De sociaal-emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige...

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts I

Academiejaar 2008 – 2009

De sociaal-emotionele

begeleiding van minderjarige

anderstalige nieuwkomers in

België en Nederland

Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master

in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek

Joke Huybrechts

Promotor: Ilse Derluyn

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts II

Inhoudstafel

Inhoudstafel ....................................................................................................................................II

Voorwoord ......................................................................................................................................V

Inleiding .........................................................................................................................................VI

Literatuurstudie............................................................................................................................. 9

1 Doelgroepafbakening ........................................................................................................... 9

1.1 Minderjarige anderstalige nieuwkomers in België ................................................ 9

1.1.1 Doelgroep .............................................................................................................. 9

1.1.2 Het onthaalonderwijs ........................................................................................ 10

1.2 Minderjarige anderstalige nieuwkomers in Nederland....................................... 12

1.2.1 Doelgroep ............................................................................................................ 12

1.2.2 Het onthaalonderwijs ........................................................................................ 12

2 Het sociaal-emotionele welzijn van de minderjarige anderstalige nieuwkomer... 13

2.1 Beïnvloedende factoren op het sociaal- emotioneel welzijn ............................ 13

2.1.1 Factoren tijdens de vluchtfasen ..................................................................... 14

2.1.1.1 Fase van ontwrichting en structureel geweld.......................................... 14

2.1.1.2 De vluchtfase.................................................................................................. 15

2.1.1.3 De aankomst in het gastenland en de acculturatiefase........................ 15

2.1.2 Persoonsgebonden factoren ............................................................................ 17

2.1.2.1 Geslacht ........................................................................................................... 17

2.1.2.2 Leeftijd ............................................................................................................. 18

2.1.2.3 Coping .............................................................................................................. 18

2.1.2.4 Sociale steun .................................................................................................. 18

2.1.2.5 (Niet )begeleid................................................................................................ 19

2.1.2.6 Adolescentiefase ............................................................................................ 20

3 Hulpverlening ....................................................................................................................... 21

3.1 Recht op hulpverlening ............................................................................................. 21

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts III

3.2 Mogelijke klachten na (on)vrijwillige vluchtervaringen..................................... 22

3.3 Posttraumatische stressstoornis ............................................................................. 23

3.4 Prevalentie van het PTSS ......................................................................................... 23

3.5 Goede hulpverlening.................................................................................................. 24

3.5.1 Sociaal-emotionele begeleiding op school ................................................... 24

3.5.2 Sociaal-emotionele begeleiding in de hulpverlening ................................. 25

4 Probleemstelling en onderzoeksvragen.......................................................................... 26

4.1 Probleemstelling ......................................................................................................... 26

4.2 Onderzoeksvragen ..................................................................................................... 26

4.3 Doelstellingen.............................................................................................................. 27

Hoofdstuk 2: Methodologie....................................................................................................... 28

1. Fase 1: Kwantitatief onderzoek naar het sociaal-emotioneel welzijn van

minderjarige anderstalige nieuwkomers ........................................................................... 28

2.1 De onderzoekssetting, –groep en procedure ................................................. 28

2.2 De onderzoeksmethode ........................................................................................ 29

2.3 Verwerking .............................................................................................................. 32

2 Fase 2: Kwalitatief onderzoek naar de sociaal-emotionele begeleiding van

minderjarige anderstalige nieuwkomers ........................................................................... 32

2.1 De onderzoekssetting, –groep en procedure ................................................. 33

2.2 De onderzoeksmethode ........................................................................................ 34

2.3 Verwerking .............................................................................................................. 34

3. Kwaliteitscriteria van het onderzoek ..................................................................... 34

3.1 Betrouwbaarheid .................................................................................................... 34

3.2 Validiteit ................................................................................................................... 35

Hoofdstuk 3: Resultaten ........................................................................................................... 37

1 Fase 1: het kwantitatief onderzoek............................................................................. 37

1.1 Algemene eigenschappen van de onderzoeksgroep ...................................... 37

1.2 The Hopkins Symptom Checklist- 37 for Adolescents (HSCL-37A)....... 38

1.3 Stressful Life Events (SLE) .................................................................................. 40

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts IV

1.4 Reacties van Adolescenten op Traumatische Stress (RATS) ....................... 41

2. Fase 2: het kwalitatief onderzoek .......................................................................... 42

2.1 Algemene beschrijving van de geïnterviewden............................................... 42

2.1.1 Belgische voorzieningen en organisaties ................................................. 42

2.1.2 Nederlandse voorzieningen en organisaties ............................................ 43

2.2 Resultaten van de interviews .............................................................................. 43

Conclusie en discussie ............................................................................................................... 55

1. Implicaties van het onderzoek ................................................................................ 55

2. Beperkingen van het onderzoek ............................................................................. 58

2.1 Beperkingen van het kwantitatief onderzoek .................................................. 58

2.2 Beperkingen van het kwalitatief onderzoek..................................................... 59

3. Aanbevelingen van het onderzoek ......................................................................... 59

Bibliografie .................................................................................................................................. 61

Bijlage ....................................................................................................................................68

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts V

Voorwoord

Tijdens mijn studiejaren orthopedagogiek wilde ik zoveel mogelijk doelgroepen leren

kennen. Ik volgde een stage in een MPI waar ik in contact kwam met kinderen die

een gedrags- of emotionele stoornis hebben en deed een stage in een dagcentrum

voor adolescenten en volwassenen met een verstandelijke beperking. Mijn

vakantiejob deed ik eerst in een kinderdagverblijf, waar ik te maken kreeg met

opvoeden. Later schakelde ik over op FOCUS- wonen en bood ik hulp bij activiteiten

van het dagelijkse leven aan zelfstandig wonende mensen met een fysieke

beperking. Daarnaast volgde ik ook een weekend over asielzoekers en vluchtelingen

om daarna een kamp te organiseren voor kinderen in een asielcentrum. Via het Rode

Kruis kwam ik ook in contact met kansarmen. Ik denk dat mijn interesse voor

vluchtelingenkinderen en de problematiek daarrond toen een grote boost heeft

gekregen. Op dat moment is het idee gegroeid om rond dit onderwerp verder te

werken; een thesis schrijven leek mij de manier om er voldoening uit te halen.

Een thesis schrijven doe je echter niet alleen. Ik wil daarom de volgende mensen

heel erg bedanken.

Eerst en vooral wil ik de personen van Minor-Ndako vzw, Juna vzw, Fedasil, het Rode

Kruis Vlaanderen, Medimmigrant vzw, Pharos, Centrum ‘45, het

Psychotraumacentrum Zuid in Den Bosch bedanken voor hun bereidwillige

mederwerking aan mijn onderzoek. Ook de minderjarige anderstalige nieuwkomers

uit de onthaalklassen die meegewerkt hebben aan mijn kwantitatief onderzoek wil ik

heel erg bedanken. Het is immers niet altijd gemakkelijk terug te kijken op een vaak

pijnlijk verleden.

Daarnaast wil ik mijn promotor bedanken voor de begeleiding van mijn thesis.

Tenslotte ben ik eveneens mijn familie en vrienden dankbaar voor hun steun tijdens

de thesistijd. Daarbij gaat een speciaal dankwoord naar mijn ouders toe die me

aanmoedigden wanneer nodig, me goede raad gaven en me hielpen waar kon. Ook

mijn vriend ben ik zeer dankbaar voor de steeds opbeurende woorden, voor het

geduld en de hulp bij het uitschrijven van de interviews.

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts VI

Inleiding

Meer dan twaalf miljoen mensen zijn (on)vrijwillig op de vlucht (United Nations High

Commissioner for Refugees (UNHCR), 2006 in Crowley, 2009), waarvan de helft

kinderen zijn (Fazel & Stein, 2002 in Crowley, 2009). Plysier (1999) noemt deze

kinderen, die in het ene land geboren worden, maar in een ander land moeten

opgroeien de ‘1.5 generatie’. Deze kinderen maken voor, tijdens en/of na hun vlucht

heel wat mee en vaak zijn deze ervaringen traumatisch. Daarnaast zijn

minderjarigen voor deze ervaringen vatbaarder dan volwassenen en maken ze meer

kans op sociaal-emotionele problemen, omdat ze niet alleen deze ervaringen moeten

verwerken, maar ze ook in hun ontwikkelings- en identiteitsfase zitten (Gelauff-

Hanzon, 1995). Daarbovenop komt nog dat ze een abrupte overgang van de ene

socio-culturele omgeving naar de andere moeten doorstaan (Plysier, 1999). Ilse

Derluyn (2007) toont aan dat (on)vrijwillig gevluchte kinderen en adolescenten door

de traumatische ervaringen voor of tijdens de vlucht, de enorme verliezen die ermee

gepaard kunnen gaan en het adaptatieproces in het nieuwe gastland, kampen met

verschillende emotionele- en gedragsproblemen. Kinderen hebben dus nood aan een

specifieke sociaal-emotionele begeleiding. Met deze scriptie wil ik nagaan hoe deze

opvang er in België en Nederland uitziet.

Dit doe ik aan de hand van de volgende vier hoofdstukken.

In het eerste hoofdstuk van mijn onderzoek ga ik door middel van een

literatuurstudie na de minderjarige anderstalige nieuwkomer is, welke sociaal-

emotionele problemen deze doelgroep kan meemaken en of hulpverlening hierbij

noodzakelijk is. Voor de doelgroepbepaling beschrijf ik heel kort wanneer men

spreekt van een minderjarige anderstalige nieuwkomer en dat zowel voor België als

voor Nederland. Tenslotte zoek ik een antwoord op wat goede hulpverlening is.

In het tweede hoofdstuk leg ik uit voor welke soort onderzoek ik gekozen heb, de

reden ervan en op welke manier ik ze uitvoer. Dit doe ik zowel voor mijn kwantitatief

als kwalitatief onderzoek, want ik heb mijn onderzoek verdeeld in twee luiken. Dat

achtte ik immers nodig om volledig te kunnen antwoorden op mijn

onderzoeksvragen, namelijk welke sociaal-emotionele problemen er zijn en in welke

mate ze voorkomen bij minderjarige anderstalige nieuwkomers, en hoe de sociaal-

emotionele begeleiding eruit ziet in België en Nederland.

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts VII

De resultaten van mijn onderzoek zijn dan terug te vinden in het derde hoofdstuk,

ook hier verdeeld in twee luiken. In het vierde en laatste hoofdstuk maak ik een

conclusie en geef ik enkele beperkingen en aanbevelingen van mijn onderzoek aan.

De sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers Joke Huybrechts 8


Literatuurstudie

1 Doelgroepafbakening In het eerste deel van mijn literatuurstudie heb ik het over de doelgroep van mijn

onderzoek: de minderjarige anderstalige nieuwkomer. Omdat ik een vergelijkende

studie maak tussen België en Nederland, wil ik de doelgroep dan ook in beide landen

nagaan. Daarnaast bespreek ik ook het onthaalonderwijs, omdat mijn kwantitatief

onderzoek in deze omgeving doorgaat. De minderjarige anderstalige nieuwkomer

brengt immers een groot deel van zijn tijd in dergelijke klassen door.

1.1 Minderjarige anderstalige nieuwkomers in België

1.1.1 Doelgroep

Als doelgroep van mijn onderzoek heb ik ervoor gekozen het te hebben over de

minderjarige anderstalige nieuwkomer. Ik wil immers niet enkel aandacht hebben

voor vluchtelingenkinderen, of asielzoekerskinderen, maar ook bijvoorbeeld voor

kinderen in precaire levenswijze, migrantenkinderen, slachtoffers van mensenhandel

en kinderen die in verband met gezinsvorming en gezinshereniging naar België

komen (Interculturaliseren, 21 maart 2009). We kunnen dus zeggen dat de kinderen

die in een nieuw land terecht komen een zeer heterogene doelgroep vormen. Als we

de groep echter samenvatten onder één noemer, gaat het om de ‘minderjarige

anderstalige nieuwkomer’.

Anderstalige nieuwkomers zijn personen die zich onlangs in België gevestigd hebben.

Het is een van de groepen inburgeraars die zich langdurig in Vlaanderen of Brussel

willen komen vestigen (Vlaamse Overheid, 31 mei 2009). Zij kennen het Nederlands

en onze Vlaamse samenleving niet of nauwelijks, maar het is de bedoeling dat zij

hiermee snel kennis maken.


Men spreekt van minderjarige anderstalige nieuwkomers als het gaat om personen

die jonger zijn dan 18 jaar zijn (Derluyn, 2008). Zoals eerder gezegd is het een zeer

heterogene groep, maar ook door de verschillende leeftijden, de

scholingsachtergrond, de socio-economische, de culturele achtergrond, de

taalvaardigheid, godsdiensten en leervaardigheden (Vluchtelingenzorg, 21 maart

2009).

Van de term ‘minderjarige anderstalige nieuwkomers’ als grote doelgroep wordt

gesproken in het onthaalonderwijs. In de literatuur en de praktijk gaat het echter

voornamelijk over migranten-, asielzoekers-, vluchtelingenkinderen en niet-begeleide

buitenlandse minderjarigen. Deze laatsten vormen een zeer kwetsbare groep omdat

zij zonder ouders, familieleden of voogd zijn gevlucht en toegekomen in het gastland

(Cloet, 2007).

1.1.2 Het onthaalonderwijs

Ook minderjarige anderstalige nieuwkomers, zelfs kinderen zonder wettige

verblijfsdocumenten, zijn vanaf de leeftijd van vijf jaar leerplichtig (Centrum voor

taal en onderwijs, 31 mei 2009). Dankzij een onthaalbureau krijgen ze sinds 1991 de

kans eerst Nederlands te leren vooraleer ze geïntegreerd worden in het reguliere

onderwijs. Dat gebeurt, net zoals het aanleren van de waarden, normen en

cultuurgewoonten van het gastland, in het onthaalonderwijs.

Onthaalklassen bieden onderwijs dat de taalvaardigheid en de sociale integratie van

de anderstalige nieuwkomer bevordert (Onderwijs Vlaanderen, 05 mei 2009). Het

grootste doel is de anderstalige nieuwkomer voor te bereiden op de instroom in het

gewoon onderwijs en dat onder andere door het intensief aanleren van de

Nederlandse taal. De voorwaarden om toegelaten te worden in het OKAN- onderwijs

zijn: geen Nederlands kennen of onvoldoende beheersing van Nederlands als

onderwijstaal, ouder dan 5 jaar en jonger dan 18 jaar, maximaal 9 maanden

ingeschreven zijn in een school met het Nederlands als onderwijstaal (juli en

augustus niet meegerekend) en maximum een jaar ononderbroken in België

verblijven (Van Neste, 2007). Een anderstalige nieuwkomer kan op elk moment

starten in een OKAN-klas. (Onderwijs Vlaanderen, 05 mei 2009).


Oorspronkelijk richtte het onthaalonderwijs zich op kinderen die via het stelsel van

gezinshereniging nieuw in ons land binnenkwamen, maar meer en meer

ondervonden ze dat minderjarige anderstalige nieuwkomers in het onthaalonderwijs

ook vaak kinderen van vluchtelingen en asielzoekers waren of kinderen die zelf

gevlucht waren (Tuk B. & de la Rive Box A.).

Er is echter een verschil tussen het onthaalonderwijs in het basisonderwijs en in het

secundair. In het basisonderwijs volgen de minderjarige anderstalige nieuwkomers

deels afzonderlijk les en deels samen met andere kinderen in een reguliere klas. In

het secundair onderwijs volgen ze gedurende een jaar een Nederlands taalbad om

pas daarna naar het regulier onderwijs over te stappen (Vluchtelingenzorg, 21 maart

2009).

Een OKAN-klas heeft zijn eigen leerplan, met veel ruimte voor differentiëring.

Vakken zoals wiskunde en aardrijkskunde worden niet expliciet aangeleerd, maar via

intensieve oefening in het praktisch Nederlands taalgebruik. Het is immers de

bedoeling dat de leerlingen het Nederlands na één jaar begrijpen en kunnen

hanteren. Als kinderen sneller vorderen kunnen ze wel vier uur per week een

specifiek vak krijgen. Toch wordt vaker gezien dat één schooljaar onvoldoende blijkt

te zijn. Daarom wordt er vanaf 2006-2007 extra ondersteuning voorzien in het

volgjaar na het onthaalonderwijs. Na het eerste jaar volgt een gesprek met het CLB,

de leerling en zijn of haar ouders en de school en wordt er gekeken naar een

geschikte vervolgopleiding. De toegang tot het reguliere onderwijs wordt bepaald op

grond van leeftijd, de gevolgde studies in het land van herkomst en de vlotheid

waarmee de leerling zich het Nederlands heeft eigen kunnen maken (Wikipedia, 31

mei 2009).

Minderjarige anderstalige nieuwkomers brengen dus heel wat tijd door op de

schoolbanken. Het lijkt me daarom ook niet verwonderlijk dat leerkrachten te maken

krijgen met eventuele sociaal-emotionele problemen van deze doelgroep. Tuk & van

der Veen (1998) beamen dit. Ook Tuk (2000) zegt dat leerkrachten leer- en

gedragsproblemen signaleren, maar dat ze zich vooral zorgen maken over de

thuissituatie van de jongeren en de invloed ervan op de schoolprestaties.


1.2 Minderjarige anderstalige nieuwkomers in Nederland

Omdat ik in mijn onderzoek ook de Nederlandse situatie over de sociaal-emotionele

begeleiding betrek, ga ik ook in het kort na hoe de doelgroep en het

onthaalonderwijs in Nederland genoemd wordt.

1.2.1 Doelgroep

Minderjarige anderstalige nieuwkomers in Nederland zijn jongeren tussen twaalf en

achttien jaar die nog geen vier jaar in Nederland verblijven (Tuk B. & de la Rive Box

A., 2000). Men spreekt hier van kinderen die familie volgden in het kader van

gezinshereniging, of migranten- en vluchtelingenkinderen.

1.2.2 Het onthaalonderwijs

Het onthaalonderwijs wordt in Nederland een internationale schakelklas (ISK)

genoemd. Dit is een vorm van onderwijs die bedoeld is om een brug te slaan tussen

twee verschillende onderwijssystemen en wordt gebruikt om kinderen die uit een

andere cultuur komen in twee jaar tijd Nederlands te leren en voor te bereiden op

het reguliere onderwijs. Het is bedoeld voor de leeftijdsgroep 12 tot en met 18 jaar,

mogelijk ook voor jongere en oudere leerlingen, en kan georganiseerd worden in 3

vormen. In de voltijdse schakelklas volgt de student een heel jaar in een aparte klas

les. Daarnaast geeft men als leerkracht in een deeltijdsklas de student minimum 8

uur in een aparte klas les, waarbij hij de overige tijd in het reguliere onderwijs zit.

Tenslotte heeft men ook nog de verlengde schooldag, waarop het onderwijs na de

reguliere schooluren plaatsvindt, en dat voor minimum 100 uur. (Schakel-klassen,

28 juli 2009).

In sommige regio’s in Nederland bestaat er ook een grootschaligere vorm van een

schakelklas, een taalklas genaamd. Deze is meer gericht op zelfstudie en werkt met

behulp van hoofdtelefoon, casettebandjes en multimedia (o.a. internet) om

leerlingen zo te laten oefenen via luister- en spreekvaardigheden (Wikipedia, 31 mei

2009).


2 Het sociaal-emotionele welzijn van de minderjarige

anderstalige nieuwkomer

In dit tweede deel van mijn onderzoek heb ik het over het sociaal- emotioneel

welzijn van de minderjarige anderstalige nieuwkomer. Kinderen en jongeren die

(on)vrijwillig vluchten kunnen op dit vlak heel wat problemen ervaren. Ik g in dit

hoofdstuk na wat ze zoal meemaken en welke invloed dit heeft op zijn of haar

sociaal-emotioneel welzijn. Deze ervaringen worden immers gezien als oorzaak en

tevens aandachtspunt voor de hulpverlening (van der Veer, 1998)

2.1 Beïnvloedende factoren op het sociaal- emotioneel welzijn

Het is voor minderjarige anderstalige nieuwkomers een grote uitdaging om weg te

gaan uit hun vertrouwde omgeving en zich te vestigen in een nieuw, onbekend land;

de eventuele traumatische ervaringen in het land van herkomst die ze met zich

meedragen (meestal niet bij migrantengezinnen en -kinderen), de vlucht, de

aankomst, de onzekerheid en het zich aanpassen aan nieuwe normen en wetten,

mogelijke discriminatie... Het zijn maar enkele factoren die het welzijn van deze

doelgroep kunnen beïnvloeden. Ook op sociaal vlak verliezen ze vrienden,

familieleden, kennissen, kortom belangrijke personen. Hun leven is en zal door deze

ervaringen en verliezen nooit meer zijn zoals voorheen. Omdat deze ervaringen zo’n

ingrijpende invloed hebben op slachtoffers, spreekt men vaak van traumatische

ervaringen (van Asperen & Baan, 1998). Berman (2001) bijvoorbeeld zegt dat

jongeren die voor, tijdens of na de vlucht het slachtoffer zijn van traumatiserende

ervaringen vaak kunnen lijden aan langdurige fysieke en emotionele problemen.

Niet-begeleide buitenlandse minderjarigen die vluchten, hebben het daarbij extra

moeilijk, omdat ze het allemaal alleen moeten doorstaan. In wat volgt wil ik dus

dieper ingaan op mogelijke factoren die het sociaal- emotioneel welzijn van

minderjarige anderstalige nieuwkomers kunnen beïnvloeden. Ik stel me de vraag

welke bedreigende factoren meespelen waardoor de vlucht traumatiserend kan zijn

en wat de beschermende factoren zijn waardoor vluchtelingen ‘overlevers’ kunnen

genoemd worden. Dit doe ik aan de hand van de informatie die ik vind in de

literatuur. Om het overzichtelijk te houden, werk ik met de verschillende fasen die

het vluchtverhaal van een persoon kenmerken; de fase van structureel geweld en

ontwrichting, de vlucht, de aankomst, de acculturatiefase en het verblijf met zijn

onzekerheid (de Vries, 2000).


Elk van deze fase kenmerkt zich immers door specifieke en algemene ervaringen die

het sociaal- emotioneel welzijn van een minderjarige anderstalige nieuwkomer

kunnen beïnvloeden. Daarnaast is ook elke persoon anders en is het sociaal-

emotioneel welzijn van persoonsgebonden kenmerken. Ook deze zal ik dus in wat

volgt bespreken.

2.1.1 Factoren tijdens de vluchtfasen

2.1.1.1 Fase van ontwrichting en structureel geweld

Minderjarige anderstalige nieuwkomers die vluchten, doen dat om traumatiserende

ervaringen die ze meemaken of meegemaakt hebben. Meestal gebeurt het weggaan

uit het herkomstland ook op een abrupte en ongewilde manier (Vlor, 2000). Heel wat

auteurs geven ervaringen die minderjarige anderstalige nieuwkomers kunnen

meemaken en die ervoor zorgen dat ze vluchten. Zo kunnen ze getuige zijn van

invallen in eigen huis of dat van vrienden, maken ze een moord, arrestatie of

verwonding van familieleden, onwillekeurig oorlogsgeweld zoals bombardementen,

zelfmoordaanslagen, traangasaanvallen mee, of worden ze gedwongen het land of de

stad te verlaten (Hjern et al., 1991; Thabet & Vostanis, 1999; Ahmad et al., 2000;

Papageorgiou et al. 2000; Allwood et al., 2002; Crescenzi et al., 2002, Berthold,

1999; Lie, 2002). Daarenboven zijn minderjarige anderstalige nieuwkomers extra

kwetsbaar voor het eventuele verlies van ouders of andere familieleden, misbruik en

verwaarlozing in de huiselijke sfeer of de afwezigheid van kansen op het gebied van

onderwijs en werk, waardoor ook deze vaak vernoemde redenen zijn voor

minderjarige anderstalige nieuwkomers om te vluchten (Ruxton, 2000; Smit, 1998).

Dit zijn echter allemaal gewelddadige ervaringen, maar Allwood et al. (2002) spreekt

hiernaast ook van niet-gewelddadige ervaringen. Blootstelling aan slechte

weersomstandigheden, honger, geen medische bijstand en barre

leefomstandigheden zijn hier enkele voorbeelden van.

Toch vluchten minderjarige anderstalige nieuwkomers niet altijd om barre

omstandigheden. Zo heb je bijvoorbeeld migrantenkinderen die met of zonder hun

gezin op zoek zijn naar een betere toekomst inzake medische bijstand, scholing of

andere persoonlijke redenen en er dus zelf voor kiezen naar een ander land te

vertrekken (Tuk & de la Rive Box, 2000).


In elk geval betekent weggaan uit een land, of het nu gaat om een vlucht omwille

van barre omstandigheden of omwille van het zoeken naar een betere toekomst,

voor de minderjarige anderstalige nieuwkomer altijd afscheid nemen van hun land,

de streek waar ze woonden, het dorp, de stad, het huis, de school, de mensen

(familieleden, vrienden, …) en dieren waarmee ze zich omringden en het verlies van

hun persoonlijke geschiedenis. Derluyn et al. (2005) en Welfing & Tuk (2004)

spreken hier van het concept ‘meervoudige breuken’, omdat minderjarige

anderstalige nieuwkomers meermaals te maken krijgen met verliezen.

2.1.1.2 De vluchtfase

Ook tijdens de vlucht kunnen minderjarige anderstalige nieuwkomers traumatische

ervaringen meemaken (Derluyn et al., 2005). Zo zijn deze jongeren soms weken- tot

maandenlang onderweg en reizen ze in weinig comfortabele en veilige

omstandigheden in een vrachtwagen, boot, te voet, … De gedachte van wat er hen

allemaal nog kan overkomen, waar ze zullen terecht komen en hoelang de tocht kan

duren, speelt voortdurend in hun hoofd (Derluyn et al., 2005). Vaak worden ze

slachtoffer van geweld of misbruik van mensenhandelaars. Ze kunnen ook nog

steeds getuige, slachtoffer of dader worden van beschietingen, bombardementen,

vernietiging van huis, verkrachting, of een gewelddadige dood van familieleden (Tuk

& de la Rive Box, 2000).

2.1.1.3 De aankomst in het gastenland en de acculturatiefase

De aankomst in een nieuw land betekent in het begin opluchting en euforie, maar al

snel verandert dit; herinneringen komen naar boven en nieuwe dienen zich aan (van

Asperen & Baan, 1998). Toekomen in een nieuw land betekent immers gedeeltelijk

opnieuw beginnen; een minderjarige anderstalige nieuwkomer heeft zijn vertrouwde

omgeving moeten achterlaten om in een nieuwe, niet-vertrouwde omgeving terecht

te komen, vaak zelfs voor onbepaalde duur. Daar moeten ze een nieuwe taal leren,

nieuwe cultuur, nieuwe gewoontes, taken en rollen en nieuwe sociale codes in de

omgang (Tuk & de la Rive Box, 2000). Vele minderjarige anderstalige nieuwkomers

krijgen hier te maken met psychische belasting door ervaringen zoals: heimwee, het

afgesneden zijn van familieleden, de verliezen die ze geleden hebben, het zich niet

thuis voelen in de nieuwe, onbekende en onvertrouwde omgeving … Van der Veer

(1998) gebruikt hiervoor de term ‘ontworteling’. De Vries (2000) neemt het woord

‘ontheemding’ in de mond; vluchtelingen zijn met hun lichaam in het gastland, maar

met hun gedachten in het land van herkomst.


Daarnaast kunnen minderjarige anderstalige nieuwkomers ook in het nieuwe

gastland geconfronteerd worden met beleven van traumatische ervaringen. Ze

kunnen hierdoor elk vertrouwen in volwassenen verliezen, wat een belangrijke

impact kan hebben op hun relatie met begeleiders en opvoedingsfiguren na

aankomst in het gastland. Daarnaast kan het op lange termijn ook impact hebben op

hun beleving van relaties en voor hun identiteitsontwikkeling in het algemeen

(Derluyn, 2005).

Minderjarige anderstalige nieuwkomers die toekomen in een land, staan voor de

uitdaging een nieuwe cultuur met zijn betekenissen, waarden en gedragingen eigen

aan die maatschappij te leren kennen (Mezzich e.a., 1993 in Rohlof & Haans, 2005).

Daarbij moeten ze een eigen plaats proberen te vinden, met een eigen rol en positie

(Derluyn e.a., 2005). Dit proces noemt men ook wel de acculturatiefase (Mezzich

e.a., 1993 in Rohlof & Haans, 2005). Acculturatieprocessen kunnen voor stress

zorgen bij minderjarige anderstalige nieuwkomers, die het psychologisch en het

sociaal welzijn beïnvloedt (Berry et al., 1987) en resulteert in onrust, depressie,

vervreemding, psychosomatische klachten en identiteitsproblemen (Williams & Berry,

1991 in Smit, 1998). De cultuur en het beleid van het gastland spelen een

belangrijke rol in het acculturatieproces. Staat het gastland bijvoorbeeld open voor

vreemdelingen en vluchtelingen? Als minderjarige anderstalige nieuwkomers

bijvoorbeeld te maken krijgen met racistische opmerkingen of daden gericht naar

vreemdelingen, zullen ze zich onveilig, onaanvaard en depressief kunnen voelen

(Smit, 1998; Davies & Webb, 2000). Daarnaast doen op beleidsvlak de vorm van

opvangstructuur, de economische en culturele situatie, en de aanbiedingen in

verband met opvang (onderwijs, psychosociale begeleiding, toewijzing van voogd,

mogelijkheid tot veilige en aangepaste omgeving) er toe (Adriani & Smit, 1998;

Williams & Berry, 1991). Ook Derluyn et al (2005), de Vries (2000) en Stichting

Pharos (2002) zeggen dat dit proces een grote uitdaging vormt, die gepaard kan

gaan met veel onzekerheden (Fazel & Stein, 2002) en stress (Plysier, 1999).

Toekomen in een nieuw land brengt ook bijvoorbeeld met zich mee dat de

minderjarige anderstalige nieuwkomers met een nieuwe taal in contact komt. Vaak

worden ze bijgevolg niet begrepen, kunnen ze niet zeggen wat ze bedoelen, moeten

ze deze nieuwe taal leren spreken, lezen en schrijven. Dit bevordert het

zelfvertrouwen van de kinderen en de adolescent niet (van der Horst et al., 2000).


Het geeft de minderjarige anderstalige nieuwkomer ook het gevoel dat hij de

controle over gebeurtenissen en dingen verliest, met een mogelijke aangeleerde

hulpeloosheid als gevolg (Derluyn et al., 2005).

Als laatste punt is er nog iets te vertellen over de verwachtingen van de minderjarige

anderstalige nieuwkomer. Zij vluchten (on)vrijwillig, en hopen op een betere situatie

en leven in een nieuw land. Daartegenover worden ze ook geconfronteerd met

verwachtingen van hun familieleden en het nieuwe land. De verschillende

verwachtingen komen vaak niet overeen, wat kan zorgen voor psychosociale

problemen (Williams & Berry, 1991). Daarenboven leeft men als minderjarige

anderstalige nieuwkomer in angst en onzekerheid om terug te moeten naar het land

van herkomst en gaat het wachten op een beslissing over hun verblijfsstatuut

gepaard met spanning en moeilijk functioneren (Sourander, 1998). Het steeds

verhuizen, het verlies van een thuis, en in een residentiële setting verblijven, zorgt

voor meer kans op psychische problemen (Adjukovic & Adjukovic, 1993; Bean et al.,

2004). Kinderen die jaren in onzekerheid wachten of ze mogen blijven of weer

moeten vertrekken, krijgen immers problemen met hun ontwikkeling (Kalverboer,

2009).

De Vries (2000) zegt dat elke minderjarige anderstalige nieuwkomer op een bepaald

moment een crisis meemaakt. Deze is persoonsafhankelijk, maar de kern ervan is

het zich realiseren wat de gevolgen van de (on)vrijwillige migratie inhoudt.

2.1.2 Persoonsgebonden factoren

Omdat het sociaal- emotioneel welzijn ook afhankelijk is van de persoon zelf, wil ik

tevens deze factoren even bekijken.

2.1.2.1 Geslacht

Heel wat auteurs (Allwood et al. 2002, Diler et al. 2003 in Derluyn et al., 2007;

Verhulst et al., 2003) hebben onderzocht wat het geslacht als effect heeft op sociaal-

emotionele problemen. Zo vonden ze dat meisjes meer angstsymptomen, depressie-

symptomen, emotionele problemen en symptomen van vermijding vertonen.

Jongens daarentegen vertonen meer problemen met sociaal gedrag. Zowel in het

onderzoek van Garbarino & Kostelny (1996) als in dat van Rutter (1983) echter werd

er besloten dat jongens in het algemeen kwetsbaarder zijn dan meisjes.


2.1.2.2 Leeftijd

Gerritsen et al. (2006) zeggen dat oudere kinderen een meer arme algemene

gezondheid hebben en kampen met meer posttraumatische stress. Toch zijn er

andere onderzoekers die zeggen dat jongere kinderen kwetsbaarder zijn en aan

meer psychologische stress lijden (Garbarino & Kostelny, 1996; Groves et al., 1993).

Davidson & Smith (1990) zeggen zelfs dat kinderen drie keer meer kans maken op

een posttraumatische stressstoornis dan adolescenten. Garbarino & Kostelny (1996)

geven hier enkele redenen voor, namelijk dat kinderen minder neurologische

bronnen en effectieve, cognitieve strategieën hebben in het weerbaar zijn tegen

stress en minder begrijpen wat er allemaal gebeurd.

2.1.2.3 Coping

Coping skills (Rutter, 1983) zijn een repertoire van houdingen en gedragingen die

een persoon ter beschikking heeft als hij in problematische omstandigheden verzeild

raakt (van der Veer, 1998). Eigenschappen als veerkracht, humor, intelligentie en

probleemoplossend vermogen spelen een belangrijke beschermende rol (Bala,

1995), maar ook inzicht in de oorzaak van het vluchten (Plysier, 1999) en de

capaciteit om erover te praten (Tuk & van der Veen, 1998), een positief zelfbeeld en

zelfvertrouwen (Garmezy, 1983). Een belangrijk risicofactor volgens Almqvist et al.

(1999) is de individuele kwetsbaarheid (zoals langdurige ziekte) voor de blootstelling

aan traumatische stress.

2.1.2.4 Sociale steun

Sociale steun (Cloet, 2007) is ook een factor bij het sociaal- emotioneel welzijn. Het

wordt gedefinieerd als hulpbronnen van anderen die (de dreiging van) het verloren

gaan van de eigen hulpbronnen verminderen of de verloren hulpbronnen vervangen,

die het mogelijk maken hulpbronnen te leren gebruiken of nieuwe aan te boren (de

Vries, 2000, p90). Het is belangrijk en zowel noodzakelijk voor de verwerking van

het verleden als voor het werken aan een nieuwe toekomst. Men kan sociale steun

vinden in de gemeenschap (bijvoorbeeld leerkrachten, vertrouwde volwassenen),

maar ook in peerrelaties (Becker et al., 1999). Minderjarige anderstalige

nieuwkomers zoeken vaak steun bij jongeren op basis van gedeelde ervaringen in

het verleden, en in mindere mate ook op basis van nationaliteit (Ressler et al.,

1988). Ze ervaren hierdoor het gevoel dat ze geaccepteerd worden en daarbovenop

helpt sociale steun bij het oplossen van dagelijkse, praktische problemen en het

creëren van een nieuw leven (de Vries, 2000).


Peerrelaties zijn echter wel afhankelijk van hoe ze ervaren worden door de

minderjarige anderstalige nieuwkomers. Negatieve relaties kunnen bijvoorbeeld een

laag zelfbeeld en moeilijke sociale aanpassing tot gevolg hebben (Almqvist &

Broberg, 1999).

2.1.2.5 (Niet )begeleid

In vele onderzoeken zegt men dat de familie een belangrijke rol speelt bij emotionele

ondersteuning, zowel voor, tijdens als na de vlucht. Zo zorgen een adequate

verzorging, een ondersteunende en flexibele structuur, continuïteit en stabiliteit,

emotionele en affectieve steun en activiteiten voor bescherming. Masser (1992 in

Sourander, 1998) en Melville & Lykes (1992 in Sourander, 1998) bijvoorbeeld

zeggen hierbij dat vluchtelingenkinderen die vergezeld zijn van ouders of snel

worden herenigd, minder emotionele stress vertonen en zich beter kunnen

aanpassen dan kinderen die de vlucht alleen doorstaan. Ook Derluyn et al. (2004 in

Derluyn et al., 2007) en Sourander (1998) besluiten dat een ouder in het bijzijn

hebben een protectieve factor is voor minderjarige anderstalige nieuwkomers. Niet-

begeleide vluchtelingenkinderen en –adolescenten vertonen bijvoorbeeld meer

emotionele problemen en symptomen van angst, depressie en post-traumatische

stress. Ook Loughry en Flouri (2001) konden uit hun onderzoek halen dat het herstel

van enig contact met familieleden traumatische stress en psychosociale problemen

doet afnemen en coping en aanpassing stimuleert, terwijl het ontbreken van contact

deze symptomen in de hand werkt. Kortom, het gezin heeft de capaciteit om het

kind te steunen en een gevoel van veiligheid mee te geven. Deze eigenschap speelt

een grote rol bij de ontwikkeling en het functioneren van het kind (Plysier, 1999).

Toch zijn er ook negatieve effecten als gevolg van het samenzijn met de ouders. Het

stressniveau van de jongeren is afhankelijk van de manier waarop de moeder

omgaat met de vluchtsituatie. Wanneer de ouders moeite hebben met de

aanpassing, is er ook meer stress te bespeuren bij het kind (Adjukovic & Adjukovic,

1993; Miller, 1996; Plysier, 1999; Almqvist & Broberg, 1999; Hjern & Angel, 2000).

Het is op die momenten ook moeilijk voor de ouders om te fungeren als

identificatiemodel, waardoor de jonge vluchtelingen niet tot observatieleren komen

(van der Veer, 1998).


Ouders hebben hun eigen problemen met angst, onzekerheid en terugkerende

emoties (Howard & Hodes, 2000). Deze kunnen tot gevolg hebben dat ouders niet

adequaat kunnen begeleiden en opvoeden, dat het gezag van de ouders vervaagt, de

gezinsstructuur uiteenvalt (van Keulen, 1997) en dat het invloed heeft op de

copingvaardigheden die het kind zal gebruiken (Almqvist & Broberg, 1999; Ajdukovic

& Ajdukovic, 1993).

2.1.2.6 Adolescentiefase

Minderjarige anderstalige nieuwkomers die in hun adolescentiefase zitten, hebben

een extra belastende factor als het gaat om hun sociaal-emotioneel welzijn. Naast

ervaringen waarmee ze te maken krijgen voor, tijdens en na hun vlucht, zitten ze

ook in de fase waarbij ze een eigen identiteit moeten vormen (Gelauff-Hanzon,

1995). De adolescentie is een levensfase van psychische ontwikkeling waarin

jongeren zich een visie over hun toekomst vormen, zich oriënteren, zichzelf en de

wereld kritisch beschouwen, experimenteren, eigen mogelijkheden en beperkingen

ontdekken en leren accepteren (Derluyn, 2005, p25). Maar traumatische of

verlieservaringen interfereren met de ontwikkelingsproblematiek die hoort bij de

adolescentiefase, waardoor minderjarige anderstalige nieuwkomers in deze fase een

verhoogd risico hebben om psychische problemen te ontwikkelen (Tuk & van der

Veen, 1998). Een (on)vrijwillige vlucht, immers, brengt zo vervreemding met zich

mee en beïnvloedt het zelfbeeld, de kijk op mensen, het leven en op de eigen cultuur

(de Vries, 2000).


3 Hulpverlening

Dit is het derde luik van mijn literatuurstudie. Hierin ga ik na of minderjarige

anderstalige nieuwkomers recht hebben op hulpverlening in België, wanneer zij nood

hebben aan hulpverlening en wat goede hulpverlening is. Deze informatie kan ik dan

gebruiken als basis voor mijn kwalitatief onderzoek, namelijk een zoektocht in het

hulpverlenersaanbod aan minderjarige anderstalige nieuwkomers in België en

Nederland.

3.1 Recht op hulpverlening

Door ervaringen uit het verleden, ervaringen in het huidige bestaan en verschillende

stressfactoren, kunnen minderjarige anderstalige nieuwkomers te maken krijgen met

een scala aan moeilijkheden die ook door elkaar kunnen lopen en/of cumulatief

kunnen werken. Het is een complexe situatie, waarbij er grote onderlinge verschillen

zijn in de doelgroep en deze bijgevolg niet homogeen te benoemen is (Rohlof &

Haans (red.), 2005). Elke minderjarige anderstalige nieuwkomer heeft een eigen

geschiedenis met zijn/haar ervaringen, heeft een eigen context met uiteenlopende

nationaliteiten, etnische en culturele achtergronden en unieke persoonsgebonden

kenmerken (Sproet, 2002) en zal dan ook anders reageren op stresservaringen en

hoe ze deze zullen verwerken. Sommigen ontwikkelen daarbij emotionele en/of

gedragsproblemen, maar dat is niet het geval voor elke minderjarige anderstalige

nieuwkomer. Niet iedere jongere heeft dus nood aan extra hulpverlening.

Toch kunnen we zeggen dat minderjarige anderstalige nieuwkomers recht hebben op

extra bescherming. Het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind zegt zo bijvoorbeeld

dat de staten passende bescherming en humanitaire bijstand moeten verlenen aan

kinderen die de vluchtelingenstatus willen verkrijgen of die in overeenstemming met

het toepasselijke internationale of nationale recht en de toepasselijke procedures als

vluchteling worden beschouwd (Kinderrechtenverdrag, 1989).


Echter, niet elke minderjarige anderstalige nieuwkomer is gevlucht uit zijn land. Dan

gaat het bijvoorbeeld over de migrantenkinderen. Toch hebben ook zij recht op

bescherming. Artikel 3.2 immers zegt dat elk kind verzekerd moet worden van

bescherming en zorg die nodig zijn voor zijn of haar welzijn, rekening houdend met

de rechten en plichten van zijn of haar ouders, wettige voogden of anderen die

wettelijk verantwoordelijk voor het kind zijn (Kinderrechtenverdrag, 1989, p 3).

Van daaruit kunnen we besluiten dat minderjarige anderstalige nieuwkomers die

nood hebben aan hulpverlening, daar ook recht en mogelijkheden toe moeten

krijgen.

3.2 Mogelijke klachten na (on)vrijwillige vluchtervaringen

Het is van belang dat we gepast op de gedragingen van het kind reageren. Hiervoor

moeten we kunnen zien welke gedragingen het gevolg zijn van traumatische

ervaringen. Op korte termijn zijn een toenemende afhankelijkheid van de ouders of

begeleiders, symptomen van scheidingsangst, verlies van recent geleerde

ontwikkelingsvaardigheden, angst voor het opnieuw gebeuren van het trauma en

schuldgevoelens ten opzichte van gestorven verwanten (Plysier, 1999), onzekerheid,

wantrouwen, boosheid, wraak en verdriet (van Asperen & Baan, 1998) belangrijke

symptomen van stress. Daarnaast kunnen minderjarige anderstalige nieuwkomers

ook slaapproblemen, paniekaanvallen, teruggetrokken gedrag, lusteloosheid,

nachtmerries, uiteenlopende ontwikkelingsproblemen, hoofdpijn, hyperactief gedrag,

depressie, doorgedreven passiviteit, concentratiestoornissen, angstsymptomen,

eenzaamheid, scheidingsangsten, lage zelfwaarde, spijsverteringsstoonrissen en

eetproblemen, agressief gedrag, drug- en alcoholmisbruik... (zie onder andere

Adjukvoic & Adjukovic, 1993; Geltman et al., 2000; Hodes, 2000; Sack et al., 1996;

Weine et al., 1995) vertonen. Op langere termijn kunnen ze delinquent gedrag

vertonen, een gebrek aan vertrouwen, zich kwetsbaar voelen en een gebrekkige,

pessimistische kijk hebben op de toekomst (Plysier, 1999). Ze ontwikkelen een

gedrag dat in de voor hen specifieke omstandigheden het meest functioneel was,

bijvoorbeeld verdringen, vermijden, troost zoeken of agressieve dominantie (Sproet,

2002). Wanneer klachten, zoals hierboven beschreven, zich in een bepaalde

intensiteit en over een langere periode voordoen, kan er sprake zijn van een

depressie of een posttraumatische stressstoornis.


3.3 Posttraumatische stressstoornis

Meestal doven reacties op een trauma uit, maar als de lichamelijke en emotionele

reacties het leven blijven beheersen en chronisch worden, is er sprake van een

posttraumatische stressstoornis (PTSS) (Lely et al., 2002). Deze stoornis is terug te

vinden in de Diagnostic and Statistical Manual, vierde editie (DSM-IV) onder de

angststoornis (zie hiervoor bijlage nr1). Bij PTSS gaat het om het onvrijwillig en

voortdurend herbeleven van het gebeurde, het hardnekkig vermijden van alle

prikkels die met het gebeurde in verband staan en een sterk verhoogde

prikkelbaarheid (Lely et al., 2002). Men spreekt daarbij van drie grote

symptoomcategorieën:

- intrusiesymptomen: symptomen waarbij de jongere zich (meestal

onverwachte) elementen van de traumatische gebeurtenis herinnert, bv door

nachtmerries en flash-backs.

- Vermijdingssymptomen zijn die gedragingen bij de jongere waarmee hij

herinneringen aan of confrontaties met het vroegere trauma wil vermijden, bv

niet over de traumatische ervaringen willen spreken of er niet willen aan

denken en plaatsen of mensen vermijden die hiermee gerelateerd zijn

- Hyper-arousal-symptomen zijn symptomen van verhoogde waakzaamheid

zoals bv prikkelbaarheid, steeds op de hoede zijn, concentratieproblemen,...

(Lely et al., 2002, p103)

3.4 Prevalentie van het PTSS

Vele onderzoeken hebben ook het voorkomen van het posttraumatische

stresssyndroom onderzocht. Realmuto et al. (, 1992 in Montgomery & Foldspang,

2006); Almqvist and Brandell-Forsberg (, 1997 in Montgomery & Foldspang, 2006);

Servan-Schreiber et al.(, 1998 in Montgomery & Foldspang, 2006) en Abdalla and

Elklit (, 2001 in Montgomery & Foldspang, 2006) hebben aangetoond dat het

voorkomen van het syndroom, afhankelijk van het herkomstland, ervaringen met

traumatische gebeurtenissen, de cultuur, normen, waarden en veerkracht, ligt van 3

tot 37%. Flectcher (1996, in Montgomery & Foldspang, 2006) daarnaast zegt zelfs

dat meer dan 2/3 van de kinderen, blootgesteld aan acute, van niet- tot chronisch

misbruikende stressoren, zouden kunnen voldoen aan criteria van het

posttraumatische stresssyndroom. Onderzoeken in Nederland tonen een range van 4

tot 70% voor PTSS-symptomen, (Gerritsen et al., 2004).


Allwood (2006) zegt dat het vooral het cumulatieve aspect van trauma’s een grote

invloed heeft op het welbevinden van de minderjarigen. Berman (2001) sluit hierbij

aan door te zeggen dat ook de duur van de blootstelling aan een trauma de kans op

PTSS beïnvloedt. Hoe langer het kind blootgesteld is aan een traumatische ervaring,

hoe groter de kans op PTSS. Macksoud & Aber (1996) echter vonden in hun

onderzoek bij Libanese oorlogskinderen naar het verband tussen het aantal en het

type van ervaren trauma’s enerzijds en hun psychosociale ontwikkeling anderzijds,

dat het aantal trauma’s niet zozeer effect hebben op het psychosociaal welzijn, maar

wel het soort trauma waaraan men was blootgesteld. Zij vonden dat voornamelijk

kinderen die gescheiden werden van de ouders, en oorlog en conflicten meemaakten

waarbij de fysieke gezondheid van de kinderen wordt aangetast, een toename van

depressieve symptomen vertoonden en een negatief psychosociaal welzijn.

3.5 Goede hulpverlening

Voorgaande cijfers tonen aan dat er nood is aan een goede sociaal-emotionele

begeleiding. Zowel op school als in de hulpverlening kan je deze terugvinden. In wat

volgt bespreek ik beide begeleidingen.

3.5.1 Sociaal-emotionele begeleiding op school

Minderjarige anderstalige nieuwkomers kunnen, als ze schoolgaan, het ‘normale’

leven weer opnemen en tegelijkertijd een oriëntatie zoeken in functie van hun

toekomst. Het leidt hen af van hun verleden en structureert hun leven weer (Tuk &

de la Rive, 2000). Daarnaast komen de minderjarige anderstalige nieuwkomers op

school in contact met leeftijdsgenoten en leren ze vaardigheden waarmee zij zich in

de nieuwe samenleving kunnen redden (Tuk, 1997). Op school kunnen leerkrachten

sociaal-emotionele begeleiding geven, tijdig problemen signaleren en eventueel

doorverwijzen naar externe hulpverleningsinstanties (Cloete, 2007). Daarbij is van

belang dat leerkrachten een identificatiemodel zijn voor de minderjarigen (Tuk,

1997). Dat kunnen ze doen door een sfeer op te bouwen van vertrouwen en

veiligheid, positief gedrag te tonen, het openlijk uiten van waardering voor elkaar te

stimuleren en continuïteit te bieden (Tuk B. & van der Veer, 1998). Leerkrachten

moeten ook een manier vinden om jongeren te laten praten, waarbij aandacht

gevestigd kan worden bij wat steunend en helend is. Zich uiten en ervaringen delen

met lotgenoten heeft een positieve werking; ze worden zich bewust van wat zij

hebben meegemaakt en realiseren zich hoe dat alles van invloed is op hun huidige

situatie, waardoor ze meer vat op hun bestaan krijgen (Tuk, 1997).


3.5.2 Sociaal-emotionele begeleiding in de hulpverlening

Als minderjarige anderstalige nieuwkomers niet geholpen kunnen worden op school

of het natuurlijk netwerk, is het nodig dat ze met hun sociaal-emotionele problemen

terecht kunnen in een externe hulpverleningsinstantie. In de literatuur vind je tips

terug hoe deze idealiter eruit zouden moeten zien. Zo zegt Derluyn et al. (2005) dat

men in de hulpverlening niet moet ‘zorgen voor’ of ‘leiden en sturen’, maar dat men

moet begeleiden, of mee op weg gaan met de jongere. Het gaat dan om af en toe

‘richtingaanwijzers’ te zetten op gevaarlijke knooppunten, maar vooral naast en

achter de jongere lopen, mee op weg zijn (Derluyn et al., 2005,p32). Het is daarbij

belangrijk dat de jongere zijn verantwoordelijkheid terugkrijgt, de controle kan

behouden en uit de verlammende afhankelijkheidspositie kan stappen.

Competenties, sterktes en krachten van de jongere staan dan centraal. Lely et al.

(2002) zegt dat de hulpverlening aan getraumatiseerden in grote lijnen drie fasen

kent: stabilisering van het emotioneel en fysiek functioneren, de cognitieve en

emotionele verwerking van de ervaringen en het herstel van de verbondenheid. Men

moet hierbij rekening houden met basiselementen zoals veiligheid, steun, structuur

en aandacht hebben voor het persoonlijke traumaverhaal van de minderjarige

anderstalige nieuwkomer. Young (2009) zegt dat het ook belangrijk is om het begrip

‘kwaliteit van leven’ centraal te stellen in de hulpverlening en dus ook te kijken in

welke mate de minderjarige anderstalige nieuwkomer tevreden is over zijn leven.

Een sociaal netwerk uitbouwen en het opkrikken van het zelfvertrouwen, zijn

noodzakelijke dingen om aan te werken.

Daarnaast biedt het boek ‘psychosociale hulpverlening en vluchtelingen’ van Sjef de

Vries een mooie handleiding voor een goede sociaal-emotionele begeleiding. Hij

geeft onder andere tips over obstakels in de hulpverlening, cultuurverschillen en

effecten op de hulpverlener.


4 Probleemstelling en onderzoeksvragen

In wat volgt geef ik aan wat mijn probleemstelling en onderzoeksvragen zijn. Daarbij

leg ik uit vanuit welk idee ik vertrek en wat ik met mijn onderzoek wil bereiken. Ook

verduidelijk ik uit wat de maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie ervan

inhoudt.

4.1 Probleemstelling

Uit mijn literatuurstudie komt naar voor wie de minderjarige anderstalige

nieuwkomer is en met welke problemen en/of ervaringen hij kan te maken krijgen

wanneer hij in een vreemd land terechtkomt. Vluchtelingenkinderen en -

adolescenten bijvoorbeeld zijn uit hun land weggegaan omwille van barre

omstandigheden en zijn, samen of zonder een gezinslid, op zoek naar een betere

toekomst met meer veiligheid, rust, vrijheid en een betere status. Deze

verwachtingen vallen vaak tegen; ze krijgen te maken met racisme en discriminatie,

dalen in hun status, hebben angst om uitgewezen te worden en kunnen de situatie in

hun land van herkomst niet vergeten (Tuk, 2000). Migrantenkinderen zijn niet

gevlucht omwille van barre omstandigheden, maar verhuizen wel op zoek naar een

betere toekomst. De reisperiode en aankomst in een nieuw land kan echter tevens

moeilijk lopen, net zoals bij vluchtelingen. Al deze ervaringen, die traumatisch

kunnen zijn, brengen met zich mee dat kinderen en adolescenten te maken krijgen

met emotionele- en gedragsproblemen. Als de situatie problematisch wordt, is

psychologische hulp en ondersteuning vereist. Dit heeft me er toe aangezet te

onderzoeken hoe het sociaal-emotionele hulpaanbod voor minderjarige anderstalige

nieuwkomers er in België uitziet.

4.2 Onderzoeksvragen

Om een goed antwoord te zoeken op mijn probleemstelling, heb ik mijn onderzoek in

twee fases ingedeeld.

Fase 1 In het eerste deel van mijn onderzoek wil ik nagaan wat de omvang is van de

sociaal-emotionele problematiek in België. Dit doe ik aan de hand van volgende

onderzoeksvragen:

- Hoe is het gesteld met het emotioneel welzijn van minderjarige anderstalige

nieuwkomers? Is er nood aan opvang voor deze doelgroep?


- Wat zijn vaak voorkomende ingrijpende gebeurtenissen die minderjarige

anderstalige nieuwkomers meemaken?

Fase 2 In deel twee van mijn onderzoek wil ik het sociaal-emotionele hulpaanbod voor

minderjarige anderstalige nieuwkomers bekijken. Volgende onderzoeksvragen staan

hierbij centraal:

- Hoe wordt sociaal-emotionele begeleiding geboden in België? Waar kan de

minderjarige anderstalige nieuwkomer hiervoor terecht?

- Hoe is de situatie in Nederland? Staan zij even ver/minder ver/ verder in de

sociaal-emotionele begeleiding?

- Is het mogelijk om samen te werken met ons buurland Nederland, om

bijvoorbeeld expertise en ervaringen met elkaar uit te wisselen? Staan beide

landen hiervoor open?

4.3 Doelstellingen

Met mijn onderzoek wil ik zowel bijdragen tot de wetenschappelijke kennis over het

onderwerp alsook tot de praktijk. Door middel van cijfergegevens wil ik immers

een kort wetenschappelijk onderzoek doen over het sociaal- emotioneel welzijn

van minderjarige anderstalige nieuwkomers. Er is daar immers nog maar weinig

over onderzocht (Derluyn & Broekaert, 2008). Met deze cijfergegevens wil ik

aantonen dat sociaal-emotionele begeleiding voor de minderjarige anderstalige

nieuwkomers nodig is. Daarnaast wil ik bijdragen tot de praktijk; namelijk de

sociaal-emotionele begeleiding zelf. Immers, door een beeld te creëren over hoe

de sociaal-emotionele begeleiding in de praktijk vorm krijgt in België en

Nederland, wil ik hieraan aandacht schenken, alsook positieve en negatieve

punten ervan belichten. Het zou mooi zijn om mijn onderzoek als basis te zien

voor verder onderzoek naar een betere sociaal-emotionele begeleiding en dat

eventueel in samenwerking met Nederland.


Hoofdstuk 2: Methodologie

In dit hoofdstuk schets ik het onderzoeksopzet. Ik doe dit aan de hand van twee

delen, een kwantitatief en een kwalitatief onderzoek. In elke fase start ik met het

algemeen kader waarbinnen mijn onderzoek zich situeert, namelijk de reden van dit

onderzoek. Daarna geef ik een beeld over de respondenten, de onderzoekssetting en

–procedure en leg ik ook telkens de onderzoeksmethode, verwerking en analyse van

het onderzoek uit. Tenslotte bekijk ik ook de kwaliteitscriteria van mijn onderzoek.

1. Fase 1: Kwantitatief onderzoek naar het sociaal-

emotioneel welzijn van minderjarige anderstalige

nieuwkomers

Door middel van een kwantitatief onderzoek zoek ik antwoorden op mijn

onderzoeksvragen uit fase 1. Mijn bedoeling van het kwantitatief onderzoek

verwoordt ook Maso (1989), namelijk een algemene oriëntatie verkrijgen in het

werkveld. Mijn kwantitatief onderzoek is immers een vooronderzoek waarin ik een

beeld wil krijgen over het sociaal- emotioneel welzijn van minderjarige anderstalige

nieuwkomers.

Kwantitatief onderzoek biedt cijfermatig inzicht en geeft veelal antwoorden op

vragen die in termen van hoeveelheid kunnen worden uitgedrukt (Maso, 1987). Er

wordt gebruik gemaakt van enquêtes, waarbij de resultaten worden weergegeven in

grafieken, percentages en tabellen. Deze manier van handelen vind ik

gebruiksvriendelijk, want het is een duidelijke, overzichtelijke manier om na te gaan

wat de problematiek is van mijn doelgroep.

2.1 De onderzoekssetting, –groep en procedure

De setting van het onderzoek naar het voorkomen van psychische problemen bij

minderjarige anderstalige nieuwkomers waren onthaalklassen voor anderstalige

nieuwkomers in het secundair onderwijs. Gedurende het tweede semester van het

schooljaar 2007-2008, namelijk van maart tot en met juni, werden minderjarige

anderstalige nieuwkomers tijdens de lesuren en in klassikaal verband gevraagd mee

te werken aan het onderzoek. Het onderzoek zelf maakte deel uit van een taak in de

lessen ‘Interculturalisering en Migratie’.


Studenten die voor dit onderdeel van het vak ‘Pedagogische Research’ hadden

gekozen, kregen de opdracht in groepjes van ongeveer drie studenten, met de

vragenlijsten naar een onthaalklas te gaan. Daar werd eerst de opzet, de oorsprong

en het concrete verloop van het onderzoek uitgelegd door de studenten die het

onderzoek kwamen leiden. Zo werd er verteld dat het onderzoek bestond uit drie

vragenlijsten die de leerlingen zelf mochten invullen, maar waarvoor ze steeds uitleg

mochten vragen aan een aanwezige onderzoeksmedewerker. Er werd hen uitgelegd

dat ze ook op elk moment mochten beslissen niet meer mee te doen aan het

onderzoek. Wanneer de minderjarige anderstalige nieuwkomer wilde participeren

werd een ‘informed consent’ ingevuld (zie bijlage nr2). Daarin stond het opzet van

het onderzoek, wie de onderzoekster is, dat het onderzoek anoniem is en dat de

gegevens enkel gebruikt zullen worden voor het onderzoek zelf. Deze moesten ze

terug afgeven aan de studenten. Daarna kregen ze allemaal de vragenlijsten die

zoveel mogelijk in de eigen moedertaal van de jongere was opgesteld en konden ze

deze in eigen tempo invullen. Aangezien we toch minimaal met twee, maximaal met

vier studenten naar een onthaalklassen gingen, konden jongeren waar nodig

individuele ondersteuning vragen. Wanneer de vragenlijsten niet aanwezig waren in

de taal dat de minderjarige anderstalige nieuwkomer sprak en verstond, fungeerde

een medeklasgenoot waar het kon als tolk. Het onderzoek nam per klas ongeveer

twee uur in beslag.

2.2 De onderzoeksmethode

We maakten in het onderzoek gebruik van drie genormeerde

screeningsinstrumenten, gericht naar de minderjarige anderstalige nieuwkomer.

Daarnaast was er een algemene vragenlijst om informatie in te winnen zoals de

leeftijd, leefsituatie voor de vlucht en na de vlucht, herkomstland en gastland, en

dergelijke meer. (Zie bjilage 3 tot 6 voor de screeningsinstrumenten.)

De Hopkins Symptom Checklist-37 for Adolescents (HSCL-37A) (Bean et al.,

2004a) is een vragenlijst dat zowel de geïnternaliseerde problemen zoals angst- en

depressiestoornissen als externe gedragsproblemen meet. Deze vragenlijst bestaat

uit 37 items, met elk keuzemogelijkheid van 4 antwoorden; 1= nooit, 2= soms, 3=

vaak, 4= altijd. De subschalen bevatten respectievelijk 25 vragen die samen een

angst- en depressiecluster vormen en 12 vragen betreffende het meten van

externaliserende problemen.

Hiervan houden 8 vragen verband met gedragsproblemen en 2 met oppositionele

gedragsstoornis, zoals de DSM-IV deze definieert (Bean et al., 2004b).


De HSCL-37A is eigenlijk een afgeleide van de HSCL-25 (Mollica et al., 1987). Deze

laatste test werd ontworpen in 1954 in de Verenigde Staten met als doel het meten

van veranderingen in depressie en angststoornissen bij patiënten in de

psychotherapie (Hollifield et al., 2002). Toch werd het voor de eerste keer door

Mollica et al. (1987) gebruikt bij Cambodjaanse vluchtelingen. Bean et al. (2004a)

vereenvoudigde de HSCL-25 tot een adolescentvriendelijke en multiculturele versie

en voegde er 12 items die peilen naar externaliserend gedrag (agressie en

middelenmisbruik), aan toe. Er zijn momenteel 19 verschillende taalversies van de

HSCL-37A beschikbaar.

Men heeft de betrouwbaarheid en de validiteit van de test bewezen door het gebruik

ervan in verschillende crossculturele onderzoeken te gebruiken. (Mollica et al, 1987;

McKelvey et al., 1993). Ook Bean et al. (2004) vonden een goede interne

betrouwbaarheid en redelijke stabiliteit van het instrument.

Daarnaast kan men aantonen dat de vragenlijst beschikt over hoge scores omtrent

de interne consistentie (van O,69 voor de externaliserende tot 0.92 voor de

internaliserende subschaal; voor alle items samen wordt een betrouwbaarheid van

0.91 gevonden) en dat de resultaten stabiel bleven over tijd. Ook dit toont aan dat

de HSCL-37A een hoge mate van betrouwbaarheid in zich heeft.

Bean et al. (2004) bewezen ook een goede inhoud-, construct en criteriumvaliditeit

van de test. De items komen zo bijvoorbeeld overeen met de DSM-IV criteria voor

depressie, angst- en gedragsstoornissen, wat ideaal is voor een goede

inhoudsvaliditeit. Daarnaast werd de constructvaliditeit nagegaan door de test te

vergelijken met de SDQ (Goodman, 2000) en de RATS (Bean et al., 2004). De

criteriumvaliditeit tenslotte werd bewezen door het feit dat de HSCL-37A een goed,

consistent en significant onderscheid kan maken tussen vluchtelingenadolescenten

die wel een behoefte aan psychosociale zorg hebben en deze zonder hulpbehoefte

(Bean et al., 2004a).

De Stressful Life Events checklist (SLE) (Bean et al., 2004b) wordt gebruikt om

het aantal en de aard van stressvolle en traumatische ervaringen na te gaan. Ook

deze vragenlijst is adolescentvriendelijk en multicultureel opgesteld. Het is een

instrument dat bestaat uit 12 ja/nee-vragen en één open vraag over het verschijnen

van stressvolle levenservaringen en hun relevantie voor minderjarige anderstalige

nieuwkomers. Een traumatische ervaring meegemaakt hebben is de eerste criteria in

cluster A1 van de DSM-IV in verband met PTSS (Spinhoven, Bean, and Eurelings-

Bontekoe, 2006).


De vragenlijst maakt een onderscheid tussen ingrijpende gebeurtenissen in het gezin

of in de familie- en kennissenkring; ervaringen met ziekte, ongelukken en

natuurgeweld; oorlog, lichamelijke en seksuele mishandeling; een aantal

gebeurtenissen, dat onder de noemer ‘overige’ worden gecategoriseerd. De

respondent moet enkel aanduiden of hij de betreffende gebeurtenis heeft

meegemaakt of niet. Dit maakt het scoren zeer eenvoudig. Ook het onderzoek naar

het aantal ingrijpende gebeurtenissen kan belangrijk zijn. Zo hebben verschillende

auteurs gevonden uit onderzoek bij vluchtelingenkinderen en –adolescenten dat dit

de belangrijkste voorspeller was voor psychopathologie (Almqvist & Brandell-

Forsberg, 1997; Macksoud & aber, 1996; Paardekooper et al., 1999; Sack et al.,

1996).

Het screeningsinstrument Reactions of Adolescents to Traumatic Stress (RATS)

(Bean et al., 2004c) is een vragenlijst die nagaat of er posttraumatische stress-

reacties en -stoornissen, zoals beschreven in de DSM-IV voorkomen bij minderjarige

anderstalige nieuwkomers tussen 12 en 18 jaar (Bean et al., 2004). Toch is het

aangewezen de RATS in samenhang met de SLE af te nemen om een mogelijke PTSS

in kaart te brengen. De 22 items van de RATS staan per DSM-IV cluster gerangschikt

en bevatten elk vier antwoordmogelijkheden. De DSM-IV clusters bevatten de

intrusiecluster, de vermijdingscluster of afstompingscluster en de

hyperarousalcluster.

De RATS is ontwikkeld door Bean (2000). Vermits er toen nog geen gevalideerde

PTSS-vragenlijsten beschikbaar waren, ontwierp zij dit instrument voor een cultureel

diverse adolescentenpopulatie en dat in het kader van een scriptieonderzoek. Deze

vragenlijst houdt rekening met cultuurverschillen tussen jongeren en bestaan steeds

uit twee talen: Nederlands en de taal die de jongere spreekt. Voor dit laatste heeft

men keuze tussen 19 talen, maar sommige items werden voorzien van een korte

uitleg tussen haakjes om deze zo begrijpelijk mogelijk te maken.

De kwaliteitscriteria van de RATS werden door Bean et al. (2004c) onderzocht. Zo

stelden ze bijvoorbeeld een goede betrouwbaarheid vast, door de test-hertest

betrouwbaarheid en de stabiliteit over tijd. Er is ook een redelijke interne

consistentie voor de vermijding-/afstompingschaal en de hyperarousalschaal tot

goede interne consistentie voor de intrusieschaal en de totale schaal (interne

consistenties van 0.69 tot 0.88). Het instrument is ook valide als het gaat om de

inhouds-, de constructen de criteriumvaliditeit.


Zo werd de RATS vergeleken met andere bestaande en valide bevonden

vragenlijsten voor PTSS en werd hij gebaseerd op de criteria voor PTSS uit de DSM-

IV. De samenhang met andere instrumenten die dezelfde constructen meten, bewijst

een goede constructvaliditeit. Ook de criteriumvaliditeit, bepaald op basis van de

zorgbehoefte van jongeren, werd goed bevonden.

2.3 Verwerking

Om de gegevens van het kwantitatief onderzoek te bespreken, gebruikte ik het SPSS

16.0- programma. Met behulp hiervan konden beschrijvende statistische resultaten,

zoals gemiddelde, breedte, percentages, en aantal jongeren die zich in het normale,

grens of klinisch gebied bevinden, berekend worden.

Met behulp van het programma maakte ik een aparte analyse van elke checklist. Zo

wilde ik een beeld krijgen over de minderjarige anderstalige nieuwkomers die

meegedaan hebben aan het onderzoek en kon ik berekenen wat de resultaten waren

van de verschillende screeningsinstrumenten.

2 Fase 2: Kwalitatief onderzoek naar de sociaal-

emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige

nieuwkomers

In het tweede onderdeel van mijn onderzoek kom ik tot een antwoord op de

onderzoeksvragen die ik opstelde in het hoofdstuk ‘probleemstelling’, onder fase 2.

Dit doe ik door na te gaan hoe het sociaal- emotioneel hulpaanbod er in België en

Nederland uitziet, of en welke voorzieningen er bestaan en of de mogelijkheid

bestaat tot samenwerking tussen België en Nederland. Kwalitatief onderzoek bood

me een oplossing voor deze vragen, daar het een methode is waarbij men interviews

gebruikt met vraagstelling (Maso, 1987). De doelstelling van het kwalitatief interview

is een beeld krijgen van waarden, motivaties, attitudes omtrent een onderwerp,

maar niet te komen tot een objectieve waarheid (Maso, 1987). Ik wil met dit deel

van mijn onderzoek niet generaliseren, maar streven naar bruikbare kennis die kan

leiden tot verbetering van situaties.


2.1 De onderzoekssetting, –groep en procedure

Om een beeld te krijgen over de sociaal-emotionele opvang en begeleiding in België

en Nederland ging ik op zoek naar beleidsorganen en organisaties die opkomen voor

de belangen van vluchtelingen en asielzoekers. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik

onder andere, dankzij de informatie van beleidsorganen, meer te weten zou kunnen

komen over overkoepelende organisaties die allen te maken krijgen met

‘nieuwkomers’, alsook dus de doelgroep ‘minderjarige anderstalige nieuwkomers’.

Daarnaast hoopte ik via hun een beeld te creëren over welke hulpverleningsdiensten

er bestaan voor deze jongeren en wat zij vinden van de sociaal-emotionele

begeleiding in het desbetreffende land. Ook stapte ik naar organisaties die zelf

hulpverlening bieden om te onderzoeken hoe de sociaal-emotionele begeleiding in de

praktijk in zijn werk gaat; wat dit bijvoorbeeld inhoudt en wie de verschillende

factoren daarbij zijn. Ik maakte een selectie van organisaties aan de hand van mijn

literatuurstudie, doorverwijzing, de sociale kaart en het internet in het algemeen.

Met elke organisatie die ik vond, nam ik ofwel telefonisch ofwel via mail contact en

vroeg ik of ik, in kader van een thesisonderzoek, een afspraak kon maken om een

interview af te nemen over de sociaal-emotionele opvang in het desbetreffende land.

Ik legde daarbij al in het kort uit wat het doel van mijn onderzoek is, wat ik

verwachtte van hen en gaf de nodige informatie op vragen.

Sommige voorzieningen kozen ervoor om de vragenlijst op voorhand via mail te

ontvangen. Een enkel stuurde me deze ingevuld terug. Bij mijn bezoek aan de

andere organisatie, legde ik ook tijdens dit moment eerst en vooral de inhoud en

opzet van mijn thesis en onderzoek uit, deze keer uitvoeriger dan aan de telefoon.

Daarna legde ik hen uit hoe het interview eruit zou zien. Als ze dan nog steeds

besloten mee te werken, vroeg ik hen een informed consent te tekenen en of ze

akkoord gingen dat ik het gesprek opnam op tape. Ook in deze informed consent

stond de opzet van mijn onderzoek uitgelegd, wie ik ben en dat de gegevens enkel

zullen gebruikt worden voor het onderzoek (zie bijlage nr8). Pas na dit alles startte ik

met mijn vragenlijst. Ik liet hen voldoende ruimte na te denken, hun verhaal te

vertellen en stelde de nodige bijvragen op het moment zelf. Na het interview gaf ik

de geïnterviewde ook nog de kans om dingen aan te vullen en zei hen steeds dat ik

hen op de hoogte zou houden van mijn resultaten. Ik bedankte hen ook altijd

hartelijk voor de medewerking die ik kreeg van hen.


2.2 De onderzoeksmethode

Voor het onderzoek naar de sociaal-emotionele begeleiding van minderjarige

anderstalige nieuwkomers gebruikte ik een zelf opgestelde vragenlijst (zie bijlage).

Ik heb ervoor gekozen te werken met een semi-gestructureerd interview, waarin de

vragen nog niet geheel vast lagen. Dit maakte het mezelf gemakkelijker omdat ik

mijn vragenlijsten aan de organisatie zelf, die elk zijn eigen manier van werken

heeft, andere doelstellingen, eventueel ander doelpubliek heeft, moest aanpassen.

Daarnaast kon ik zo ook extra vragen stellen, of doorvragen op bepaalde

onderwerpen die er aangekaart werden. De interviews gingen ook steeds door in een

aparte ruimte waar we niet gestoord konden worden.

2.3 Verwerking

Na elk interview typte ik dit zo snel en zo volledig mogelijk uit, zodat ik een letterlijk

beeld had van wat er gezegd was. Ik bekeek ook wat de resultaten waren en

reflecteerde steeds of ik geen informatie ontbrak. Opmerkingen zou ik dan snel

kunnen meenemen naar de volgende interviews. Aan de hand van het

softwareprogramma WinMAX ’98 stelde ik een boomstructuur op. Dit is op basis van

topics van het interview. Zo kon ik de kwalitatieve gegevens coderen en analyseren.

Ik haalde er dan uit wat belangrijk was om te kunnen antwoorden op mijn

onderzoeksvragen en vergeleek de antwoorden van de vragenlijsten met elkaar.

3. Kwaliteitscriteria van het onderzoek

Methodologische kwaliteit heeft betrekking op de argumentatieve overtuigingskracht

van de onderzoeksconclusies (Maso & Smaling, 1998). Ik bespreek in wat volgt de

verschillende criteria die de methodologische kwaliteit van een onderzoek verhogen

en hoe ik deze heb toegepast in mijn onderzoek.

3.1 Betrouwbaarheid

Janssens (1985) zegt dat betrouwbaarheid staat voor de mate waarin een onderzoek

kan herhaald worden met dezelfde gegevens als resultaat. Wat je verkrijgt moet dus

onafhankelijk zijn van de technische uitvoering van een onderzoek. Externe

betrouwbaarheid is de mate waarin onderzoekers dezelfde conclusies zouden trekken

uit het onderzoek (Wester, 2000). Interne betrouwbaarheid daarnaast houdt in dat

de mate waarin de gegevensverzameling, de data-analyse en de conclusies binnen

het onderzoek zelf consistent zijn.


Toch is een onderzoek niet altijd voor herhaling vatbaar; De situaties zijn vaak zo

uniek en afhankelijk van het moment dat het moeilijk is een onderzoek exact

opnieuw te herhalen. Daarom is het belangrijk dat het onderzochte erg

controleerbaar is. Janssens (1985) geeft hiervoor enkele tips. Zo kan de

betrouwbaarheid vergroot worden door het beschrijven van de theoretische

inzichten, onderzochte personen, situaties, condities en methodisch-technische

informatie. Daarnaast is het ook noodzakelijk alle gevolgde en gebruikte methoden

en technieken vooraf te expliciteren. Dit heb ik allemaal gedaan in mijn hoofdstuk

over de methodologie. Ook heb ik gevolg genomen aan de tip om te werken met een

team van onderzoekers, aangezien verschillende studenten de

screeningsinstrumenten afgenomen hebben, wat de interne betrouwbaarheid

vergroot. Mijn kwalitatief onderzoek heb ik kunnen uitbreiden met empirische

voorbeelden uit mijn kwantitatief onderzoek. Mijn gegevens heb ik verwerkt met het

kwantitatief programma SPSS en het kwalitatief computerprogramma winMAX ’98.

Dat zorgt voor transparantere en systematischere data. Tenslotte heb ik zoveel

mogelijk getracht de data op verschillende momenten, in verschillende situaties en

van verschillende personen te verzamelen. Een datatriangulatie is immers een

voorwaarde voor een goede interne betrouwbaarheid.

3.2 Validiteit

Validiteit is de mate waarin er overeenstemming is tussen de empirische gegevens

en (relaties tussen) theoretische begrippen: ‘de mate waarin de gegevens en de

resultaten van onderzoek de bestudeerde werkelijkheid weergeven’ (Janssens,

1985). Ook validiteit is te verdelen in twee soorten, namelijk interne en externe

validiteit. Het eerste staat gelijk aan de mate waarin de resultaten een authentieke

weergave zijn van de sociale werkelijkheid (Janssens, 1985). Ze moeten met andere

woorden zoveel mogelijk vrij zijn van systematische vertekeningen (Maso & Smaling,

1998). Externe validiteit betekent dan dat de resultaten generaliseerbaar zijn naar

vergelijkbare onderzoeksgebieden toe (Maso & Smaling, 1998). Enkele gebruikte

voorwaarden van interne validiteit spreken in mijn voordeel. Zo bijvoorbeeld ging

mijn onderzoek door in een natuurlijke setting; in het kwantitatieve luik op een

plaats waar minderjarige anderstalige nieuwkomers een groot deel van hun tijd

doorbrengen, namelijk de onthaalklas en in het kwalitatieve luik zocht ik de

geïnterviewden op in hun bureau, de plaats waar ze werken.


Tijdens het onderzoek maakte ik ook steeds gebruik van een dagboek waarin ik alles

bijhield, zette ik alles op dictafoon en gebruikte veldnotities en aantekeningen. Zo

kon ik niets vergeten, waardoor vertekening vermeden kon worden. Daarnaast heb

ik, door het kwantitatief onderzoek in 41 verschillende scholen te laten doorgaan,

een representatief deel van de minderjarige anderstalige nieuwkomers kunnen

bereiken. Mijn kwalitatieve onderzoek heb ik steeds afgewisseld door na elk

interview te analyseren, zodat ik meteen kon zien welke gegevens nog ontbraken. In

beide delen van mijn onderzoek heb ik goed geobserveerd naar storende effecten,

zoals de omgeving, de reacties van partijen en dergelijke meer. Tenslotte heb ik er

rekening mee gehouden dat ik me niet ging identificeren met het perspectief van de

geïnterviewde. Dit noemt men ook wel het zogenaamde ‘going native’ (Janssens,

1985): het perspectief van de ander zodanig overnemen dat men niet meer neutraal

kan zijn. Dit is een vorm van ‘onderzoeksblindheid’ waardoor men ook niets nieuws

meer kan genereren.

Externe validiteit daarnaast was niet de bedoeling van mijn onderzoek.


Hoofdstuk 3: Resultaten

Ook dit hoofdstuk verdeel ik in twee delen, namelijk het kwantitatief en het

kwalitatief onderzoek. In de eerste fase geef ik eerst belangrijke eigenschappen van

de onderzoeksgroep weer om daarna per screeningsinstrument de resultaten aan te

geven. Ook in de tweede fase leg ik uit welke organisaties meegewerkt hebben aan

mijn onderzoek en wat de resultaten zijn uit de interviews.

1 Fase 1: het kwantitatief onderzoek

1.1 Algemene eigenschappen van de onderzoeksgroep

In het totaal heeft het onderzoek 1018 respondenten, waaronder 536 jongens en

458 meisjes. In bijlage is een tabel terug te vinden (zie bijlage nr9) met de

algemene eigenschappen van de groep. Ik bespreek de resultaten echter in wat

volgt.

24 respondenten hebben niet ingevuld tot welk geslacht ze behoren. Het valt op dat

Bulgarije, Marokko en Afghanistan de meest voorkomende herkomstlanden zijn.

Daarna komen Ghana, Tsjetsjenië en Rusland in de rij van veel voorkomend. Ook

hier hebben 30 respondenten niet geantwoord op de vraag. Deze resultaten komen

neer, als we kijken naar de continenten, op 371 respondenten die afkomstig zijn uit

Azië (36.44%), 288 uit Europa (28.29%, bestaande uit 202 of 19.42% Oost-

Europeanen en 86 of 8.45% West-Europeanen), 270 respondenten uit Afrika

(26.52%), 50 uit Midden & Zuid- Amerika (4.91%) en 6 of 0.59% uit de Verenigde

Staten en Japan.

Aangezien ik uit mijn literatuurstudie heb kunnen besluiten dat het begeleid zijn

tijdens de vlucht en bij aankomst in gastland een belangrijke factor is in het sociaal-

emotioneel welzijn van de doelgroep, wil ik eens nagaan welke respondenten in het

onderzoek samen met iemand zijn toegekomen in België. Men spreekt van een niet-

begeleide buitenlandse minderjarigen als de minderjarige anderstalige nieuwkomers

jonger zijn dan 18 jaar en niet begeleid zijn door een persoon die het ouderlijk gezag

of de voogdij over hem. (Dienst Vreemdelingenzaken, 28 juli 2009). Verschillende


onderzoekers noemen deze groep de “meest kwetsbare van allemaal” (Halvorsen,

2002 in Bean, Eurelings-Bontekoe, Mooijaart & Spinhoven, 2006).

Vooraleer we het aantal niet-begeleide buitenlandse minderjarigen bekijken, wil ik

echter eerst en vooral een voetnoot plaatsen: als een minderjarige anderstalige

nieuwkomer zowel gevlucht is met zijn ouders (of een van beide) alsook met een

ander familielid, codeerden we enkel dat hij of zij gevlucht is met zijn ouders (of een

van beide).

12 (1,1%) minderjarige anderstalige nieuwkomers hebben niet geantwoord op de

vraag of ze alleen of in gezelschap zijn toegekomen in België. Daarnaast merken we

uit het onderzoek op dat de meeste van de ondervraagden begeleid waren bij

aankomst in België. We kunnen namelijk besluiten dat 861 minderjarige anderstalige

nieuwkomers of 84,6% zijn gevlucht met een of beide ouders. We kunnen echter niet

rechtstreeks uit het onderzoek halen hoeveel buitenlandse minderjarigen niet-

begeleid toekomen in België, aangezien het onderzoek niet laat blijken wanneer er

sprake is van een wettelijke voogd. Minderjarigen hebben bijvoorbeeld bij de vraag

‘met wie kwam je toe in België?’ geantwoord dat ze met hun grootouders kwamen,

of met iemand anders, maar deze persoon kan zowel niet als wel de wettelijke

voogdij van de minderjarige op zich hebben. Ook weten we niet steeds wie de

minderjarige anderstalige nieuwkomer bedoelde met ‘andere’. Soms werd daar tante

of oom ingevuld, maar veelal werd het opengelaten en kunnen we het dus niet meer

nagaan. Toch kunnen we duidelijk aangeven dat 60 minderjarige anderstalige

nieuwkomers of 5,89% helemaal alleen zijn gevlucht. Als we daar ook de

respondenten aan toevoegen die in België toekwamen met hun broer en/of zus, of

een vriend, zijn we al zeker van 89 of 8,74% niet-begeleide buitenlandse

minderjarigen.

1.2 The Hopkins Symptom Checklist- 37 for Adolescents

(HSCL-37A)

Voor het beoordelen van de totaalscores en de subschalen in de Hopkins Symptom

Checklist- 37 for Adolescents kijken we naar het voorstel van Bean et al. (2004a). Zij

raadden de volgende indeling aan:

Zeer hoog: Een ruwe score gelijk aan of boven het 70e percentiel

Hoog: Een ruwe score gelijk aan of boven het 60e percentiel tot aan het 70e

percentiel


Gemiddeld: Een ruwe score gelijk aan of boven het 20e percentiel tot aan het 60e

percentiel

Laag: Een ruwe score boven het percentiel tot aan het 20e percentiel

Een aantal onderzoeken (Bean et al., 2004a) zeggen immers dat de behoefte aan

psychosociale hulp bij alleenstaande minderjarige asielzoekers overeen komt met

een score vanaf ongeveer het 60e percentiel.

Bean et al. (2004a) stellen dus voorgaande indeling voor, met uitzondering voor de

externaliserende schaal. Bij deze laatste geldt een hoge schore vanaf het 80e

percentiel en een zeer hoge score vanaf het percentiel 90.

Mean Range Sd Jongeren met hoge

score

Jongeren met zeer hoge

score

Angst 17.3674 7-77 24.52754 17 19

Depressie 28.0402 11-135 6.86823 31 31

Internaliserend 45.5701 18-225 11.74696 45 49

Externaliserend 16.861 6-108 18.25427 16 17

Totaalscore 62.3859 24-333 24.52754 62 66

Tabel 1: resultaten van de HSCL-37A.

Wanneer we kijken naar het gemiddelde van de totaalscore en de subschalen zien

we een hoog gemiddelde voor de totaalscore en de subschaal ‘internaliserend’. Ook

de depressie schaal is hoger dan de angst en de externaliserende schaal. 94

jongeren hebben minstens een hoge score op de subschaal ‘internaliserend’. Dit

komt overeen met ongeveer 9,5% van de ondervraagden. 59 jongeren of ongeveer

5,8% scoren minstens hoog op de subschaal ‘depressie’.

De totaalscore geeft aan dat er 128 jongeren minstens een hoge score hebben. Dit

komt ongeveer overeen met 12,57%. Dit resultaat wil zeggen dat er 128 jongeren in

het onderzoek nood hebben aan psychosociale hulp.


1.3 Stressful Life Events (SLE)

Soort ingrijpende

gebeurtenis

Mannelijk Percentage Vrouwelijk Percentage Totaal Percentage

Gezinsveranderingen 204 38.10% 165 36% 378 37.10%

Gescheiden familie 84 15.70% 48 10.50% 135 13.30%

Overlijden 287 53.50% 230 50.20% 525 51.60%

Ziekte 82 15.30% 66 14.40% 152 14.90%

Ongeluk 106 19.80% 47 10.30% 156 15.30%

Ramp 107 20.00% 66 14.40% 175 17.20%

Oorlog 138 25.70% 94 20.50% 239 23.50%

Lichamelijke

mishandeling

116 21.60% 92 20.10% 217 21.30%

Mishandeling gezin 244 45.50% 166 36.20% 419 41.20%

Seksuele mishandeling 28 5.20% 28 6.10% 57 5.60%

Zelf in gevaar 180 33.60% 105 82.90% 294 28.90%

Ander in gevaar 180 33.60% 134 29.30% 320 31.40%

Andere 45 8.40% 34 7.40% 80 7.90%

Ingevuld 530 98.90% 451 98.50% 1003 98.50%

Tabel 2: resultaten uit de SLE. De verschillen tussen het totaal en de optelsom van mannelijke en

vrouwelijke minderjarigen in het onderzoek komt doordat het geslacht niet altijd ingevuld was.


Uit de resultaten van de Stressful life events- vragenlijst halen we de conclusie dat

het totaal aantal traumatische ervaringen bij minderjarige anderstalige nieuwkomers

in het onderzoek varieert van 0 tot 12, met een gemiddelde van 3.11 ervaringen

(standaard deviatie: 2.50245).

Daarnaast zijn er enkele opvallende conclusies te trekken. De mannelijke

minderjarige anderstalige nieuwkomers scoren zo bij elke ingrijpende gebeurtenis

hoger dan de meisjes. Vooral bij veranderingen in de gezinssituatie, een overlijden

van iemand dierbaar, het betrokken zijn bij een ongeluk, het meemaken van een

ramp, mishandeling van gezinsleden, situaties waarin de jongere zelf in gevaar zijn

en waarbij andere in gevaar zijn is het verschil opmerkzaam (=/>50 verschil). Als

we kijken naar het totale aantal, zijn de meest ingrijpende gebeurtenissen deze van

veranderingen in het gezin, een overlijden van iemand dierbaar, de mishandeling

van iemand in het gezin en situaties waarin de jongere of een ander in gevaar zijn.

1.4 Reacties van Adolescenten op Traumatische Stress (RATS)

Ook voor deze vragenlijst worden aangepaste klassenintervallen gebruikt,

voorgesteld door Bean et al., 2004c).

zeer hoog: een ruwe score gelijk aan of boven het 90e percentiel

hoog: een ruwe score gelijk aan of boven het 80e percentiel tot aan het 90e

percentiel

gemiddeld: een ruwe score gelijk aan of boven het 30e percentiel tot aan het 80e

percentiel

laag: een ruwe score gelijk aan of boven het 20e percentiel tot aan het 30e

percentiel

zeer laag: een ruwe score gelijk tot aan 20e percentiel

De volgende tabel geeft de resultaten aan van het onderzoek bij 1018 jongeren.

Mean Range Sd Jongeren met hoge

score

Jongeren met zeer hoge

score

Totaalscore 44.4663 0-198 31.32293 51 61

Intrusie 11.6747 0-54 8.88614 14 18

Vermijding 18.7696 0-81 13.44248 22 27

Hyperarousel 14.0138 0-63 10.30958 16 20

Tabel 3: De resultaten van de RATS-checklist.


De gemiddelden van de subschalen ligt vrij laag bij elk. 49 jongeren scoren minstens

hoog op de subschaal ‘vermijding’, 36 jongeren op de schaal ‘hyperarousal’ en 32

jongeren op de subschaal ‘intrusie’. De totaalscore geeft een gemiddelde aan van

44,4663 en 112 jongeren met een minstens hoge score. Deze laatste wil zeggen dat

er ongeveer 11% nood heeft aan psychosociale hulp.

2. Fase 2: het kwalitatief onderzoek

2.1 Algemene beschrijving van de geïnterviewden

2.1.1 Belgische voorzieningen en organisaties

In België kon ik naar Minor-Ndako vzw, Juna vzw, Fedasil, Rode Kruis Vlaanderen en

Medimmigrant vzw gaan. Minor-Ndako vzw en Juna vzw zijn twee voorzieningen die

voor opvang en begeleiding zorgen. Juna vzw richt zich daarbij tot 20 niet-begeleide

buitenlandse minderjarigen binnen de Bijzondere Jeugdbijstand. Er wordt daarbij

gewerkt met 2 leefgroepen, Juna Primo, die 15 kinderen en jongeren residentieel

opvangt en Juna Secundo, waarin 5 jongeren naar hun zelfstandigheid werken. Dat

laatste is een begeleid zelfstandig wonen-project. Ook Minor-Ndako vzw bestaat uit

verschillende leefgroepen en staat onder de Bijzondere Jeugdbijstand. Ze vangen 20

niet-begeleide buitenlandse minderjarigen op, 16 jongeren in kader van begeleid

zelfstandig wonen en 10 begeleide buitenlandse minderjarigen. Fedasil en het Rode

Kruis zijn twee overkoepelende organen, omdat zij zowel zorgen voor opvang van

anderstalige nieuwkomers en ook het opvangbeleid coördineren. Zo zorgt Fedasil,

het Federaal Agentschap voor de Opvang van Asielzoekers, voor materiële hulp aan

anderstalige nieuwkomers en zorgen zij voor observatie en oriëntatie van

minderjarigen, vooral niet-begeleide buitenlandse minderjarigen. Daarnaast

organiseren zij verschillende activiteiten ter integratie in de gemeenten. Het Rode

Kruis Vlaanderen heeft een gelijkaardige werking en vangt eveneens anderstalige

nieuwkomers op in hun basisbehoeften zoals onderdak, maaltijden, veiligheid en

algemeen welzijn. Medimmigrant vzw is een organisatie die zorgt voor individuele

ondersteuning en opvolging aan mensen zonder wettig verblijf of met een precair

verblijfsstatuut met medische noden. Daarnaast geeft de organisatie vormingen,

schrijft beleidsaanbevelingen en maakt deel uit van diverse werkgroepen.


2.1.2 Nederlandse voorzieningen en organisaties

In Nederland interviewde ik Stichting Pharos, Stichting Centrum ‘45 en het

Psychotraumacentrum Den Bosch in Zuid-Nederland. Stichting Pharos is een

organisatie die de deskundigheid van professionals en voorzieningen in zorgen

dienstverlening aan vluchtelingen en nieuwkomers vergroot. Hiermee wil men de

gezondheid van de vluchtelingen en nieuwkomers verbeteren en de toegankelijkheid,

aansluiting en kwaliteit van organisaties en zorg vergroten. Stichting Centrum ‘45 is

een organisatie die zorgt voor specialistische diagnostiek en behandeling van

psychotraumaklachten ten gevolge van vervolging, oorlog en geweld.

Het gaat daarbij voornamelijk over complexe psychotraumaklachten die een gevolg

zijn van vervolging, oorlog en geweld. Psychotraumacentrum Den Bosch in Zuid-

Nederland is een onderzoeks-, behandel- en kenniscentrum voor asielzoekers,

vluchtelingen en veteranen (slachtoffers van oorlog, trauma en politiek geweld).

Hierbij gaat het om kinderen, adolescenten en volwassenen, die vanwege

traumatische ervaringen gevlucht zijn uit het land van herkomst en/of ernstige

oorlogservaringen hebben opgedaan. Het centrum biedt diverse behandelvormen aan

voor klachten die het gevolg kunnen zijn van een posttraumatisch stressstoornis.

De antwoorden van de Nederlandse interviews waren beduidend korter en werden

voornamelijk via mail verstuurd.

2.2 Resultaten van de interviews

a. Doelgroep

Omdat de term ‘minderjarige anderstalige nieuwkomer’ vooral in het

onthaalonderwijs wordt gebruikt en het in de praktijk voornamelijk over

vluchtelingen-, asiel-, migrantenkinderen en niet-begeleide buitenlandse

minderjarigen gaat, is het niet verwonderlijk dat de voorzieningen een andere term

gebruiken. Daarnaast had ik ondervonden dat de voorzieningen vaak een specifieke

doelgroep hadden. Dit waren redenen genoeg om mijn interview te starten met de

vraag wie er in hun voorzieningen terecht kan.


In het algemeen kenden de verschillende organisaties en voorzieningen het begrip

‘minderjarige anderstalige nieuwkomers’. Toch wordt de term niet veel gebruikt. Het

viel op dat het in de interviews voornamelijk ging over de niet-begeleide

buitenlandse minderjarigen, dus diegenen die zonder ouder(s) of voogd zijn

toegekomen in België of Nederland. Medimmigrant vzw noemt haar doelgroep de

niet-begeleide minderjarige vreemdeling en de begeleide minderjarige zonder wettig

verblijf. In Nederland worden ze jeugdige nieuwkomers genoemd.

b. Nood aan sociaal-emotionele begeleiding?

Uit mijn literatuurstudie komt naar voor dat niet elke minderjarige anderstalige

nieuwkomer die toekomt in een gastland nood heeft aan hulpverlener. Elke persoon

is immers anders, heeft minder of meer traumatische ervaringen meegemaakt en

heeft een unieke combinatie van persoonlijke karakteristieken en coping skills. Ik

stelde daarom vrij snel ook de vraag of de geïnterviewde dacht dat er veel

minderjarige anderstalige nieuwkomers nood hadden aan sociaal-emotionele

begeleiding.

Dit was een vraag waar iedereen het erover eens was: ‘Ja, minderjarige anderstalige

nieuwkomers hebben nood aan sociaal-emotionele begeleiding. Zij dragen zo vaak

een hele rugzak met zich mee, vol traumatische ervaringen en gevoelens, dat ze er

niet altijd alleen uit geraken.’ Ook de hulpvragen, het aantal en de soort, en de

wachtlijsten bij de voorzieningen tonen de grote nood aan. Toch nuanceert Minor-

Ndako vzw dit door te zeggen dat niet elke minderjarige anderstalige nieuwkomer

die toekomt in België extra sociaal-emotionele ondersteuning nodig heeft. Het is

echter wel een aandachtspunt, want Minor- Ndako vzw beseft ook dat hij jongeren

bij zich krijgt die al langer in het land zijn, waardoor hij het gevoel krijgt dat de

sociaal-emotionele problematiek niet zo zwaar meer doorweegt bij die jongeren.

Minor-Ndako is er zich dus van bewust dat hij een vertekend beeld kan hebben.

c.Voorzieningen die sociaal- emotionele begeleiding bieden

Ik vroeg de voorziening of ze de organisaties die sociaal-emotionele begeleiding

bieden, kenden, welke deze zijn en tot welke doelgroep ze zich richten. Aan de hand

van deze vragen, zou ik immers kunnen nagaan of de verschillende organisaties

bekend zijn en zou ik iets kunnen zeggen over het aantal ervan.


Juna vzw en Minor-Ndako vzw gaven aan te weten welke voorzieningen er

bestonden, maar toen ik vroeg welke dat waren, gaven ze elkaar aan. Juna vzw

sprak daarbij over een derde gelijkaardige voorziening die in juni 2009 opgestart is,

namelijk De Oever vzw. Minor-Ndako wist ook van Joba vzw. Toen ik vroeg waar

begeleide minderjarige anderstalige nieuwkomers terecht kunnen, duidden ze

voornamelijk de centra geestelijke gezondheidszorg aan en de opvangcentra voor

asielzoekers.

Fedasil en het Rode Kruis Vlaanderen konden me een beter beeld geven over

bestaande voorzieningen in België. Zo konden ze me inderdaad zeggen dat de

opvangcentra voor asielzoekers in de mate van het mogelijke sociaal- emotionele

opvang bieden, alsook Minor-Ndako vzw, Juna vzw, Joba vzw en vzw De Oever. Zo

werken bijna alle centra met psychologen die instaan voor deze begeleiding. Ze

gaven echter ook aan dat minderjarige anderstalige nieuwkomers vaak meer nodig

hebben dan de begeleiding geboden in opvangcentra bijvoorbeeld. Dan is er de

mogelijkheid om deze jongeren voor een bepaalde tijd onder te brengen in een

andere voorziening, niet specifiek voor deze doelgroep, maar in staat de

minderjarige rust en structuur te bieden.

Solentra vzw, Synergie Quatorze en het Observatie, Onthaal en Opvangcentrum van

Steenokkerzeel zijn genoemde voorzieningen. Solentra vzw is daarbij een kleine

dienst die afhangt van het UZ Brussel en biedt diagnostische en therapeutische zorg

aan kinderen en jongeren (en hun gezin) die slachtoffer zijn van traumatische

gebeurtenissen, met bijzondere aandacht voor kinderen uit andere culturen. Als het

gaat om begeleide minderjarige anderstalige nieuwkomers kan de jongere

doorverwezen worden, zoals Minor-Ndako vzw en Juna vzw al zeiden, naar de centra

voor geestelijke gezondheidszorg.

Fedasil maakte bij de vraag welke voorzieningen er bestaan de volgende opmerking:

‘Het is goed dat er veel voorzieningen bestaan, ook als het gaat om minderjarige

anderstalige nieuwkomers, zo wordt er voor iedereen gezorgd, soms zelfs op 20

verschillende manieren, maar door al die bomen is het moeilijk het bos nog te zien.’

Daarbovenop komt nog dat er in België een verschil bestaat tussen het

gemeenschaps- en het federaal niveau, wat een echte handicap is, zegt Fedasil.

Concreet betekent het dat voorzieningen onder federale niveau, zoals Fedasil, niet

over dezelfde middelen beschikken als organisaties in de Vlaams Gemeenschap.

Deze laatste hebben kleine leefgroepen en voldoende personeel en ook de sociaal-

emotionele opvang is er al meer uitgebouwd dan op federaal niveau.


Nederland kent zijn voorzieningen heel erg goed. Zij kunnen heel gemakkelijk de

doelbewuste organisaties aanduiden en werken hier ook nauw mee samen. Enkele

voorbeelden van andere organisaties die werden opgesomd zijn: Cogis, Instituut

voor Pyschotrauma, De Basis, Stichting Pelita en Vluchtelingenwerk Nederland.

d. Doorverwijzing en wachtlijsten

Nadat ik een beeld had gekregen over welke voorzieningen die sociaal-emotionele

begeleiding bieden er in België en Nederland bestonden, wilde ik ook wel eens

nagaan of er genoeg voorzieningen voorhanden waren. Ik vroeg me, met andere

woorden, af of België ook in deze sector te maken kreeg met wachtlijsten. België is

daar immers gekend voor. Daarnaast vroeg ik mij af hoe de doorverwijzing naar de

voorziening gebeurt, hoe jongere terecht komen in de voorziening en wat men doet

of kan doen als men merkt dat de jongere daar niet op zijn plaats is of op de

eventuele wachtlijst komt te staan.

Minor-Ndako vzw en Juna vzw werken allebei in de Bijzondere Jeugdbijstand,

waardoor de toeleiding ook steeds via deze weg, namelijk via het Comité Bijzondere

Jeugdzorg en de Jeugdrechtbank, gebeurt. Wanneer een begeleider in Juna vzw

merkt dat een jongere nood heeft aan extra begeleiding, stellen ze hem voor om een

afspraak te maken met een psycholoog intern in de voorziening. Het is dan aan de

jongere zelf te beslissen of ze hierop ingaan.

Fedasil en het Rode Kruis Vlaanderen zijn overkoepelende organisaties die de

jongere naar en van opvangcentra verwijzen en hen ook toeleiden naar gepaste

sociaal-emotionele opvang. Regelmatig stoten ze hierbij op wachtlijsten, waardoor

de sociaal-emotionele begeleiding vaak later dan gevraagd kan starten.

Medimmigrant vzw zegt hierbij niet veel ervaring te hebben. Ze gaven echter aan te

weten dat het niet altijd eenvoudig is om een plaats te vinden voor de minderjarige

o.a. omdat elke vorm van hulpverlening gebonden is aan gesubsidieerde projecten.

Zo heeft elk project zijn specifieke doelgroep (erkende vluchteling, asielzoekers,

minderjarige moeders,…) waar andere minderjarigen dan niet in passen en bijgevolg

geen kans maken op hulpverlening. Niet-begeleide buitenlandse minderjarigen, zegt

Medimmigrant vzw, komen bij aankomst in een gastland meestal terecht in een

opvangcentrum of ander opvanginitiatief waardoor er vaak sneller moeilijkheden

gedetecteerd kunnen worden en de verwijzing naar de hulpverlening vlotter verloopt.


Bijna alle voorzieningen zijn ervan overtuigd dat er in België te weinig sociaal-

emotionele begeleiding is, waardoor de wachtlijsten lang zijn. Fedasil maakte de

opmerking: ‘Als we in opvangcentra geconfronteerd worden met een toestand

waarbij er meteen moet ingegrepen worden, dan lukt dat bijna nooit.

Begeleiders en psychologen van centra moeten daardoor hun plan trekken door de

schade zoveel mogelijk te beperken.’ Vele geïnterviewden zeiden dan ook dat

Nederland vóór staat op vlak van sociaal-emotioneel welzijn van minderjarige

anderstalige nieuwkomers. Stichting Pharos bijvoorbeeld komt niet rechtstreeks in

contact met nieuwkomers en verwijzen dus ook niet door, maar zij zijn een databank

en kenniscentrum in functie van de organisaties die sociaal-emotionele begeleiding

bieden. Bij Stichting Centrum ‘45 hebben ze een speciale afdeling die zorgt voor

doorverwijzing, namelijk het Bureau Aanmelding en Informatie. Wanneer mogelijke

cliënten aangemeld worden, steeds door een huisarts of andere hulpverlener, wordt

er afspraak gemaakt voor een tweetal intake- gesprekken en een psychodiagnostisch

onderzoek. Met behulp daarvan wordt gekeken of Stichting Centrum ‘45 gepaste

hulp kan bieden, of er doorverwezen moet worden naar andere diensten of

organisaties.

Bij het Psychotraumacentrum Den Bosch kan je terecht via een doorverwijzing van

de huisarts, de school, het Bureau Jeugdzorg, het Bureau Medische Opvang

Asielzoekers en maatschappelijk werkenden. Nederland kent een hele resem aan

instanties die zelf sociaal-emotionele begeleiding bieden, zodat de wachtlijsten

beduidend korter zijn.

e. Samenwerking tussen de voorzieningen

Het is vaak beter om te kunnen samenwerken met andere voorzieningen. Dan denk

ik in het kader van doorverwijzing, maar ook om ervaringen uit te delen en van

elkaar te leren. Daarom vroeg ik of er samenwerking is en hoe deze loopt. Ik wilde

hieruit ook afleiden of de voorzieningen voldoende kennis hadden van de werking

van andere, soms gelijkaardige voorzieningen.

Uit de interviews kan ik besluiten dat er heel weinig wordt samengewerkt tussen

voorzieningen. Minor-Ndako vzw en Juna vzw komen af en toe samen op

intervisiemomenten, organiseren jaarlijks samen een studiedag, maar hebben

daarnaast elk hun eigen werking.


Ook Fedasil zegt af en toe samen te werken met Minor-Ndako vzw en Juna vzw,

alsook andere voorzieningen zoals Lokale Opvanginitiatieven en centra voor

geestelijke gezondheid. Dit gaat dan voornamelijk rond praktische zaken zoals het

vragen of een jongere daar even terecht kan.

Toch gebeurt samenwerking niet vaak. Bijgevolg geven de voorzieningen aan een

gemis te hebben aan bijvoorbeeld inter- en supervisiemomenten waarop ervaringen

kunnen gedeeld worden en van elkaar geleerd kunnen worden. Fedasil doet dit nu al

en zegt er de vruchten van te plukken.

Ook werkt Fedasil samen op beleidsniveau. Dan gaat het over overlegmomenten met

andere diensten, bijvoorbeeld een maandelijks overleg met de dienst voogdij of een

regelmatig overleg met het nationaal centrum voor de rechten van het kind. Deze

laatste is dan een grote vergadering waar alle mogelijke betrokkenen die te maken

krijgen met minderjarigen, worden uitgenodigd. Het doel ervan is het welzijn van de

minderjarigen te verbeteren. Fedasil zegt dat dit zeer zinvol is, vooral om netwerken

uit te bouwen en de werkingsgebieden gelijk te stemmen, maar dat ‘het zeer moeilijk

is om daar op een vlotte manier een tempo in te krijgen’, waarmee hij wil zeggen dat

het allemaal nog in zijn kinderschoenen staat.

De Nederlandse organisaties lieten me weten samenwerking erg belangrijk te vinden

en hebben dan ook op regelmatige tijdstippen contact met andere instanties. Dit

gebeurt om ervaringen uit te wisselen, cliënten door te verwijzen en samen

onderzoeksprogramma’s op te zetten en uit te voeren. Het gaat dan om

samenwerking met Stichting Pharos of Stichting Centrum ’45, Cogis,

Vluchtelingenwerk Nederland, verschillende fora, en dergelijke meer.

f. De sociaal-emotionele begeleiding

Een heel belangrijke vraag gedurende heel mijn onderzoek en in de opzet ervan was

hoe de sociaal-emotionele begeleiding nu echt in zijn werk gaat. Ik vroeg me af of er

bepaalde draaiboeken of methodieken bestaan die hulpverleners of begeleiders

kunnen volgen of gebruiken, vanwaar de kennis wordt gehaald, waarop zoal gelet

wordt, of de begeleiding goed loopt, of er een verschil in begeleiding is naar de

verschillende subgroepen toe, en hoe men omgaat met de verschillen in cultuur, taal

en gewoonten.


Medimmigrant vzw geeft toe dat cultuurgevoelige hulpverlening nog in zijn

kinderschoenen staat. Niet-gespecialiseerde diensten die niet gewend zijn te werken

met kinderen en jongeren die een andere taal spreken of uit een andere cultuur

komen, staan eerder weigerachtig om aan deze doelgroep hulpverlening te bieden.

Wanneer instanties er toch voor kiezen met minderjarige anderstalige nieuwkomers

die sociaal-emotionele problemen hebben, te werken is het vaak een individuele

zoektocht naar de gepaste begeleiding. Deze laatste hangt immers af van de unieke

hulpverlener en unieke hulpvrager. Rode Kruis Vlaanderen voegt hieraan toe dat het

een voortdurende zoektocht is naar de gepaste hulp, met vallen en opstaan.

Sommige begeleidingen zullen hierbij gemakkelijker gaan dan andere. Ook Juna vzw

zegt dat de sociaal-emotionele begeleiding bij de ene persoon al gemakkelijker en

sneller zal gaan dan bij de ander, maar ze kunnen wel besluiten dat de jongeren tot

rust kunnen komen in hun voorziening, wat zij toch een van de belangrijkste pijlers

vinden om het evenwicht in het welzijn terug te vinden.

Bij Juna vzw krijgt elke minderjarige anderstalige nieuwkomer ook een individuele

begeleider. De spreektaal is altijd Nederlands, maar de eerste gesprekken gebeuren

wel steeds met een tolk. Begeleiders kunnen daarbij beroep doen op een

(telefonische) tolk of indien mogelijk, een jongere vanuit het centrum die beide talen

kent.

Rust bieden is, zoals eerder gezegd, een van de belangrijkste aandachtspunten in de

sociaal-emotionele begeleiding, maar daarnaast is het ook goed samen met de

jongere een route uit te stippelen. Dat is niet altijd even gemakkelijk door de

verschillende cultuurverschillen; zo is een Afrikaans meisje die volgens onze cultuur

roept, misschien gewoon een gesprek aan het voeren. Non-verbale communicatie is

dus ook erg belangrijk om rekening mee te houden. De begeleiding is eigenlijk

steeds een zoeken naar de beste mogelijke manier, een constant schiften en

bijwerken.

Elke minderjarige anderstalige nieuwkomer die in Juna vzw terecht komt, kan ook

terecht bij een psychotherapeut in de werking. De jongeren worden echter niet

verplicht; na enkele verkenningsgesprekken beslissen de partijen of ermee

doorgegaan wordt. Vaak schrikt het woord ‘psychotherapeut’ af, maar Juna vzw ziet

wel dat de meeste jongeren voor therapie kiezen. Daarnaast werkt Juna vzw samen

met een school waar de jongeren OKAN-onderwijs volgen. Ook daar is er immers

sociaal-emotionele begeleiding mogelijk.


Net als bij Juna vzw moeten de jongeren bij Minor-Ndako vzw zelf open staan voor

extra sociaal-emotionele begeleiding; ze krijgen de keuze hun problemen zelf op te

lossen of daarbij hulp krijgen. Als de minderjarige anderstalige nieuwkomer vraagt

naar een psycholoog wordt er een afspraak gemaakt. Een eerste gewone

begeleidingsgesprek zorgt ervoor dat duidelijk wordt wat een psycholoog doet en wat

de jongere nodig heeft.

Soms is de stap echter te groot om naar een psycholoog te gaan. Dan geeft de

psycholoog tijdens teamvergaderingen tips aan de begeleiders hoe ze onderwerpen

kunnen bespreekbaar maken en hoe ze het probleem kunnen aanpakken.

Fedasil echter zegt dat zijn sociaal-emotionele begeleiding echter vrij ‘basaal’ is; niet

in elk opvangcentrum werken psychologen of pedagogen, waardoor de begeleiding

die geboden wordt, vaak onvoldoende is. Ook hebben ze enkele richtlijnen

uitgewerkt om bijvoorbeeld te weten hoe te reageren op bepaalde omstandigheden,

of om een handelingsplan op te kunnen stellen, maar je kan deze manier niet voor

elke minderjarige gebruiken. Fedasil zegt dat een op maat gemaakt project nodig is,

maar dat de begeleiding ook vooral een hier en nu- zaak is die te weinig gericht is op

lange termijn. Om dit alles te compenseren wordt er meer en meer beroep gedaan

op bestaande externe voorzieningen, bijvoorbeeld met Solentra vzw. Ook vanuit de

Dienst Voogdij worden inspanningen geleverd om mogelijke voogden van

minderjarige anderstalige nieuwkomers op te leiden. Zo moeten ze, los van centra,

de jongeren op een adequate manier kunnen begeleiden, ook op sociaal-emotioneel

vlak. Er kan ook contact opgenomen worden met het Comité van Bijzondere

Jeugdzorg , soms ook via de jeugdrechtbank. Dit kan wanneer men in een gezin

merkt dat het om een problematische opvoedingssituatie gaat en men er met de

voorziening niet aan uit geraakt.

Fedasil besloot na zijn verhaal dat de opvang die ze bieden voldoet aan een

minimum kwaliteit, maar dat het helaas niet in elk geval toereikend is. Kleinere

leefgroepen en aangepast personeel zouden, volgens hen, de kwaliteit van opvang

grondig verbeteren.

Dankzij het voortdurende onderzoekswerk van Stichting Pharos kunnen

voorzieningen in Nederland regelmatig reflecteren op hun werking en verbeteren

waar nodig. Dat geeft hen een goed gevoel bij de behandelvormen die zij hebben.


Het Psychotraumacentrum Den Bosch in Zuid-Nederland bijvoorbeeld heeft drie

methodieken in haar behandeling; individuele gesprekken, Eye Movement

Desensitization and Reprocessing (EMDR) en leren omgaan met klachten van een

traumatische ervaring. Deze hebben tot doel dat personen ingrijpende traumatische

ervaringen kunnen verwerken en herstructureren, met het herstellen of kunnen

aanbrengen van een dagelijkse structuur en de integratie in de maatschappij als

gevolg. Men kan in het Psychotraumacentrum Den Bosch in Zuid-Nederland ook

terugvallen op een resem behandelaars: kinder/jeugdarts, psychiaters, sociaal

psychiatrisch verpleegkundigen, psychologen, psychotherapeuten, systeem-

therapeuten, maatschappelijk werkers, verpleegkundigen, sociotherapeuten,

muziektherapeuten, psychomotore en beeldende therapeuten, die dankzij hun

specialisatie elk heel veel kunnen inbrengen in de behandeling.

Stichting Centrum ’45 legt een grote nadruk op de unieke persoon. Ieder

behandelplan is zo opgesteld op grond van de persoonlijke mogelijkheden, noden en

behoeften van de cliënt. De behandeling gebeurt in drie fasen. In de eerste fase ligt

de nadruk op het herstel van rust, stabilteit en het hervinden van controle over de

klachten. In de tweede fase worden, indien dit nodig en mogelijk is, de traumatische

ervaringen verwerkt. De derde fase richt zich dan op hoe iemand zijn traumatische

ervaringen en de consequenties daarvan een plaats geeft in het (hedendaagse)

leven. Daarbij wordt gebruik gemaakt van behandelvormen zoals psychotherapie,

non-verbale therapie, sociotherapie en behandeling met medicatie.

g. Een goede hulpverlener/hulpverlening

Tijdens het onderzoek vroeg ik aan de geïnterviewden wat zij zagen als

eigenschappen van een goede hulpverlener en hulpverlening. Daarnaast was ik ook

nieuwsgierig naar hun visie over de opleiding en of die tegemoetkomt aan de noden

van een goede hulpverlener. Tenslotte wilde ik weten of hulpverleners worden

ondersteund in de (sociaal-emotionele) begeleiding aan minderjarige anderstalige

nieuwkomers. Ik geef hieronder het verhaal van Juna vzw, Minor-Ndako vzw,

Fedasil, Stichting Pharos, Stichting Centrum ‘45 en het Psychotraumacentrum Zuid

Nederland. Het Rode Kruis Vlaanderen antwoordde hier kort op dat zij daar niet

voldoende van af wisten en dat de eigenschappen afhangen van persoon tot persoon.

Ook Medimmigrant vzw kon hier niet goed op antwoorden.


Juna vzw vertelde me dat een goede hulpverlener een gezond evenwicht vindt en

behoudt tussen afstand en nabijheid en dat hij grenzen kan stellen in de begeleiding

en voor zichzelf. Daarnaast is het belangrijk dat een hulpverlener de jongere een

plaats geeft waar ze tot rust kunnen komen, dat hij/zij de jongere perspectieven

biedt op een goed en zelfstandig leven en helpt bij het uittekenen van trajecten, ook

als dat eventueel het terugkeren naar het thuisland is. Daarbij is veel geduld en

communicatief iets in je mars hebben een noodzaak. Leren doen de hulpverleners via

ervaring en de uitwisseling met collega’s. Er is geen startpakket zoals een specifieke

opleiding, maar men volgt wel regelmatig vormingen, bijvoorbeeld over het

onderwerp ‘contextuele hulpverlener’ of ‘agressie’, en men kan soms ook zelf

thema’s of workshops voorstellen. Enerzijds is het wel een gemis, een specifieke

opleiding, want ‘als je begint in je job als begeleider van minderjarige anderstalige

nieuwkomers, weet je er nog maar weinig van’. Je hebt dan vragen zoals: ‘wie is dat

nu, de minderjarige anderstalige nieuwkomers?’ en ‘wat maken deze personen zoal

mee?’. De doelgroep en de ermee gepaard gaande prolematiek zijn ruime pakketten.

Anderzijds kunnen begeleiders in Juna vzw steeds terecht bij de psycholoog en leren

ze heel wat bij van deze persoon.

Fedasil is ervan overtuigd dat het personeel een opleiding moet gevolgd hebben in

de sociale richting. Zo is een opleiding ‘humane wetenschappen’ of ‘pedagogie’ een

minimum. De kunst is echter ook om de bestaande ‘know how’ te implementeren in

de praktijk. Zo is er op een bepaald moment een voorstel geweest om de begeleiders

en hulpverleners bij te scholen, maar kwam de opmerking dat de theorie niet nieuw

was. Het is echter gewoon moeilijk deze om te zetten in de praktijk. Men wil daarom

meer en meer overgaan tot inter- en supervisiemomenten waarop ervaringen en

casussen kunnen verdeeld worden.

Minor-Ndako vzw vindt het belangrijk dat een begeleider/ hulpverlener een gezond

evenwicht kan behouden tussen het hulp willen bieden en de minderjarige

anderstalige nieuwkomers niet als slachtoffer zien. Een gevoeligheid voor de noden

van de jongere, waarbij je de minderjarige zelfstandig laat optreden, maar hen ook

niet te snel alles alleen laat doen, is ook een eigenschap van een goede hulpverlener.

Een goede opleiding is er volgens hen nog niet. Etno- psychiaters of een opleiding in

de interculturele psychologie zijn momenteel het aanbod, maar het zijn heel westers

getinte lessen, waardoor het de behoefte nog niet dekt.


Stichting Pharos is een kenniscentrum die mensen opleidt en vormingen geeft. Zij

vinden het dus belangrijk dat mensen die werken met minderjarige anderstalige

nieuwkomers zich steeds bijscholen, maar ze geven daar, dankzij hun cursussen en

onderzoekswerk, ook de mogelijkheid toe. Zo kan men bijvoorbeeld gemakkelijk een

of meerdere modulen volgen, zoals interculturele gespreksvoering, ziektebeleving en

presentatie, behandeling van asielzoekers en vluchtelingen, … .

Volgens Stichting Centrum ’45 is een goede hulpverlener iemand die enthousiast en

breed georiënteerd is. Hij of zij moet een affiniteit hebben met het gehele

psychotrauma werkveld en in het bijzonder met dat van getraumatiseerde

vluchtelingen. Daarnaast moet hij of zij innovatief en doelgericht kunnen werken,

met aandacht voor effectiviteit en evaluatief onderzoek. Ook het diagnostisch werk

moet hem niet onbekend zijn.

h. Beperkingen in de sociaal-emotionele opvang

Helaas vroeg ik enkel aan Fedasil, en Minor-Ndako vzw de vraag of ze me ongeveer

drie dingen konden opnoemen die ontbreken om een goede sociaal-emotionele

begeleiding te kunnen bieden. Het belangrijkste punt, vonden ze, is het wegwerken

van de wachtlijsten door meer opvang te bieden en meer bedden in elke voorziening.

Daarnaast is het belangrijk dat de opvang gespecialiseerd wordt, waarbij een goede,

specifieke opleiding baat kan hebben. Fedasil krijgt immers heel wat te maken met

personeel die tips willen in het begeleiden van minderjarige anderstalige

nieuwkomers. Minor-Ndako wil meer bekendheid in het sociaal- emotioneel

hulpaanbod. Ze vinden dat niet elke voorziening van elkaar afweet, waardoor je nog

in het ongewisse blijft waar je terecht kan als de minderjarige anderstalige

nieuwkomer bijkomende hulpverlening nodig heeft.

i. Bereidheid tot samenwerking met buurland

Een van mijn doelstellingen uit het interview was om de situatie inzake sociaal-

emotionele begeleiding in België en Nederland te vergelijken. Ik was ervan overtuigd

dat het bijna vanzelfsprekend zou zijn dat er een van beide landen voor stond op het

andere, daarom wilde ik wel eens weten of elk land open stond voor inbreng,

ervaringen, kennis en dergelijke van het andere land.


De geïnterviewden uit België waren het erover eens: een samenwerkingsverband

met Nederland moet kunnen. De sociaal-emotionele begeleiding van minderjarige

anderstalige nieuwkomers gebeurt momenteel vooral vanuit het buikgevoel en

wetenschappelijke kennis of theorieën worden vooral gehaald uit het

documentatiecentrum Pharos uit Nederland. België heeft geen databank en dat wordt

toch wel gezien als een gemis. Minor-Ndako vzw zegt dat België ‘achterop hinkt’.

Fedasil gaf een voorbeeld waarbij Nederland verder staat dan België; Nederland zet

immers allochtonen in bij de aanpak van psycho-sociale problemen. Het gaat immers

steeds om andere culturen, waar Belgen of Nederlanders de gewoontes niet altijd

van kennen. Ook de andere taal en nuances daarin zijn vaak struikelblokken in de

begeleiding. Daarom is het betrekken van allochtonen een goed idee. De

Nederlanders zijn veel sneller en consequenter met betrekking tot vooruitgang, zie

Fedasil nog.

Ook Nederland wil zich gedienstig opstellen om samenwerking mogelijk te maken.


Conclusie en discussie

In het laatste hoofdstuk van mijn thesis wil ik de belangrijkste besluiten weergeven

uit de resultaten van de screeningsinstrumenten en de interviews. Daarnaast wil ik

enkele beperkingen van mijn eigen onderzoek belichten en aanbevelingen doen naar

de toekomst toe.

1. Implicaties van het onderzoek

De Hopkins Symptom Checklist-37 voor Adolescenten toont aan dat 128 jongeren uit

mijn onderzoek nood hebben aan gespecialiseerde psychosociale hulp. Als we kijken

naar het percentage ervan, 12.57%, lijkt dit niet zoveel. Maar toch is dit getal

voldoende om er aandacht aan te besteden. Dit geldt evenzo voor de scores uit de

test ‘Reacties van Adolescenten op Stress’. Deze toont in mijn onderzoek aan dat er

112 jongeren nood hebben aan psychosociale hulp. Dit komt overeen met een

percentage van 11%. Het is dus duidelijk dat toch niet iedereen nood heeft aan extra

ondersteuning of hulp op sociaal-emotioneel vlak, zoals Veer (1998) al aankondigde.

Dat heeft dan te maken met hoe de minderjarige anderstalige nieuwkomer is als

persoon en hoe hij gebruikt maakt van zijn coping skills en veerkracht. Uit ander

onderzoek blijkt tevens een percentage van minderjarige anderstalige nieuwkomers

die nood hebben aan sociaal-emotionele hulp. Onderzoek in België toont een

percentage aan van 3 tot 37 % (Montgomery & Foldspang, 2006), in Nederland loopt

het van 4 tot 40 % (Gerritsen et al., 2004).

De Stressful life events geeft aan dat er toch een groot aantal van de minderjarige

anderstalige nieuwkomers een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt.

Veranderingen in het gezin, een overlijden van iemand dierbaar, de mishandeling

van iemand in het gezin en situaties waarin de jongere of een ander in gevaar zijn,

scoorden hoog in mijn onderzoek en zijn dus de meest voorkomende ingrijpende

gebeurtenissen. Het toont aan dat wie weg gaat uit zijn land van herkomst, dit

meestal doet met een vluchtreden, zoals een traumatische ervaring.


Maar een traumatische ervaring beleefd hebben, wil niet zeggen dat de minderjarige

anderstalige nieuwkomer meteen kampt met psychologische stress. Deze kan nog

jaren na de vlucht gevoeld worden, of zelfs dan pas de kop op steken (Sack et al.

1999 in Bean, et al. 2006; Steel et al. 2004 in Bean et al. 2006). Daarom kan

besloten worden dat sociaal-emotionele begeleiding op elk moment na de vlucht

nodig kan blijken.

Ook de geïnterviewden gaven dit aan. Meermaals werd er gezegd dat minderjarige

anderstalige nieuwkomers die (on)vrijwillig vluchten een rugzak met zich

meedragen, waarin verschillende ervaringen en emoties zitten. Ze hebben al heel

wat meegemaakt en zijn vaak te jong om het zelf allemaal te verwerken. Men weet

ook dat niet elke minderjarige anderstalige nieuwkomer sociaal- emotionele

hulpverlening nodig heeft. Toch is extra aandacht ervoor, zodat risico’s en klachten

vroegtijdig worden opgespoord, wel van belang.

Als we dan kijken naar de opvangmogelijkheden zelf, kunnen we het volgende

besluiten, namelijk dat er heel wat aandacht wordt geschonken aan de niet-

begeleide buitenlandse minderjarige, de kwetsbaarste groep, maar dat de andere

subgroepen enkel terecht kunnen bij hulpverleningsinstanties niet specifiek voor de

doelgroep. België voorziet 4 voorzieningen, Juna vzw, Minor-Ndako vzw, Joba vzw,

De Oever vzw (waarvan de laatste recent in juni is opgestart) die niet-begeleide

buitenlandse minderjarigen opvang en sociaal-emotionele begeleiding bieden. Zij

staan onder de bijzondere jeugdbijstand. Andere minderjarige anderstalige

nieuwkomers kunnen terecht bij opvang-, onthaal en observatie-centra, de

geestelijke gezondheidszorg en de reguliere zorg. In de praktijk gaat het dan

voornamelijk over psychologen en psychiaters. Vaak hebben de geïnterviewde

voorzieningen wel een beeld over organisaties die met dezelfde doelgroep werken en

kennen ze de naam van koepelorganisaties, maar is er van samenwerking met

andere diensten niet echt sprake. Dat komt door moeilijkheden zoals een andere

werking, doelgroep, of de korte periode die minderjarige anderstalige nieuwkomers

in België of de voorziening verblijven. Toch zouden super- en intervisiemomenten,

waarop men ervaringen en kennis kan delen, een interessant startpunt zijn van

waaruit men de sociaal- emotionele begeleiding aan minderjarige anderstalige

nieuwkomers kan verbeteren. Fedasil, als overkoepelende organisatie, heeft hier al

positieve ervaring mee gehad en vindt het raadzaam voor elke voorziening.


De sociaal- emotionele begeleiding zelf staat nog in zijn kinderschoenen in België.

Men kan niet terugvallen op draaiboeken of methodieken, maar het is steeds een

zoeken naar de gepaste begeleiding bij elke minderjarige anderstalige nieuwkomer.

Het is een zoektocht met vallen en opstaan, waarbij het begeleiden bij de een al

gemakkelijker zal gaan dan bij de ander. Men heeft echter al ondervonden dat het

vooral belangrijk is de minderjarige anderstalige nieuwkomer rust en structuur aan

te bieden, zodat het leven weer vorm krijgt voor hen. Daarnaast kan steeds terug

gevallen worden op begeleiding van de psycholoog, maar enkel als de minderjarige

anderstalige nieuwkomer het ook zelf wil.

Ook de wachtlijsten die de voorzieningen kennen, zijn een groot probleem. Vaak

heeft dit tot gevolg dat minderjarige anderstalige nieuwkomers die nood hebben aan

sociaal- emotionele begeleiding, hier niet meteen ergens voor terecht kunnen. Het is

dan zelf proberen er het beste van te maken.

Toen ik vroeg aan de ondervraagden wat zij zagen als eigenschappen van een goede

hulpverlener kreeg ik verschillende meningen. Zo is het belangrijk veel geduld te

hebben en een gezond evenwicht te kunnen behouden tussen afstand en nabijheid

en grenzen in de begeleiding en voor zichzelf. Ook rust en structuur kunnen geven,

perspectieven geven en gevoelig zijn voor de noden van de jongeren zijn

eigenschappen van een goede hulpverlener. In hun boeken geven Van Asperen &

Baan (1998) en Tuk & van der Veer (1998) eigenschappen voor een goede leerkracht

in het onthaalonderwijs en geven zij ongeveer dezelfde kenmerken.

Geïnterviewden daarnaast geven aan dat er geen ‘starterspakket’ of specifieke

vorming bestaat die hen leert wat een goede sociaal-emotionele begeleiding voor

minderjarige anderstalige nieuwkomers is. Er bestaat niet echt ondersteuning, dus

moeten hulpverleners het leren uit de praktijk en uit hulp van psychologen en

orthopedagogen uit de voorziening. Ruimer bekeken is er wel mogelijkheid om

cursussen te volgen over ‘agressie’ en andere contextuele zaken. Van op federaal

niveau krijgen organisaties de mogelijkheid zelf voorstellen te doen voor workshops

en dergelijke, maar toch ervaren ze het ontbreken van een specifieke vorming als

een gemis. Je krijgt immers heel wat te maken met problemen specifiek aan de

doelgroep, bijvoorbeeld de verschillende talen, culturen en gewoontes. Zo vinden ze

bijvoorbeeld dat een samenwerking met Nederland wel moet kunnen, aangezien

uitwisseling van ervaringen op elk niveau kan bijdragen tot een verbetering van de

begeleiding.


Pharos komt vaak als voorbeeld naar boven, doordat zij al heel wat projecten,

boeken, en methodieken hebben ontwikkeld.

Nederland komt veel rooskleuriger uit het onderzoek, althans dat komt toch uit hun

antwoorden naar voor. Zo hebben zij al een uitgebouwde sociaal- emotionele

begeleiding en gebruiken zij daarbij verschillende methodieken, zoals individuele

gesprekken, Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) en leren

omgaan met klachten van een traumatische ervaring. Zij hebben hiervoor een talrijk

team met verschillende behandelaars die elk hun specifieke kenmerken en

behandelmethoden hebben in de begeleiding. Ze leggen daarbij een grote nadruk op

de unieke persoon, waarbij gekeken wordt naar de persoonlijke mogelijkheden,

noden en behoeften. Een goede hulpverlener is iemand die enthousiast en breed

georiënteerd is en moet affiniteit hebben met het gehele psychotrauma werkveld.

Nederland vindt het ook belangrijk dat mensen die werken met minderjarige

anderstalige nieuwkomers zich bijscholen. Pharos heeft hiervoor al regelmatig

vormingen en cursussen aangeboden en doet dit nu nog steeds.

2. Beperkingen van het onderzoek

2.1 Beperkingen van het kwantitatief onderzoek

Doordat niet alle talen van de tests beschikbaar waren, was het voor sommige

leerlingen echt wel moeilijk de screeningsinstrumenten in te vullen. Als onkundigen

in hun spreektaal, was het zelfs voor ons, als onderzoekers, soms niet gemakkelijk

hierop in te spelen. Veelal werd er echter hulp geboden door medestudenten, maar

dit helpt de betrouwbaarheid van het invullen dan weer niet. Je weet immers niet

hoe hij/zij de vraag vertaalt en hoe de tolk het gebeuren beïnvloedt. Ook het feit dat

de leerlingen allemaal naast elkaar zaten, af en toe eens giechelden en niet altijd in

het Nederlands praatten, maakt het soms onduidelijk welke invloed dit had op het

invullen van de screeningsinstrumenten.

Daarnaast werd enkel de opinie van de student zelf gevraagd, maar ontbreekt het

aan een tweede mening van bijvoorbeeld leerkrachten of familieleden. Om de

betrouwbaarheid van een onderzoek te vergroten is het beter verschillende bronnen

aan te spreken. Daarnaast kan de opinie van de student opvallend verschillend zijn

van deze van bijvoorbeeld de leerkracht. Zo signaleren leerkrachten op beperkte

schaal ‘dagdromen, concentratieproblemen, moeilijk toegankelijk zijn, geringe

resultaten en aandacht vragen’, terwijl de jongeren zelf op grote schaal klachten als

angst, eenzaamheid en slaapproblemen benoemen (Tuk & van der Veen, 1998).


Vervolgens heb je ook het feit dat personen die een vragenlijst of dergelijke moeten

invullen, soms ‘gewenste’ antwoorden geven. Daarbij kijken ze naar de onderzoeker

en antwoorden ze in functie van hoe ze denken dat geantwoord moet worden.

In het kwantitatief onderzoek is er ook geen onderscheid gemaakt tussen

verschillende subgroepen die de doelgroep ‘minderjarige anderstalige nieuwkomer’

kent. Zoals in mijn literatuurstudie gezegd werd, kan dit gaan om verschillende

‘vreemdelingen’, zoals migrantenkinderen, asiel- en vluchtelingenkinderen, niet-

begeleide buitenlandse minderjarigen, … In het onderzoek is er hierin geen verschil

gemaakt.

2.2 Beperkingen van het kwalitatief onderzoek

Voor mijn kwalitatief onderzoek heb ik ervoor gekozen mij te concentreren op een

beperkt aantal voorzieningen, namelijk twee specifieke voorzieningen in België, een

algemeen en twee koepelorganisaties. In Nederland heb ik beslist Pharos en Centrum

’45 onder de loep te nemen; het zijn de twee grootste en bekendste organisaties uit

dat land. De derde voorziening zou me dan weer wat meer specifieke informatie over

de sociaal-emotionele begeleiding kunnen bieden. Het zijn dus niet echt dezelfde

ondervraagde voorzieningen in België en Nederland, maar net daarom zou ik heel

wat verschillende informatie kunnen verkrijgen. Een gevolg daarvan was echter dat

ik niet steeds één en dezelfde vragenlijst kon gebruiken, maar dat ik hem steeds

moest aanpassen aan de doelgroep en inhoud van de voorziening. Niet iedereen kon

immers dezelfde vragen beantwoorden. Door maar enkele voorzieningen te

bevragen, kon ik echter wel dieper ingaan op bepaalde onderwerpen. Een beperking

van het kleine aantal geïnterviewden was dat ik waarschijnlijk belangrijke

voorzieningen en daarbij dan ook informatie heb gemist om te verwerken. Om een

totaalbeeld van het hulpaanbod te kunnen creëren, is meer nodig dan dit.

3. Aanbevelingen van het onderzoek

Ik zie mijn onderzoek echter als een start om verder op te bouwen in de toekomst,

het is een inleiding op nog meer interessant onderzoek. Zo is er nog maar weinig

onderzoek gedaan naar het emotioneel welzijn van minderjarige anderstalige

nieuwkomers (Derluyn & Broekaert, 2008).


Aangezien deze doelgroep uit verschillende subgroepen bestaat, is het een goed idee

om verder onderzoek te doen naar het sociaal-emotioneel welzijn waarin er

bijvoorbeeld een onderscheid wordt gemaakt tussen jongeren die vrijwillig gevlucht

zijn en zij die onvrijwillig moesten vluchten. Daaruit kan men afleiden welke groep

meer sociaal- emotionele problemen heeft en/ of meer hulpverlening nodig heeft.

Uit het onderzoek kan daarnaast ook besloten worden dat er nood is aan

duidelijkheid in het sociaal- emotionele hulpverlenersaanbod. Vaak kwam immers de

opmerking dat men niet altijd weet heeft van de hulpverleningsinstanties en werden

er steeds dezelfde opgesomd. Ook de werking en doelgroep van de verschillende

voorzieningen is niet altijd duidelijk. Het lijkt dus een goed idee om een sociale

kaart, specifiek voor de sociaal- emotionele hulpverlening op te stellen en deze

kenbaar te maken aan alle instanties die werken met minderjarige anderstalige

nieuwkomers.

Om na te gaan wat een goede opleiding is voor hulpverleners die minderjarige

anderstalige nieuwkomers willen helpen in hun sociaal- emotioneel welzijn, is ook

hier verder onderzoek aangewezen. Het is daarbij interessant dieper in te gaan en te

achterhalen wat de noden zijn van begeleiders en hulpverleners en wat haalbaar is in

België. Ook het uitwerken van inter- en supervisiemomenten en een mogelijkheid tot

bijscholing kan de sociaal- emotionele begeleiding verbeteren.

Omtrent de sociaal- emotionele begeleiding zelf lijkt het een goed idee verder

onderzoek te doen naar hoe deze vorm krijgt in de praktijk. Vragen als ‘Wat ervaren

de begeleiders als goed/ niet goed?’ en ‘Hoe ervaren de minderjarige anderstalige

nieuwkomers de sociaal- emotionele begeleiding?’ kunnen hierbij start-

onderzoeksvragen zijn.

Tenslotte kunnen we nog veel leren van ons buurland Nederland. Dankzij hun

voortdurend onderzoekswerk en hun kenniscentrum Pharos staan zij al verder in de

begeleiding. Nederland heeft ook een uitgebreid samenwerkingsverband met

verschillende voorzieningen. Daarnaast hebben zij al talrijke methodieken, zoals ‘F.C.

de Wereld’ en ‘Welkom op school’, in het leven geroepen. Onderzoek zou kunnen

nagaan of deze methodieken ook in België aanvaard en gebruikt kunnen worden. De

zinvolheid ervan kan dan getest worden in België.


Bibliografie

Aarts P.G.H. & Visser W. D. (2007), Trauma: diagnostiek en behandeling, Bohn

Stafleu van Loghum.

Adriani P. & Smit M. (1998), Verlies, geweld en acculturatie in het leven van jeugdige

vluchtelingen. Comenius, 18, 219-236.

Ahmad a., Sofi M.A., Sudelin-Walsten, V. & von Knorring A.-L. (2000). Posttraumatic

stress Disorder in Children after the Military Operation “Anfal” in Iraqi Kurdistan.

European Child and Adolescent Psychiatry, 9, 235-243.

Ahmad A., Sundelin-Wahlsten V., Sofi MA, et al. (2000), Reliability and validity of a

child-specific cross-cultural instruments for assessing posttraumatic stress disorder,

European Child & Adolescent Psychiatry, p 285-294.

Ajdukovic, M. & Adjukovic D. (1993). Psychological Well-Being of Refugee Children.

Child Abuse a Neglect, 17, 843-854.

Allwood M.A., Bell-Dolan D & Husain S.A. (2002), Children’s trauma and adjustment

reactions to violent and nonviolent war experiences, Journal of the American

Academy of Child and Adolescent Psychiatry, p450-457.

Almqvist, K. & Broberg, A.G. (1999), Mental Health and social Adjustment in Young

Refugee children 3 ½ Years After their Arrival in Sweden. Journal of the American

Child and Adolescent Psychiatry, 38(6), 723-730.

Anderstalige nieuwkomers, geraadpleegd op 31 mei 2009, op

http://www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=Solution_C&pagename=Infol

Anderstalige nieuwkomers, geraadpleegd op 31 mei 2009, op

http://cteno.be/nav=3?nav=9,4

Bala, J. (1995). The interactive context of stress, adjustment, and support of refugee

families and children. Ouder- en kindzorg voor migranten en vluchtelingen, 3-8.

Bean T., Eurelings-Bontekoe L & Spinhoven Ph. (2004) Alleenstaande minderjarige

asielzoekers (AMA’s) en de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Eindverslag. Deel 2:

De hulpvraag van AMA’s, het hulpaanbod van de GGZ aan AMA’s, de omvang van de


psychosociale problematiek bij ama’s en de onderlinge relatie tussen deze

elementen.

Bean T., Eurelings-Bontekoe L, Derluyn, I. & Spinhoven Ph. (2004a), Hopkins

Symptom Checklist-37A (HSCL-37A), Handleiding. Oestgeest: Stichting Centrum

’45.

Bean T., Eurelings-Bontekoe L., Derluyn, I. & Spinhoven Ph. (2004b). Stressful Life

Events (SLE). Handleiding. Oestgeest: Stichting Centrum ’45.

Bean T., Eurelings-Bontekoe L., Derluyn, I. & Spinhoven Ph. (2004c). Reacties van

Adolescenten op Traumatische Stress vragenlijst (RATS). Handleiding. Oestgeest:

Stichting Centrum ’45.

Bean T., Spinhoven P., & Eurelings-Bontekoe L., (2006), Inconsistencies in the self-

report of traumatic experiences by unaccompanied refugee minors, Journal of

traumatic stress, 19(5), 663-673.

Bean T., Derluyn I., Eurelings-Bontekoe E., et al. (2007), Validation of the multiple

language versions of the Hopkins Symptom Checklist-37 for refugee adolescents,

Adolescence, p 51-71.

Becker D., Weine, S.M., Vojvoda, .D & McGlashan, T.H. (1999), Case series: PTSD

symptoms in adolescent survivors of ethnic cleansing. Results from a 1-year follop-

up study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 38,

775- 781.

Berman, H. (2001), Children and War: Current Understandings and Future

Directions. Public Health Nursing, 18 (4) 243-252.

Berry, J.W., Kim, U., Minde, T. & Mok, D. (1987). Comparative studies of

acculturative stress. International Migration Review, 21(3), 491-511. Special Issue:

Migration and Health.

Berthold S.M. (1999), The effects of exposure to community violence on Khmer

refugee adolescents, Journal of traumatic stress, p 455-471.

Burnett, A., & Peel, M., (2001), Asylum Seekers and Refugees in Britain: Health

Needs of Asylum Seekers and Refugees, Britisch Medical Journal, 322, 544-547.

Cloet M. (2007), Voldongen feit? Opvang en begeleiding van buitenlandse, niet-

begeleide minderjarigen, Garant.


Crescenzi, A., Ketzer, E., Van Ommeren, M., Phuntsok, K., Komproe, I. & de Jong, J.

(2002), Effect of Political Imprisonment and Trauma History on Recent Tibetan

Refugees in India, Journal of Traumatic Stress, 15(5) 369-375.

Crowley C., (2009), The mental health needs of refugee children: a review of

literature and implications for nurse practitioners, Journal of the American Academy

of Nurse Practitioners, 21, 322-331.

Davidson, J., & Smith, R. (1990). Traumatic experiences in psychiatric outpatients. Journal of Traumatic Stress Studies, 3, 459-475. Davies, M. & Webb, E. (2000). Promoting the psychological Well-Being of Refugee

Children. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 5(4), 541-554.

Derluyn I. & Broekaert E. (2005), On the way to a better future: Belgium as transit

country for trafficking and smuggling unaccompanied minors, International

Migration, p31-56.

Derluyn I & Broekaert E. (2007), Different perspectives on emotional and

behavioural problems in unaccompanied refugee children and adolescents, Ethnicity

& Health, p 141-162.

Derluyn I. & Broekaert E. (2008), Unaccompanied refugee children and adolescents:

the glaring contrast between a legal and a psychological perspective, International

journal of law and psychiatry, p 319-330.

de Vries, J. (2000), Psychosociale hulpverlening en vluchtelingen, Stichting Pharoos,

Veldhuis, Raalte.

Fazel, M. & Stein, A. (2002). The mental health of refugee children. Archives of

disease in Childhood, 87(5), 366-370.

Garbarino J. & Kostelny (1996), The effects of political violence on Palestinian

children’s behavior problems: a risk accumulation model, Child Development, 67, 33-

45.

Garmezy, N. (1983). Stressors of childhood. In: Garmez, N. & Rutter, M. (eds.),

Stress, Coping & Development. McGraw-Hill book Company (pp.43-83).

Gelauff- Hanzon C. (1995), Nadenken over nieuwkomers van 12 tot 18 jaar; verslag

expertmeeting 10 maart 1995, Rijksuniversiteit Leiden.


Geltman, P.L., Augustyn, M., Barnett, E.D., Klass, P.E. & Groves, B.M. (2000), War

trauma experience and behavioural screening of Bosnian refugee children resettled in

Massachusetts, Journal of Developmental and Behavioural Pediatrics, vol 38, 581-

586.

Gerritsen A.A.M., Bramsen I., Deville W., et al. (2004), Health and health care

utilisation among asylum seekers and refugees in the Nederlands: design of study,

BMC Public Health, 4, 439-461.

Groves, B., Zuekerman, B., Marans, S., & Cohen, D. (1993). Silent victims: Children who witness violence. Journal of the American Medical Association, 269, 262-264.

Hjern, A., Angel, B. & Höjer, B. (1991). Persecution and Behavior: A report of Refugee children from Chile. Child Abuse & Neglect, 15, 239-248.

Hodes, M. (2000), Psychologically distressed refugee children in the United Kingdom, Child Psychology and Psychiatry Review, 5, 57- 66.

Howard M. & Hobes, M. (2000). Psychopathology, adversity and service utilization of

Young refugees. Journal of the American Academy of child & Adolescent Psychiatry,

39, 368-377.

Janssens, F.J.G. (1985). Betrouwbaarheid en validiteit in interpretatief onderzoek.

Pedagogisch Tijdschrift, 10(3), 149-161.

Kalverboer M.E., Zijlstra A.E., Knorth, E.J. (2009), The developmental consequences

for asylum-seeking children living with the prospect for five years or more of

enforced return to their home country, European Journal of Migration and Law, 11,

41-67.

Lie B. (2002), A 3-year follow-up study of psychosocial functioning and general

symptoms in settled refugees, Acta Psychiatrica Scandinavica, p415-425.

Loughry, M. & Flouri, E. (2001), The behavioral and emotional problems of former

unaccompanied refugee children 3-4 years after their return to Vietnam. Child Abuse

& Neglect, 25, 249-263.

Lutsig, S.L., Kia-Keating, M., Knight, G., Geltman, P., Ellis H., Kinzie, D.J., Keane, T.,

Saxe, G.N. (2004). Review of Child and Adolescent Refugee Mental Health. Journal of

the American Academy of child and Adolescent Psychiatry, 43(1), 24-36

Macksoud M.S. & Aber, J.L. (1996). The war experiences and Psychosocial

development of children in Lebanon. Child Development, 67, 70-88.


Maso, I. & Smaling, A., (1998), Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie.

Amsterdam, Boom.

Maso, I. (1989), Kwalitatief onderzoek. Amsterdam: Boom.

Minderjarige anderstalige nieuwkomers, geraadpleegd op 21 maart 2009 op

http://www.interculturaliseren.be/index.php?id=25#M

Minderjarige anderstalige nieuwkomers, geraadpleegd op 21 maart 2009 op

http://www.vluchtelingenzorg.be/index.php/wie-zijn-we/voor-wie

Miller, K.E. (1996). The effects of state terrorism and exile on indigenous

Guatemalan refugee children: a mental health assessment and an analysis of

children’s narratives. Child Development, 67, 89-106.

Montgomery E. & Foldspang A., (2006), Validity of PTSD in a sample of refugee

children: can a separate diagnostic entity be justified?, International journal of

methods in psychiatric research, 15(2), 64-74.

Onthaalonderwijs, geraadpleegd op 05 mei 2009, op

http://www.ond.vlaanderen.be/onthaalonderwijs/

Onthaalklassen, geraadpleegd op 31 mei 2009, op

http://nl.wikipedia.org/wiki/Onthaalklas_voor_anderstalige_nieuwkomers

Papageorigiou, V., Frangou-Garunovic, A., Iordanidou, A., Yule, W., Smith, P. &

Vostanis, P. (2000), War Trauma and Psychopathology in Bosnian Refugee Children.

European Child and Adolescent Psychiatry, 9, 84-90.

Plysier, S. (1999). Sociaal-emotionele problemen bij vluchtelingenkinderen.

Caleidoscoop, 11(4), 22-26.

Ressler, E.M. Boothby, N., & Steinbock, D.J. (1988). Unaccompanied children. Care

and protection in wars, natural disasters and refugee movements. New York: Oxford

University press.

Rohlof H. & Haans T. (red.) (2005), Groepstherapie met vluchtelingen. Transculturele

praktijk. Bohn Stafleu van Loghum.

Rutter, M. (1983). Stress, coping and development in children. In: Garmezy, N &

Rutter, M. (eds)., Stress, coping & Deveopment. McGraw-Hill book company (pp.1-

41).


Ruxton, S. (2000). Separated children seeking asylum in Europe: a programme for

action. Stockholm: Save the children.

Thabet A.A.M. & Vostanis P. (1999), Post-traumatic stress reactions in children of

war. Journal of child psychology and psychiatry and allied disciplines, p385-391.

Sack, W.H., Him, C. & Dickason, D. (1999). Twelve-year follow-up study of Khmer

Youths who suffered massive war trauma as children. Journal of American child and

adolescent psychiatry, 38(9), 1173-1179.

Schakelklassen, geraadpleegd op 28 juli 2009, op http://www.schakel-klassen.nl/.

Smit, M. (1998). De ontwikkeling en de integratie van alleenstaande minderjarige

asielzoekers. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 37, 67-76.

Sourander A. (1998). Behavior problems and traumatic events of unaccompanied

refugee minors. Child Abuse & Neglect, 22, 719-727.

Sproet, M. (2002), Vitamine C: preventiemethode met creatieve werkvormen,

Pharos.

Thabet, A.A. & Vostanis, P. (1999). Post Traumatic stress disorder reactions in

children of war. Journal of child psychology and psychiatry, 40, 385-391.

Tuk, B. (1997), De vluchtelingenles; een project voor vluchtelingen in het voortgezet

onderwijs, Pharos.

Tuk, B. (2000). Alleenstaande minderjarigen. In: Rohlof, H Groenenberg, M. & Blom,

C (eds.), Vluchtelingen in de GGZ. Handboek voor de hulpverlening. Utrecht:

Stichting Pharos (pp. 154-162).

Tuk B. & de la Rive Box A. (2000), Welkom op school: mentormethode voor

nieuwkomers in het voortgezet onderwijs, Stichting Pharos- Steunpunt

Gezondheidszorg Vluchtelingen.

Tuk B. (Pharos) & van der Veen O.-S. (Riagg) (1998), Vluchtelingenjongeren op

school: handleiding voor trainers van docenten, Stichting Pharos- Steunpunt

Gezondheidszorg Vluchtelingen.

van Asperen, E. & Baan, J. (1998), F.C. de Wereld; Vluchtelingen in het

basisonderwijs, Pharos.


van der Horst, A., Langerveld, G., Gordijn, R. & Haccou, R. (2000). Opvang

vluchtelingen in het voortgezet onderwijs. Amsterdam etc., vier Grote Gemeenten.

van der Veer G. (1998), Gevluchte adolescenten: ontwikkeling, begeleiding en

hulpverlening, Pharos, Uitgeverij Intro.

Van Neste, G. (2007), Anderstalige minderjarige nieuwkomers in het onthaalbureau.

Onthaal van nieuwkomers: een verhaal van alle tijden?, Welwijs, 18 (1), 23- 25.

Verdrag van de Rechten van het Kind, geraadpleegd op 31 juni 2009, op

http://www.kinderrechten.be/IUSR/documents/documenten/kinderrechtenverdrag.

pdf

Verhulst, F.C., Achenbach, T.M., van der Ende, J;, Erol, N, Lambert, M.C., Leung,

P.W.L., Silva, M.A., Zilbeer, N., Zubrick, S.R. (2003), Comparison of problems

reported by youths from seven countries, American Journal of Psychiatry, vol. 160,

1479- 1485.

VLOR, (2000), Vluchtelingen in de klas. Vademecum Socio- emotionele opvang van

vluchtelingenkinderen. Leuven/Apeldoorn: Garant.

Weine, S.M., Becker, D.F., McGlashan, T.H. & Laub, F. (1995), The psychiatric

consequences of “ethnic cleansing”, clinical assessments and trauma testimonies of

newly resettled Bosnian refugees, American journal of Psychiatry, vol 152, 536- 542.

Wester, F., Smaling, A. & Mulder, L. (2002), Praktijkgericht kwalitatief onderzoek,

Coutinho.

Williams C.L. & Berry J.W. (1991), Primary prevention of acculturative stress among

refugees; application of psychological theory and practice, American Psychologist,

46(6), 632-641.

Young, M. Y. (2001), Moderators of stress in Salvadoran refugees: the role of social

and personal resources, International Migration Review, 35(3), 840-869.


Bijlage

Bijlage 1: DSM-IV-TR criteria for PTSD

Bijlage 2: Informed consent (kwantitatief onderzoek)

Bijlage 3: Algemene vragenlijst

Bijlage 4: Hopkins Symptom Checklist-37 for Adolescenten

Bijlage 5: Stressful Life Events Checklist

Bijlage 6: Reacties van Adolescenten op Traumatische Stress Checklist

Bijlage 7: Informed Consent (kwalitatief onderzoek)

Bijlage 8: Interview

Bijlage 9: Tabel algemene eigenschappen van de onderzoeksgroep


Bijlage 1: DSM-IV-TR criteria for PTSD

In 2000, the American Psychiatric Association revised the PTSD diagnostic criteria in the fourth edition of its Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV-TR). The diagnostic criteria (Criterion A-F) are specified below.

Diagnostic criteria for PTSD include a history of exposure to a traumatic event meeting two criteria and symptoms from each of three symptom clusters: intrusive recollections, avoidant/numbing symptoms, and hyper-arousal symptoms. A fifth criterion concerns duration of symptoms and a sixth assesses functioning.

Criterion A: stressor

The person has been exposed to a traumatic event in which both of the following have been present:

1. The person has experienced, witnessed, or been confronted with an event or events that involve actual or threatened death or serious injury, or a threat to the physical integrity of oneself or others.

2. The person's response involved intense fear, helplessness, or horror. Note: in children, it may be expressed instead by disorganized or agitated behavior.

Criterion B: intrusive recollection

The traumatic event is persistently re-experienced in at least one of the following ways:

1. Recurrent and intrusive distressing recollections of the event, including images, thoughts, or perceptions. Note: in young children, repetitive play may occur in which themes or aspects of the trauma are expressed.

2. Recurrent distressing dreams of the event. Note: in children, there may be frightening dreams without recognizable content

3. Acting or feeling as if the traumatic event were recurring (includes a sense of reliving the experience, illusions, hallucinations, and dissociative flashback episodes, including those that occur upon awakening or when intoxicated). Note: in children, trauma-specific reenactment may occur.

4. Intense psychological distress at exposure to internal or external cues that symbolize or resemble an aspect of the traumatic event.

5. Physiologic reactivity upon exposure to internal or external cues that symbolize or resemble an aspect of the traumatic event


Criterion C: avoidant/numbing

Persistent avoidance of stimuli associated with the trauma and numbing of general responsiveness (not present before the trauma), as indicated by at least three of the following:

1. Efforts to avoid thoughts, feelings, or conversations associated with the trauma

2. Efforts to avoid activities, places, or people that arouse recollections of the trauma

3. Inability to recall an important aspect of the trauma

4. Markedly diminished interest or participation in significant activities

5. Feeling of detachment or estrangement from others

6. Restricted range of affect (e.g., unable to have loving feelings)

7. Sense of foreshortened future (e.g., does not expect to have a career, marriage, children, or a normal life span)

Criterion D: hyper-arousal

Persistent symptoms of increasing arousal (not present before the trauma), indicated by at least two of the following:

1. Difficulty falling or staying asleep

2. Irritability or outbursts of anger

3. Difficulty concentrating

4. Hyper-vigilance

5. Exaggerated startle response

Criterion E: duration

Duration of the disturbance (symptoms in B, C, and D) is more than one month.

Criterion F: functional significance

The disturbance causes clinically significant distress or impairment in social, occupational, or other important areas of functioning.


Specify if:

Acute: if duration of symptoms is less than three months

Chronic: if duration of symptoms is three months or more

Specify if:

With or Without delay onset: Onset of symptoms at least six months after the stressor

References

American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders DSM-IV-TR ( Fourth ed.). Washington D.C.: American Psychiatric Association.


Bijlage 7

Informed Consent

Ondergetekende ……………………………

Verklaart hierbij mee te willen werken aan het onderzoek van Joke Huybrechts rond

de sociaal- emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers in

België en Nederland. Ze is een studente in de richting orthopedagogiek op de

universiteit van Gent en zoekt in haar thesisonderzoek een antwoord op volgende

vragen: (1) hoe ziet het hulpverlenersaanbod er uit voor minderjarige anderstalige

nieuwkomers die problemen hebben op vlak van hun sociaal- emotioneel welzijn, (2)

wat zijn de positieve punten van de sociaal- emotionele begeleiding en wat

ontbreekt, en (3) kunnen we leren van de werking in Nederland?

Het onderzoek zal gebeuren via een interview dat ongeveer een half uur in beslag

neemt, en zal, als u het goed vindt, opgenomen worden op een dictafoon. De

gegevens zullen enkel gebruikt worden voor het onderzoek. Ze zullen aan niemand

worden doorgegeven.

De geïnterviewde De onderzoekster

(datum en handtekening) (datum en handtekening)


Bijlage 8: Interview

- Wat is uw taak, als organisatie, binnen het vluchtelingenbeleid?

- In het onthaalonderwijs wordt gesproken over het concept ‘minderjarige

anderstalige nieuwkomers’, dit zijn o.a. vluchtelingenkinderen, migranten,

niet-begeleide buitenlandse minderjarigen, … . Hoe omschrijven jullie, als

overkoepelende organisatie voor vluchtelingen, deze doelgroep?

- Hebben minderjarige anderstalige nieuwkomers die gevlucht zijn uit hun land

van herkomst, volgens u nood aan sociaal-emotionele begeleiding?

- Heeft u een beeld over welke voorzieningen of organisaties in België sociaal-

emotionele begeleiding bieden?

- Zijn dit voorzieningen waar zowel minderjarigen als meerderjarigen terecht

kunnen? Zijn er voorzieningen die zich enkel richten tot de minderjarige

doelgroep? Welke?

- Hoe verloopt de toegang en/of doorverwijzing naar gespecialiseerde hulp?

- Is er voldoende gespecialiseerde sociaal-emotionele opvang in België, vindt u?

- Vindt u dat er voldoende samenwerking is tussen voorzieningen die sociaal-

emotionele opvang bieden?

- Hoe verloopt deze sociaal-emotionele begeleiding?

- Verloopt de sociaal-emotionele begeleiding goed op dit moment? Minder goed?

Waarom?

- Welke methodieken worden er gebruikt?

- Welke kennis hebben we over de sociaal-emotionele begeleiding en waar

kunnen we deze halen?

- Bestaan er ‘draaiboeken’ die gevolgd worden, of hangt de begeleiding van de

werking van de voorziening of hulpverlener af?

- Hoe gaat men om met deze doelgroep, gezien het verschil in cultuur,

achtergrond, taal, …?

- Is er een verschil in begeleiding naar minderjarige vluchtelingen die alleen

toekomen of toegekomen zijn in België en deze die in het gezelschap zijn van

voogd of ouder(s)?


- Bieden ook scholen sociaal-emotionele begeleiding aan hun minderjarige

anderstalige nieuwkomers? Op welk niveau (leerkracht, pedagoog,

overkoepelend orgaan, …) en hoe wordt dit gezien?

- Hoe worden hulpverleners ondersteund in de begeleiding? Krijgen zij een

opleiding rond de specifieke problematiek van de doelgroep? En rond

onderwerpen zoals de andere cultuur, taal, herkomst, …

- Zo nee, wordt dit gezien als een gemis?

- Wat, vindt u, zijn de belangrijkste kenmerken van een hulpverlening gericht

naar minderjarige anderstalige nieuwkomers? En van een hulpverlener?

- Is België bereidt, denkt u, samen te werken met buurlanden inzake de

sociaal-emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige nieuwkomers?


Bijlage 9: Algemene eigenschappen van de

onderzoeksgroep

Gegeven aantal percentage

Geslacht Mannelijk: 536

Vrouwelijk: 458

Niet ingevuld: 24

52.70%

45%

2.40%

Leeftijd Gemiddelde leeftijd: 15.2219

Standaard afw: 5.4817

Land van herkomst Marokko: 77

Ghana: 40

Turkije: 71

Roemenië: 26

Tsjetsjenië: 34

China: 24

Polen: 30

Afghanistan: 58

Rusland: 28

Congo: 24

Pakistan: 20

Bulgarije: 79

Duitsland: 20

Portugal: 30

Overige landen: 457

Niet-ingevuld: 30

7.60%

3.90%

7.00%

2.60%

3.30%

2.40%

2.90%

5.70%

2.80%

2.40%

2.00%

7.80%

2.00%

2.90%

44.89%

2.90%


Al dan niet begeleid Beide ouders: 507

Vader: 91

Moeder: 261

Alleen: 60

broer en/of zus: 28

grootfamilie: 35

vriend: 1

andere: 21

niet-ingevuld: 12

50.00%

8.90%

25.60%

5.90%

2.80%

3.40%

0.10%

2.10%

1.20%

De sociaal-emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige...

Documents

Transcript of De sociaal-emotionele begeleiding van minderjarige anderstalige...