvandegrondwetsbepaling),isgeenabsolutevrijheid.Hetmogelijkespanningsveldmetdeoverheidstaakomdedeugdelijkheidvanhetonderwijsteverzekeren,isdoordegrondwetgevervaneennormatiefkadervoorzien.Devrijheidomvolgensdeeigenovertuigingenineenafzonderlijkeschoolonderwijstegeven,kannietonbegrensdzijn.Hetwasdebedoelingvandegrondwetgevervan1917teverzekerendatallescholeninhetNederlandseonderwijsbestel‘deugdelijk’zoudenzijn,zodatdeNederlandsejeugdinstaatzouzijnzichopdetoekomstvoortebereiden.Devrijheidvanrichtingisgeendoeldatlosvandiedeugdelijkheidkanwordengerealiseerd,maareeninachttenemenbegrenzingvanwatdeugdelijkheidseisenkunneninhouden.MinisterCortvanderLindenzagheelgoeddatzijnvoorstellenzichinditspanningsveldbewogen.Indememorievantoelichtingvan1916schreefhijdatdedeugdelijkheidseisen‘somsgelijk,somsalleengelijkwaardigzijn,wijldevrijheidvanrichtingderbijzonderescholenmoetwordeninachtgenomen’.Indememorievanantwoordvoegdehijdaaraanmetnogmeernadruktoe:‘zijdiedevrijheidvanonderwijswilleneerbiedigenmoetennietverlangendatdievrijheiddoormiddelvandeugdelijkheidseischenwordtondermijnd.’Maarditberusttewelopdeverwachtingdatdeonderwijsvrijheiddesamenlevingalsgeheelgoedzoudoen:CortvanderLindenverwachtte‘datdeeenheiddernatiediedeneutraleoverheidsschoolnietheeftkunnengevendoordevrijheidderschoolzalwordenbevestigd.Deeenheidvanonsvolkisuitdevrijheidgeboren.’

*

HetfeitdatNederlandbuitendeEersteWereldoorlogwasgebleven,gafderuimteenbrachtdenoodzaakvoortomdieeenheidvanbinnenuitteversterken–nietindestrijdtegeneennationalevijand.DatmaaktedezegrondwetsherzieningtoteendefiniërendmomentindeNederlandsepolitiekegeschiedenis.Kenmerkendvoordegrondwetsherzieningvan1917waseeninclusiefburgerschap,geordendinstromingen(laterzuilengenoemd)diedoorhetkiesstelselveroordeeldwarentotsamenwerking:emancipatie,pluralismevanovertuigingenmetgelijkerechten.Dwarsverbindingenmetandersdenkendenwarenervoornamelijkindesteden;inanderedelenvanhetlandwasdekerkelijkehomogeniteitvaakgroter.Maarzowelindeenealsindeandere

situatiewerdelkgebrekaancontactopoperationeelniveautussendeaanhangersvandeonderscheidenstromingenruimschootsgecompenseerddoordeverbindingentussendeleidersvandeonderscheidenstromingen.

Overrechtenvandemenswerdin1917nietveelgesproken,maardehistorischesporenvandehuidigepolitiekeburgerrechten,vandevrijheidvangodsdienstenvanhetsocialegrondrechtoponderwijsleidenweldaarheen.

*

Dein1917ingevoerdegrondwetsbepaling(achterinditessayweergegeven)isvaakinstellinggebrachtompositiesaftebakenenoftebevechten.Zeisbovendiengedetailleerdengecompliceerd.Zegebruiktbegrippendieallemaaleenrolspeleninhetgevechtommachtenmiddelen:richting,inrichting,deugdelijkheid,‘inelkegemeente’,‘iedersgodsdienstigebegrippen’(inmiddelsgeherformuleerdals‘iedersgodsdienstenlevensovertuiging’),en‘evenafdoendegewaarborgd’.Hetlijktervooralomfinancieringenbevoegdhedenvandewetgevertegaan,maarlatenwenietvergetendatdegewaarborgderechtentochbedoeldzijnomlevensbeschouwelijkediversiteitteverbindenmetgenoegsaamhorigheid.Ookis,metnameronddemisluktepogingtotherformuleringvandegrondwetsbepalingrond1980,getwistoverdevraagwathetbetekentdat‘bijdewet’regelsmogenwordengesteld:moetdeparlementairewetgeverdatzelfdoen,ofkanditookwordengedelegeerdaandeministerofaangemeenteraden?DehooglerarenonderwijsrechtMentink,VermeulenenZoontjenshebbenveelbijgedragenaandeverhelderingvandezebegrippen,maarnogsteeds(ooknuweer,rondeenindezomervan2017doordeEersteKameraangenomenwetsvoorstel)komtdevraagopwaaronderwijspolitiekeaspiratiesopgrondwettelijkebeperkingenstuiten.

Tweekwestieszijnvooralvanbelangalswestilstaanbijdeontwikkelingenindeafgelopeneeuwendebetekenisdaarvanvoordetoekomst:deeersteis,welkesoortenmatevaneigenheidvaneenschoolwordtbedoeldmethetbegrip‘richting’,detweede,waaropiklaterterugkom,watdeaanhetheleonderwijstestelleneisenvandeugdelijkheidkunneninhouden.DeRaadvanStateweeserineenadviesvan2002opdatde“‘vrijheidvanrichting”[...]volgensdetekstvanartikel23GWnietdegrondslagvandegelijkebekostigingvanopenbaarenbijzonderonderwijs[is],maareenrandvoorwaardebijdewettelijkeregelingdaarvan’.Hetiseenkeuzevandewetgeverdatdeoverheidbijdebeoordelingof

ervoldoendebehoefteisaaneennieuwtestichtenbijzondereschool,nagaatofernietalvoldoendescholenzijnvandierichting.Alsdenieuwtestichtenschoolgeenbijdragelevertaaneenerkendeofteerkennenrichting,houdthetverhaaldaarop.

Indeverzuildesamenlevingvandeeerstehalveeeuwnadegrondwetsherzieningleiddehetbegriprichtingniettotveelhoofdbrekens:zostakdesamenlevinginelkaar.Passinds1933werdhetbehorentoteenrichtingeentoetsingscriteriumvoordestichtingvaneenschool.Alwarenenzijnermensenmeteenvoorkeurvooréénsoortonderwijs,namelijkopenbaarofalgemeenvooriedereen,tochwerktehetbegriprichtingnietalseensplijtzwam.Erisvaakgesprokenoverdeverzuilingvanhetonderwijs,zondererbijstiltestaandatdiezuilenéénfundamenthaddenenééndakdroegen.Delijnvaneenopsamenwerkingberustendpolitiekenmaatschappelijkbestelwasin1917doorgetrokkeninhetonderwijsbestel.Hetonderwijswerdnietbeschouwdalseenfunctiewaarinslechtsdeoverheidkonvoorzien,maar,aldusderegeringindememorievanantwoordvoordeeerstelezingvandegrondwetsherziening,welalseenpublieketaak:‘Onderwijsisnieteenezaakwaarvanhetbelangdoorhetparticulierinitiatiefmoetblijken,maarhetisuitzichzelfeenpubliekbelang.’

Deredenenwaaromhetonderwijseenpublieketaakis,werdendestijdsintermenvanontwikkelingvankennisenzedelijkheidomschreven.Albedoelenwijdaarmeenietietswezenlijkanders,wijzoudendekernvanhetgrondrechtoponderwijsvandaagdedageerderzoomschrijvendatjongemensenwordentoegerustvoorhunlevenstakenengevormdtotburgerschap.Vormenvanopenbaarenbijzonderonderwijszijndusonderscheidenwegennaareenverbindenddoel.HetInternationaalVerdraginzakederechtenvanhetkindverwoordtditin1969inartikel29alsvolgt:

1DeStatendiepartijzijn,komenovereendathetonderwijsaanhetkinddienttezijngerichtop:a.dezovolledigmogelijkeontplooiingvandepersoonlijkheid,talentenengeestelijkeenlichamelijkevermogensvanhetkind;b.hetbijbrengenvaneerbiedvoorderechtenvandemensendefundamentelevrijheden,envoordeinhetHandvestvandeVerenigdeNatiesvastgelegdebeginselen;c.hetbijbrengenvaneerbiedvoordeoudersvanhetkind,voorzijnofhaareigencultureleidentiteit,taalenwaarden,voordenationalewaarden

vanhetlandwaarhetkindwoont,hetlandwaarhetisgeboren,envooranderebeschavingendandezijneofhare;d.devoorbereidingvanhetkindopeenverantwoordlevenineenvrijesamenleving,indegeestvanbegrip,vrede,verdraagzaamheid,gelijkheidvangeslachten,envriendschaptussenallevolken,etnische,nationaleengodsdienstigegroepenenpersonenbehorendtotdeoorspronkelijkebevolking;e.hetbijbrengenvaneerbiedvoordenatuurlijkeomgeving.

*

Omdathetbijzonderonderwijsnaarzijnaardverscheidenerichtingenkanhebben,lijkthetbeteromniettesprekenvaneenduaal,maarvaneenpluraalonderwijsbestel.Tochwordttotophedeninofficiëlestukkendevoorkeurgegevenaandekenschetsalsduaal.OokdeOnderwijsraad,diealsadviesorgaanvanregeringenparlementsinds1919hetonderwijsbestelbewaaktenbegeleidt,doetdat.Hetargumentdatdevrijheidvanonderwijsbetekentdatdeoverheid‘zichnietmagbemoeienmetbijzonderescholenvoorzoverhetomzakenvanhunrichtinggaat’betreftmaaréénaspectvandestructuurvanhetonderwijsbestel,maarlaatderuimtevoorverscheidenheidbinnenhetbijzonderonderwijsterzijde.

Metdewoorden‘voorzover’beginnenuiteraarddevragendieinhetechtelevenmoetenwordenbeantwoord.In1917waswelduidelijkwateenrichtingvanhetbijzonderonderwijswas:dietermverweesnaardegodsdienstigeenlevensbeschouwelijkehoofdstromingenindesamenleving.Nietalleenkatholiekenenprotestanten(enopheelkleineschaalorthodoxejoden)identificeerdenzichaldus,maarook,alwashetopkleineschaal,enkeleverenigingendieindegodsdienstig-levensbeschouwelijkeveelzijdigheidhunidentiteitvonden,insamenhangmetvernieuwendedidactischeideeën.EendaarvanwasdeopinitiatiefvanmeesterCornelisVrijinAmsterdamopgerichteNieuweSchoolvereeniging.DefinanciëlegelijkstellingbetrofvolgensdeGrondwetalleenhetalgemeenvormendlageronderwijs,maarwerdgeleidelijkookoverandereonderwijssectorenuitgestrekt.Deop10februari1917opgerichteVereniging‘HetAmsterdamschLyceum’heeftinmiddelshethonderdjarigbestaanalsneutraal-bijzondere(tegenwoordigzegtmen:algemeen-bijzondere)schoolkunnenvieren.Dewetgevingendedaaropgebaseerdescholenplannenen

anderebesluitenhoevenzichalleenmaarbezigtehoudenmetdevraagofervoldoendebehoefteisaaneenschoolvaneenbepaalderichtingopeenbepaaldeplaats,watnoglastiggenoegkanzijn.VoorhetopenbaarlageronderwijsgeeftdeGrondwetzelfeenvrijduidelijkenorm:datmoeterinelkegemeentezijn‘ineengenoegzaamaantalscholen’.

*

DeNederlandsesamenlevingzieterhonderdjaarlatertotaalandersuit.Diesituatielaatzichnietmeerindegeijktepatronenvanopenbaarenbijzonderonderwijsvastleggen.In1917belemmerdedeverzuiling‘horizontale’contactentussenmenseninvergelijkbaremaatschappelijkepositiesdiebijverschillendeorganisatiesalnaargelanghunlevensovertuigingwarenaangesloten.Voorelkeberoepsgroepofmaatschappelijkeactiviteitwarenerorganisatiesvanverschillendesignatuur.Daarstondtegenoverdat‘verticale’cohesietussendeverschillendemaatschappelijkegeledingen–dwarsdoorklassenverschillenheen–erjuistdoorwerdbevorderd:menbehoordeimmerstotdezelfdelevensbeschouwelijkefamilie.Mededaardoorwerdeengezamenlijkeaanpakvandringendemaatschappelijkevraagstukkenmogelijk.Deverzuilingwas(zoalsLijphartheeftlatenzieninzijnwetenschappelijkwerkoverdeverzuiling)debasisvoordeleidersvandestromingen,verbindingenteleggenentotakkoordentekomen.In1919werdhetactiefkiesrechtvanvrouweningevoerd(enbijdevolgendegrondwetswijziging,in1922,constitutioneelverankerd).DeverkiezingenvandatjaarbrachtenvoorheteersteenkabinetaanhetbewinddatwerdgeleiddooreenpoliticusvanRKSP,CharlesRuijsdeBeerenbrouck.Zijnpartijgenoot,deministervanArbeidPietAalberse,brachtdeArbeidswetvan1919totstand.Daarinwerddemaximalearbeidsduurvanachturenperdagvastgesteld–eeneeuwnadatdeinternationaleactiedaarvoorwasbegonnen,tweejaarnadatderevolutionairesovjetdezeinRuslandhadingevoerd.

AffichegetekenddoorRichardRolandHolst(BronCooperHewitt)

Mentink,VermeulenenZoontjenshebbengeconstateerddathet‘voordeoverheidsteedsmoeilijker[is]omobjectievecriteriatehanterenvoorhetbepalenvanwatrichtingisbijdestichtingvanscholen’.DeOnderwijsraadadviseerdedaaromin2012hetbegrip‘richting’(weer,wantzobegondegeschiedenisook)optevattenals‘eenopenbegrip’,waarbijmenzonderinmengingvandeoverheidkankiezen‘voorde(opvoedkundige)grondslagvaneenschool’.Datstandpuntlijktonvermijdelijkbijdehuidigepluriformiteitvanopvattingen,maaralsdaarnagemakkelijkmeetbarecriteriaalshetaantalouderverklaringenenwaarborgsommenwordengehanteerd,kanhetbijzonderonderwijswelheelbijzonderworden–zobijzonderdathetalgemeenvormendekaraktervooropgroeiendestaatsburgerswordtaangetast.DatwasdepointevanhetkritischeadviesvandeRaadvanStatein2002.

*

Ontwikkelingenincultuurensamenlevinghebbenintussenafbreukgedaanaan

devroegereklaarheidvanhetbegrip‘richting’.Aldanniettoteenkerkgenootschapbehorenisbijlangenanietmeerdescherpafgegrensdelevenskeuzevanhonderdjaargeleden:veelminderdantoenisdaarmeeeenafgebakendenvoorspelbaarpatroonvanleven,lidmaatschappenenactiviteitenverbonden.InNederlandisditprocesvanveranderingvaakontzuilinggenoemd,maarhoeweldezuilentypischNederlandswaren,isdeonderliggendesociologischeveranderinghelemaalniettotonslandbeperkt.DeDuitsesocioloogGunterWeidenhausheeftaandehandvanautobiografischeverhalenlatenziendatmensenhunverhoudingtotdetijdendeplaatswaarinzijlevenopverschillendemanierenkunnenrealiseren.Eeuwenlangspeeldevoordemeestemenseninonzecontreienhetbestaanzichafineenlangscontinuelevenslijnen,ineenbepaaldambachtbijvoorbeeld,meteenbepaaldeplaatsalslevenscentrum.Dekringdaaromheenkonwelruimerwordengetrokken,somszelfsheelveelruimer,maarverplaatsingenwerdeninderegelafgeslotenmeteenterugkeernaarwaarzevandaankwamen.Tegenwoordigwordtvoorsteedsmeermensenhetlevengekenmerktdoorcesuren,levensepisodendus.Hunverbindingenmetanderemensenhoevennietgebondentezijnaanééncentrumvanlevenenwerken,maarnemendevormaanvanveranderlijkeenvervlochtennetwerken.Dezevormvanlevenkaniemandslevenslotzijn,zoalsvoorvluchtelingen,ofeenlevenskeuze,zoalsvoorsteedsmeermensendiewegenshunstudie,liefdeofwerknieuwewegeninslaan.Datkan,natuurlijk,goedsamengaanmeteenvastgeloofeneenverbondenheidmetmensenwaarookterwereld.Maardevanzelfsprekendeinbeddingineenlokalegemeenschapiserdannietmeer.

OpdekaartvanNederlandkonmendeverdelingvandescholenoverhetlandlangetijdvrijgoeduittekenen.Destedenwarendiversgenoegvooropenbaaronderwijsnaastverschillenderichtingenvanbijzonderonderwijs,en–metallerleiovergangen–delandelijkegebiedendiegodsdienstigminofmeerhomogeenwarenenhunkarakteristiekstebijzonderescholenhadden,meteenaanvullendefunctievoordeopenbareschool.Diekaartisnuveelonoverzichtelijker.Demeestekatholiekeenprotestantsescholenindesteden,ookmiddelgroteenkleinere,hebbenallangaansluitinggezochtbijdebehoeftenvaneenlevensbeschouwelijkdiversestadsbevolkingengekozenvooreenopeninvullingvanhunidentiteit.Dedemografischekrimpinsommigedelenvanhetlandheeftechterheelanderegevolgen:schoolsluitingenendeprecairevraagof(wegensdegrondwettelijkenorm)delaatsteschoolinhetdorpeenopenbaremoetzijn.Hetantwoorddatdaaropsteedsvakerwordtweggeveniseenkeuze

voorsamenwerkingvanopenbaarenhet(tochalvaakzeeropeningerichte)bijzonderonderwijs:dezogenoemde‘samenwerkingsschool’alsresultaatvanfusie.Indestriktdualeinterpretatievanhetonderwijsbestelisdatonmogelijk:eenschoolmoetimmersopenbaarófbijzonderzijn.Maarindeervaringvanbesturen,lerarenenoudersisditsamengaanhelemaalnietzovreemd:aanafschermingvanhunkinderenvananderestromingenhaddenzijtochalgeenbehoefte.

Indatspanningsveldheeftdegrondwetgeverin2006eenkleineversoepelingmogelijkgemaakt:eentoevoegingaanhetvierdelidhoudtindat,bijuitzondering,openbaaronderwijsookbuiteneenopenbareschoolkanwordengegeven.Hetvierdelidvanartikel23vandeGrondwetluidtnu:‘Inelkegemeentewordtvanoverheidswegevoldoendopenbaaralgemeenvormendlageronderwijsgegevenineengenoegzaamaantalscholen.Volgensbijdewettestellenregelskanafwijkingvandezebepalingwordentoegelaten,mitstothetontvangenvanzodanigonderwijsgelegenheidwordtgegeven.’

Hiermeewildemen,inbeperktemate,eenfusievanbijzondereenopenbarescholeninkrimpregio’sineenzogehetensamenwerkingsschoolmogelijkmaken,enbevestigtmeneentendensdieinfeiteallangerzichtbaarwas,namelijkomhetonderscheidtussenopenbaaronderwijseerdertezoekenindeinhouddanindeinstitutionelestructuur.Openbaaronderwijswordtsteedsvakergegevenvanuiteenoverheidsstichting–ietsdatbeginjarennegentigdoorsommigeverdedigersvanhetbijzonderonderwijsnogopdogmatischegrondenwerdafgewezen.Ditbetekenttrouwensnietdatmeneenoverheidsstichtingzoumogenbelastenmethetgevenvanbijzonderonderwijs,zoals–ondanksconstitutionelebedenkingen–inmiddelswettelijkmogelijkisgemaakt.Degroeivanbehoefteaansamenwerkingsscholeninkrimpregio’skandaaromhetbestewordengeïntegreerdineengezamenlijkopgerichteofomgevormdeonafhankelijkestichting.

‘Afwijking’iseenuitzondering,zeggendeOnderwijsraadendeadviserendeafdelingvandeRaadvanState.HieroverwerdindeEersteKamertothetlaatsttoegediscussieerdbijdebehandelingvaneeninmiddelsaangenomenwetsvoorsteldatmeerruimtewilgevenvoorhettotstandbrengenvansamenwerkingsscholen.Hetisechterwelheelgoedtebegrijpendatindetochalmoeilijkesituatievanhetonderwijsinkrimpregio’smenlieveréénschoolheeftmetvoldoendedraagvlakdantweeofdriezieltogendescholen.Moeilijkertevatteniswaaromhetwetsvoorstelhetmogelijkwilmakendatopenbarescholen

samenwerkingsscholen‘zijn’.Eenstichtingwaaropdeoverheidoverwegendeinvloedheeft,kaneenopenbareschoolonderhouden,maaralseenstichtingookinbijzonderonderwijsmoetvoorzien–wattochhetkenmerkisvaneensamenwerkingsschool–behoortzijnietonderoverwegendeoverheidsinvloedtestaan.InweerwilvanhaarreputatieoverdegrondwettigheidtewakenpasseerdedemeerderheidindeEersteKamerditconstitutionelebezwaar.

*

Erisnaastdezeontwikkelingennogeenandereontwikkelingwaartenemen,dieallestemakenheeftmetdeenormeruimtedieisontstaandoordeafkalvingvandetraditionelegeestelijkestromingeninNederland.Inhetgrensvlakvandidactischeopvattingenenlevensovertuigingenzijnopverscheideneplaatseninitiatievengenomenomeeneigenschooltestichten.Deofficiëlereactiedaaropwassteevastdateendidactischconceptalszodaniggeen‘richting’is.Tochissindshetbeginvandezeeeuwdevraagopgekomenofdeoverheidnietabsoluutneutraalmoetzijninhetaccepterenvanrichtingen:alsaspirant-scholenstichtersietseenrichtingvinden,isdatvoldoendeomdevrijheidvanrichtingvanhetbijzonderonderwijstemogenuitoefenen;eenbeoordelingdoordeoverheidofdeschooleenrichtingheeftwaarinnietreedsvoldoendedooranderescholenwordtvoorzien,pasthierinniet.

Dezeontwikkelingenzijnalshetwaredekeerzijdevandeopenstellingvanheelveelkatholiekeenprotestantsescholenvoorkinderenvanandereovertuigingenenhetaanvaardenvandemogelijkheidvansamenwerkingtussenverschillenderichtingen.Hetalgemeenprotestants-christelijkonderwijswerdalsindsdejarenzeventiginorthodoxekerkelijkegemeenschappennietmeertoereikendbevonden.Datleiddetotdevormingvaneenafzonderlijkereformatorischerichting.Opheelkleineschaalzagmendezeontwikkelingenookinkatholiekeenjoodsekring.Deimmigratievanmoslimsenhindoesheeft,zijhetmetgrotevertraging,totdeopkomstvaneigenscholengeleid.TerwijlsommigemoslimsindemededoordeTurksedenkerFethullahGülengeïnspireerdeCosmicus-scholeninitiatievennamenvoorneutraal-bijzonderescholen,gavenanderen,somsgeleiddoorstrikteopvattingenvandeislam,devoorkeuraandestichtingvanscholendiezichexclusiefopmoslimleerlingenrichten.Wanneeraankwantitatievecriteriavanbehoefteisvoldaan,washethungoedrechteenplaatsalsrichtinginhetbijzonderonderwijsteclaimen.De

InspectievanhetOnderwijszagin2002geenredenomeennegatieveinvloedvanzulkescholenopdesocialecohesievandeleerlingenaantenemen,maarofditdoordejarenheenonveranderlijkgeldtisonzeker.

Opgelopenspanningenrondverscheidenheidkunnenechteralleenwordentegengegaanalsstedenvoldoende‘overgangsruimten’(aldusdeDuitsesocioloogWalterSiebel)omvatten:plaatsenwaarontmoetingenplaatsvindenenverbindingenkunnenwordengelegd.Afzonderingsscholendoendatechterniet.Dewettelijketaakvanscholenvoorprimairenvoortgezetonderwijsomvat‘hetbevorderenvanactiefburgerschapensocialeintegratie’;voorbijzonderescholenisdezeeiseenbekostigingsvoorwaarde,vooropenbarescholengeldtdezerechtstreeksuitkrachtvandewet.Dezetaakverondersteltbereidheideninteresseomverbindingenmetdeomgevingaantegaan.Dewettelijkemogelijkhedentotrealiseringvandezeeiszijnechterbeperkt,nuopditgebiedkerndoelenontbreken.Negatieveverwachtingen,ingegevendooreenaffairerondeensympathiebetuigingvoorDa’esh(deArabischebenamingvanIS),brachteninjuni2017destaatssecretarisvanOnderwijs,CultuurenWetenschapertoebekostigingteweigerenvoordeschoolvoorvoortgezetonderwijsvandeStichtingIslamitischOnderwijsteAmsterdam.Dieweigeringwerdop26juli2017evenweldoordeAfdelingbestuursrechtspraakvandeRaadvanStatevernietigdwegenshetontbrekenvaneendeugdelijkemotivering.Onvermijdelijkhangtinhetbestuursrechtdeuitkomstvaneenprocedurevaakervanafwieietsmoetaantonen:deoverheidofdebelanghebbendeburger.

Metdetanendebetekenisvande‘richtingen’alskaderwordendecriteriavandeugdelijkheidvandestegroterebetekenis,onderanderewaarhetgaatomvolgenvaneentoereikendschoolplan.DezogehetenSudburyscholenstellenzichtendoelom‘studenten’vanviertotachttienjaarzelftelatenuitvindenwatzewillenlerenenofzedaarinvorderingenmaken.Totnutoekanditpedagogischeconceptnietwordengezienalseenrichtingdiebekostigingdoordeoverheidrechtvaardigt;destaatssecretarishad(terecht,aldusdeAfdelingbestuursrechtspraakinuitsprakenvan2012overscholeninAmersfoortenBeverwijk)geoordeelddatoudersdiehunkinderennaarzo’nschoolstuurden,nietaandeLeerplichtwetvoldeden.InmiddelsisereennieuweSudburyschool,nuinHarderwijk,diedoordeInspectieinhaarrapportvan6juni2017opallepuntenpositiefisbeoordeeld.

*

Hieraangekomenishetgoedeventerugteblikkenopdegrondwetsherzieningvan1917,deherzieningdieNederlandhetkaraktergafvaneendemocratischerechtsstaat.DebeperkingenenbeletselenvoorgelijkburgerschapvanalleNederlanders(hetrechtomtekiezenengekozenteworden)warentenlangenlesteweggenomenengelijketoegangtotdeugdelijkonderwijswerdvoorallekinderengewaarborgd.Maardestijdsomschreefmendezeveranderingennogmaarnauwelijksalserkenningvanfundamentelerechten.

Fundamentelerechtenhangenmetelkaarsamen.Datgeldtookvoordefundamentelerechtenvanstaatsburgersenhetrechtoponderwijs.Dein1917gekozenformuleringengevendaarvanweliswaarnoggeenblijk,maarmenstondtoenooknogmaaraanhetbeginvandeontwikkelingenwaaropwijnuterugkijken.Tochhadmenweleenideewatvandevormingvankinderenwerdverwacht.Datstondalsvanzelfsprekendinhettekenvandenationalereferentiepunten‘God,NederlandenOranje’,ookalwerdoverdewaardevanelkdeelvandetritsverschillendgedachtnaargelangvanlevensbeschouwelijkeenregionalebetrokkenheid.Verzuilingenmaatschappelijkecohesiewarentweekantenvandezelfdemedaille.Dehoofdstromingenvondenelkaardaarinalszuilenmetéénfundamentenééndak.Betekenislooszijnzulkereferentiepuntennietgeworden,maarwatzewelennietzeggenvereistanno2017uitlegendiscussie.

HetHandvestvandegrondrechtenvandeEuropeseUnie,datsinds2009vankrachtis,situeertdevrijheidvanonderwijs(‘hetrechtvandeoudersomzichvoorhunkinderenteverzekerenvanhetonderwijsendeopvoedingdieovereenstemmenmethungodsdienstige,hunlevensbeschouwelijkeenhunopvoedkundigeovertuiging’)explicietindecontextvandedaarbijinachttenemen‘democratischebeginselen’.Vormingtotburgerschapisnietzomaareentoegiftbijdevrijheidvanonderwijs.DuidelijkerdantotnutoeindeNederlandsewetgevingisgeschied,zoudievormingmoetenwordenverankerdalseisvandeugdelijkheid.Anno1917bestonddaaraannoggeenbehoefte.Gewenstepolitiekeenmaatschappelijkeattitudeswarendestijds,binnenhettoengebruikelijkconcentrisch-lineaireverloopvaneenmensenleven,nogtamelijkvanzelfsprekend.Datiswelheelandersgewordenineensamenlevingvanmensenwierlevenzichinepisodesennetwerkenafspeelt,metdedaarbijbehorendeveranderingeninhetgedrag.Juistnumoetburgerschapdeeluitmakenvanleerprocessen.DeAmerikaanseopvoedkundigeE.D.HirschJr.

zietinzijnlandvergelijkbareveranderingen.Hijhekeltdeverwaarlozinginhetonderwijsvannationalecohesie,diegebaseerdmoetzijnopeengezamenlijktaal,wettenenkennis.DeAmerikaansemozaïek-samenlevingheeftvolgenshemjuistnuzo’n‘modernnationalism’hardnodigomburgerlijkevrijhedentelatenleven.Daarmeebedoelthijnietsvanetnischeaard.Hetgaathemomdeindeconstitutieverankerdegemeenschappelijkheidalskadervoorhetaangaanvanverbindingen.

DeOnderwijsraadheeftineenadviesvan2012eenhandreikinggedaanvoorversterkingvandevormingtotburgerschap.Inditadviesspreektderaaduitdat‘democratieinbredezin(democratischerechtstaat,democratischespelregels,enzovoort)totdekernvanhetburgerschapsonderwijs’behoort.Daarvanisnogmaarweinigterechtgekomen,blijktuiteenevaluatiedoordeInspectievanhetOnderwijsvandecember2016.Denadrukvaltindemeestescholenopsociaal-emotioneleontwikkeling,socialevaardighedenenmaatschappelijkethema’s.Voordemocratieisveelminderaandacht.

Versterkingvandeburgerschapsvormingisdushardnodig.Envormingtotburgerschapmoetmeerzijndanhetaankwekenvangoedeomgangsvormen.Uithetrapportblijktdatdeconstitutioneledimensievanhetburgerschapstructureelisverwaarloosd.DeInspectiedoetopditpuntbehartigenswaardigeaanbevelingen,waaronderdesuggestieindewettelijkeopdrachtaanhetonderwijsinzakeburgerschapoptenemendat‘hetonderwijsermedeopgerichtzalzijndatleerlingenzichdebasiswaardenvandedemocratischerechtsstaat,zoalsvastgelegdindeGrondwetendeUniverseleVerklaringvandeRechtenvandeMens,eigenmaken.’

*

Eeneeuwnadegrondwetsherzieningvan1917ishetnietminderbelangrijkdantoenomburgerrechtenenonderwijstezieninhetperspectiefvandeverbindingendieeensamenlevingbijeenbrengen.Deveranderingendiezichindepraktijkvanhetonderwijshebbenvoltrokken,dragendaaraanbij.Openbaarenbijzonderonderwijszijnoverhetgeheelgenomennadertotelkaargekomen;waardatinkrimpregio’snodigblijkt,gaanzezelfssamen.Vandaagdedagwordthetgeaccepteerdengewaardeerddatgrotedelenvanhetonderwijs(zelfshethelemboenhbo)wordenverzorgddoorbijzondereonderwijsinstellingen,indemeestegevallenmeteenalgemenedoelstelling.

Maarerisookopeentegengesteldetendenswaartenemen.Terwijlhetgrootstedeelvanhetbijzonderbasisonderwijseenontwikkelingheeftdoorgemaaktinderichtingvaneenopeninvulling,passendbijdelevensvormvanveleninonzetijd,zijnsommigenieuweinitiatievenhettegendeeldaarvan,namelijkbedoeldomdekinderentedoorknedenineenspecifiekeovertuigingdiezichonderscheidtofzelfsafzetvanderest.Hetgrondrechtvandeonderwijsvrijheidmoet–netalsanderegrondrechten–wordengezieninsamenhangmetdeanderefundamentelerechtenendeconstitutioneleorde.Opvoedingtothetaangaanvanverbindingenmetanderen–andersdenkendenook,wantdatiseigenaandezesamenleving–moethaardoelzijn,nietopvoedingtotanimositeitenisolement.Eisenvandeugdelijkheiddiedaaropbetrekkinghebben,moetennietbijvoorbaatinstrijdwordenverklaardmetdevrijheidvanrichtingomdatdie(zoalsartikel23hetformuleert)inachtmoetwordengenomen.Datkannietbetekenendatderichtingsvrijheidabsolutevoorgangheeftopdekwaliteit.Devraagofartikel23,tochbedoeldomdekwaliteitvanhetonderwijsvoorallekinderenalsaanstaandestaatsburgersgelijkelijkteverzekeren,werkelijkruimtemoetbiedenvoorzulkeafzonderingsscholen,beantwoordikmetnee.Metopenvizierkunnendanscholenwordengeweigerddieaangewelddadigextremismeruimtebieden,ofhunleerlingenaanpedagogischewanordeblootstellen.

HetrapportvanHuisman,Laemers,MentinkenZoontjensweesalenigszinsindezerichting.Hetbepleitwelmeeropenheidbijhettoelatenvaneennieuweschool,maarsteltdaartegenoverdatdekwaliteitseisenmeerprofielzoudenmoetenkrijgen.Eenherijkingvanhetonderwijsbestelenvandeuitlegvanartikel23zoumoetenbeginnenmetdevraagwelkvermogentothetaangaanvanverbindingenleerlingenmoetenmeekrijgenomhunonderwijsdeugdelijktekunnennoemen.Dievraagraaktdemaatschappelijkebasisvanhetin1917gevormdestaatsbestel,waarinalleburgerstotverantwoordelijkheidalskiezerszijngeroepen.Hetkunnenenwillendragenhiervankomtnietvanzelf.Tochzijnermaarweiniginstitutiesdieexplicietsocialecohesiebevorderen.Hetonderwijsis,nadeschorsingvandeopkomstplichtvoormilitairedienst,deenigeinstitutiediestructureelbijdraagtaandevormingvanstaatsburgerschap.

Ditheeftbetekenisvoordeinrichtingvanhetonderwijsbestel.Bijzonderonderwijsisgoed,hetmoetookvaneengeprononceerdegeloofsrichtingkunnenuitgaan,maarhetmagnietaltebijzonderworden,zoalsdeafzonderingsscholen

diehunomgevingmentaalderugtoekeren.Hetbestuurervanmoetprofessioneelzijnenverantwoordelijkheidkunnennemenvooronderwijsdatdeleerlingenvormtinhunvermogenverbindingenteleggenmetanderenenandersdenkenden.Delenvankennis,taalenanderecommunicatievevaardighedenendemocratischburgerschapzijndaarvandebouwstenen.DeInspectievanhetOnderwijsheeftdaarvooreengoedvoorstelgedaan.DebewindsliedenvanOnderwijs,CultuurenWetenschaphebbeninfebruari2017aandeTweedeKamerlatenwetendatzijzo’nwetswijzigingvoorbereiden.

Hopelijkpaktdatgoeduit.Tochblijftdandemogelijkheidbestaandatdeministerhetnakijkenheeft,wanneereenafzonderingsschoolnetvoldoendedoetomniettewordenafgekeurdwegenseenonvoldoendescorebijdezedeugdelijkheidseis.Ofeenschooleraanbijdraagtdatverbindingenwordengemaaktenleerlingenlerenverbindingentemakenindesamenleving,hangtzowelvandegovernancealsvandidactiekeninhoudvanhetonderwijsaf.Maardewetgeverkandaaraanwelmeerbijdragen.Bijhetbevorderenvansocialecohesie,vanonderwijsdatverbindingenindesamenlevingbevordert,staateenministervanOnderwijsalsgevolgvandeconstitutioneleenwettelijkesystematiekvanzelfinhetdefensief.Datkanveranderenalswedemoedvattenomerbijstichtingenbekostigingeenvereistevantemakendatdeschoolbereideninstaatisdietaaktevervullen.Datiseenmogelijkcontroversiëlewendingindetoepassingvanartikel23,maardaarmeewelinovereenstemmingnudeGrondwetzelfeenruimebevoegdheidaandewetgevergeeftomdeugdelijkheidseisenteregelen.

*

Wellichtwordthiertegeningebrachtdatdevrijheidvanonderwijsnauwverbondenismetdevrijheidvangodsdienst.Datiszo,maarditbetekentookdatheteropaankomthoewijdievrijheidvangodsdienstbegrijpen.Fundamentalistischebewegingendiehetrechtsstatelijkburgerschapafwijzen,kunnenuitonverdraagzamebelevingvandereligievoortkomen,zoals

opditmomentindegedaantevanhetgewelddadigjihadisme.Inanderetijdenofopandereplaatsenhebbenookchristendom,jodendomenatheïsmegewelddadigeoffshootsvoortgebracht.Ishetuitsluitenvanzulkestromingeneenbeperkingvandegodsdienstvrijheid?Eerderiserredentezeggendatdegodsdienstvrijheidvoordatsoortbewegingenhelemaalnietisbedoeld,endat

nietalleenomdatzedievananderenbedreigen.Ineenstudieoversociologievandereligieenmensenrechtenhebikbetoogddatdevrijheidvangodsdienstenlevensovertuigingnietinisolementmoetwordengezientenopzichtevananderefundamentelerechtenenvrijheden,ofderechtenenvrijhedenvananderen.Vrijheidvangodsdienstbetreft‘omhetevenwelkeclaimvaneenabsolutewaarheid,maareenvisie(samenstelvanovertuigingen)opdetranscendentaledimensievandemensheid.(...)Ideologieëndiegeweldbevorderentennadelevandemenselijkewaardigheidkomennietinaanmerkingvoorbeschermingdoorderechtenvandemens.Ineengemeenschapwaarinmensensamenlevenonderwederzijdseerkenningvanderechtenvandemens–eendemocratischerechtsstaat–doetgodsdienstigheidnietafaaniemandsrechtenenplichtenalsburger,enevenmindoetburgerschapafaandemogelijkheidvaneenreligieuzeroeping.(...)HetWoordvanGodhorenhaaltmensennietuitdegeschiedenisendesamenleving.’

*

Mijlijktdatweaandehistorischebetekenisvandegrondwetsherzieningvan1917hetbestkunnensamenvattenmetwathetpluraleonderwijsbesteltochtoteeneenheidmaakt:datvoorelkkindopdeeigenmaniervolwaardigburgerschapmogelijkwordtgemaakt.Daartoebehoorthetvermogenomverbindingenaantegaanmetanderenindesamenleving.Datkannietmeervanbovenafwordengeïnitieerdenopgelegd,zoalsindeverzuildesamenleving,maariseentaakgewordenvaninbeginseliedereburger.Burgerschapsonderwijsheeftinhetonderwijseenplaatsgekregen,maardevormdaarvanisnogonvoldragen.DitblijktuithetaangehaalderapportvandeInspectievoorhetOnderwijs.Devormingtotburgerschapisvanextrabetekenisnuvanimmigrantendeelnemingaanburgerschapstestenwordtverlangd,terwijldevereistekwaliteitenbijNederlandersongezienwordenaangenomen.Zouhetnietbeterwerkenentegenoverimmigranteneerlijkerzijn,vooriedereeneenlevenslangeleerplichtintestellendieopverschillendemomentenenplaatsenkanwordengevolgd?

*

Dezebetekenisvanhetonderwijsalsvoorbereidingopburgerschapgeeftaandesamenhangtussendedrie‘luiken’van1917eenactuelebetekenis.Eendemocratie

kannietvoortbestaan,constateerdedeDuitserechtsgeleerdeErnst-WolfgangBöckenfördeineenvaakaangehaaldetekst,zonderdatvoorwaardenzijnvervulddiedestaatzelfnietkanverzekeren.Eendemocratieleeftvandeovertuigingenvandegenendiehaarbevolken.Eenethosvanderechtenvandemensishetenigeineenvrijesamenlevinggeldigeantwoordopdeaporiedieinhet‘Böckenförde-Diktum’totuitdrukkingisgekomen.

Eenvanzelfsprekende,omgrensdeendaardoorstabielevormvansamenlevenisnietmeerdenkbaarintijdenvanmigratie,urbanisatieenglobalisering.Zo’nvormvanlevenkanooknietmetdemiddelenvaneendemocratischerechtsstaatwordenafgedwongen–zoalsdeNoorAndersBreivikinzijnbezetenheidmoethebbengevattoenhijzijnmoorddadigeplannenontwikkelde.Maareensociaal-ethischenemotioneelvacuümlatenontstaanenvoortbestaan,isvragenommoeilijkheden.DaarommoetdebeantwoordingvanBöckenfördesconstateringeenhogeprioriteitkrijgen.Antiliberalestromingen,vanpopulismetotfundamentalisme,staanklaarominditgattespringen.Eenvrijesamenlevingkanalleenantwoordgevenmeteentegelijkprincipieel,rationeelonderbouwdeenemotioneelgedeeldeconstitutioneleidentiteit.Deritenvanverkiezingen,beëdigingen,parlementairehoogtijdagen,rechterlijkeuitsprakenennationaledagenmoetendietotuitdrukkingbrengen.

Daarbijishetvanbelangteblijvenziendatelkeidentiteitdieverabsoluteerdwordt(enzichtoteenverplichtevormvanlevenvernauwt)eenfundamentalistischemotiveringtotrepressieengeweldwordt.Identiteitenzijninlevensechtemensenensamenlevingenaltijdfluïdeennooitexclusief.Zezullenalsnationaleconstitutioneleidentiteit–deNederlandsebijvoorbeeld–moetenkunnensamengaanmetsub-nationaleregionale,supranationaleenmondialeidentiteiten.

Vijandenvandedemocratiemakenvijandschapjegens‘anderen’toteenverterendekracht,diehetberaadbelet.OnlangsnogsteldeeenBritsetabloiddehoogsterechtersvooralsvijandenvanhetvolk,toenzeeenuitspraakhaddengedaandiedeBrexitaaneenparlementairbesluitbondendaardooreenbeetjevertraagde.Datisantagonisme,politiekintermenvanvriendenvijand,zoalsbijdeDuitserechtsfilosoofCarlSchmitt,eenmanwiensdenkenwerdgevormddoordeangstvoordechaosdiehijzagindeomwentelingeninhetDuitslandvan1919.

Beraadontkentdetegenstellingenniet,isgeenidylle,maariswelwatmoetvolgenopstrijd:schoolstrijd,emancipatiestrijd,verkiezingsstrijdbijvoorbeeld.Ik

benovertuigdgeraaktdoordekritiek,onderanderenvanChantalMouffe,opidyllischevoorstellingenvaneendeliberatievedemocratie.Daarondergaatvaakeensituatieschuilwaarinindividuenenhelegroepenvaneffectiefburgerschapwordenuitgesloten:mensendiemaatschappelijkuitdebootzijngevallen,erinhunprecairelevenssituatiegeencontactmeermeehebben,ofzelfsgeenstaatsburgerszijn.Polarisatietegenmigrantenkomtduseigenlijkvoortuitwatzijgemeenhebben:deervaringdathetdemocratischprocesbuitenhenomgaat.

Uithetpolitiekestrijdperklatendezespanningenzichnetzominuitbannenalswatvoorafgaandaandestilleomwentelingvan1917omstredenwas:arbeidersrechten,kinderrechten(metleerplicht)envrouwenrechten.Hetdemocratischstaatsbestelmoetvertrouwenoproepenbijiederoverwiewordtbeslist.Eenzinvolantwoordopdeactuele‘crisisvanderepresentatievedemocratie’isdusnieteenautoritairpopulistischbewindzoalsdeHongaarseofdePoolse‘illiberaldemocracy’,maareenvergrotingvandepolitiekeredzaamheidvanburgers.Zo’nmixvancompetentiesiswaarhetindevormingtotburgerschapommoetgaan:leerprocessen,ookpraktische,zodatzehungezamenlijkelevenssituatienietalleendoordeuitoefeningvanhetkiesrechtwetentebeïnvloeden.

*

AanmilitairekrachtwashetniettedankendatNederlandbuitendeEersteWereldoorlogbleef,welaanschranderebezonnenheid.Politiekeengeestelijkeleidersstooktenhetvuurvanemotiesnietop,maartekendenuithoetegenstellingenkondenwordenoverbrugd.Nieuwevormenverkennenzonderdeoudetevergetenwasookwatin1917dekunstenaarsvanDeStijl,netalsronddiezelfdetijddearchitectenvandeAmsterdamseSchoolenvoorafgaandaandeEersteWereldoorlogdekunstenaarsvanDerBlaueReiterhaddengedaan:kunstenaarsgavennieuwevormenenkleurenaandewereldvanverbindingendieindenegentiendeeeuwwasontstaan.Degenendieinpolitiek,economieencultuurbereidwarennieuwewegenteverkennen,hebbenEuropanietvandeEersteWereldoorlogkunnenredden.WelhebbeninNederlandpoliticiondanks(ofjuistvanwege)hetonheilomhenheenbegrependathetoverlegoververanderingenmoestwordenvoortgezet,versneldenafgerond.

Datkontoengemakkelijkerdannu.Debindingvanleefwijzeendenkwijzeaangevestigdepatronenisvervaagd.Deversnellingvandifferentiatie,

immigratieendesintegratieheefteeneindgemaaktaandeverankeringvandeconstitutioneleordeinéénbreedgedeeldevormvanleven.Watoverblijftishetconstitutionelebestelzelf,alseengezamenlijkereguleringvandedemocratischeenrechtsstatelijkeprocessen.Datmaakthetnodigominantwoordophet‘Böckenforde-Diktum’,maarookinantwoordopdereëleproblemenvanonzetijd,heteigenkaraktervanonsstaatsbestelopnieuwteverankeren.Hetantwoordkanniet,zoalssommigepoliticiwillen,eenterugkeerzijnnaareenverlorengeganegezamenlijkelevensvorm,maaralleenhetideaalanderen,andersdenkendenenandersgeaardenteerkennenalsmensenmetwieweverbindingenkunnenaangaan.

##

HetonderwijsartikelindeGrondwetnadewijzigingvan1917.

Verantwoording

DeauteurdanktzijnuitgeverAnnettePortegies,zijncollegaPaulZoontjens,hoogleraaronderwijsrechtaanTilburgUniversity,enzijnmedewerksterenpromovendaCaiaVlieksvoorhunwaardevolleopmerkingenensuggesties.ParlementairestukkenDegrondwetsherzieningvan1917isgedocumenteerdindeHandelingenoverdeHerzieningderGrondwet,uitgegevenondertoezichtvanmr.J.B.Kan,driedelen,’s-Gravenhage:Belinfante1916-1918.J.B.Kanisaangehaalduitzijninleidingbijdegrondwetsherzieningsvoorstellenvan1915,deelIp.291-294.DepassagewaarinTroelstraterugbliktopdegevolgenvandeherzieningvan1848,staatinDeelI(1916)opp.139,diewaarinhijzichtegen‘dameskiesrecht’keertindeelII(1917),p.825.HetcitaatvanDeMeesterisontleendaandeelII,p.171.DepassageoverhetpubliekbelangisaangehaalduitdeelI,p.633(memorievanantwoordinzakedewijzigingvanartikel192).

Wetvan7juni2017totwijzigingvandeWetophetprimaironderwijs,deWetmedezeggenschapopscholenendeWetprimaironderwijsBESinverbandmetmaatregelenvooreentoekomstbestendigonderwijsaanbodinhetbasisonderwijs(Wetsamensterkerdoorvereenvoudigingsamenwerkingsschool),Stb.2017.261,Kamerstukkendossier34512

Zieoverhetin2004buitenverderebehandelinggelatenwetsvoorstelbetreffenderichtingvrijeplanninghttps://www.raadvanstate.nl/adviezen/zoeken-in-adviezen/tekst-advies.html?id=5462/,BijvoegselStaatscourant14december2004,nr.241.

HetrapportvandeInspectievanhetOnderwijsover‘Burgerschapopschool’isteraadplegenophttps://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-798811ofhttps://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/rapporten/2017/02/07/burgerschap-op-school.HetkabinetsstandpuntdaaroverisvervatindebriefvandeministerendestaatssecretarisvanOnderwijs,CultuurenWetenschapvan7februari2017,KamerstukkenII2016-2017,34550VIII,nr.125.

InternationaleontwikkelingenOverhetontstaanvandeEersteWereldoorlog:ChristopherClark,TheSleepwalkers.HowEuropeWenttoWarin1914,London/NewYork,PenguinBooks2013;SeanMcMeekin,TheRussianOriginsoftheoftheFirstWorldWar,CambridgeMA,HarvardUniversityPress2013.

DesamenvattingvanoorzakenvandeEersteWereldoorlogberustopMarie-JanineCalic,Südosteuropa.WeltgeschichteeinerRegion,München:C.H.Beck2016,p.428.

DegeschiedenisvandeRussischerevolutiesvan1917ismetinternationaal-politiekeinzichtenverrijktbeschrevendoorSeanMcMeekin,TheRussianRevolution.ANewHistory,NewYork:BasicBooks2017,enin1917,RevolutioninRussland,KriegseintrittderUSA.EinJahr,dasdieWeltverändert(ZeitGeschichte),p.108.

E.J.Hobsbawmschreefoverdetransformatievanhetnationalismeindeperiode1870-1914inhoofdstuk4vanzijnboekNationsandNationalismsince1780.Programme,Myth,Reality,Cambridge:CambridgeUniversityPress1992.

DeslagbijdeAisneisbeschrevendoorG.W.L.Nicholson,CanadianExpeditionaryForce1914-1919,OfficialHistoryoftheCanadianArmyintheFirstWorldWar.Ottawa:Queen’sPrinterandControllerofStationery1962,p.243.NederlandsepolitiekeensocialegeschiedenisHetinvergelijkingmetdetijddaarvoorendaarnauitzonderlijkekaraktervandeperiode1814-1840,omdatdezedooreenpersoon,tewetenkoningWillemI,werdgedomineerd,wordtbeschrevendoorJ.L.vanZandenenA.vanRiel,Nederland1780-1914.Staat,institutieseneconomischeontwikkeling,Amsterdam:Balans2000,p.109e.v.

HetkaraktervanhetregeringsstelselinNederlandtentijdevankoningWillemI(1815-1840)isbeschreveninheteerstehoofdstukvanP.J.Oud(bewerktdoorJ.Bosmans),Honderdjaren.EeneeuwvanstaatkundigevormgevinginNederland1840-1940,Assen:VanGorcum1987.

AukevanderWoud,Koninkrijkvolsloppen.Achterbuurtenenvuilindenegentiendeeeuw,Amsterdam:BertBakker2010.

RenévanStipriaan,Lofderbotheid.HoedeHollandershunnaïviteitverloren,Amsterdam:Querido2016,vermeldtdeoproereninAmsterdam:hetPalingoproervan1886(vijfentwintigdoden),hetAardappeloproerin1917(negendoden,noggevolgddooroproerenin1934,1966en1975.

Overde‘PacificatietijdensdeGroteOorlog’schrevenJ.BosmansenA.vanKessel,J.Th.J.vandenBergenJ.J.Vis,Deeerstehonderdvijftigjaar:ParlementairegeschiedenisvanNederland,1796-1945,Amsterdam:BertBakker2016,p.547-574.ZieookP.J.Oud,Hetjongsteverleden.ParlementairegeschiedenisvanNederland,DeelI1918-1922,Assen:VanGorcum,p.20.

DemaatschappelijkeenpolitiekmechanismenvandeverzuilingzijnbeschreveninA.Lijphart,DemocracyinPluralSocieties:AComparativeExploration,NewHaven,CT:YaleUniversityPress1977.

OverdeslotfasevandeEersteWereldoorlog,waarNederlandophetnippertjebuitenbleef,schreefCeesFasseur,Wilhelmina.Dejongekoningin,Amsterdam:Balans1998,p.517-528.FasseurciteertvanW.H.Vliegen,‘Eenrevolutie[...]ineendemocratischgeregeerdlandeendwaasheid’(p.529-530).

HetminstbesprokenluikvandeGrondwetsherzieningvan1917,deinvoeringvandeevenredigevertegenwoordiging,ishetonderwerpvandeNijmeegsedissertatievanJasperSloots,Voorhetvolk,vanhetvolk:Vandistrictenstelselnaarevenredigevertegenwoordiging,Amsterdam:Wereldbibliotheek2004.JasperLootsschrijftinzijndissertatieoverdezefaseindepolitiekegeschiedenis,waarbijhijwijstopdeduidingvandepacificatievan1917doorDaalderenLijphart.

NaastdepacificatiezelfzijndeinternationaalpolitiekeverwikkelingenrondheteindevandeEersteWereldoorlogenTroelstra’smisluktepogingtotrevolutiebeschreveninhetzevendeenhetachtstehoofdstukvanJ.Th.J.vandenBergenJ.J.Vis,Deeerstehonderdvijftigjaar.ParlementairegeschiedenisvanNederland,1796-1946,Amsterdam:BertBakker2013.Grondwet

Artikel80vandeGrondwetnaardetekstvan1887omschreefdekiesgerechtigdheidaldus:

‘DeledenderTweedeKamerwordenregtstreeksgekozendoordemannelijkeingezetenen,tevensNederlanders,diededoordekieswettebepalenkenteekenenvangeschiktheidenmaatschappelijkenwelstandbezittenendendoordiewettebepalenleeftijd,welkenietbenedendrieentwintigjarenmagzijn,hebbenbereikt.’

Zie(metvoorafgaandeenlatereversies)https://www.denederlandsegrondwet.nl/9353000/1/j9vvihlf299q0sr/vi7df7i5srpq.

F.J.A.Huart,Grondwetsherziening1917en1922,Arnhem:GoudaQuint1925.

B.P.Vermeulen&P.J.J.Zoontjens,‘Artikel23opdetocht?Naareendebatoverbetekenisentoekomstvandeonderwijsvrijheid’.In:E.M.H.HirschBallin,E.J.JansedeJongee.a.,GetuigendStaatsrecht.LiberamicorumA.K.Koekkoek,Nijmegen:WolfLegalPublishers2005.

D.Mentink,B.P.Vermeulen&P.J.J.Zoontjens,Commentaaropartikel23vandeGrondwet,in:E.M.H.HirschBallinenG.Leenknegt(red.),ArtikelsgewijscommentaaropdeGrondwet,webeditie2017(www.Nederlandrechtsstaat.nl).

HandvestvandegrondrechtenvandeEuropeseUnieArtikel14,derdelid,luidt:3.Devrijheidommetinachtnemingvandedemocratischebeginseleninstellingenvooronderwijsopterichtenenhetrechtvanoudersomzichvoorhunkinderenteverzekerenvanhetonderwijsendeopvoedingdieovereenstemmenmethungodsdienstige,hunlevensbeschouwelijkeenhunopvoedkundigeovertuiging,wordengeëerbiedigdvolgensdenationalewettendiedeuitoefeningervanbeheersen.OnderwijsrechtDeopvattingvandeOnderwijsraadoverhet‘duale’stelselisbeschrevenophttps://www.onderwijsraad.nl/dossiers/artikel-23-grondwet-het-duale-bestel-en-de-vrijheid-van-onderwijs/item7105.

ZievoordeaangehaalderapportenvandeOnderwijsraad

https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/2017/item7507.

‘Watiseensamenwerkingsschool?Besturenraadbelichtsamenwerkingsscholen’,gepubliceerdop5september2013doordrs.MartinvandenBogaerdtopdewebsitevandeOnderwijsraad.ZieookhetEindrapportdoorP.W.A.Huisman,M.T.A.B.Laemers,D.MentinkenP.J.J.Zoontjens,‘Vrijheidvanstichting.Overdemogelijkhedenenconsequentiesvaneenmoderneinterpretatievandevrijheidvanrichtingbijdestichtingvanbijzonderescholen’,14juni2011,https://www.verus.nl/sites/www.verus.nl/files/documenten/rapport_vrijheid_van_stichting_-_4_hoogleraren_onderwijsrecht.pdf.

DeRaadvoorhetprimaironderwijsheeftvoorlichtinggegevenoverdesamenwerkingsschoolviahttps://www.poraad.nl/nieuws-en-achtergronden/vormen-samenwerkingsschool-wordt-eenvoudiger.

DeaanbevelingvandeInspectievanhetOnderwijsinzakewettelijkeverankeringvanburgerschapsvormingistevindenhetonder‘Parlementairestukken’vermelderapport.Deanderegenoemderapportzijnteraadplegenviahttps://www.onderwijsraad.nl.

ZieoverhetbelangvankerndoelenburgerschapsvorminghetstandpuntvanhetNationaalexpertisecentrumleerplanontwikkeling,http://www.slo.nl/primair/themas/burgerschap/.GeschiedenisvanhetonderwijsJ.H.Meijsen,Lageronderwijsindespiegeldergeschiedenis1801-1976,’s-Gravenhage:Staatsuitgeverij1976.OverigeDepersoonlijkeinteractieindeontstaansfasevanhetkatholiekeenprotestants-christelijkesocialedenkeninNederlandbeschreefikineenin1988gepubliceerdartikel,gebundeldooktevindeninRechtsstaatenbeleid,Eenkeuzeuithetwerkvanmr.E.M.H.HirschBallin,Zwolle:W.E.J.TjeenkWillink1991,p.11-512.

Datgodsdienstvrijheidineenvrijesamenlevingeenhooggoedis,maargeenlegitimatievoorhetaantastenvandievrijheidzelf,iseeninhetNederlandsvertaaldeaanhalingvandekernthesevaneenartikeldatvorigjaarverscheen:

ErnstHirschBallin,ReligiousCitizens:OntheRelationbetweenFreedomofReligionandtheSeparationofChurchandState,p.104.In:H.-G.Ziebertz&ErnstHirschBallin,FreedomofReligioninthe21stCentury:AHumanRightsPerspectiveontheRelationbetweenPoliticsandReligion.Leiden/Boston:Brill2016,hoofdstuk5(p.92-104).

G.Weidenhaus,SozialeRaumzeit.Berlin:Suhrkamp2015.

MichaelWhite,DeStijlandDutchmodernism,CriticalPerspectivesinArtHistory,Manchester/NewYork:ManchesterUniversityPress2003.

E.D.HirschJr.,‘ASenseofBelonging’,in:Democracy,AJournalofIdeas,44(2017)Spring,p.61-76.

Overhettekortschietenvande‘liberaldemocracy’vis-à-visdevraagstukkenvanonzetijdschreefChantalMouffeinhaarboekjeTheDemocraticParadox(London/NewYork:Verso2005).Opp.96legtzijeenverbandmetterrorismetussendeopkomstvan“religious,moralandethnicfundamentalisms’enhetdemocratischdeficitvandemeesteliberaal-democratischesamenlevingen.

DeredzaamheidvanburgersenhetverbredenvanhetrepertoirevandemocratischburgerschapkomenaandeordeinDannyMichelsen&FranzWalter,UnpolitischeDemokratie:ZurKrisederRepräsentation(Berlin:Suhrkamp2013).DeoverschattingvanderedzaamheidvanburgersishetonderwerpvanhetWRR-rapportWetenisnoggeendoen.Eenrealistischperspectiefopredzaamheid,DenHaag:WetenschappelijkeRaadvoorhetRegeringsbeleid2017,https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2017/04/24/weten-is-nog-geen-doen.

Overde‘datering’vanheteindevandenegentiendeeeuwalshistorischecategorie(1914,1916,1917,ofzelfs1918?)schreefJürgenOsterhammel,DieVerwandlungderWelt.EineGeschichtedes19.Jahrhunderts,München:C.H.Beck2011,p.1300.

Hetconceptvandeovergangsruimten(‘Übergangsräume’)instedenisontleendaanWalterSiebel,DieKulturderStadt,Berlin:Suhrkamp2015,p.391e.v.