De Satis II

Satis wordt Scarpe

2 De grafelijke rijkdommen

Het Graafschap Vlaanderen reikte in de Middeleeuwen tot voorbij Douai. De zuidgrens werd

gevormd door de huidige grens tussen het Franse Departement du Nord (Vlaanderen,

Henegouwen) en het Departement Pas-de Calais (Artois). Deze zuidgrens was van grote

strategische waarde want door brede (zelf gegraven) rivieren en uitgestrekte moerassen was

dit een gedroomde natuurlijke verdediging. Artois was het oude woongebied van de Belgische

stam der Atrebates. Voor 900 viel deze streek al in de invloedsfeer en nadien in het bezit van

de Graaf van Vlaanderen. (Zie Deel I)

Douai was een grafelijk bolwerk. Ten westen en ten zuiden van deze stad liep oorspronkelijk een

waterrijke rivier: de ‘Satis’. Ze mondde uit in de ‘Schelde’ aan het in de moerassen aan het vroegere

prehistorische oppidum van Etrun.

Honderden jaren is er heel wat over en weer getrek tussen de opeenvolgende graven van

Vlaanderen en koningen der Franken. In 1659 wordt het gebied definitief aangehecht bij

Frankrijk, samen met de zuidelijk delen van Henegouwen en Vlaanderen. Dit werd definitief

bevestigd door het Verdrag van Nijmegen, op 11 augustus 1678 gesloten tussen de Republiek

der Verenigde Nederlanden en Frankrijk. Zo kwam een einde aan de vijandelijkheden tussen

beide staten maar het zuiden der Nederlanden werd geamputeerd.

In de middeleeuwen is de economische as van deze sztreek de ‘Schelde’, de poort tot de grote

en kleine maar vooral rijke steden in het noorden zoals Doornik, Gent, Kortrijk, Antwerpen.

Via Condé-sur-Escaut kon men de ‘Haine’ opvaren naar Henegouwse steden zoals Mons,

Binche, Soignies. Een andere belangrijke zijrivier is de rivier de ‘Scarpe’ die Arras verbindt

met Douai en de ‘Schelde’.

De huidige ‘Scarpe’ is honderd

kilometer lang en ontspringt in de

heuvels van Artois ten oosten van St-

Michel-sur-Ternoise, vlakbij Chelers.

Achtereenvolgens stroomt ze door

Berles-Monchel, Aubigny-en-Artois,

Ecoivres, Arras, Roeux, Pelves, Biache-

Saint-Vaast, Vitry-en-Artois, Brebières,

Corbehem, Courchelettes, Lambres,

Douai, Waziers, Lallaing, Marchiennes,

Hasnon, Saint-Amand-les-Eaux om in de

Schelde te vloeien in Mortagne-du-

Nord, aan de Belgische grens.

Tot aan Arras is er weinig verval in een

open vallei. Weiden langs de rivier

geven het geheel een verscheiden en

natuurlijk uiterlijk. Voorbij Arras is de

rivier gekanaliseerd en stroomt door een

zeer brede vallei met veel industrie en

bewoning. Langs de oevers zijn er veel

vijvers omgeven door groen. Voorbij

Douai stroomt de rivier naar haar

monding in de ‘Schelde’ door een groen

landschap met vochtige velden en

bossen (Raismes, Saint-Amands-les-

Eaux, Wallers, Marchiennes). In dit

gebied hebben de middeleeuwse

kloosters de moerassen drooggelegd om

de landbouw te bevorderen.1

Maar deze ‘Scarpe’, is een speciale

rivier want ze is een recente en

menselijke creatie. Het ontstaan ervan hangt samen met de uitdijende macht van de Vlaamse

graven op het einde van het eerste millennium en de groei van de Vlaamse textielstad Douai.

Deze ‘Scarpe’ bestaat niet langer dan tien eeuwen en ontstond door de samenvoeging van

enkele zijarmen van de ‘Schelde’: de ‘Escrebieux’ en de ‘Satis’. (Zie deel I)

GEORGES ESPINAS schreef een lijvige studie over de geschiedenis van Douai2 en verwijst voor

het ontstaan van de stad naar die samenvoeging van de twee rivieren: “(…) pendant très

longtemps, quoique les cours supérieur et inférieur de la Scarpe actuelle en amont et en aval

1 Zie L’eau vivante éternellement courante. Communiqué. Arras, 15 octobre 2004. Agence de l’eau.

2 EPINAS, La Vie Urbaine de Douai au Moyen Age, Tome premier. Paris, Auguste Picard Editeur, Librairie des

Archives Nationales et de la Société de l’Ecole des Chartes, 1913, pag. 14.

De huidige ‘Scarpe’ is vanaf Arras gekanaliseerd. Ernaast

werden grotere kanalen aangelegd zodat de gekanaliseerde

‘Scarpe’ tegenwoordig eerder voor pleziervaart dient.

De sluis te Marchiennes.

de Douai existassent certainement, ils devaient être séparés et ne formaient pas un cours

d'eau unique, parce que le trait d'union correspondant justement à la place de Douai faisait

défaut (2): la partie en amont, appelée la « Satis 3», au lieu de descendre sur la ville, vers

Vitry, à une huitaine de kilomètres en amont, nous l'avons dit, tournait brusquement au sud et

se jetait dans la Sensée. A Douai, ne passait au contraire qu'un simple ruisseau, entièrement

indépendant de l'autre rivière et qui, en aval de l'agglomération, réuni a deux autres, formait

alors la véritable Scarpe ou rivière de Marchiennes."

(2). Sur ce point assez curieux, aucun doute ne paraît être possible. Voy. un intéressant mémoire de Ladrière,

L'ancien lit de la Scarpe, 109, 217-218 (« A partir de Vitry, le lit de la Scarpo est artificiel ), puis le « Résumé ,

et la ,, Conclusion » (237-238) ; cf. Gosselet, Géographie physique du Nord de la France, VII, Ostrevant, 118-

134; en particulier 121 ss. et un croquis, 114. Joindre Blanchard, La Flandre, 88-89 et Demangeon, La

Picardie, 8.

2.1 De Scarbiu

De ‘Escrebieux’ (rood aangestreept) eindigt heden in het ‘Canal de la Haute-Deule’ (geel) maar besproeide lang

geleden de stad Douai. De huidige rivier ‘Scarpe’ (groen) ontleent zijn naam aan de oudste vermelding van deze

beek: Scarbus. Het landschap is totaal veranderd! We gebruiken een Duitse stafkaart uit 1917.

Ons verhaal over de ‘Scarpe’ te Douai start met wat tegenwoordig een kleine beek is en die

we al ontmoet hebben in het eerste deel van ons verhaal: de ‘Escrebieux’. Ze ontspringt in de

heuvels ten noorden van de huidige ‘Scarpe’ en stroomde daar sinds altijd als een waterrijke

beek naar de ‘Schelde’ door wat vandaag de vallei van de ‘Scarpe’ is. Vandaag is deze beek

wat weggemoffeld in het industriële landschap rond Douai maar tot in recente tijen speelde ze

er een grote rol in de waterhuishouding.

Omstreeks de VIe eeuw ontstaat een versterking in de omgeving van de lange en zompige

loop van de ’Escrebieux’ naar de ‘Schelde’. Uit deze motte groeit later de stad Douai. De

rivier heet dan nog de ‘Scarbus’ of ‘Scirbiu’ en ze is belangrijk genoeg om de pagus rond

Hénin-Liétard naar deze rivier te noemen: “in pagi of comitatu Scirbiu”. Men meent hierin

SCIR en BIU te herkennen. Denk aan “scheur” of “schuur” en “beek”. Deze naam zou zoiets

betekenen als waterloop met gescheurde oevers verwijzend naar de moerassen. GYSSELING

geeft onder het lemma ‘Scarpe’ als vroegste vermelding ‘Scarbea’ in de Vita Columbani uit

640 (cop. 10e eeuw).

Zeker is dat na het jaar 950 hier belangrijke waterkundige wijzigingen gebeuren, gekoppeld

aan de economische ontwikkelingen van de stad Douai. De Graaf van Vlaanderen, ARNULF

DE GROTE, zal het water van een andere rivier, de ‘Satis’, afleiden naar deze ‘Scarbiu’.3 De

‘Satis’ is intussen verdwenen als rivier maar ook grotendeels uit de herinneringen. Slechts in

enkele oude documenten is de naam vermeld. KAREL DE SIMPELE schonk op 22 mei 916 aan

ETIENNE Bisschop van Cambrai een villa te Lambres aan de oevers van de rivier ‘Satis’: “(…)

villam que fertur Lambris, ultra citraque fluminis ripam quod dicitur Satis." De rivier wordt

nogmaals vernoemd in een ander document van LOTHARIUS uit 977.4

ARNULF I, bijgenaamd de GROTE (889 - 27 maart 965) was Graaf van Vlaanderen van 918 tot

965. Hij was de oudste zoon van BOUDEWIJN II en kleinzoon van BOUDEWIJN MET DE IJZEREN

ARM, eerste bekende graaf van Vlaanderen. Hij erfde het grootste (noordelijke) deel van het

graafschap. Na de dood van zijn broer ADALOLF legde hij wederrechtelijk de hand op diens

erfdeel (933), dat de streek van Thérouane en Boulogne omvatte. Hij wist ook Ostrevent,

Artois, Ponthieu en de streek van Amiens te veroveren, waardoor het graafschap Vlaanderen

tot voorbij de ‘Somme’ reikte.

Het stroomgebied van de oerrivier '’Escrebieux’ of ‘Scarbus’ richting ‘Schelde’

en in het verlengde ervan de vallei die nu ingepakt is door de ‘Scarpe’.

Om deze episode te begrijpen moeten we terug naar het ontstaan van de stad in de vroege

Middeleeuwen. Laat ons dus even ingewikkeld doen. In die tijden is hier de hydrografische

situatie totaal anders dan nu. De oudste stadskern van Douai ligt aan een samenvloeiing van

verschillende beken. Deze vinden hun brongebied in Ostrevent bij Goeulzin, Noyelles-sous-

Bellone en Brebières. Deze beken zijn elk slechts enkele kilometers lang en ontspringen op de

waterscheiding met de ‘Senseé’ (‘Satis’ toen).

De gezamenlijke beken stroomden naar het noordoosten, kwamen samen in Lambres en

vandaar naar Douai. In de stad komt een andere beek uit het zuidwesten, de ’Enfant Jésus’.

Deze vloeide langs de Mont de Douai vanuit het Marais de Brayelle. De plaats waar beide

3 Waarschijnlijk werd in het begin van de Xe eeuw al een verbinding gemaakt tussen de Satis en de Scarbiu. Op

dit punt komen we later terug. We beperken ons hier tot de historisch gedocumenteerde feiten. 4 EPINAS, Vie urbaine Douai, p. 14.

riviertjes elkaar ontmoetten, had de

vorm van een ridderspoor. Dit was een

kleine hoogte van driehonderd meter in

het vierkant dat ongeveer vijf meter

uitstak boven de moerassige omgeving.

Hier ontstaat de oudste stadkern van

Douai. We bevinden ons tussen de

huidige Jardin ders Plantes (28 m.) en

de Place Saint-Amé (26 m.). Hier lag de

bouw van een defensieve positie voor

de hand. Het geheel steekt een vijftal

meter boven de rivier (niveau 20 m.) uit

tot aan de huidige Rue d’Arras. Verder

stroomafwaarts aan de Douayeul en aan

het kwartier van Saint-Albin is er

eveneens een hoogte die twee tot vier

meter boven de rivier uitstak. Hier komt

heden de ‘Escarpelle’ de rivier

vervoegen, dit is de vroegere monding

van de ‘Scarbiu’, heden ‘Escrebieux’.

Na de samenvloeiing met de toen

belangrijke ‘Scribiu’ of ‘Scarbiu’ zullen

de verenigde beken een riviertje vormen

dat zich lui voortwentelt door de

moerassen tot aan Mortagne, de

monding in de ‘Schelde’ aan de huidige

Belgische grens. Deze primitieve en

bescheiden waterloop heette voorlopig,

de ‘Marchiennes’ naar de locatie van

één van de grootste abdijen langs de rivier. De bedding was een opeenvolging van moerassen:

deze van Sin-le-Noble, de Six-Villes voorbij de bocht van Râches tot aan Lallaing en Anchin.

Waziers is een eilandje te midden van de modder.

In de vroege tijden is de rivier bevaarbaar voor lichte bootjes. Albums de Croÿ die over

‘Scarpe’ en ‘Schelde’ handelen, weliswaar eeuwen later, geven bij plaat 74 de volgende

omschrijving: “Ladit riviere d(e) Scarpe entre en la ville de Douaÿ par trois entrée soÿ

partissant en huict au dedens de ladit ville lesquelz font travailler XV moulins à bledz, ung a

braÿ et ung a lhuile, dont après se viennent rejoindre ensamble environ de millieu de la ville,

et se commenche destre navigable de plusieurs grands batiaulx". Naast een beschrijving van

de watermolens vernemen we dat vanaf de samenvloeiing van de verschillende beken de

rivier bevaarbaar wordt voor grotere schepen. De kleinere schepen konden zelfs tot aan

Lambres geraken, een portus enkele kilometers verder stroomopwaarts van Douai evenwel in

handen van de Bisschop van Cambrai.

Deze is niet de beste vriend van de Graaf van Vlaanderen die dus maar een kasteel laat

bouwen in Douai. De Vlaamse graaf zal hier een zware investering doen ten nadele van de

bisschop van Cambrai. Aan deze versterking kan hij tol heffen op de goederen naar Lambres

waardoor hij dat haventje economisch kan wurgen. Een kroniekschrijver in dienst van de

bisschop noteert: ”Il faut savoir qu’avant la construction de ce château un tonlieu était

prélevé sur le domaine de Lambres en faveur de la cathédrale de la Sainte Mère de Dieu de

Cambrai." De graaf zal de haven van zijn eigen stad, Douai, uitbouwen en de scheepvaart

naar zijn stad vergemakkelijken. Hij zal daardoor zelfs een hogere taks, tonlieu, kunnen

De uitbouw van de stad gebeurt op een moeras.

(Gestippeld gebied) De huizen staan op geheide palen.

Einde tiende eeuw.

heffen op zwaarder geladen schepen. Om de stad van meer water te voorzien en dus schepen

met meer diepgang toe te laten zal hij nu de rivier de ‘Satis’ omleiden.

Tussen de toenmalige ‘Satis’ en de beken die Douai bevloeiden, ligt de drie kilometer brede

drempel van Vitry-en-Artois op een hoogte van 45 meter. Deze hoogte van Vitry verhindert

het samenvloeien van de beken, kant Douai, met de waterrijke rivier ‘Satis’ aan de kant van

Arras. Door de plaatselijke geologie slaat de ‘Satis’ gedwongen naar het zuiden af om de

‘Schelde’ te bereiken bij het oppidum van Etrun. De Vlaamse graaf zal echter het water van

de ‘Satis’ naar Douai brengen door deze drempel weg te graven.

Het oorspronkelijke rivierstelsel. Stippellijn de drempel van Vitry.

Zie http://perso.orange.fr/lydian.caridroit/laScarpe.htm. CLAUDE LECOCQ

Na de doorsteek brengt men in de stad zes dammen aan die het waterniveau tot 2,75 meter op

verschillende niveau’s opstuwen en de watermolens van energie voorzien. Stroomafwaarts

van Douai zal er bijna geen verval meer zijn op rivier. De valleien van de ‘Schelde’ en de

zijrivieren liggen zeer laag tegenover de zeespiegel. De top van de hoogste verhevenheid

waarop Douai ontstond, zit op 28 meter boven de zeespiegel, de rivier op ongeveer 20 meter.

Aan de samenvloeiing met de ‘Schelde’, dertig kilometer verder, meten we 16 meter boven de

zeespiegel. Aan het eindpunt ligt Antwerpen op 6 tot 8 meter aan de kaaien tot 12 meter op de

hoogste plaatsen in de stad. Over honderden kilometers is er een verval van nauwelijks meer

dan tien meter tussen beide steden. In vogelvlucht is de afstand 125 km, langs de rivier het

dubbele.

Het extra water zal meerdere molens laten draaien op de gezwollen rivier. In 872 staat er

slechts één molen op de rivier die te zwak is om deze volop te laten draaien. In het begin van

de elfde eeuw staan er zes in Brébieres, één in Corbehem, één in Lambres en zes in Douai.

Ter wille van de molens komt het graan uit de ruime omgeving naar de stad waarna het

gemalen via de rivier vervoerd wordt naar de steden van Vlaanderen. Ook de graanproductie

van Artois komt nu via een kortere weg naar Vlaanderen in plaats van via de vroegere ‘Satis’

afgevoerd te worden naar de ‘Schelde’ met zijn tol in bezit van Henegouwen. (Duitse Rijk).

Het moet voor die tijd een enorm werk geweest zijn om het kalkplateau van Vitry uit te

hakken en zo de drempel tussen ‘Satis’ en ‘Scarbiu’ te nivelleren. Over een lengte van drie

kilometer werd een sleuf gegraven van zes tot acht meter diep. Daarna verbond men de ‘Satis’

met één van de beken van Douai. Daardoor zal deze ‘Satis’ rechtstreeks doorstromen naar de

‘Schelde’. De ‘Escrebieux’ wordt zo van hoofdrivier een zijrivier van de nieuwe. De aldus

nieuw ontstane rivier omvat de bovenloop van de ‘Satis’, de oorspronkelijke beken en de

benedenloop van de ‘Escrebieux’ tot aan de ‘Schelde’. De nieuwe rivier krijgt de naam

‘Scarpe’, een verbastering van ‘Scarbiu’!

De huidige situatie van de rivieren tussen Arras, Douai en de ‘Schelde’. Zie CLAUDE LECOCQ

2.2 De Satis

‘Satis’, de naam van deze nochtans belangrijke rivier aan de zuidgrens van het Graafschap

Vlaanderen is door de meeste historici vergeten en overgeslagen. Deze rivier verdween als

naam van een waterloop in de tiende eeuw.

Vanaf Biache–Saint-Vaast werd omstreeks 950 een geul gegraven door de drempel

van Vitry-en-Artois naar Brebières.

De ‘Satis’ kwam uit het westen en stroomde via de huidige vallei van de bovenloop van de

‘Scarpe’ door Arras naar de vallei van de huidige ‘Sensée’ (zie verder) en zo naar de monding

in de ‘Schelde’ te Bouchain. Vanaf Arras ging de ‘Satis’ dus oostelijk via Pelves naar Biache

St-Vaast waar ze een kwartslag maakte naar het zuiden via Sailly-en-Ostrevent, Lécluse en

Arleux. Het was een waterrijke rivier zoals we nu nog aan de bovenloop voor Arras merken.

Eenmaal aan de samenloop met de toenmalige zijrivier, de ‘Sensée’, in de omgeving van

Lécluse kabbelde de rivier verder in een brede vallei met weinig verval (30-40 meter hoogte)

tussen de omringende plateaus (40-60 meter). De rivier passeerde dus niet in Vitry-en-Artois

zoals de huidige ‘Scarpe’. Door de hoge drempel aldaar nam de ‘Satis’ in Biache-Saint-Vaast

een scherpe bocht naar het zuiden.

3 Het verdwijnen van de Satis

3.1 Wie veranderde de Satis in de Scarpe?

We vernoemden al het document van 22 mei 916 waarbij KAREL DE SIMPELE aan ETIENNE

Bisschop van Cambrai een villa schonk te Lambres aan de oevers van de rivier ‘Satis’: “(…)

villam que fertur Lambris, ultra citraque fluminis ripam quod dicitur Satis." Deze rivier werd

elders ‘Scarpus’ genoemd waardoor de verwantschap tussen beide rivieren bewezen is.

(EPINAS, Vie urbaine Douai, p. 14.) Als we deze vermelding interpreteren blijkt dat de ‘Satis’

reeds in het begin van de Xe eeuw, dus voor de machtsgreep door de Vlaamse graaf, door

Lambres vloeide.

Het weggraven van een stuk drempel te Vitry moet zich dan afspelen vlak na de het

verdwijnen van de Noormannen in 892. Het zou dus kunnen dat de bisschoppen van Cambrai

watermolens wilden bouwen op hun bezittingen aan de grens met Vlaanderen vlak voor

Douai. Het zou ook kunnen dat de Vlaamse graaf de bisschoppen onder druk zette om deze

werken uit te voeren om meer water naar de stad te brengen. In deze hypothese zou de

Vlaamse graaf na de invasies het belang gaan inzien van een versterking op deze plaats.

De littekens van de oude loop van de ‘Satis’ na de kwartslag van de rivier van Biache-St-Vaast naar Lécluse. Er

vloeit tegenwoordig een beek, de ‘Trinquise’ geheten.

Men veronderstelt dat tijdens die invasies van de Noormannen er nog geen verbinding was

tussen ‘Scarbiu’ en ‘Satis’ gezien deze via Estrun aan de ‘Schelde’ bij Cambrai naar Arras

trokken. Er is een gebrek aan historische bronnen waardoor we enkel een hypothetische

beschrijving kunnen geven van het waarom, het hoe en het wanneer van de omlegging van de

‘Satis’. Men weet enkel dat de ‘Scarpe’ tussen Vitry en Lambres uitgegraven werd in de 10e

eeuw.

De initiatiefnemers voor deze werken waren machtige mannen met grote economische

belangen. Hun economische maar ook politieke macht moest zich uitstrekken over het gebied

tussen Arras en Douai maar ook over de huidige vallei van de ‘Sensée’, gezien deze vallei

haar watertoevoer verloor. De machthebbers in dit gebied waren langs de ene kant de

bisschoppen van Cambrai die in die periode ook bisschop waren van Arras. De andere grote

speler is de graaf van Vlaanderen die Arras verwerft in de tiende eeuw en ook baas is in

Douai dat tot zijn graafschap behoort. We komen aldus tot een volgend hypothetisch schema

3.2 Fasen

Fase 1 Ditb is de oorspronkelijke nsituatie. De ‘Satis’ komt uit Arras en draait voor

Vitry af via de loop van de huidige ‘Sensée’. Waar Douai zal komen, lopen een aantal beken

waaronder de ‘Scarbiu’, de latere ‘Escrébieux’.

Fase 2 In de jaren na 892, na het verdwijnen van de Noormannen, bouwen de

bisschoppen van Cambrai aan de grens van hun gebied een aanlegsteiger en eisen er tol. Dit

doen ze te Lambres wat nog net tot hun gebied behoort. Ze bouwen er ook een molen. Langs

de verschillende beken en de ‘Scarbiu’ kunnen ze met kleine vaartuigen de productie van een

rijke landbouwstreek, de Pagus Ostreventus, afvoeren naar de ‘Schelde’, richting

Henegouwen en Vlaanderen.

Fase 3 De bisschoppen graven een eerste gracht om water uit de ‘’Satis’ om te leiden

naar Lambres. Bij de schenking van een villa aldaar in 916 noemen ze deze rivier nog de

‘Satis’ naar de naam van de bovenloop van de rivier. Ze gebruiken voor de rivier de naam

zoals deze gekend is vanaf Arras. GYSSELING citeert de ‘Satis’ als “le cour supérieur de la

Scarpe” uit een vermelding met betrekking tot 576 in een cop. VIIIe eeuw en een vermelding

voor 977 cop. XIIe eeuw.

Fase 4 De Vlaamse graaf versterkt op zijn grondgebied de stad Douai en krijgt de

macht in Artois.

Fase 5 Om zijn de macht in Artois en stad verder te laten groeien heeft hij meer water

nodig en graaft de gracht vanaf de ‘Satis’ verder uit en verspert de loop van deze rivier in de

vallei van de huidige ‘Sensée’. Nu moet de productie van de Pagus Atrebantis ook via de

nieuwe rivier en is de omweg via Estrun, lees Henegouwen en/of de bisschoppen van

Cambrai, niet meer nodig of mogelijk.

Fase 6 Vanaf Douai volgt de rivier de benedenloop van de ‘Scarbiu’ dat in

Vlaanderen ligt. De Vlaamse machtshebbers gebruiken als naam voor de nieuwe rivier de

naam van dat deel dat in hun gebied ligt. De naam wordt dus ‘Scarpe’.

3.3 De bovenloop van de Scarpe

De drempel van Vitry-en-Artois varieert in hoogte tussen 45 en 70 meter en werd uitgegraven

vanaf de Xe eeuw door ARNULF I (ook ARNULF II wordt in de plaatselijke literatuur vermeld

als dykedelver). De graaf van Vlaanderen was in het bezit van Castrum Duacum (Douai) en

om de stad te laten ontwikkelen liet hij de ‘Satis’ doortrekken tot in Brébieres om de stad

Douai te bereiken. (Zie boven)

Bij de grote waterbouwkundige werken werd ook een afdamming met een straatweg

aangelegd van Lécluse naar Tortequenne waardoor de vroegere vallei van de ‘Satis’ (nu de

‘Sensée’) geblokkeerd werd en het water terugvloeide. Zo opgehoogd bereikte het water van

de ‘Satis’ de loop van de ‘Scarbus’ (Zie boven).

De graaf liet de weg van Douai naar Bapaume over deze afdamming / straatweg lopen en

vorderde er een tol (péage of transitum). Samen met de tonlieu (riviertaks) te Lambres

vormde de weg te Lécluse de economische as van dit deel van het graafschap. De ‘Scarpe’

bracht de goederen en vooral het graan van de Ostrevant naar de Vlaamse steden en verder

naar het zuiden (Parijs).

Douai kreeg de beschikking over meer water voor zijn molens en verdedigingswerken en de

‘Scarpe’ werd beter bevaarbaar van Douai tot aan de monding in de ‘Schelde’ te Mortagne. In

de XIe eeuw nam de lakennijverheid in Douai daardoor een hoge vlucht. Het extra water zal

meerdere molens laten draaien op de gezwollen rivier. In 872 staat er slechts één molen op de

rivier die te zwak is om deze volop te laten draaien. In het begin van de elfde eeuw staan er

zes in Brébieres, één in Corbehem, één in Lambres en zes in Douai. De meerwaarde van een

vijftiental molens en de taksen op de ladingen van de passerende schepen waren de beloning

voor de graaf.

Vitry bleef echter altijd een knelpunt in de verdediging van Douai. Van hieruit had men de

watertoevoer onder controle. Om het geheel te verdedigen bouwden de graven in Vitry een

castrum. Er kwam ook een kasteel in Lécluse en waarschijnlijk ook één te Hamblain. Door

het doorknippen van de ‘Satis’ werd mede door verlanding het bovengedeelte van de rivier

onbevaarbaar voor grote schepen. Er was een groot verval maar het water zat geblokkeerd

voor de drempel te Vitry. Het stuk rivier tussen Arras (72 m.) en de drempel in Vitry werd pas

Tussen Lécluse en Tortequesne werd een straatweg gebouwd die de rivier afdamde en het water van de ‘Satis’

over de drempel van Vitry terugstuwde

bevaarbaar voor vrachtschepen toen de rivier gekanaliseerd werd na 1590. Het stadsbestuur

van Arras spaarde moeite noch geld en het was FILIP II, koning van Spanje en heerser over de

Nederlanden, die de verbouwing toeliet op voorwaarde dat er slechts twee dagen (maandag en

donderdag) gevaren werd. De andere dagen was het water voorbehouden aan de talrijke

watermolens. Talrijke werken moesten het weinige water bruikbaar maken in een vallei met

een groot verval. In totaal werden veertien installaties zoals sassen en bassins gebouwd over

vierentwintig kilometer.

Middeleeuwse versterkingen aan de zuidgrens van Vlaanderen tussen de moerassen in de vallei

Ook nu nog moeten sluizen de schepen helpen de drempel overwinnen. Aan de kant van

Arras zitten we op een hoogte van iets meer dan veertig meter (bovenloop). Aan de andere

kant van Vitry (de kant van Douai of benedenloop) stroomt de rivier op iets meer dan

vijfenveertig meter. Het stroomgebied vanaf Arras werd een wirwar van afwateringen en

vijvers waartussen de gekanaliseerde ‘Scarpe’ naar de ‘Schelde’ vloeit.

Het vernatte bovenstuk van de ‘Scarpe’ tussen Arras en Biache-Saint-Vaast.

Tot aan Biache is dit de bedding van de vroegere Satis.

De CASSINI-kaart uit de achttiende eeuw toont de aanpassingen aan de rivier en de moerassen tussen de bovenloop van

de ‘Scarpe’ en de bovenloop van de ‘Sensée’.

3.4 De benedenloop of de Scarpe

Voor de benedenloop van de ‘Scarpe’ was het doorknippen nog dramatischer. Van Arras (72

m.) tot Douai (24 m) is er een redelijk groot verval dat opgehouden wordt aan Vitry. Voorbij

Douai tot aan Mortagne is er nauwelijks verval. De Scarpe vormt er een brede vallei van

dertig op tien kilometer maar zonder enige zonder helling. Deze streek is vlakker dan de

polders, een echte biljart. Deze vlakte die oorspronkelijk gedraineerd werd door de ‘Scarbiu’

ontving na de doorsteek naar de ‘Satis’ een te grote massa water. De vallei die daar niet op

voorzien was, kreeg dus permanent overstromingsgevaar. Men is verwonderd hier zoveel en

grote kloosters aan te treffen zoals te Flines, Marchiennes en Sint-Amands. De reden is dat in

de VIIe eeuw de vallei ook al moerassen telden die door de kloosters vruchtbaar werden

gemaakt. Maar na de doorsteek kreeg de vallei de zeer grote watervloed te verwerken en deze

dwong de kloosters om continu waterwerken uit te voeren. Maar intussen waren ze hier al

eeuwen gevestigd en dit is de reden dat ze hier bleven.5

De polyptieken van de abdij van Marchiennes tonen een omgeving vol water, bossen,

rietvelden en ondoordringbare moerassen. De dorpelingen wonen op de zeldzame droge hoger

gelegen banken die boven het water uitsteken. Ze beheren de moerassen en leven van die

opbrengst. In de winter overstroomde de vallei en in de zomer droogde ze op. De

omwonenden leefden van de veeteelt met de opbrengst de rijke hooivelden. Men vindt vanaf

deze periode kalkrijke sedimenten afkomstig van de bovenloop in de ondergrond van Douai.

5 Derville, Revue du Nord, p. 9 e.v.

Stroomafwaarts tot voorbij Oudenaarde zullen Artesische kalk- en leemafzettingen eveneens

de bron vormen van weelderige hooilanden.

Van Orchies tot Râches ligt het Marais des Onze-Villes, van Pecquencourt tot Wallers ligt

rechts de Marais des Onze-Villes. Op de linkeroever ligt de Marais de Marchiennes en deze

van Alnes, Brillon, Bousignies en Milonfosse. Daarachter is de Marais de Saint-Amand en dat

van Sept-Villes. Dan volgt de Marais de Mortagne. Men legde dijken aan wat dan weer de

aanlanding verhoogde. Continue waren er conflicten tussen abdijen, parochies en de

omliggende steden want iedereen trachtte de watervloed naar zijn hand te zetten.

Tegenwoordig stroomt de ‘Scarpe’ tot twee meter boven de omgeving. Afwatering is een zeer

groot probleem.

CASSINI-kaart met de moerassen stroomafwaarts van Douai

4 De Sensée of de benedenloop van de Satis

4.1 De Sensée

De resten van de ‘Satis’ kregen de naam van ‘Sensée’. De ‘Satis’ was oorspronkelijk de

belangrijkste bijrivier van de ‘Schelde’ met bron ten noorden van Bapaume. De gevolgen van

het omleggen moeten onmiddellijk tastbaar geweest zijn voor de ‘Satis’ / ‘Sensée” want ze

was niet langer bevaarbaar tenzij met kleine vaartuigen. In 925 wordt Arras nogmaals

geplunderd door de Noormannen maar deze keer komen ze over land en zonder hun beruchte

schepen, ondanks hun kleine diepgang.

De gevolgen van de doorbraak in Vitry waren ook voelbaar op de ‘Schelde’. De stroom water

van haar belangrijkste zijrivier, de vroegere ‘Satis’, werd verlegd van de omgeving van

Cambrai (75 m) naar stroomafwaarts van Valenciennes (24 m.). Dit betekent dat dit gedeelte

van de ‘Schelde’ onbevaarbaar werd, behalve voor kleinere vaartuigen. Er is geen duidelijk

beeld in hoever de diepgang van de ‘Schelde’ stroomopwaarts van Valenciennes was.

De bovenloop van de ‘Schelde’ was in latere eeuwen zeker niet gekenmerkt door een groot

debiet en diepgang, waardoor de scheepvaart veelal al aan de bescheiden kant bleef. Er wordt

algemeen aanvaard dat in de Middeleeuwen de ‘Schelde’ pas echt bevaarbaar werd ter hoogte

van Valenciennes.6 Deze hypothese lijkt bevestigd door de Albums de Croÿ (ca 1609) die geen

enkel vaartuig afbeelden stroomopwaarts van Valenciennes. ADRIEN DE MONTIGNY tekent er

vijf stroomafwaarts van de Pont Néron 7

Er zijn aanduidingen dat men in vroegere eeuwen

verder stroomopwaarts kon. De Doornikse steen werd waarschijnlijk tot ter hoogte van

Famars gebracht voor de Romeinse tempelbouw. Tussen Trith-Saint-Leger en Maing was er

een brug. In de Middeleeuwen heette deze huidige voorstad van Valenciennes, Pont de Trith.

Maar er was niet enkel een brug. De ‘Schelde’ was er ook doorwaadbaar. Op een Duitse

stafkaart van 1917 zien we de aanduiding “gué”. De naam Trith verwijst naar traiectum:

oversteekplaats.

Vandaag is de ‘Sensée’ verdeeld in twee stukken. De ‘Amont’ (bovenloop) heeft zijn bron op

de oostelijke rand van het plateau van Artois tussen Vis-en Artois en Rémy en mondt uit na

zestien kilometer in de ‘Canal du Nord’ tussen Arleux en Palluel. De bron ligt op 47 meter en

de monding op 35,7 meter. Bij Lécluse komt van links de ‘Cojeul’, de grootste zijrivier en de

‘Trinquise’, een stukje vroegere en gemummificeerde ‘Satis’. Langs de bovenloop liggen de

moerassen van Lécluse en Saudemont. Verdere zijrivieren zijn hier de ‘Marche-Navire’, de

‘Agache’ en de ‘Hirondelle’.

6 DERVILLE ALAIN (1990). Rivières et canaux du Nord/ Pas–de-Calais aux époques médiévale et moderne. Revue

du Nord, LXXII, nr 284, janvier-mars 1990. 7 FLORIAN MARIAGE (2003). Les portus de la vallée de l’Escaut à l’époque carolingienne. Analyse

archéologique et historique des sites de Valenciennes, Tournai, Ename, Gand et Anvers du 9e au 11e siècles.

Mémoire présenté en vue de l’obtention du diplôme de licencié en archéologie et histoire de l’art; 2002-2003,

UCL, Faculté philosophie lettres.

De ‘Avale’ (benedenloop) vertrekt bij Oisy-le-Verger op 35,5 meter en eindigt in de ‘Canal de

L’Escaut’ bij Bouchain op 32 meter. De benedenloop is gedurende twintig kilometer een

opeenvolging van moeras, vijvers en turfputten. Deze zijn de enige die nog water leveren aan

de rivier omdat het water van de bovenloop volledig het ‘Canal du Nord’ voedt.

4.2 La (Petite) Sensée

Douai had meer en meer water nodig. Ook in de volgende eeuwen werd gewerkt aan het

verleggen van het resterende water van de oude ‘Satis’ naar de nieuwe ‘Scarpe’ in Douai. Zo

werd uiteindelijk nog water van dat andere stukje ‘Satis’, dat intussen ‘Sensée’ geheten was,

afgeleid naar Douai om de groeiende behoefte aan water van de molens en de versterkingen te

voldoen. De nieuwe rivier, de ‘Sensée’, werd grondig aangepast aan de behoeften van

verdediging en economie van Douai.

De ‘Sensée’ is de benedenloop van de vroegere ‘Satis’. In de loop der eeuwen werden hier verschillende

waterwerken uitgevoerd. De scheepvaart verloopt tegenwoordig via de grote kanalen. Het ‘Canal de la Sensée’

verbindt Douai en Duinkerken met Bouchain aan de ‘Schelde’ (‘Canal de l’Escaut’). Het ‘Canal du Nord’

verbindt het vorige kanaal met de ‘Somme’ en zal voor grote schepen bevaarbaar worden tot de ‘Seine’.

Het aftappen van het water van de ‘Sensée’ gebeurde al in de jaren tussen 1060 en 1080 en de

verbinding liep van Arleux naar Gueulzin. ROBERT DE FRIES8 liet een kanaal graven, ‘Courant

le Comte’ geheten, van Arleux (Bisselles) naar Cantin in de lieu-dit Le Molinel (Moulin le

Comte, ‘Molendinum Comitis’). Zo stroomde het water van de ‘Sensée’ naar een beekje dat

uit de hoogten van Estrée komt en naar Courchelettes loopt via Goeulzin en Férin. Dit

kanaaltje is de huidige ‘Petite Sensée’!

8 ROBRECHT I DE FRIES (1029 / 1032 – Kassel 13 oktober 1093) was Graaf van Vlaanderen van 1071 tot aan zijn

dood en regent van Holland. Wordt ook vermeld als ROBRECHT I VAN VLAANDEREN. Ingewikkelde familiale

problemen en vechtpartijen na te lezen op Wikipedia.

Lécluse ontwikkelt zich na

het opstoppen van de ‘Satis’

naar de ‘Scarpe’. Er ontstaat

een nederzetting aan de

nieuwe aftap. In het moeras

ontstaat de site van Arleux

(Altus in Ostrevanto juxta

Paluel ). Het is een gemeente

aan een straatweg, met een

kerk en een kasteel (anno

1139). Een muur ter

verdediging bezegelde de

groei van de nederzetting.

Een kasteel beschermt de

afleiding van de ‘Sensée’ en

laat toe tol te heffen aan de

straatweg. De straatweg zelf

is een constructie die het

water moet opstuwen en van

op een hoger niveau

doorgeven aan het kanaaltje

van ‘La petite Sensée’. Zo

zal tegen het einde van de

XIIe eeuw opnieuw meer

water uit de ‘Sensée’

(gewezen ‘Satis’) en zijn

zijrivier, de ‘Cojeul’, het

waternetwerk rond Douai

versterken. Soms rijzen er

problemen. In 1380 werd de

dijk in Arleux doorbroken.

Het water zakte met een

derde in de ‘Scarpe’. Douai

kwam droog te liggen.

Door alle ingrepen zakte het

verder het debiet van de

nieuwe rivier, de ‘Sensée’.

Zonder de krachtige drainerende stroming van de vroegere rivier ‘Satis’ is de oude vallei van

de ‘Satis’, nu ‘Sensée’, langzaam vernat tot een gebied met moerassen en turfgronden. De

ondergrondse wateraders en de uitgestoken turfputten vormen nu de vijvers en moerassen.

Bij werken aan de vijvers van de ‘Sensée’ vond men, diep onder de turflagen, sporen van

Gallo-Romeinse bewoning. Dit betekent dat al van na de 2e eeuw door klimatologische

veranderingen de site van de ‘Satis / Sensée’ natter werd. Daardoor trok de bewoning ook

naar hogere gebieden of verlieten belangrijke landbouwexploitaties de vallei. We kunnen dan

ook aannemen dat rond het begin van de jaartelling de streek er heel wat droger bij lag.

De loop van de ‘Sensée / Satis is weliswaar door de mens volledig gewijzigd, maar de vallei

is een oase van groen. Het is een volledig landelijk gebied waar sporen van bewoning tot in de

verste prehistorie teruggaan. Beroemd zijn de talrijke dolmen en menhirs die naast de talrijke

vijvers, waterrijke natuurgebieden en rustige dorpen een toeristische aantrekkingspool

vormen.

De Petite Senseé liep tussen Arleux in het zuiden en Courchelettes bij

Douai. Het kanaaltje / beek is grotendeels opgegaan in het huidige Canal

de Sensée. Maar schilderachtige stukken ervan zijn nog te vinden in het

landschap tussen Moulinet, Goeulzin en Férin.

De vallei van de ‘Sensée’

De omvorming van een belangrijke historische rivier, de Satis, tot de Scarpe is bij ons weinig gekend alhoewel deze

gebeurtenis een belangrijk moment was in de geschiedenis van het Graafschap Vlaanderen. Tot aan de tiende eeuw

moesten alle legers tussen de Somme en de Schelde aan deze rivier passeren. We denken ondermeer aan de invasie

door Julius Caesar! Maar ook later, tijdens de talrijke oorlogen tussen de graven en de koningen was het moerassig

gebied een belangrijke natuurlijke hindernis. In de literatuur over de geschiedenis van Douai staat deze gebeurtenis

overigens altijd vermeld. Voor verdere lectuur zie:

Ladrière Jules (1988). L'ancien lit de de la Scarpe, Annales de la Société Géologique du Nord, 15, p.109,217-218, 237-

238.

Gosselet J. (1886-1888) Cours de Géographie physique du Nord de la France, VII Ostrevant, Ann. Société

Géologique du. Nord, 1897, p.243-262.

Espinas Georges (1913). La Vie urbaine de Douai au Moyen Âge. Paris, Picard, t. III.

Louis, Etiennes (1990). L'alimentation en eau de la ville de Douai, au Moyen Âge. In: Demolon P., Halbout H., Louis

E. et Louis-Vanbauce M. (1990). Douai, Cité médiévale. Bilan d'Archéologie et d'histoire. Archaelogica Duacensis, 3,

p. i-5 à i-40.

Bufquin, Victor (1951). Histoire de la ville de Douai. Douai, Lauverjat.

Rouche, Michel, red. (1985). Histoire de Douai. Centre d’Histoire de la Région du Nord et de l’Europe du Nord-Ouest

de l’Université de Lille III. Dunkerque, Éditions des Beffrois, Westhoek.

Lecocq, Claude (1998). Quand l’Escaut était affluent de la Satis, de la Satis à la Scarpe en passant par la Sensée et

l’Escaut : une affaire de détournement majeur. Association SATIS.

Lefebvre, Annie (2000). Histoire d’un fleuve, l’Escaut. 400 kms de villes et traditions. Cambrai, Nord Patrimoine

Editions.

Zie ook de talrijke websites zoals

http://www.sensee-ostrevant.com/bouquin/lecluse.html#origine

Armand Sermon Mail: armand.sermon@skynet.be

Url: http://www.armandsermon.net

Blog: http://www.bloggen.be/caesar_tegen_de_oude_belgen