(De Standaard) Schaakwonder in de sloppen

4
46 DS WEEKBLAD PHIONA, DE KONINGIN VAN KAMPALA Schaakwonder in de sloppen Phiona Mutesi: ‘Ik kwam nergens vandaan, kende niemand en was nog nooit buiten Katwe geweest. En toen leerde ik schaken.’

Transcript of (De Standaard) Schaakwonder in de sloppen

Page 1: (De Standaard) Schaakwonder in de sloppen

46 DS WEEKBLAD

PHIONA, DE KONINGIN VAN KAMPALA

Schaakwonder in de sloppen

Phiona Mutesi: ‘Ik kwam nergens vandaan, kende niemand en was nog nooit buiten Katwe geweest. En toen leerde ik schaken.’

Page 2: (De Standaard) Schaakwonder in de sloppen

DS WEEKBLAD 47

Vier jaar lang zwierf Phiona, toen 5, door Katwe. Soms trok ze op strooptocht. ‘Aanvankelijk ging ik alleen maar schaken voor het gratis eten’

Op goede dagen verdiende ze 2 euro, op slechte werd ze beroofd. Tot Phiona op een dag begon te schaken. Een Slumdog Millionaire-achtig sprookje over een krottenkind dat haar lot en dat van haar familie keerde. ‘Over vijf jaar wil ik advocaat zijn en opkomen voor kansarme kinderen.’

Emiel van Dongen, foto’s Papa Shabani

Bijna had de moeder van Phiona Mutesi eenstreep getrokken door haar dochters schaak-carrière. Elke dag gingen Phiona en haarbroer Brian schaken bij Sports Outreach.

Toen andere moeders zeiden dat de mzungus, de blanken, achter die organisatie kinderen stalen, over-woog Harriet dat te verbieden. Maar omdat Phiona en Brian er ook dagelijks gratis eten kregen, stond ze het toch maar toe. Ze had geen andere keus.

Enkele maanden na de geboorte van Harriets vijf-de kind – in Katwe, een van de grootste sloppenwij-ken in de Oegandese hoofdstad Kampala – overleed haar echtgenoot, aan aids. Een inkomen had ze niet. Toen ze op straat een kind maïs zag verkopen, bracht dat haar op een idee: haar kinderen moesten van school, aan het werk.

Vier jaar lang zwierf Phiona, toen 5, door de stra-ten van Katwe, op haar hoofd een pan met twintig maïskolven. Op goede dagen verdiende ze 2 euro, op slechte werd ze beroofd. Soms ging ze zelf met kin-deren uit de buurt op strooptocht om willekeurige slachtoffertjes in elkaar te slaan. Werd het gezin weer een krot uitgezet, dan sliepen ze soms een tijdje op straat. In die tijd was er nooit geld en altijd honger. Phiona kan zich niet herinneren toen een keer geluk-kig te zijn geweest.

Tot ze op een dag haar broer Brian achterna liep.Aan de andere kant van de wijk ging hij voetballen, schaken en eten bij jongerenwerker Robert Katende. Half verscholen keek ze toe hoe haar broer een bord eten naar binnen werkte. Robert zag het en nodigde haar uit voor meelpap en een potje schaak.

‘Aanvankelijk ging ik alleen maar schaken voor hetgratis eten’, herinnert Phiona zich. Maar al snel ver-loor ze zich in het spel. Schaken was voor haar zoals het leven, schreef de Amerikaanse journalist Tim Crothers in zijn boek The Queen of Katwe: overleven door weloverwogen agressie. Orde scheppen in de chaos. En altijd een paar stappen verder denken dan het directe gevaar.

Een jaar nadat Phiona van Robert haar eerste bordmeelpap had gekregen, won ze haar eerste toernooi. Vier jaar later haar eerste internationale toernooi. In

2010 mocht Oeganda, een van de armste landen ter wereld, op kosten van de wereldschaakbond voor het eerst met een damesteam meedoen aan de prestigieu-ze Olympiade. Het meisje dat nog niet kon lezen toen ze met schaken begon, trok nu als 14-jarig schaak-talent de wereld rond. Haar prestaties waren zo goed dat ze, als eerste Oegandese ooit, de titel ‘vrouwelijke kandidaat-meester’ kreeg. Toen ze werd ingemaakt door een Egyptische schaakgrootmeester, liep ze naar Robert Katende toe en zei: ‘Ooit wil ik ook schaak-grootmeester worden.’

DE PAARDEN WAREN HONDENKatende (34) is de godfather van het schaken in

Oeganda’s sloppenwijken. De plot van zijn eigen jeugd is al even droef. Zijn vader – getrouwd, vijf kin-deren – bezwangerde een tienermeisje en verstootte het bastaardkind. In het door oorlog geteisterde Noord-Oeganda werd Robert van hot naar her ge-sleept, tot hij na een ernstig voetbalongeluk uit een coma ontwaakte en het licht zag. Hij werd een born-again christen. Én vrijwilliger voor Sports Outreach, een Amerikaanse christelijke organisatie die via sport menselijk lijden wil aanpakken.

Robert moest een voetbalproject opzetten in Kat-we, maar omdat niet alle kinderen konden of wilden voetballen, begon hij ook een schaakproject. Stap voor stap legde hij aan Brian en andere pionierende jonge-tjes de bewegingen van de schaakstukken uit. De paarden noemden ze honden, aangezien de kinderen nog nooit een paard hadden gezien.

Waarom, van alle sporten, uitgerekend schaken?Robert: ‘Schaken is een meer relationele sport dan bijvoorbeeld voetbal. Je maakt echt verbinding met de psyche van je tegenstander. Niet iedereen is sterk ge-noeg om te voetballen, maar iedereen kan een schaakstuk optillen. Beslissend is alleen de vraag waar je het neerzet.’

Vanmiddag geeft hij les op zijn nieuwste schaak-academie: een school voor gehandicapte kinderen in Kampala. Een jongen met lamme armen beweegt de schaakstukken met zijn mond; een meisje met een ernstige misvorming aan het hoofd doet dat met het

Page 3: (De Standaard) Schaakwonder in de sloppen

48 DS WEEKBLAD

‘Toen ik Phiona ontmoette, wist ze niet of de aarde rond of plat was. Nu heeft ze de hele wereld gezien’

PHIONA, DE KONINGIN VAN KAMPALA

stompje aan haar bovenarm. De les van vanmiddag: pinned. Met veel gebaren en grapjes legt Robert uit dat een verdedigend schaakstuk pinned is, als het niet kan bewegen zonder een belangrijker stuk te verlie-zen.

De kinderen die hij lesgeeft, zijn ook vaak pinned,zegt hij. ‘Ze zitten vast in een vicieuze cirkel van ar-moede en geen kansen op ontwikkeling. Ik vertel zo’n kind: jij kunt het verschil maken. Ze kunnen zich los-maken uit die klem.’

HOOFDPRIJS: EEN EENDTerug naar 2005. Met wat financiering van Sports

Outreach regelde Robert dat zes van zijn pupillen van het eerste uur, onder wie Brian, aan een schaaktoer-nooi konden meedoen. Een hele happening: voor de meesten was het de eerste keer dat ze Katwe uitkwa-men én dat ze in een auto zaten.

Even later organiseerde hij een eigen toernooi. Van de Oegandese schaakfederatie leende hij een gro-te zak schaakstukken, die vaak zo aftands waren dat je nauwelijks kon zien of het een toren of een loper was. De hoofdprijs was een eend, die Robert voor 15.000 shilling (4 euro) van de moeder van een van zijn leer-lingen had gekocht. Phiona, het enige meisje dat meedeed, won drie wedstrijden en kreeg een prijs voor ‘de beste vrouw’. De envelop met 15.000 shil-ling gaf ze aan haar moeder.

Epische verhalen over de wijk verlaten en eendenwinnen, gingen als een lopend vuurtje rond in Katwe. In geen tijd verdrievoudigde het aantal jeugdige scha-kers en breidde Robert zijn schaakschool uit naar nog vier slums in Kampala. Via via kreeg de Amerikaanse sportjournalist Tim Crothers lucht van het wassende schaakproject en Phiona’s successen. Hij wijdde er een artikel aan in ESPN Magazine.

Crothers: ‘Eerst heb ik Phiona geïnterviewd in haar krot in Katwe. Ze was heel stil en verlegen. Dui-

delijk niet op haar gemak, omdat nog nooit iemand belangstelling voor haar had gehad. Kort erna zijn we naar Siberië gereisd, voor de Olympiade van 2010. Toen ik haar uitdaagde voor een potje schaak en ze me vervolgens genadeloos inmaakte, bloeide ze op. Daardoor kregen we een band en werden onze ge-sprekken beter.’ Het leverde een fraaie longread op, die Phiona’s leven evenzeer dooreenschudde als de eerste kom meelpap bij Robert Katende.

De publicatie zette haar nationaal en internatio-naal op de kaart, kinderen in de Oegandese sloppen-wijken wilden haar zijn en ze mocht schaakles geven in villawijken. Crothers reisde terug om nog een trits interviews af te nemen en schreef er het boek The Queen of Katwe over, waarvan de rechten haast met-een aan Disney werden verkocht.

EEN KERK VOL RIOOLWATERKatendes schaakproject voer wel bij alle aandacht.

Anno 2016 schaken zo’n 1.200 kinderen bij de Sports Outreach Chess Academy. En Sports Outreach heeft al aan tientallen schakende Oegandese sloppen-kinderen schoolbeurzen uitgereikt.

In Katwe is de schaakschool intussen verplaatst naar een hoger gelegen, wat minder armlastig deel. Phiona’s broer Brian loopt mee omlaag, de sloppen-wijk door, om de plek van de oude schaakschool te la-ten zien. Verspreid over straat liggen bergen afval – afgebrand, smeulend of vers. Her en der scharrelt er een kip of geit op. Onder golfplaten daken hangen hompen vlees aan weeghaken, volledig met vliegen bedekt. Een kind rolt spelenderwijs een brommer-band voort met een lege waterfles. Er zijn muren, da-ken, elektriciteitskabels en verharde paden, maar dat is het.

Brian stopt en wijst naar een betonnen veldje waarop wat kinderen voetballen. ‘Daar stond de AgapeChurch, waar Phiona en ik hebben leren schaken.’

Robert Katende’s nieuwste schaakacademie: een school voor gehandicapte kinderen in Kampala.

Page 4: (De Standaard) Schaakwonder in de sloppen

DS WEEKBLAD 49

Voor haar moeder, die ooit bijna een stokje stak voor haar carrière, heeft Phiona een huis gekocht. ‘Ze heeft genoeg geworsteld. Nu kan ze eindelijk comfortabel leven’

Het houten kerkje lag in het allerarmste deel van de wijk, pal onder een afwateringssloot. Tijdens het re-genseizoen, twee keer per jaar, stroomde de kerk vaak vol met ongezuiverd rioolwater.

Even later laat Brian de nieuwe school zien, waarhij elektrotechniek studeert én schaakles geeft. Twee keurige lokaaltjes vol schaakborden, rond een binnen-plaats waar pruttelende ketels meelpap, rijst en pinda-saus op hongerige monden wachten. In het ene zaal-tje zit een vijftiental kinderen rond een stel schaak-borden, in het andere een dito aantal tieners. Om beurten mogen ze op de binnenplaats een bordje vol-scheppen.

In het lokaal van de tieners staart Stella Babirye (16) aandachtig naar een schaakwedstrijd. Haar vader is lang geleden met de noorderzon vertrokken, haar moeder bleef berooid achter. Net als Phiona heeft ze vier broers en zussen. En kwam ze in eerste instantie alleen maar schaken omdat ze honger had.

In de Disney-verfilming van Crothers’ boek speeltde voormalige jeugdkampioene zichzelf. Voor de op-names van Queen of Katwe kreeg Stella 720.000 shil-ling, 190 euro, per dag. Een godsvermogen in Oegan-da, waar een motortaxichauffeur ongeveer 3 euro per dag verdient. ‘Van het geld heb ik een stuk land ge-kocht voor mijn moeder, hier in Katwe. Hopelijk kan ze er in de toekomst een huis op bouwen.’

VALSE HOOP?Stella is exemplarisch voor de voorspoed die de

schaakhype rond Phiona (een deel van) Katwe heeft gebracht. Veel kinderen gaan dankzij het schaken naar school. Van de filmopnames in de wijk hebben velen een graantje meegepikt. Sommige van Roberts leerlin-gen spelen – net als Stella – een minirol als zichzelf.

Zal de film de sloppenwijk nog verder een boostgeven? Phiona zélf hoopt dat hij vooral de ogen van de overheid opent, ‘zodat die de wijk eindelijk gaat

ontwikkelen. En dat de film meer kinderen inspi-reert, kinderen die – net als ik ooit – alle hoop verlo-ren zijn.’

Robert was zes maanden als consultant voor Dis-ney aan de slag, om te maken dat de film zo authen-tiek mogelijk zou zijn. ‘Kinderen in sloppenwijken geven altijd anderen de schuld. Maar de film laat zien dat je uit je ellende kunt ontsnappen.’

Biedt hij niet net valse hoop aan kansarme kinde-ren die niet zoiets als schaken hebben? Tim Crothers denkt van niet. ‘Leven in een sloppenwijk als Katwe is een dream killer. Terwijl kinderen moeten kunnen dromen om aan de ellende te ontsnappen. Toen ik Phiona ontmoette, wist ze niet of de aarde rond of plat was. Nu heeft ze de hele wereld gezien.’

Was Phiona’s leven echt een Disney-sprookje, dankwam haar droom uit en was ze nu schaakgrootmees-ter. In werkelijkheid schommelt haar FIDE-rating de laatste jaren rond de 1.600/1.700, terwijl 2.500 no-dig is voor de titel grootmeester. Maar dankzij Sports Outreach rondt ze binnenkort de middelbare school af, momenteel is ze bezig met haar toelating voor de universiteit. ‘Ik hoop op een beurs, zodat ik in het buitenland kan studeren. Over vijf jaar wil ik advocaat zijn en opkomen voor kansarme kinderen. Ik kwam nergens vandaan, kende niemand en was nog nooit buiten Katwe geweest. En toen leerde ik schaken.’

Toch komt ze nog graag in Katwe, omdat het daarbegon. Haar broers zitten er nu op school. En voor haar moeder, die ooit bijna een stokje stak voor Phiona’s schaakcarrière, heeft ze een huis en een stuk landbouwgrond gekocht. ‘Nu kan ze eindelijk com-fortabel leven. Ze heeft genoeg geworsteld.’

‘Queen of Katwe’ werd voorgesteld op het filmfestival van Toronto. Voorlopig heeft de film in Europa nog geen distributeur.

Pruttelende ketels meelpap en rijst op de binnenplaats. De plek waar de oude schaakschool lag, pal onder een afwateringssloot.