De rol van certificering van landbouw en voedsel voor mens en milieu

- van biologische naar duurzame landbouw -

Helias A. Udo de HaesInstituut voor Milieuwetenschappen, CML

LUMC, 25 maart 2013

Belangrijkste literatuur:• H.A. Udo de Haes en G.R. de Snoo: Eco-labelling of agricultural

food products. In U. Sonesson et al., Ch 19.• L. Fresco: Hamburgers in het paradijs, 2012.

Opbouw college

I. Certificering van producten

II. Biologische landbouw

III. Naar een duurzame landbouw

I. Certificering van producten

• Wat is certificering?

• Onafhankelijke toetsing van de kwaliteit van producten

• Informatie over de kwaliteit: milieukeur, eco-labels, productclaims, duurzaamheids-certificaten, …

Informatie op verschillende niveaus

1. Eigen claims

2. Onafhankelijk gecontroleerde eigen claims

3. Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen (keurmerken)

Organisatie certificering

• Drie lagen:

AccreditatieCertificatiebureaus

Producten - productketens

Certificering als private activiteit

• Bovenop wetgeving, beyond legal compliance• Vrijwillig, ev. wel in samenwerking met

overheid• Zelfregulering, lage kosten• Flexibeler dan wetgeving, ook internationaal• Doel: B2B en B2C

Toespitsing van het onderwerp

• Certificering van landbouw en van voedsel

• Vraag: wat kan dat betekenen voor mens en milieu, en i.h.b. voor onze gezondheid?

• Daartoe kritische beschouwing van biologische landbouw

II. Biologische landbouw

• Meest bekende keurmerk• Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen

(niveau 3): SKAL• Groot vertrouwen• Internationaal (organic farming)• Aansluitend bij natuurlijke processen• Wel belangrijke kritiekpunten

Heel korte geschiedenis• Ontstaan in jaren 20/30 van vorige eeuw• Als reactie op de industriële landbouw• Uitgangspunt: inspelen op natuurlijke processen• Areaal:

– Wereld: 1%– EU: ca. 5%– Europa als geheel: – Oostenrijk: 20%– Nederland: 3%

Kernvraag

• In hoeverre is biologische landbouw beter voor mens en milieu dan gangbare landbouw?

• Per kenmerk bekijken

• Algemene kritiek van Fresco: “natuurlijk” biedt te weinig houvast, verwijst naar een mythisch paradijs

Wat zijn de kenmerken?

Kenmerken biologische landbouw

1. Geen synthetische bestrijdingsmiddelen2. Geen antibiotica in veevoer3. Geen synthetische kunstmest4. Geen gentech5. Biodiversiteit6. Beter dierenwelzijn7. Voedselkwaliteit en dieet8. Ontbrekende kenmerken

1. Geen synthetische bestrijdingsmiddelen

Dichloordifenyltrichloorethaan Soja

• Wieden• Ruime vruchtwisseling en geen monoculturen• Resistente gewassen (bv. aardappels, wijnbouw)• Geen residuen, dus zeer positief

Maar …

• Ook verbeteringen in gangbare landbouw– Minder schadelijke bestrijdingsmiddelen– Biologische bestrijding (in kassen)

• Fresco: dus biologische landbouweerwaarde … geen meerwaarde ….

2. Geen antibiotica in veevoer

• Geen preventief gebruik in varkensvoer• In gangbare veeteelt sinds 2006 verboden• Enorm risico in gangbare veeteelt (zie laatste Bionieuws)• Dus hier biologische veeteelt zeer positief

-> studenten

3. Geen kunstmest

• Alleen organische mest, compost, guano, etc. en vlinderbloemigen voor stikstof (klaver, lupine)

• Op zich goed voor bodemvruchtbaarheid (geen risico afname organisch stofgehalte)

• Ook passend in circulaire economie• Per perceel redelijke opbrengsten (ca. 80%)

Maar …

• Bemesting via veevoer en mest van elders• Grote vraag: hoeveel mensen volledig zonder

kunstmest?• Min of meer terug naar landbouw van vóór

1850?

http://www.google.nl/url?sa=i&rct=j&q=middeleeuwse+landbouw&source=images&cd=&cad=rja&docid=JBcnUwH2vu69XM&tbnid=CHsvNB2uUUxqrM:&ved=0CAUQjRw&url=http://wdeheij.blogspot.com/2012/02/geschiedenis-kan-voedzaam-voor-het.html&ei=ZAtLUY2tO4K90QXY4YHQDQ&bvm=bv.44158598,d.d2k&psig=AFQjCNGkWwHAO-qWwL9Zt3uGO0bmntO9eQ&ust=1363958972351835

Toename intensiteit sinds 1850

• Akkerland-voor-zaaizaad t.o.v. akkerland-totaal: Middeleeuwen 1 : 3, 18e eeuw: 1 : 12, nu 1 : 40

• Dagelijkse melkgift koe: 16e eeuw 4-5 l/d, nu 27.5 l/d

• Succesvolle Groene Revolutie (2-3 oogsten / jaar)• Nu slechts 0.25 ha / persoon nodig, bij jagers en

verzamelaars was dat 50 – 100 ha / persoon• Vanaf 1850 geen honger meer in Europa ondanks

bevolkingstoename tot 7 mld mensen

4. Geen gentech

• Wat is gentech, ofwel: genetische modificatie

• Overbrengen genetische materiaal via biotechnologie i.p.v. via veredeling

• Onderscheid:– intragenese– cisgenese– transgenese

Welke bevolkingsomvang?

• Bevolkingsomvang zonder kunstmest:– Fresco schat: 5-6 maal minder mensen (1.1 - 1.4 mld)– Schatting PRI (LUW): 1 mld zonder fosfaat

• Op wereldschaal kansloos zonder kunstmest

• Wel sinds 2006 meer obesitas dan honger …

• Grote angst voor genetische modificatie bij overschrijden grens mens/dier/plant

• ‘Frankensteinfood’

• Vooral in EU, veel minder in VS, Zuid-Amerika en Australië, ontwikkelingslanden positief

• Voor EU zware toelatingsprocedure op grond van schade aan mens, dier, milieu

• In hoeverre angst terecht?

Verhaal Fresco

• Biotechnologie geen trendbreuk• Bepleit pragmatische opstelling: welke feitelijke

bijdrage aan duurzame landbouw?• EU te afhoudend, maar rest wereld geen inspraak• Nadruk helaas op goedkoper produceren;

nauwelijks bestrijding armoede, honger en milieuproblemen

• GM had nooit met herbicidenresistentie moeten beginnen (roundup-ready soja van Monsanto)!

Betere voorbeelden

• Verbetering cassave was beter begin geweest– stapelvoedsel voor de armen, vooral in Afrika– veel verbetering mogelijk (betere opname nutriënten,

hoger eiwitgehalte, minder kwetsbaar voor ziekten)– wordt nu pas mee begonnen

• Gouden rijst, inbouw beta-caroteen (voor-voor vit.A)– introductie tot nu toe helaas moeizaam– wel in 2009 door China goedgekeurd

Wat tot nu toe de effecten?

• Niet makkelijk vast te stellen• Waarmee te vergelijken?• Exoten zijn óók vaak kwetsbaar (b.v. aardappel)• Ook veel horizontale uitwisseling in de natuur• Ook andere technische vernieuwingen brengen

schaalvergroting met zich mee

Beeld negatieve effecten GMO’s• Gezondheidseffecten: geen aanwijzingen (LF)• Ecologische effecten: geen aanwijzingen (LF)

– wel uitkruisen met natuurlijke soorten– effecten schaalvergroting bij gebruik gen-soja– ontginning mangrovebossen bij zouttolerante rijst

• Sociale effecten: zeer vele– vermengen met biologische landbouw– macht multinationals vs. kleine boeren (pachters)– democratisch kwekersrecht (open source) vs.

top-down en duur octrooirecht

Mogelijke positieve effecten GMO’s

• Tot nu toe helaas zeer beperkt (weinig hogere opbrengsten, weinig betere toleranties)

• Maar wel potenties voor duurzame landbouw:– Bt gewassen tegen plaaginsecten (mais, katoen, soja)– reductie methaan-emissie uit koeienmagen en N2O

emissie bij bemesting– productie omega-3 en -6 vetzuren, bijv. in soja– Phytophtora-resistente aardappels (cis of trans);

meeldouw-resistente druif (w.druif, gerst of zijderups)– zelfs voor biologische landbouw?

• Vergelijk houding tegenover groene, witte en rode biotechnologie (voor medicijnen)

• Kennelijk niet principieel, maar afhankelijk van nut

5. Biodiversiteit

• Onderscheid:– Natuur-biodiversiteit

• intrinsiek• functioneel

– Agro-biodiversiteit

Natuur-biodiversiteitintrinsiek

functioneel

Agro-biodiversiteitBlaarkop

Mangalica varkenPhytophthora resistent

Natuur-biodiversiteit

• Wel- en niet-functionele biodiversiteit• Sterk onder druk door intensivering• Beter indien geen gebruik bestrijdingsmiddelen• Maar in NL geen formele eis voor % natuur• Soms zelfs ook negatieve effecten (bv. bij wieden)• Maar toch in praktijk per bedrijf wel beter• Fresco: wel per kg grotere oppervlakte nodig …;

bovendien geen risico voor landbouw

Agro-biodiversiteit

• ‘Genetische erosie’ van landbouwgewassen• Al lange tijd aan de gang• Nu vooral 12 soorten planten, 14 soorten dieren • Diversiteit nodig voor inkruisen eigenschappen• Fresco: sinds moderne rassen geen grote epidemie

(zoals aardappelmoeheid in Ierland in 19e eeuw)• Rol genenbanken• In biologische landbouw meer resistente oude rassen

6. Dierenwelzijn

• Steeds belangrijker onderwerp• Biologische landbouw gewoon beter • Wordt nu ook steeds meer in gangbare

landbouw opgepakt-> studenten

7. Voedselkwaliteit en dieet

Voedselkwaliteit: intrinsiek en verontreiniging

• Aanwijzingen voor biologische gewassen:– Meer anti-oxidantia– Meer omega-3 vetzuren– Meet vitamine C, zink en ijzer

• Betere smaak vlees? • Meer/minder risico op voedselvergiftiging ?

(Salmonella, Listeria, BSE, EHEC, ESBL, Q-koorts ….)• Fresco: voedselkwaliteit beter dan ooit-> Studenten

Dieet

• Wel of niet vegetarisch: enorm verschil voor landbouw (tweederde grasland)

• Flexitariër, slow food, stadslandbouw, smart city• Freso: de meeste van de 10 belangrijkste

doodsoorzaken zijn direct gerelateerd aan dieet• Groot belang gevarieerd dieet -> studenten

8. Ontbrekende kenmerken

• Effect op klimaat (tomaten uit Spanje, vruchten uit Zuid-Afrika…)

• Aandacht voor effecten in keten:– geen voedselkilometers– geen water-voetstap– geen LCA

• In feite is biologische landbouw van voorloper nu conservatief aan het worden

Conclusies biologische landbouw

• Vele sterke elementen

• Maar ook drie belangrijke beperkingen:– ontbrekende criteria– kan de wereld niet voeden– conservatief

III. Naar een duurzame landbouw

• Nu volop in beweging

• Op EU niveau in kader van overleg over GLB

• Op nationaal niveau

Dijksma zet zich in voor duurzame landbouw21-03-2013 09:03 | Redactie politiek Dijksma. Foto ANP

DEN HAAG 21 maart – Versnelde verduurzaming van de land- en tuinbouw staat ook het kabinet voor ogen, maar het heeft slechts beperkte mogelijk heden om daadwerkelijk iets te kunnen doen.

Wat is duurzame landbouw?

• Fresco: niemand heeft definitie …• Geen reden om er niet aan te werken• Heel bruikbaar kader: People – Planet – Profit (PPP)

plus concepten als circulaire economie, BBE• Het gaat zowel om de landbouw als om het voedsel• Vgl.: duurzame bosbouw, duurzame biomassa,

duurzame palmolie, duurzame visserij, e.a.

Enkele uitgangspunten

• Alle milieuproblemen• Zo min mogelijk bestrijdingsmiddelen (IPM, ICM)• Zo min mogelijk kunstmest• Alleen gentechniek t.b.v. duurzaamheid (PPP)• Redelijke prijzen (Utz vs. Max Havelaar)• Gericht op ‘beyond legal compliance’, niet op

een nichemarkt• Moet hele wereldbevolking kunnen voeden• Geen afwijzing van high-tech (wel: hoe ver?)

Naar een keurmerk voor duurzame landbouw?

• Betekenis groot, maar wel problemen:– veel verschillende soorten producten– ‘met mate’ technisch moeilijker dan ja-nee– dat ook niet makkelijk voor draagvlak

• Toch alleszins de moeite waard

• Open eind: hoe problemen aan te pakken?