De rode draad naar Arnhem

De rode draad

naar Arnhem

Een andere kijk op Market Garden.

Het was een onverantwoordelijke operatie

geboren uit de historische angst voor het

communisme en door het snel oprukkende

Russische leger in de zomer van 1944.

Grote economische belangen gingen de

boventoon voeren in het taktische denken.

De Koude Oorlog is toen al begonnen.

C. de Heij

De rode draadnaar Arnhem

C. de Heij

2

Opgedragen aan:

– Mijn ouders, Jan de Heij en Wilhelmina Leijenaar– die mij hebben geleerd onze bevrijders te respecteren die het mogelijk

hebben gemaakt dat ik nu in vrijheid leef en dit heb mogen schrijven.

– David Warden– de kleine, maar in karakter reusachtige Schot, die van Noord-Afrika tot en

met Arnhem als een leeuw gevochten heeft, maar altijd bescheiden bleef.

– Ron Tidball– de ‘Welshman’ die zonder een wapen boven Arnhem sprong en als hospik

met een kruiwagen vele gewonden onder vijandelijk vuur tussen Oosterbeeken Arnhem het leven redde.

– George Fairs– de onverzettelijke ‘Royal Engineer’ die van Duinkerken in 1940 tot en met

1945 alles meemaakte en tenslotte in Noorwegen levend het einde van deTweede Wereldoorlog mocht beleven.

– en ‘last but not least’ generaal Stanislaw Sosabowski– die de illusie had dat dat zijn Eerste Poolse Onafhankelijke Parachutisten

Brigade een belangrijke rol had mogen spelen bij de opstand van het Poolsevolk in Warschau in augustus 1944 en door een achterbakse brief van deBritse generaal Frederick Browning in behoeftige omstandigheden overleedin Groot-Brittannië in plaats van in zijn geliefde Polen waar hij door hetcommunistische regime als een verrader werd beschouwd.

Geen van bovenstaande personen is nog leven, maar ze zijn dagelijks een voor-beeld voor mijn levenswandel.

© 2014 – C. de Heij

3

Inhoud

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

De ouverture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

De gruwelen van de Eerste Wereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . . 32

De doos van Pandora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Op weg naar de catastrofe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Weer oorlog en nieuwe onderhandelingen . . . . . . . . . . . . . . 107

Richting ontknoping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

De nasleep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Literatuur en andere bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Index van personen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

4

They shall not grow oldas we who are left grow old.Age shall not weary them,

nor the years condemn.At the going down of the sun

and in the morning,We will remember them.

Een prachtig Brtits gedicht, veel bij herdenkingen voorgedragen, bij deze gelegenheid voor de vele mijoenen slachtoffers die in de vorige eeuw

voor niets het leven lieten. Echt helemaal voor niets. Twee gruwelijke wereldoorlogen hadden niet hoeven te gebeuren als

regeringsleiders een beetje moed hadden gehad en verder gedacht dan hunlandsgrenzen en eeuwenoude conflicten.

5

Voorwoord

Op 17 september 1944, nu meer dan 70 jaar geleden, begon operatieMarket Garden. Drie luchtlandingsdivisies en een parachutistenbrigademoesten de weg vrijmaken voor het Britse 30e Legerkorps dat vanuit Neerpeltin Noord-België zou oprukken. De uitslag is bekend. Maar was de operatieecht militair of waren er politieke en economische belangen? Dat laatste pro-beer ik aan te tonen.

Ik schrijf dit in mijn 65e levensjaar. Ik ben geboren en getogen in Ede waarelk jaar in september op de Ginkelse Heide de Slag om Arnhem met groteluchtlandingen wordt herdacht. Door de jaren heen had ik de eer en het voor-recht vele Poolse en Britse veteranen te mogen ontmoeten en begeleiden. Ookmede door hun informatie ben ik gaan twijfelen aan de geschiedschrijving overMarket Garden. Boekenplanken vol zijn er hierover. Maar al die boeken kun-nen mijn vraag niet beantwoorden waarom er op dat moment zo’n onverant-woordelijke operatie werd uitgevoerd. Hoe je het ook wendt of keert het wasop dat moment logistiek onmogelijk en de verovering van Walcheren om dehaven van Antwerpen te kunnen gebruiken was het belangrijkst. Dat werd vande ene op de andere dag door de Geallieerde opperbevelhebber, generaalEisenhower, terzijde geschoven.

Waarom? Tot op de dag van vandaag leren de kinderen op school dat dewestelijke Geallieerden en de Russen samen nazi-Duitsland hebben verslagen,wat natuurlijk waar is. Maar er wordt niet geleerd dat de Russen alleen alsmilitair bondgenoot werden geaccepteerd zolang ze de Duitsers grote verlie-zen toebrachten maar wel op redelijke afstand bleven. Dat veranderde midden1944 toen het Russische leger stormachtig ging oprukken. Roemenië werdveroverd, de Balkan en Griekenland lagen in de opmarslinie, het toenmaligeDuitse Oost-Pruisen werd binnengevallen en de Poolse hoofdstad Warschauwerd bereikt. Dat alles binnen een paar weken. Op dat moment waren er geenafspraken over waar het Russische leger zou stoppen. Bovendien werd vanuitNederland de V2-raket naar Groot-Brittannië afgevuurd. Het was de eersteraket die via de stratosfeer vloog, eventueel een atoomwapen kon vervoerenen er was geen afweer tegen mogelijk. Die feiten veranderden het tactischdenken van een militair in een politiek/economisch toen er een kans kwam viaeen staatsgreep in Duitsland de oorlog snel te beëindigen en het naderendecommunisme een halt toe te roepen.

Om mijn stelling ‘De rode draad naar Arnhem’ en daar bedoel ik de angstvoor het communisme mee, te onderbouwen wil ik een stuk wereldgeschiede-nis beschrijven die de aanloop naar deze tragedie vormt. De opkomst van hetliberalisme, socialisme en communisme in de 19e eeuw zal daar een belangrij-

DE RODE DRAAD NAAR ARNHEM

6

ke rol in spelen. Ook de Eerste Wereldoorlog komt aan de orde. Want die oor-log vormde weer de oorzaak van de Tweede Wereldoorlog. Voor degene diegoed is ingevoerd in de materie zal het niet nodig zijn, maar om tot een goedbegrip te komen denk ik dat het noodzakelijk is. Ik heb van dit boekje papie-ren versies gestuurd naar diverse personen voor (opbouwende) kritiek. Dieheb ik verwerkt. De geschiedkundige inleiding werd door de meesten juist alsprettig ervaren. Als ik dit schrijf is het al weer 25 jaar geleden dat de SowjetUnie, en daarmee het communistisch systeem in Oost-Europa verdween. InChina bestaat het nu nog een beetje, alleen Noord-Korea kent het nog en datzal ook niet lang meer duren. Er is dus al een generatie opgegroeid die nietweet wat dat precies inhoudt. Een paar jaar geleden werd aan Nederlandsemiddelbare scholieren gevraagd wie op 5 mei 1945 ons land bevrijd hebbendoor ongeveer 25% geantwoord dat het de Duitsers waren. Vandaar mijngeschiedkundige inleiding.

Al vele jaren geleden heeft een hoogbejaarde historica mij de wijze lesgegeven de geschiedenis niet te bekijken als een voetbalwedstrijd die algespeeld is (dan weet iedereen achteraf hoe het had moeten gaan), maar je teverplaatsen in de gedachtegangen en meningen die toen gangbaar waren en diesterk kunnen afwijken van de huidige. Daar heb veel aan gehad. Af en toe washet best wel moeilijk: waarom hebben ze dit beslist en waarom is het zogegaan? Maar uiteindelijk helpt het je wel op het juiste spoor te blijven.

Toen de Eerste Wereldoorlog in 1918 afgelopen was bestond het Duitsekeizerrijk niet meer net zoals de Oostenrijks-Habsburgse monarchie. De tsaarvan Rusland was met zijn hele gezin vermoord. Het Turks-Ottomaanse rijkwas uiteengevallen. Een gevestigd wereldbeeld was in één klap verdwenen enveroorzaakte een chaos in het denken van de burgers en de politiek. Oudewaarden bestonden niet meer, nieuwe grenzen werden getrokken.

Maar de omwenteling in Rusland maakte de diepste indruk. Waar in deandere Europese landen de democratie nog redelijk in stand bleef, kwam inRusland het communisme aan de macht onder leiding van de agitator Lenin.Dat betekende in Rusland het einde van het kapitalisme en de invoering vaneen door de staat geleide planeconomie en een niets ontziende dictatuur, ookwel communisme genoemd. Het had overigens niet veel te maken met hetsysteem dat Karl Marx ooit voor ogen stond.

Gefortuneerden in de hele wereld werden bang dat ze alles zouden gaanverliezen. In Rusland gebeurde dat toen op grote schaal. De industrie, hetbankwezen, de middenstand en de landbouw werden genationaliseerd.Buitenlandse bedrijven en investeerders waren in één klap alles kwijt. Het gingom onvoorstelbare grote bedragen. Het was een fenomeen dat in korte tijdkans zag de oude gevestigde wereldorde in paniek te brengen, maar ook in dehele wereld een grote overtuigde aanhang kreeg. Voor mij is dat de rode draad

Voorwoord

7

in mijn betoog. Telkens weer zal het opduiken en eeuwenoude vijanden zou-den het in monsterverbonden gaan of proberen te bestrijden uit angst dat hunwereld zou instorten. Het was de oorzaak van het ontstaan van ultrarechtsebewegingen die snel de kiem zouden vormen van het fascisme. Niet alleen inDuitsland, maar in vele landen ontstonden er communistische en fascistischepartijen die de sympathie hadden van vele prominenten en van harte werdenondersteund. Het fascisme werd door haar gewelddadige anticommunistischekarakter als een ideale tegenstander van het communisme gezien.

Adolf Hitler werd daarom jarenlang ruimhartig financieel gesteund, ookvanuit het buitenland en kon zo gemakkelijk de economische crisis van 1929overleven, aan de macht komen en blijven. Het resultaat is bekend: een nieu-we wereldoorlog met nog meer slachtoffers. Bovendien werd zo ongeveer dehele joodse bevolking in Europa op industriële wijze vermoord. Het is degrootste schandvlek uit de menselijke geschiedenis.

Tenslotte nog dit: ruim 30 jaar geleden schreef ik mijn eerste poging overdit onderwerp nog op een typemachine. Er waren nog geen computers eninternet bestond toen nog niet. Maar de grote lijnen stonden er al in. Het wasook helemaal mijn bedoeling niet om het toen al te gaan uitgeven, ik zochtalleen maar aanvullende informatie en ik dacht toen ook dat ik er misschieniemand anders een plezier meer kon doen. Van alle kanten ben ik toen aange-vallen en neergesabeld. Ik heb toen geleerd dat er vooral rondom de geschied-schrijving over operatie Market Garden vastgeroeste meningen zijn en ieder-een die dat probeert te veranderen, al zijn het maar kleinigheden, afgewezenwordt. Aan dat beeld mag niets veranderen. Ik ben niet de enige die deze erva-ringen heeft. Ik ben nu 65 jaar oud en wil het toch nog een keer proberen. Ikweet dat er weer een storm van kritiek zal komen, maar toch hoop ik dat mijnboekje het begin mag zijn van nieuwe inzichten over Market Garden. Maarbovenal heb ik het geschreven voor die vele Poolse en Britse veteranen die ikpersoonlijk heb mogen kennen en de vele Canadese, Britse en Poolse militai-ren die na Market Garden de slagersrekening mochten gaan betalen bij de ver-overing van Walcheren wat een paar weken eerder gemakkelijk gekund had.De haven van Antwerpen had dan snel gebruikt kunnen worden en de oorlogwas dan misschien eind 1944 wel afgelopen geweest.

8

Inleiding

Ik wil beginnen met twee gruwelijke executies die het begin en het einde sym-boliseren van de rode draad van mijn betoog.

Op 21 januari 1793 werd koning Lodewijk XVI van Frankrijk onthoofd.Hij stierf onder de guillotine. Het onthoofden van koningen en koninginnenwas niet zo bijzonder, maar tot dan toegebeurde dat in het ‘old boys network’. Voorhet eerst in geschiedenis werd een koningdoor een volkstribunaal veroordeeld. Zijnkoningschap werd hem ontnomen en hijwerd ‘burger Louis Capet’ (Capet was zijnfamilienaam) genoemd. Op de Place de laRévolution stond de guillotine opgesteld,maar voor zijn executie werd hij urenlangdoor de volgepakte straten van Parijs rondge-reden. In de koets zat ook zijn biechtvader,maar een gesprek was nauwelijks mogelijk.Hij hield zich naar omstandigheden goed. Ophet plein aangekomen zei hij ‘ik denk dat hetmoment aangebroken is’. Ooggetuigen ver-klaarden dat na zijn executie een jongen hethoofd onverschillig uit de mand haalde en aande toeschouwers toonde.

In oktober van dat jaar begon het ‘proces’tegen zijn vrouw, Marie-Antoinette, dochtervan de keizer van Oostenrijk. Zij werd onderandere van samenzwering tegen de Franserepubliek en incest met haar zoontje beschul-digd. De koningin werd veroordeeld enpogingen om haar broer Leopold II te hulp teroepen, mislukten. Tijdens haar gevangen-schap in de Concièrgerie, wachtte de konin-gin, bekend als ‘Madame Déficit’ (mevrouwstaatsschuld, ‘weduwe Capet’ of in de volks-mond ‘La chienne’, ‘de teef’), op haar lot.

Nadat haar haren werden kortgeknipt,zodat de valbijl ongehinderd zijn werk kondoen, werd ze op 16 oktober naar de guilloti-ne gebracht. Om haar nog meer te vernede-

Lodewijk XVI

Marie Antoinette tijdens haar laatste gang

(tekening van David)

Inleiding

9

ren werd ze in een open mestkar naar het schavot gebracht. Enkele dagendaarvoor was een hofdame van haar onthoofd en ook zij werd urenlang rond-gereden door de stad. Gillend van angst deed zij dat. De toeschouwers langsde route verwachtten hetzelfde van Marie Antoinette maar zij hield zichrustig. In de Rue du Faubourg St. Honoré zat op een balkon van een boven-woning de beroemde schilder Jacques-Louis David. Bij het langstrekken vande kar schetste hij Marie-Antoinette in haar laatste momenten.

Aangekomen bij het schavot werd ze door de toeschouwers nogmaals ver-nederd en bespot. De Parijse chef-beul Charles-Henri Sanson gebood haarnaar boven op het schavot te komen. Marie-Antoinette leek door de snelheidwaarmee ze dit deed haast te hebben. Per ongeluk trapte ze op de voet vanSanson en verontschuldigde ze zich nog aan haar beul. Nadat het hoofd geval-len was doopten veel mensen hun mouwen nog in haar bloed.

Op 19 juni 1953 werd het joodse echtpaar Julius en Ethel Rosenburg ter doodgebracht op de elektrische stoel in de Sing Sing-gevangenis van New York. Deexecutie zou eerst in de vroege morgen gebeuren, maar werd uitgesteld. Veleprotesten en demonstraties waren daar deoorzaak van. Maar in de avond ging het tochdoor. Julius ging als eerste. Bij de executiewordt een deel van het hoofdhaar weggescho-ren om plaats te maken voor een koperen kapdie een paar duizend Volt elektriciteit doorde hersenen en het lichaam moeten voeren.Bij Julius ging het ‘redelijk snel’ (minstenseen minuut, wat volgens mij heel lang duurtals je daar zit.

Zijn vrouw Ethel was een fragiel kleinvrouwtje en de koperen kap was veel te grootvoor haar hoofd. Minuten lang duurde het.Uit haar oren, neus en mond kwam rook.

Waarom? Zij werden beschuldigd van spi-onage voor de Russen. Zij zouden gegevensvoor de bouw van de atoombom hebbendoorgegeven. Julius was lid van de commu-nistische partij, maar een 100% bewijs vanspionage is er nooit geweest. Zijn vrouw heefter vermoedelijk helemaal niets van gewetenen was bovendien moeder van twee kleinekinderen. Vanuit de hele wereld kwamenprotesten tegen deze ‘politieke moord’.

De electrische stoel, in de VS‘Old Sparky’ genaamd


10

Toen de Amerikanen de eerste atoombom-men inzetten op Hiroshima en Nagasaki inaugustus 1945 dacht men voor vele jaren detechnische voorsprong op dat gebied in han-den te hebben. Maar op 29 augustus 1949 lie-ten de Russen hun eerste atoombom inKazachstan exploderen. In Amerika ontstondtoen een ware heksenjacht op communistenen mogelijke spionnen. Gangmaker was derepublikeinse senator van Wisconsin JosephMcCarthy. Duizenden werden aangeklaagden veroordeeld. Ook democratische senato-ren, artiesten, andersdenkenden werdenachtervolgd. Eén van de bekendste was welde acteur Charlie Chaplin die verbitterdterugkeerde naar zijn vaderland Frankrijk.

De aanvallen van McCarthy gingen steedsgrotere proporties aannemen: er werden in desenaat hoorzittingen gehouden waarin ookpolitici van naam en faam werden beschul-digd. Vooraanstaande militairen ondergingenhetzelfde lot. Buiten de hoorzittingen omwerden vele mensen in diskrediet gebracht.

Senator Joseph McCarthy

Julius Rosenberg

Ethel Rosenburg

Inleiding

11

Uiteindelijk werd McCarthy in een hoorzitting het zwijgen opgelegd. Dezeman was helemaal bezeten door de angst voor het communisme, hij was op dedat moment de verpersoonlijking van vele Amerikanen die hetzelfde voelden.Ze hadden de beslissing gebracht in de Tweede Wereldoorlog en dachten metde atoombom vele jaren de grootste wereldmacht te zijn.

Daarvoor was er al de Koreaanse oorlog die miljoenen slachtoffers zoueisen. Het communistische Noord-Korea viel het zuiden aan en in het beginmet groot succes. Uiteindelijk ging communistisch China zich met de oorlogbemoeien en werden de toen al Verenigde Naties troepen teruggedrongen.Het kwam het tot een wapenstilstand die tot de dag van vandaag voortduurt.

Rusland tolereerde in haar invloedssfeer geen enkele vorm van onafhanke-lijkheid. Opstanden in de DDR, Polen, Hongarije en Tsjecho-Slowakije wer-den met harde hand onderdrukt. Er ontstond toen de zgn. ‘dominotheorie’:het communisme moet meteen tot staan worden gebracht, anders zou hetoverslaan naar andere regio’s. En zo kwam het tot de Vietnamese oorlog dieook weer ontelbare slachtoffers zou eisen. Toen Rusland op 24 december1979 Afghanistan binnenviel ontstond er een bloedige oorlog met de plaatse-lijke bevolking en de Taliban. Die oorlog zou bijna 10 jaar duren en het werdde zwanenzang van de Sowjet Unie. Diezelfde Taliban die nu te vuur en tezwaard bestreden wordt werd toen van harte ondersteund met de modernstewapens zoals de Stinger raket die vanaf de schouder kon worden afgevuurd envele Russische gevechtshelikopters heeft neergehaald.

In dit boekje probeer ik aan te tonen dat de angst voor het communisme enin het bijzonder voor Rusland na de landing in Normandië op 6 juni 1944 hettactisch denken van de Westelijke Geallieerden is gaan beheersen en alles temaken had met operatie Market Garden: de aanval richting Arnhem. Inaugustus 1944 was het niet de vraag of Duitsland zo worden verslagen, maarwanneer. En nog belangrijker: hoe ver zouden de Russische troepen naar hetwesten oprukken? Daar waren nog geen afspraken over gemaakt. De fascisti-sche vijand was bijna verslagen maar de toekomstige communistische vijandrammelde aan de West-Europese poort en op dat moment wist niemand noghoever die zou gaan oprukken. Grote economische belangen stonden op hetspel en die werden op dat moment belangrijker gevonden dan de gruwelijkemisdaden die de nazi’s hadden en nog zouden begaan.

12

De ouverture

De moord op het Franse koningshuis sloeg in de hele wereld in als een bom.Frankrijk werd autoritair geregeerd door middel van een absolutistisch stan-densysteem (in de rest van de Europese landen bestond iets soortgelijks). Deeerste stand was de adel, de tweede de gegoede middenstand en de derde deboeren- en arbeidersstand.

Bittere armoede, hoge belastingen (er was een belasting op een eerstelevensbehoefte: zout, de ‘Gabelle’) en de bevoordeling van de eerste tweestanden leidden tot steeds meer opstanden. In vroeger tijden werd deze uit-buiting geaccepteerd als een natuurverschijnsel: het hoorde erbij. De kerkzorgde ervoor dat men de overheid zag als ‘door God gezonden’. De uitvin-ding van de drukpers maakte dat het mogelijk werd andere meningen in groteaantallen te verspreiden. Toen kwamen er vernieuwende filosofische gedach-ten met als belangrijkste ‘De Verlichting’ met als één van de grootste denkersde Duitser Immanuel Kant. Hij woonde in het Oost-Pruisische Köningsberg.Voor hem was de Verlichting: ‘de gang van de mens uit zijn onmondigheidwaaraan hij zelf schuld is’. Met andere woorden: ‘kom in opstand, anderswordt het leven nooit beter’. Het grote voorbeeld was de Amerikaanse revolu-tie onder leiding van George Washington. Onder zijn leiding bevochten deVerenigde Staten van Amerika hun onafhankelijkheid van Groot-Brittannië.In de wereldgeschiedenis was het de eerste kolonie die dat presteerde.

Immanuel Kant Napoleon BonaparteHet beroemde schilderijvan David (genaamd àMarat) nadat Maratwas vermoord doorCharlotte Corday

13

De ouverture

De opkomst en ondergang van Napoleon BonaparteIn Frankrijk gingen de guillotines overuren draaien: vele duizenden stierven naeen schijnproces voor een volkstribunaal. Het driemanschap dat het toen voorhet zeggen had, Danton en Robespierre ondergingen uiteindelijk hetzelfde lot,behalve Marat die door zijn dienstmeisje Charlotte Corday in het bad metmessteken vermoord werd. Ze nam wraak voor haar broer die onder de guillo-tine stierf.

Uit die chaos kwam een kleine, jonge ambitieuze Corsicaanse artilleriege-neraal bovendrijven: Napoleon Bonaparte. Hij was geliefd bij zijn manschap-pen. Hij at en dronk wat zij aten en dronken, hij sliep waar zij sliepen. Hijvocht onconventioneel voor die tijd en vroeg geen onmogelijke dingen van zijnmensen. Hij werd de nieuwe leider van Frankrijk. Hij versloeg vernietigendPruisen, het militair machtigste land van Europa, hij versloeg de Oostenrijkerstoen hij ver in de minderheid was in een briljante manoeuvre. De Europesekoningshuizen begonnen het in hun broek te doen. Ook hun tronen begonnente wankelen.

Napoleon voerde de rechtspraak voor iedereen in met het recht op eenadvocaat (de Code Napoléon, later de Code Civil) de burgerlijke stand, hetdecimale stelsel, het kadaster, de leerplicht, huizen kregen een huisnummer(de bekendste is nummer 4711 in Keulen waar een parfumfirma was).Natuurlijk kwam er geen paradijs op aarde voor de mensen, maar men voeldedat er recht werd gedaan.

Toen de Fransen Nederland binnenvielen was er bijna geen tegenstand. Datal is illustratief voor de gemoedstoestand van de Nederlanders in die tijd. Deimpopulaire stadhouder Willem V vluchtte al snel naar Engeland. Alleen in deAchterhoek werd door de Fransen een freule doodgeschoten die na vele waar-schuwingen haar provocerend gedrag met de dood moest bekopen. Ze was hetenige slachtoffer van de inval.

De Britse admiraal Horatio Nelson versloeg de Franse vloot vernietigendvoor de Spaanse kust bij Trafalgar. Dat had tot gevolg dat de Britten deEuropese kustlijn konden blokkeren. In die tijd kreeg Nederland zijn eerstekoning: Lodewijk (Louis) Napoleon. Hij was de broer van NapoleonBonaparte. Hij meende het goed met Nederland. Op fonetische wijze leerdehij Nederlands: ‘dou vel ansi ni om; doe wel en zie niet om’. Door de Britseblokkade ontstond er een enorme smokkelhandel met Engeland, waarNederland alleen maar beter van werd. Koning Lodewijk gedoogde het enwon steeds meer aan populariteit.

Napoleon maakte twee grote fouten: hij zou in Rome tot keizer vanFrankrijk worden gekroond door paus Pius VII. Hij nam echter de kroon uit dehanden van de paus en kroonde zichzelf en gaf daarmee aan dat hij de kroonniet van God ontving. Vandaag de dag is dat niet groot probleem, maar in die


14

tijd kon je beter niet de kerk tegenhebben. Die had hij al tegen en deze daadversterkte zijn positie niet bepaald. Tot dan had hij naam van ‘de volksjongen’die de vorstenhuizen had verslagen. Diezelfde vorstenhuizen schilderden hemtoen af als een ‘parvenu’. Het maakte zijn positie er nier beter op. Bovendienviel hij Rusland aan met de grootste legermacht (de Grande Armée) die dewereld ooit gezien had. In een bloedige slag bij het riviertje de Borodino ver-sloeg hij de Russen ternauwernood.

Hij ging naar Moskou en wachtte op de capitulatie van de tsaar. Die hadeen gigantisch groot land en had zijn hoofdstad niet nodig: hij wachtte op deRussische winter. Toen die kwam werd ook nog de stad in brand gestoken enmoest Napoleon de terugtocht aanvaarden. Duizenden kwamen om in devrieskou. Dat brak de ruggengraat van zijn leger. Bij Leipzig werd hij in 1813verslagen. Hij werd verbannen naar het eilandje Elba voor de Italiaanse kust.

Terug naar het ‘ancien régime’In Wenen werd een congres gehouden onder leiding van graaf Von Metternichmet de bedoeling de Europese grenzen en gezagsverhoudingen opnieuw vastte stellen. Het motto was: alles moet terug naar het oude (ancien régime). Erwerden toen spotprenten gemaakt met de titel ‘het volk hongert, maar hetcongres danst’.

In Nederland werd het huis van Oranje door een driemanschap weer aande macht gebracht. In het ontstane gezagsvacuüm moest zo snel mogelijk dezoon van stadhouder Willem V (dus Willem VI) vanuit Engeland naarNederland komen. De kortste weg naar Den Haag was via het strand van

Lodewijk Napoleon,broer van NapoleonBonaparte, de eerste

koning van Nederland

Vice-admiraal Horatio Nelson

De hertog van Wellington

De ouvertue

15

Scheveningen. Volgens de geschiedenisboekjes stond de bevolking juichendop het strand toen hij daar vanuit Engeland arriveerde. In werkelijkheid wer-den de mensen door militairen uit hun huizen gehaald en onder dwang naarhet strand gestuurd.

Het Wener congres besloot dat er een sterke staat ten noorden vanFrankrijk moest komen. De Habsburgse Nederlanden (de vroegere zuidelijkeNederlanden) werden bij Nederland gevoegd en Willem VI werd als koningWillem I ingehuldigd. Het land kreeg twee hoofdsteden, Amsterdam enBrussel waar hij elk half jaar resideerde. Maar de zuidelijke Nederlandenaccepteerden het niet en kwamen in opstand. Ze scheidden zich af en vorm-den het koninkrijk België met als koning Leopold Von Sachsen Coburg.

De slag bij WaterlooMaar Napoleon Bonaparte gooide nog één keer roet in het eten: in 1815 land-de hij met een bataljon in Zuid-Frankrijk. De troepen die opdracht haddenhem te arresteren liepen massaal naar hem over. Uiteindelijk was hij weerterug in Parijs en binnen de kortste keren had hij weer een groot leger op debeen. De Britse generaal Wellington die met succes de Fransen in Spanje enPortugal had bevochten ging met een expeditieleger naar Zuid-Nederland ende Pruisen marcheerden onder generaal Blücher in de dezelfde richting.

De oude vos Napoleon besefte dat hij snel moest handelen. Hij wilde eerstde Britten verslaan en daarna de Pruisen. Drie dagen eerder dan de Britteningeschat hadden was het Franse leger op volle sterkte in de buurt vanWellington. Die begon nerveus te worden, maar kon geen kant meer op. Hijstelde zijn leger op in een heuvelachtig gebied bij het dorpje Waterloo ten zui-den van Brussel. Het was 17 juni 1815. Toen begonnen de weergodenNapoleon dwars te zitten. In die nacht viel de regen met bakken uit de hemel.

Graaf Von Metternich Koning Willem I George Stephenson


16

Zijn plan was op de 18e al vroeg aan te vallen met een inleidend bombarde-ment van de artillerie. Maar de kanonnen konden niet in stelling gebracht wor-den in de vette modder. Hetzelfde gebeurde met de infanteristen die bijna tothun knieën wegzakten. Hij moest uren wachten. De Britten konden hun ver-dediging steeds beter voorbereiden De Franse artillerie opende uiteindelijkhet vuur, maar de explosies hadden veel minder effect omdat ze in de moddersmoorden. De infanterie werd daarop door de Britten neergemaaid. De Fransemaarschalk Michel Ney probeerde met een onverantwoorde cavalerieaanvalwaarin hij zelf voorop ging, een doorbraak te forceren, maar ook dat mislukte.Uiteindelijk arriveerden de Pruisen onder Blücher op het slagveld en deFransen begonnen zich terug te trekken. De nederlaag was een feit.

Dit keer nam men geen risico meer met Napoleon. Hij werd verbannennaar een onherbergzaam eilandje voor de westkust van Afrika: Sint Helena.Hij werd vergezeld door enkele vertrouwelingen en bewaakt door een kleinBrits garnizoen dat zich ook verbannen voelde. In 1821 is Napoleon daar op52-jarige leeftijd overleden, officieel aan kanker, maar de laatste tijd komen ersteeds meer aanwijzingen dat hij langzaam is vergiftigd door één van zijn ver-trouwelingen die in opdracht van de Franse regering handelde. Na zijn overlij-den zijn er van zijn haar lokjes geknipt. Daarin zijn sporen van gif gevonden.

Het ontstaan van de grootindustrie, de bittere armoede en het liberalismeLangzamerhand veranderde Europa van een agrarische naar een industriëlegemeenschap. De uitvinding van de stoommachine maakte het mogelijk snelproducten te maken die eerst op ambachtelijke wijze gemaakt werden. Datwas de doodsteek voor de ontelbare thuiswerkers. De Brit George Stephenson introduceerde de eerste stoomlocomotief wat een ommekeer in het vervoervan goederen en personen betekende.

Ook de landbouw werd steeds grootschaliger wat de ondergang van ontel-bare kleine familiebedrijfjes betekende. Vele boerenfamilies trokken naar deontstane grote industriecentra om daar hun geluk te zoeken. Ze kwamen introosteloze wijken te wonen, met veel te veel personen in kleine onderko-mens. De hygiënische omstandigheden waren erbarmelijk: er was geen stro-mend water, rioleringen bestonden nog niet, kinderarbeid was heel normaal enmedische verzorging een grote uitzondering. De kindersterfte was enorm. Defabrieksarbeiders (als ze al werk hadden) hadden geen rechten en waren vol-komen uitgeleverd aan de directies.

In Ierland (dat toen nog deel uitmaakte van Groot-Brittannië) werd debevolking hardhandig onderdrukt door de Britse landheren. Toen enkele jarenachter elkaar de aardappeloogsten mislukten brak er een hongersnood uit dieduizenden levens eiste. Vele Ieren emigreerden naar Amerika met als resultaatdat er tegenwoordig meer in het buitenland wonen dan in het land zelf. Jaren

De ouverture

17

lang zouden uit Europa miljoenen de uitzichtloze armoede ontvluchten om inAmerika een betere toekomst te zoeken.

Het ging gisten in Europa: de bevolking had geleerd van de FranseRevolutie en eiste meer vrijheden. Het liberalisme werd een nieuwe politiekestroming en eiste burgerlijke vrijheden. In 1848 kwam het in heel Europa totonlusten en opstanden. Dat leidde tot de eerste hervormingen. DeNederlandse koning Willem II bijvoorbeeld werd na ‘een nachtje slapen’ vanconservatief tot liberaal, wat leidde tot een constitutionele monarchie. Hijmoest veel macht inleveren, wat gebeurde door de leider van de liberalenThorbecke. Ze zouden nooit vrienden worden.

De opkomst van het socialisme en communismeDe Duitser Friedrich Engels trok zich het lot van de arbeiders aan. Hij kwamuit een rijke familie: zijn vader bezat textielfabrieken in Duitsland en Groot-Brittannië. Na eerst een periode in Berlijn in voor die tijd behoorlijk radicalekringen te hebben verkeerd, vertrok hij begin 1843 naar Groot-Brittannië. Hijmeende dat de arbeidersklasse zich daar beter georganiseerd had. Vakbondenmet een vaste contributie werden opgericht. Verder was daar zijn Ierse vrien-din Mary Burns die hem de sloppenwijken van Manchester liet zien en inwelke mensonterende omstandigheden de mensen daar moesten leven. Hijbegon de radicale pers te steunen en zijn denken werd steeds linkser medeonder invloed van de geschriften van de Schotse theoloog Thomas Carlyle diebekend werd door zijn publicatie ‘Past and Present’, waarin hij de FranseRevolutie beschreef als het begin van de verheffing van de arbeidersklasse.

In het tsaristische Rusland waren verschillende revolutionaire groepenactief. Zo waren er sociaal democraten onder leiding van Vladimir IljitzOeljanow, beter bekend onder de naam Lenin. Zijn broer was geëxecuteerd naeen mislukte aanslag op de tsaar en hij was vol wrok tegen de machthebbers.Hij was ook sterk beïnvloed door de anarchistische denker graaf MichaelBakoenin die veel aanhang had. Vooral zijn theorie dat een gecentraliseerdepartijleiding de voorkeur had sprak Lenin aan.

Karl Marx en zijn filosofie: het communisme In 1818 kwam in de Duitse stad in Trier Karl Marx ter wereld: zoon van dejoodse advocaat Hirschel Marx die daar een bloeiende praktijk had. HirschelMarx ‘bekeerde’ zich tot het christendom om praktische redenen: het gaf vol-ledige burgerrechten en bovendien had hij een vooruitziende blik. Het antise-mitisme bestond al eeuwenlang maar begon in Duitsland steeds sterker de kopopsteken. Karl werd tot verdriet van zijn vader geen advocaat, maar volgdeeen studie filosofie, kwam in revolutionaire kringen terecht en werd eenonverbeterlijke wereldhervormer. Na veel tegenstand van haar familie trouw-


18

de hij in 1843 met de aristocratische Jenny von Westphalen. Zijn kans om ophet revolutionaire terrein te verschijnen kreeg hij als redacteur bij de‘Rheinische Zeitung’. In felle commentaren bestreed hij de regering en deoppositie (waar hij eerder deel van uitmaakte, en volgens hem niet ver genoeggingen). Net als Engels werd Marx beïnvloed door de filosofie van Hegel. Hijmeende daar uit te kunnen afleiden dat het sociale onrecht door een verander-de maatschappij snel ongedaan zou kunnen worden gemaakt. Marx vestigdezich in Parijs. Hij werd daar redacteur van het tijdschrift ‘Deutsch-FranzösicheJahrbücher’ dat al na het eerste nummer moest worden opgeheven wegensgebrek aan steun van de Franse sociaal democraten. Marx vertrok naar Brussel.

En daar vond een historische ontmoeting plaats: hier ontmoette hijFriedrich Engels. Misschien had de geschiedenis er anders uitgezien zonder dietwee; we zullen het nooit weten. Engels werd meteen een groot bewonderaarvan Marx. Hij beschouwde hem als een genie. Hij steunde hem in alle opzich-ten, vooral financieel. Marx begon toen het begrip ‘communisme’ te gebrui-ken ter onderscheiding van de sociaal democratie dat hem niet ver genoegging. Het geesteskind werd het ‘Communistisch Manifest’ dat beiden in 1848publiceerden. De arbeidersklasse zou niet meer aan een nationaliteit gebon-den: zij zou internationaal solidair zijn. Bovendien zou het particulier eigen-dom afgeschaft worden, het bankwezen, de industrie en het transport genatio-naliseerd, afschaffing van het erfrecht etc. In 1867 schreef Marx nog zijn werk‘Das Kapital’, wat de bijbel van het communistisch denken zou worden.

Karl Marx is zijn leven lang een eenzaam mens gebleven. In 1883 overleedhij in Londen. Weinigen woonden de uitvaart bij. Maar toch sprak FriedrichEngels daar de profetische woorden: ‘zijn naam en zijn werken zullen door deeeuwigheid voortduren’. En dat is gebeurd: er was een fenomeen ontstaan dattot de dag van vandaag de politieke en militaire agenda’s zou gaan beheersen.

Friedrich Engels Karl Marx Graaf Michail Bakoenin

De ouverture

19

De koloniale gebieden en begin van de rassenwaanIn die periode ontstonden er grote koloniale rijken. De Britten hadden ze al,maar na de slag bij Trafalgar hadden ze de machtigste marine ter wereld enbouwden hun koloniale rijk over de hele wereld enorm uit. Na de slag bijWaterloo moesten de Nederlanders de Kaapkolonie (het latere Zuid-Afrika)en Ceylon (Sri Lanka) aan de Britten afstaan. Maar het grootste islamitischeland ter wereld, Nederlands-Indië (Indonesië) bleef een Nederlandse kolonie.

De Fransen begonnen grote delen van Noorden West-Afrika te kolonise-ren, Zuid-Oost Azië en eilandengroepen in de Stille Oceaan.

België kreeg na de afscheiding in 1839 een nieuwe koning: Leopold vonSachsen Coburg. Voor zijn inhuldiging als koning der Belgen had hij de luxe tekunnen kiezen tussen het koningschap van Griekenland en België. Hij koos, naduidelijke garanties van Nederlandse regering, voor België. Dat heeft hemgeen windeieren gelegd. Het jonge België werd de kolonisator van de Congo,een land rijk aan bodemschatten als goud, diamanten en metalen. De firma‘Union Minière’ werd opgericht die al snel gigantische dividenden uitkeerdemet de koning als één van de grootste aandeelhouders.

Langs de Chinese kust werden grote steden geannexeerd zoals Hong Kong,Kanton en Shanghai. In die steden ontstonden grote Europese enclaves die dedienst uitmaakten tot ver in het Chinese binnenland. Het was het domein vande zgn. ‘kanonneerpolitiek’; wie er niet mee instemde werd door scheepsartil-lerie beschoten. De Chinese producten werden in natura betaald met opium.Zo creëerde men miljoenen willoze drugsverslaafden die alles deden wat vanhen verlangd werd. Kortom, het waren de Europese landen de in de 19e eeuwin de wereld de dienst uitmaakten.

De soms eeuwenlange overheersing veroorzaakte een superioriteitsdenken.

Leopold von Sachsen Coburg

Friedrich Nietzsche Rudyard Kipling


20

Volkomen werd voorbijgegaan aan culturen die ver verheven waren boven deEuropese en al veel langer bestonden. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche had een theorie over de mens die zichzelf kon verheffen tot ‘Übermensch’. Hijbedoelde daarmee dat die mens dat door zelfinzicht kon bereiken. Dit werd alsnel misbruikt om twee soorten mensen te creëren: ‘de Unter- en de Über-mensch’: vooral de niet-blanken en de blanken en langzamerhand werden daarin Duitsland de joden, zigeuners en Oost-Europeanen ook onder gerekend.

De Britse schrijver Rudyard Kipling was de exponent van het Britse impe-rialisme. Hij introduceerde het begrip ‘the white man’s burden’ (de last van deblanke mens). Een strofe uit één van zijn gedichten was: ‘Oh east is east andwest is west and never the twain shall meet’. Hij bedoelde daarmee dat de blan-ke mens nooit de andere mens (de gekleurde) zal begrijpen en dus veroordeeldis deze mens te blijven ondersteunen. Kipling is geboren op 30 december 1865in Bombay, Brits-Indië, het gigantische Aziatische subcontinent, de bakermatvan één van de grootste wereldgodsdiensten: het Hindoeïsme. Hij was eenbestudeerd en intelligent mens, maar toch was hij overtuigd van zijn uitspra-ken en ideeën. Het is tekenend voor de gedachten van de 19e eeuw.

De Amerikaanse burgeroorlog Aan de overkant van de Atlantische Oceaan ontstond in Amerika rond 1850tussen de zuidelijke en noordelijke staten een economisch en politiek conflict:het zuiden was een relatief dunbevolkt agrarisch gebied waar tabak en katoende voornaamste bronnen van inkomst waren. In het noorden ontstond eenenorme industriële macht. Bovendien waren er ook grote culturele verschillenontstaan: de eerste immigranten waren in de 16e eeuw de ‘Pilgrim Fathers’.Het waren Britten die om geloofsredenen naar Amerika emigreerden. Zijstichtten de staat Virginia genoemd naar de Engelse koningin Elisabeth die‘virgin queen’ genoemd werd. De staat Louisiana is een overblijfsel van Franseemigranten die hun gebied naar hun koning Louis (Lodewijk) noemden, metals hoofdstad New Orleans. Maar in de noordelijke staten stroomden miljoe-nen Europese emigranten binnen met de bedoeling een beter leven te krijgen.Velen vonden een bestaan in snel opkomende industrie. De landbouwersonder hen trokken, als ze kans kregen, naar de westelijke gebieden om daareen eigen boerenbedrijf te beginnen. Velen slaagden daar ook in.

In de zuidelijke staten, waar bijna geen immigranten kwamen, ontstondsteeds meer het verlangen zich van de Verenigde Staten af te scheiden: de eco-nomische en culturele verschillen werden steeds groter. Bovendien kwam er inde wereld een steeds sterkere beweging op gang om de slavernij af te schaffen.De katoen- en tabaksplantages in de zuidelijke staten draaiden grotendeels opslavenarbeid, hoewel ook daar de mechanisatie op gang kwam en steeds min-der mensen nodig waren. Maar de slavernij was niet het grootste breekpunt.

De ouverture

21

Het conflict escaleerde en zuidelijke staten scheidden zich af van het noordenonder de naam Geconfedereerde Staten van Amerika met als hoofdstadRichmond in Virginia. Hun president was een weinig krachtdadig figuur:Jefferson Davis. President van de Unie in het noorden was Abraham Lincoln.Het noorden weigerde de nieuwe staat te erkennen en zo werd een burgeroor-log onvermijdelijk. Op 12 april 1861 opende de zuidelijke artillerie het vuurop Fort Sumpter in Zuid-Carolina. Het fort was een noordelijke enclave enwerd na een paar dagen overgegeven. President Lincoln bood generaal RobertE. Lee het opperbevel van het noordelijk leger aan, maar deze weigerde. Hijwas een tegenstander van de slavernij en de afscheiding maar vond dat hijVirginia trouw moest blijven. Hij werd de opperbevelhebber van het zuidenen zou uiteindelijk één van de beroemdste generaals uit de wereldgeschiedenisworden. De eerste overwinningen waren voor het zuiden, dat hoewel slechterbewapend en minder manschappen telde, veel gedurfder opereerde onder Leeen zijn uitstekende generaals Jackson, Longstreet (Lee noemde hem ‘my oldwar horse’), Pickett en de cavaleriegeneraal Stuart. Het noorden had in hetbegin bevelhebbers die veel te aarzelend optraden en zelfs na een overwinningte snel consolideerden en Lee de kans gaven opnieuw te hergroeperen.

De troepen waren toen nog bewapend met voorladers. De soldaten hadeen rolletje papier met de juiste hoeveelheid buskruit. Met zijn tanden maak-te hij het papiertje open en goot het kruit in de loop. Dan werd een rondeloden kogel in de loop gedaan. Het papiertje kwam er bovenop en met eenlaadstok werd het geheel naar beneden gestampt en men was klaar om tevuren. Een goed geoefende soldaat kon op die manier zo’n drie keer perminuut vuren. Men deed dat op het slagveld in bataljons- of compagniesver-band. Men stond in drie of vier linies opgesteld en terwijl de ene linie laaddeschoot de andere. Dat had een verwoestend effect. Het was een tactiek die al

Abraham Lincoln Jefferson Davis Ulysses Grant


22

eeuwenlang werd toegepast. Artilleriebeschietingen en cavalerieaanvallenkonden dit nog ondersteunen. In deze oorlog werden voor de eerste keer ookachterladers gebruikt. Dat waren geweren waar de patroon zo als wij die nukennen achterin werd geladen en werd afgevuurd. Dat ging vele malen sneller.Ze hadden een zgn. ‘getrokken loop’. Dat is een lange spiraal die door hetmetaal van de loop wordt getrokken. De puntvormige kogel kreeg daardoormet een voor die tijd ongekende snelheid. Met heel veel geluk kon je met eenvoorlader op een afstand van 300 meter nog iets gericht raken, maar de achter-lader was in de handen van een goede schutter tot 1000 meter effectief. Ditwapen was nog niet weggelegd voor de gewone infanterie, maar verkenners,cavaleristen en sluipschutters gingen het op grote schaal gebruiken.

In 1861 werd door Richard Jordan Gatling een monstrum uitgevonden: deGatling gun. Het was een wapen met meerdere lopen. Een grote patroonhou-der werd er in geplaatst en door aan een slinger te draaien konden grote hoe-veelheden kogels worden afgevuurd (bijnaam: koffiemolen). De Gatling gunwas het eerste machinegeweer en latere versies zouden de oorlogvoeringingrijpend gaan veranderen. Het was zo’n nieuw wapen dat de beide legers erin eerste instantie geen gebruik van wensten te maken: de eerste versies haper-den ook vaak. Tegen het einde van de oorlog kocht een noordelijke generaal erdrie voor eigen rekening en ze hadden een vernietigende uitwerking.

In het westen vocht een doortastende noordelijke generaal: Ulysses Grant. Hij werd benoemd tot nieuwe opperbevelhebber en had wel succes. Hij buit-te (samen met generaal Sherman) de overwinningen wel uit en het zuidenwerd verder in het defensief gedrongen.

Voor het zuiden werd het langzamerhand erop of er onder. De industriëlesuprematie van het noorden werd steeds groter. Het was geen kwestie wie deoorlog zou winnen, maar wanneer het noorden zou winnen. De financiële

Robert E. Lee James Longstreet De ‘Gatling gun’

De ouverture

23

middelen waren uitgeput en de verliezen in eerdere veldslagen met het noor-den konden niet worden aangevuld. Door de noordelijke blokkade van de zui-delijke havens kon er geen katoen meer worden uitgevoerd. Dat veroorzaaktein de Britse textielindustrie een enorme werkloosheid. In de zomer van 1863vond in Richmond een historische conferentie plaats: generaal Lee presenteer-de een plan om Pennsylvania binnen te vallen en als dat slaagde rechtstreeksnaar Washington op te rukken. Het zou een complete verrassing zijn, niemandachtte het zuiden nog tot zo’n offensief in staat. Daarmee was de oorlog nietgewonnen maar in het buitenland (vooral in Groot-Brittannië waar nog veelsympathisanten waren) zou men president Lincoln onder druk kunnen zettende oorlog te beëindigen. Het plan werd goedgekeurd. Generaal Lee had in hetgeheim al enkele legerkorpsen op mars gestuurd.

In het kleine plaatsje Gettysburg was een legeropslagplaats van schoenen.Het zuidelijke leger had een tekort aan alles en generaal Longstreet kreeg deopdracht via Gettysburg op te rukken om de schoenen te bemachtigen. Dezeopmars werd opgemerkt door een noordelijk cavaleriekolonel die alarm sloeg.Hij zag kans een strategische heuvel voor het noorden te behouden en de ver-sterkingen begonnen binnen te stromen.

Op 3 juli 1863 begon de slag bij Gettysburg. Na voorbereidende mislukteflankaanvallen nam generaal Lee de beslissing de heuvel rechtstreeks aan tevallen desnoods met grote verliezen. Generaal Longstreet was tegen de aanval,maar Lee zette door: er zou geen tweede kans zou komen om een beslissendedoorbraak te forceren. Na een inleidende gigantische artilleriebeschieting vielhet leger van Virginia aan. De rechtervleugel zag nog kans de noordelijke stel-lingen binnen te dringen, maar werd door de snel aangevoerde reserves terug-geslagen. Het zuiden had het offensief en daarmee de oorlog verloren.

Na Gettysburg zag Lincoln zijn kans schoon om de slavernij als argumentvan het voeren van de oorlog te gebruiken. Hij maakte er een kruistocht vanom in het buitenland steun te winnen. Nadat de oorlog nog bijna 2 jaar voort-duurde werd in het dorpje Appomattox in Virginia op 9 april 1865 door gene-raal Lee de capitulatie getekend.

Amerika wordt in korte tijd de grootste economische wereldmachtVanaf dat moment ontwikkelden de Verenigde Staten van Amerika zichbinnen 30 jaar tot de grootste economische macht ter wereld. Dat is een onge-kend fenomeen in de geschiedenis, veroorzaakt door de miljoenen emigrantenvooral uit Europa, die met hun verschillende culturen en achtergronden eensmeltkroes vormden waarin nieuwe ideeën en vakmanschap de basis vormden.Terwijl men in Europa nog conflicten uitvocht met een Middeleeuwse achter-grond kon men in Amerika zich vrij ontplooien. Er was democratie, er warengeen vorstenhuizen die hun eigen belangen beschermden. Bovendien was er

24


vrijheid van godsdienst. Ze konden hun eigen gemeenschappen stichten zoalsbijvoorbeeld de Mormonen die in staat Utah hun eigen geloofsgemeenschapstichtten. Naar de hedendaagse normen was het daar geen paradijs. Velen leef-den, net als in Europa, in armoede. Er is wel eens gesteld dat de meeste slavenin het zuiden een beter leven hadden dat de arbeiders in de fabrieken in hetnoorden. De voormalige slaven trokken massaal naar het noorden in de hoopop een beter leven. Ze kwamen meestal terecht in de grote steden waar zijonder erbarmelijke omstandigheden moesten leven.

Door de enorm snelle industrialisatie kwam er een ander soort machtheb-bers op het toneel: de grootindustriëlen. Eerder waren het de bankiers dietegen woekerrenten de koningen en keizers in stand hielden. In de LateMiddeleeuwen was de bankiersfamilie Fugger de financier van de Habsburgersin vele oorlogen. In Europa kwamen ook de eerste grootindustriëlen op: bij-voorbeeld de families Krupp en Mannesmann in Pruisen. Maar vooral inAmerika waren zij het die na de burgeroorlog in snel tempo aan de machtkwamen.

John D. Rockefeller ging in de olie-industrie en richtte de Standard OilCompany op. Al voor zijn 60e jaar was hij de rijkste man van de wereld meteen vermogen van meer dan drie miljard dollar.

Andrew Carnegie richtte de Carnegie Steel Company op die de grootstezou worden in Amerikaen de hele wereld. Op latere leeftijd werd hij filan-troop en liet in Den Haag het Vredespaleis bouwen. Dat was in 1913. Had hijeen vooruitziende blijk? Een jaar later brak de Eerste Wereldoorlog uit.

John Pierpont Morgan was een bankier en kunstverzamelaar. In 1892regelde hij de fusie van Edison General Electric and Thompson-HoustonElectric Company tot de multinational General Electric. Nadat hij de FederalSteel Company had gefinancierd fuseerde hij die met de Carnegie Steel

John D. Rockefeller Andrew Carnegie J.P. Morgan

25

De ouverture

Company (er ging een partijtje golf aan vooraf met Andrew Carnegie waar deprijs door middel van een ‘gentlemans’ agreement’ werd afgesproken). En zowaren er nog meer: zij verkregen hun reusachtige kapitalen in de staalindustrievan Pittsburgh, in de abbatoirs van Chicago, de olie-industrie van Penn-sylvania of de kopermijnen van Montana.

Aan het begin van de 20e eeuw werd de auto uitgevonden. Het was HenryFord die het mogelijk maakte zijn geesteskind de T-Ford op de lopende bandte produceren, zodat de auto voor grote groepen in de samenleving betaalbaarwerd. Het zou in de komende wereldoorlogen de massaproductie van wapens,vliegtuigen, schepen en voertuigen mogelijk maken. Henry Ford had een don-kere kant: hij was een notoire antisemiet en zou in jaren 20 een grote rol gaanspelen bij de financiering van de nazipartij van Adolf Hitler. Ik zal hier noguitgebreid op ingaan.

Bij de overgang van de 19e naar de 20e eeuw Amerika al een veel beterebegroting dan Europa. De kinderen van de emigranten die uit wanhoop eenbetere toekomst zochten in Amerika hadden het niet veel beter dan hun fami-lie die in Europa was achtergebleven, maar ze hadden wel iets onbetaalbaars:democratie.

Dat betekende een vrije pers en vrijheid van meningsuiting. Na ruim eeneeuw waren in de voormalige Britse en Franse kolonies in Noord-Amerika dedenkbeelden van de Franse Revolutie grotendeels verwezenlijkt. Dat wil nietzeggen dat het daar sociaal allemaal in orde was en is, integendeel, maarEuropa kon nog steeds geen afscheid nemen van het ‘ancien régime’. En daarontstond in de 19e eeuw een antiliberaal denken. Vooral de denkbeelden vande Duitse filosoof Hegel vielen in de smaak. Hegels’ filosofie vertrouwde demacht toe aan een staatshoofd en aan niemand anders; een terugkeer naar hetabsolutisme.

Alfred Krupp Henry Ford Otto von Bismarck

26


De reactionaire Otto von Bismarck en de eenwording van DuitslandIn Duitsland (dat toen nog uit verschillende vorstendommen bestond) ont-stond langzamerhand een drang tot eenwording. Eén vorstendom was al mili-tair en economisch het belangrijkste: Pruisen. Haar gebieden strekten zich inhet noorden uit van het huidige Ruhrgebied tot aan de Russische grens.Pruisen was al vanaf de 18e eeuw een militaristisch land in Europa. Binnen hetDuitse gebied waren velen geïnspireerd geraakt door de Italiaanse eenwordingdoor Cavour en Garibaldi. Men verwachtte van de juist aan de macht geko-men koning Wilhelm I van Pruisen dat hij het initiatief zou nemen om van deDuitse staten één land te maken. Hij was een onzeker persoon en kwam ereerlijk voor uit dat hij niet erg intelligent was. In Pruisen waren de landadel envooral het officierskorps bang voor verdergaande democratisering. De koningliet zich leiden door de minister van defensie Albrecht von Roon. Die wist weliemand die de zaken op de rails kon brengen. En zo kon het gebeuren dat eenfossiel uit het absolutisme de naaste medewerker van de Pruisische koningwerd: Otto von Bismarck, afkomstig uit de Pruisische landadel met uiterstreactionaire ideeën en een intrigant van de eerste orde, die geen tegenspraakduldde. Hij verachtte de liberalen, de protestanten en katholieken maar voor-al de socialisten en communisten.

Op 22 september 1862 werd hij door de koning benoemd tot minister-pre-sident en minister van buitenlandse zaken. Binnen een week deed hij in hetPruisische parlement een historisch geworden uitspraak: ‘Duitsland heeft haarblik niet gericht op de democratie van Pruisen, maar op haar macht. De problemenworden niet opgelost door toespraken in een parlement, maar door bloed en ijzer’.Zijn mening over de Slavische volken schreef hij in een brief al enkele jarenvoor zijn benoeming: ‘Hak in op de Polen tot ze ten onder gaan. Ik heb medelij-den met hen. Maar wij moeten voortbestaan. Wat kunnen wij anders doen dan zeuitroeien. Een wolf kan er ook niets aan doen, dat God hem als zodanig geschapenheeft. Maar iedereen schiet ze dood als hij de kans krijgt’.

En zo zette Bismarck een teneur die andere zieke geesten dankbaar zoudenovernemen. Hij maakte het waar: in het door Rusland overheerste deel vanPolen braken opstanden uit. Tsaar Alexander was bereid concessies te doen,heel Europa stond achter de Polen, maar Bismarck was tegen. Binnen eenweek na de Poolse opstand sloot hij een geheime overeenkomst met de tsaar.De Russische en Pruisische legers zouden het recht hebben de grenzen over testeken om de opstandelingen te achtervolgen (dit lijkt sterk op de overeen-komst tussen Von Ribbentrop en Molotow in 1939 waar ik later op terug zalkomen).

Omdat Bismarck het door vooropgezette loslippigheid in de openbaarheidbracht, werden de Europese staten voorzichtiger. De Russen konden nu deopstand genadeloos neerslaan, maar Bismarck verklaarde dat er een kans was

27

De ouverture

geweest dat de Russen Polen aan Pruisen hadden gelaten: ’in dat geval haddenwij Polen in drie jaar gegermaniseerd’.

Bismarck had een vingeroefening nodig om uit te vinden hoe ver hij metzijn veroveringsplannen kon gaan. Hij liet zijn oog vallen op de Deense pro-vincie Sleeswijk-Holstein. Sleeswijk was Deens ingesteld, Holstein daarente-gen Duits. De Denen zagen de bui al hangen en stelden voor Holstein aanPruisen af te staan. Onder leiding van Bismarck ontstond een ‘Duitse veront-waardiging’ omdat in het grijze verleden Sleeswijk en Holstein als ondeelbaarwerden beschouwd. Vermoedelijk is Adolf Hitler door Bismarck geïnspireerdhetzelfde spel te spelen met het Rijnland en het Sudetenland. Hij kreeg hetzelfs voor elkaar de Oostenrijkers voor zijn ‘pan-Duitse’ gedachte te winnen.Heel Europa liet de Denen net als eerder de Polen in de steek en na een kans-loze slachtpartij werd Sleeswijk-Holstein ingelijfd. Bismarck had Oostenrijknu niet meer nodig en begon internationaal tegen hen te intrigeren en op eenoorlog aan te sturen, wat ook gebeurde. Pruisen veroverde het staatjeHannover: zo was het heer en meester ten noorden van de Main. HetPruisische leger trok naar Bohemen en versloeg op 3 juli 1866 deOostenrijkers vernietigend bij Königgratz (Sadowa). Bismarck begon de reste-rende Duitse staatjes onder druk te zetten: er moest een Duitse Bond komenmet aan het hoofd de koning van Pruisen en aan zijn zijde een bondskanselier.Wie anders dan hemzelf.

De Frans-Duitse oorlogDe Fransen, bevreesd voor een grote machtige staat aan de andere kant van deRijn, gingen daar territoriale eisen stellen. Deze werden resoluut afgewezen ende Fransen deden er niets aan. Het betekende dat er op het Europese vastelandeen nieuwe machtsfactor was ontstaan: Duitsland. Bismarck begon opnieuw teintrigeren. Hij zag zijn kans schoon na een conflict over de Spaanse troonop-volging, vervalste een telegram van zijn koning over dat onderwerp en liet hetnaar de pers uitlekken. Het veroorzaakte een golf van nationalisme inDuitsland en Frankrijk. Zo begon in 1870 de Frans-Duitse oorlog. De Fransenslaagden er niet in op tijd genoeg manschappen te mobiliseren, de Duitserswel. De Fransen onder keizer Napoleon (de zoon van koning LodewijkNapoleon, de eerste koning van Nederland) leden de ene nederlaag na deandere. De genadeslag vond plaats bij Sedan, waar maarschalk Mac-Mahon omsingeld werd en zich samen met 90.000 man en de keizer moest overgeven.Na een bloedig beleg van Parijs werd de Fransen nog extra zout in de wondengewreven omdat Bismarck het nodig vond op Frans grondgebied te Versailleskoning Wilhelm van Pruisen tot keizer van Duitsland te laten uitroepen, ter-wijl Napoleon in gevangenschap was weggevoerd. Zo werden de ingrediëntenvoor de Eerste Wereldoorlog al opgediend.

28


Duitsland en Italië krijgen de kruimels van het kolonialisme De juist herenigde landen Duitsland en Italië keken met begerige blikken naarde koloniale rijken van Frankrijk en Groot-Brittannië. Maar die koek was op.Er bleven slechts kruimels over. Duitsland kreeg een paar eilandjes in dePacific, een stuk van Nieuw-Guinea, Togo, stukjes van Oost-Afrika en Zuid-West Afrika wat in werkelijkheid een desolate woestijn was. Italië kreeg eenstuk van Somaliland wat aan Ethiopië grensde, Eritrea en Libië.

De Zuid-Afrikaanse BoerenoorlogEn toen de mensheid uitkeek naar de 20e eeuw brak er in 1899 in Zuid-Afrikade Boerenoorlog uit. De Kaapkolonie was van oorsprong Nederlands. In de17e eeuw werd zij gesticht door Jan van Riebeeck, een opperkoopman van deVereenigde Oostindische Compagnie (VOC). De VOC was de eerste multi-national in de geschiedenis met een eigen marine en geld, dat in praktisch dehele wereld werd geaccepteerd. De Kaapkolonie werd gebruikt als bunkersta-tion voor de VOC-vloten die van en naar het Verre Oosten gingen. Er werdvers voedsel en drinkwater ingeslagen, de zieken werden er verpleegd en deretourvloten namen de post mee.

De Britten namen de kolonie over na de nederlaag van Napoleon, vooralvanwege het strategische belang. De bevolking bestond toen grotendeels uitoorspronkelijke Nederlanders; men spreekt er een taal nauw verwant aan hetNederlands: het Afrikaans. Maar ook andere nationaliteiten vonden de wegnaar Zuid-Afrika: Duitsers, maar ook Franse Hugenoten die in de 17e eeuw na

Koning Wilhelm vanPruisen, die keizer van

Duitsland werd

Keizer Napoleon vanFrankrijk, zoon van

Lodewijk Napoleon, deeerste koning

van Nederland

Koningin Victoria van Groot-Brittanniëen keizerin van India.

29

De ouverture

de moordpartijen onder Catharina de Medici vanwege hun geloof naar deRepubliek der Zeven Verenigde Nederlanden vluchtten. Zij introduceerden inZuid-Afrika de wijnbouw. De Nederlandstaligen noemden zich ‘Boeren’ entoen de Britten steeds meer de overhand kregen trokken velen van hen naarhet noorden en stichtten twee republieken: Oranje-Vrijstaat aan deOranjerivier en in het noorden Transvaal bij de rivier de Vaal. De Britten had-den plannen ook deze gebieden te annexeren, maar de Britse liberale minister-president Gladstone maakte daar een eind aan. Toen werden daar grote hoe-veelheden goud en diamanten gevonden. En dat veranderde de zaak.Inmiddels was Cecil Rhodes gouverneur van de Kaapprovincie geworden. Hijdroomde van een Brits rijk tot aan de Kongorivier en stichtte de ‘British SouthAfrican Company’ met als bedoeling ten noorden van Transvaal ook goud endiamanten te vinden. Het viel tegen. Wat restte was de kolonie Rhodesië dienaar hem vernoemd is.

Intussen was er in de Boerenrepublieken een ‘goldrush’ ontstaan. Het trokduizenden avonturiers aan. De uiterst conservatieve Boeren noemden hen‘uitlanders’ en gingen hen onder president Paul Kruger steeds meer tegenwe-ken. Rhodes benaderde een bewonderaar van hem: dr. Jameson. Hij zou eenmet een kleine strijdmacht een aanval uitvoeren. Dat zou de ‘uitlanders’ inopstand doen komen en de Boerenrepublieken in Britse handen doen vallen.Het zou de geschiedenis ingaan als de ‘Jameson Raid’ en een internationalediplomatieke rel veroorzaken.

De Boeren kregen lucht van de zaak en handelden razendsnel: Jamesonwerd met zware verliezen teruggeslagen. De ‘uitlanders’ vreesden voor hunhandel en deden niets. Het werd breed uitgemeten in de internationale pers ende keizer Wilhelm II van Duitsland stuurde president Kruger zelfs een felicita-tietelegram (Kruger was van Pruisische komaf). De Britten waren op hun zielgetrapt. Zo er nog tegenstellingen waren tussen de Boerenrepublieken warendie toen verdwenen. Een oorlog was onafwendbaar. De Britten maakten eengrote fout de Boeren te onderschatten. Zij waren uitstekende ruiters en schut-ters.

In het begin brachten zij de Britten zware verliezen toe onder hun beroem-de generaals Pieter Botha, Koos de la Rey en Christiaan de Wet. Internationaalveroorzaakte deze oorlog grote verontwaardiging wat mede veroorzaakt werddoor de persfotografie. In de Amerikaanse Burgeroorlog gebeurde dat ook al,maar die foto’s zijn bijna allemaal geposeerd. De fotografie toonde toen voorde eerste keer de waanzin van de oorlog. Zo was de latere Britse minister-pre-sident Winston Churchill verslaggever van de Daily Telegraph, hij werd doorde Boeren krijgsgevangen gemaakt, ontsnapte naar Moçambique en de Boerenzetten een hoge prijs op zijn hoofd.

Ook in Britse pers ontstond hierover grote beroering. Toen de Boeren mili-

30


tair moeilijk verslagen konden worden, gingen zij over tot internering van deBoerengezinnen die hen heimelijk bevoorraadden en steunden. In deKaapkolonie werden de zogenaamde ‘concentration camps’ ingesteld. Hetheeft de Britten het stigma opgeleverd de uitvinders van de concentratiekam-pen te zijn, maar zij verkeken zich totaal op de sanitaire en medische gevol-gen. Het samenbrengen van tienduizenden mensen in kleine kampen veroor-zaakte epidemieën en een hoge kindersterfte.

De internationale verontwaardiging steeg verder. Paul Kruger moest hetland ontvluchten (zijn vrouw Gezina was te ziek om mee te gaan) en werd inopdracht van koningin Wilhelmina met de kruiser Gelderland naar Nederlandgeëvacueerd. Daar werd hij als een held ontvangen en toegejuicht. Deze daadwas tekenend voor de anti-Britse en pro-Duitse stemming die in Europa envooral in Nederland bestond.

Onder de antirevolutionaire minister-president Abraham Kuiper gleedNederland af naar een bedenkelijk pro-Duits niveau dat tot 10 mei 1940 zouduren toen nazi-Duitsland Nederland binnenviel. Veel straatnamen werdenaan het begin van de 20e eeuw genoemd naar Zuid-Afrikaanse politici engeneraals.

Uiteindelijk gaven de Boeren de strijd op en accepteerden het Britse gezag.De Boeren waren intussen ook redelijk populair in Groot-Brittannië. Debekende Boerengeneraals maakten daar een rondreis en kregen van koning

President Paul Krugervan Transvaal

De Boerengeneraal Christiaan de Wet.

Behalve hun artilleristendroegen de Boeren geen

uniform, maar trokken inhet ‘zondagse pak’ ten

strijde

Koningin Wilhelmina der Nederlanden ten

tijde van de Boerenoorlog

31

De ouverture

Edward VII zelfs een hoge onderscheiding aangeboden die zij echter beleefdafwezen. De Boerenprovincies kregen een verregaand zelfbestuur en het landontwikkelde zich snel tot een welvarende staat (dat wil zeggen alleen voor hetblanke volksdeel). In 1910 werd het al een onafhankelijke staat binnen hetBritse Gemenebest.

32

De gruwelen van de Eerste Wereldoorlog

Door het ontstaan van twee nieuwe machtsfactoren binnen Europa (Duitslanden Italië) was het evenwicht verdwenen. De Britten, Fransen en de Russenhadden hun onderlinge oorlogen vaak op het gebied van de twee nieuwe sta-ten uitgevochten; zij fungeerden als een soort expansievaten. DeMiddeleeuwse versplintering van stadstaatjes had in de loop der eeuwen plaatsgemaakt voor steeds grotere staten, waar de taalgrenzen een steeds grotere rolgingen spelen en daardoor het nationalisme.

Toch was men bij de overgang naar de 20e eeuw optimistisch, de Fransenhadden het zelfs over ‘la belle époche’ (het mooie tijdperk). De kunst bereik-te hoogtepunten: bijvoorbeeld door de impressionistische schilders alsGaugin, Cézanne, Van Gogh, Monet en Renoir; in de muziek componisten alsChopin, Tsjaikowski, Brahms, Franz Léhar en de familie Strauss; de vrolijkearchitectuur van de Jugendstil; de grote medische voortuitgang zoals het vac-cineren tegen de gevreesde pokken door Robert Koch en de uitvinding doorRöntchen van het naar hem genoemde apparaat; het begin van de psychoana-lyse van Sigmund Freud; de opkomst van het gemotoriseerd verkeer en deluchtvaart; de telefoon en elektriciteit. In vele landen werd de kinderarbeidverboden, de leerplicht ingevoerd, vakbonden werden toegestaan en dearbeidsomstandigheden werden langzaam maar zeker beter. Het algemeenkiesrecht (nog niet voor vrouwen) werd ingevoerd, kortom, er zat een beterleven aan te komen. Door de steeds sneller wordende verbindingen over zeemet de enorme passagiersschepen, zenders met morse (uitgevonden door

Tsaar Nicolaas II vanRusland

Keizer Franz Josefvan Oostenrijk-

Hongarije

Keizer Wilhelm II vanDuitsland

33


Marconi) en de telegrafie werden de afstanden steeds korter en kwam hetnieuws steeds sneller bij de mensheid.

De onwil om tot een Europese samenwerking te komen Maar nog steeds (we zijn nu bijna een eeuw verder na Waterloo) was er bij deregeringsleiders nauwelijks een verlangen om in Europa om nader tot elkaar tekomen. De vorstenhuizen waren bijna allemaal familie van elkaar, maar deweinigen die aandrongen om tot een Europese toenadering te komen, warenroependen in de woestijn. Toch was daar alle aanleiding toe: Amerika begonhet verdeelde Europa economisch steeds meer te overvleugelen en in hetVerre Oosten begon ook Japan zich te manifesteren als een economische enmilitaire macht waar serieus rekening mee moest worden gehouden.

Maar in Europa keek men niet verder zijn voortuintje en bleef genoegzaamteren op het nationalistische verleden. Had men toen gekozen voor eenEuropese samenwerking (al was het maar een pril begin geweest) dan waren ergeen twee wereldoorlogen geweest en had er rond 1940 een Europese Unievan Ierland aan de Atlantische Oceaan tot en met Wladiwostok aan de StilleOceaan. Maar toen stond er een gruwelijke oorlog op het programma mettientallen miljoenen doden, ontheemden en kiemen voor nieuwe conflicten.

Echt bang voor een gewapend conflict was men ook niet: de grote oorlogenuit de Napoleontische tijd waren al bijna een eeuw geleden, de Frans-Duitseoorlog van 1871 was kort maar hevig en nog geen tien jaar na de AmerikaanseBurgeroorlog (de Duitse generaal Von Moltke noemde dit een oorlog van‘stomme amateurs’). Men verwachtte weer een snelle en korte oorlog ennatuurlijk dacht iedereen de winnaar te zijn. Alsof het een voetbalwedstrijdbetrof.

Zo rond 1900 was Europa verdeeld in twee kampen: Duitsland,Oostenrijk-Hongarije en Italië met aan de andere kant de zogenaamde ‘TripleEntente’ die bestond uit Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland. Men hoeftgeen groot historicus te zijn om de belangen te zien: het Duitsland onder kei-zer Wilhelm en Italië voelden zich als jonge staten miskend en Oostenrijk-Hongarije onder keizer Franz Josef voelde zich in rug bedreigd door hetRusland van tsaar Nicolaas en zocht steun bij de Duitsers.

Bovendien kwamen de Slavische volken langzamerhand in opstand tegenhun onderdrukkers. De Polen, Tsjechen en Hongaren begonnen te rebellerenen eisten autonomie. Frankrijk en Groot-Brittannië hadden samen grote kolo-niale belangen en vreesden na de Frans-Duitse oorlog de militaire macht vanDuitsland. Rusland tenslotte, had lange grenzen met Duitsland en Oostenrijk-Hongarije en voelde zich daardoor weer bedreigd en was bovendien gewikkeldin een bloedige oorlog met Japan om de delfstoffen van Manstjoerije. En dezegrote machtsblokken waren met elkaar verbonden met verdragenwaar bijna

34


De Oostenrijkse troonoopvolger FransFerdinand met zijn vrouw Sophie en kinderen

Gavrilo Princip kort na zijnarrestatie. Drie van zijn mede-

standers hadden eerder op dedag een bom gegooid naar een

auto met Oostenrijkse officieren. Ondanks dat besloot

Frans Ferdinand dat defeestelijke rijtoer door de stad

moest doorgaan.Princip had dat niet verwacht,

had honger en was eenbroodjeszaak binnengegaan.

Tot zijn stomme verbazingkwam de stoet toch voorbij en

loste hij de fatale schoten.De drie bommengooiers werdenopgehangen, maar Princip was

minderjarig en werd tot 20 jaar cel veroordeeld en

verbannen naar Theresienstadt(het toekomstige nazi-

concentratiekamp) waar hij naenkele jaren aan tuberculose

zou overlijden.

niet meer onder uit te komen was. In plaatsvan lessen uit het verleden te trekken en in tezien dat men in Europa toenadering moestzoeken ging men weer de eeuwenoude wegvan de confrontatie op.

De moordaanslag in SarajewoZelfs nu nog weet men nog niet waarom deEerste Wereldoorlog uitgebroken is. Op 28juni 1914 werden in Sarajewo de Oos-tenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand enzijn vrouw gravin Sophie Chotek tijdens eenrijtoer door de Servische nationalist GavriloPrincip vermoord. Ze waren gewaarschuwdhet niet te doen, want eerder op de dag waser al een bomaanslag op officieren geweest.Frans Ferdinand was voor die tijd ver bene-den zijn stand getrouwd. Hij was een neefvan keizer Frans Jozef. De kroonprins Rudolfhad zelfmoord gepleegd en daardoor wasFrans Ferdinand de enige troonopvolger. Hijhad een koud en onverschillig karakter en liepoverdreven plechtig. Keizer Frans Jozef had

35


een uitermate slechte verhouding met hem en besloot dat de begrafenis eenzeer eenvoudig karakter moest hebben. En dat zou dan de oorzaak van het uit-breken van de Eerste Wereldoorlog zijn geweest. Hoe ingrijpend ook, het waseen interne Oostenrijks-Hongaarse aangelegenheid: Bosnië was op momenteen deel van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Princip en zijn medestan-ders (er waren er die dag meer op straat) waren uit op onafhankelijkheid vanServië en hadden totaal geen belangen of contacten met de ‘Triple Entente’.

De nodeloze opbouw van een grote Duitse marineDe Duitse keizer Wilhelm II was geen intrigant zoals Bismarck (die hij aan dedijk had gezet) maar dacht zijn politiek te kunnen voortzetten en had geenoog voor de internationale verhoudingen. Hij was uniformziek en toonde zichgraag in buitenissige Pruisische uniformen. Zijn grote hobby was de jacht opwilde zwijnen. Hij deed dat vaak samen met de Oostenrijkse troonopvolgerFrans Ferdinand die dezelfde passie had. Hij meende dat Duitsland zich moestbewapenen tegen de ‘erfvijanden’ Frankrijk en Groot-Brittannië en deed datop grote schaal. Vooral de Duitse marine werd in een razend tempo uitgebreiden dat terwijl het helemaal geen zeevarende natie was en in een vredessituatiedoor haar korte kustlijn met een kleine marine kon volstaan. Steeds meerzagen de Duitsers de Britten als hun nieuwe tegenstanders.

Vooral de Duitse marine bereidde zich mentaal voor op ‘Der Tag’.Daarmee werd de beslissende zeeslag bedoeld waar zij definitief zouden afre-kenen met de Britse marine. De Duitse dichter Ernst Lissauer schreef speciaalvoor deze gelegenheid het volgende lied:

Haat op het water en haat op het land, Haat van het hoofden haat van de hand, Haat van de hameren haat van de kroon,Haat van zeventig miljoen gesmoorden, (welke zeventig miljoen???)Wij hebben als één persoon lief en haten als één persoon, Wij hebben slechts één vijand en slechts hem alleen: Engeland.

Treffender kan men de Duitse frustraties niet aantonen. Hadden zij hun toe-komst gezocht in hun economische macht in plaats van de militaire, dan hadde wereld er nu heel anders uitgezien.

De ene mobilisatie na de andereNa de moordaanslag in Sarajewo werd Servië door Oostenrijk-Hongarijeonder zware druk gezet na hierover eerst overleg te hebben gepleegd met deDuitse regering die dit handelen volmondig steunde. Dit weer irriteerde de

36


Russische regering die de Serven als een broeder-volk zag. De Britse minister van buitenlandsezaken probeerde nog te bemiddelen, maar tever-geefs. Gesteund door de Duitsers was Oostenrijk-Hongarije niet meer tegen te houden en verklaardeop 28 juli 1914 Servië de oorlog. Zelfs op datmoment was er nog sprake van een lokaal conflictdat gemakkelijk opgelost had kunnen worden alsde Duitsers gas hadden teruggenomen. Ruslandging nu te mobiliseren en nu begon keizerWilhelm terug te krabbelen. Hij liet tsaar Nicolaasweten dat hij Oostenrijk-Hongarije probeerde tebewegen tot een compromis met de Serven te komen. Daarop halveerden deRussen hun mobilisatie. Toen er in de situatie feitelijk niets veranderde her-vatten de Russen hun algemene mobilisatie. Op hoge toon eisten de Duitsersdat zij daar mee moesten ophouden. Dat gebeurde niet en op 31 juli 1914begon Duitsland te mobiliseren en verklaarde op de dezelfde dag Rusland deoorlog.

Nóg was een wereldoorlog gemakkelijk te voorkomen geweest maarFrankrijk besloot zich bij de Russen aan te sluiten en begon op haar beurt temobiliseren. Daarop verklaarde op 3 augustus Duitsland de oorlog. Groot-Brittannië had grote aarzelingen, maar toen Duitsland op 2 augustus Belgiëmededeelde dat het van plan was via dat land Frankrijk aan te vallen voeldeGroot-Brittannië zich gebonden aan het verdrag van Londen uit 1839 waarbijPruisen en de andere Europese mogendheden de veiligheid van België na deafscheiding van Nederland garandeerden. En zo verklaarde Groot-BrittanniëDuitsland op 4 augustus de oorlog. Nederland, dat zich in de oorlog neutraal

Generaal Von Schlieffen Von Bethmann-Hollweg Het Britse Maximmachinegeweer, de opvol-ger van de Amerikaanse

Gatling gun. Alle oorlogvoerende par-

tijen hadden een eigenuitvoering. Het resultaat

was hetzelfde: het kostte miljoenen sol-

daten het leven. Hetmassaal oprukken van

de infanterie op het slag-veld werd onmogelijk

37


verklaarde, had volgens datzelfde verdrag Luxemburg moeten helpen, maardeed alsof haar neus bloedde. De Duitse minister-president, Von Bethmann-Hollweg, verklaarde dat de Britten ‘voor een vodje papier’ de oorlog ingingen.Dat had hij beter niet kunnen zeggen, want dit veroorzaakte weer een stormvan verontwaardiging in het andere kamp en bevestigde na de oorlog hetimago dat Duitsland de hoofdschuldige was. Het zou verstrekkende gevolgenvoor de toekomst hebben.

Italië hield zich in eerste instantie buiten de oorlog, maar toen aanzienlijkegebiedsuitbreiding werd beloofd sloot het zich aan bij Duitsland enOostenrijk-Hongarije (later zou het de andere partij kiezen). Datzelfde deedhet Ottomaanse rijk (het latere Turkije) in november.

Aan beide kanten grensde het enthousiasme voor de oorlog aan massa-hysterie. Men dacht dat het een snelle korte oorlog zou worden waarbij defi-nitief met de vijand zou worden afgerekend. De Duitsers hadden te makenmet een tweefronten oorlog en wilden in het westen de oorlog beslissen meteen korte veldtocht, om daarna de Russen te verslaan.

Het Von Schlieffen planAan het eind van de 19e eeuw had een lid van de Duitse generale staf, gene-raal Von Schlieffen, een plan bedacht om via Luxemburg en België over eenbreed front Noord-Frankrijk aan te vallen. Het plan was geen geheim. Hetbestond al vele jaren en werd op de militaire academies in vele landen als

De Duitse opperbevelheb-ber Von Moltke, die hetVon Schlieffen plan aan-paste en uitvoerde. Hij

trad af en stierf verbitterdin 1916

Paul von Hindenburg De Franse opper-bevelhebber Joffre

38


oefenstof gebruikt. In het oosten bij de Franse hoofdverdediging zouden deDuitsers de meeste Franse troepen binden en langzaam oprukken (daarbevond zich de Franse hoofdverdediging); verder naar het westen zouden zijdoor de verwachte mindere tegenstand steeds sneller kunnen gaan. In hetbegin liep alles volgens plan. Het Duitse leger drong snel door België enLuxemburg heen en bedreigde Parijs. De Fransen raakten in paniek en brach-ten de regering over naar Bordeaux.

Dat was voor de Duitse opperbevelhebber Von Moltke aanleiding hetbevel te geven om zes legerkorpsen aan het westelijk front te onttrekken ennaar het oosten over te brengen om ze tegen de Russen in te zetten. Dat hadeen reden: massaal vielen zij Galicië aan (het door Oostenrijk-Hongarijebezette deel van Polen). Zij veroverden de het gebied rond Lemberg (Lwow)en dreigden Hongarije binnen te vallen. Maar de legerkorpsen waren niet meernodig. De generaals Hindenburg en Ludendorff leidden hun legers naar eengrote overwinning bij Tannenburg in Oost-Pruisen. De Russische comman-dant Samosonov pleegde zelfmoord. De Russen rukten op in grote massa’s enwerden neergemaaid door de Duitse mitrailleurs en artillerie. Het was eenvoorproefje van wat aan het westelijk front zou gaan gebeuren. Hier hielpgeen heldenmoed meer: alleen individuele acties hadden af en toe nog resul-taat.

Maar in het westen ging het voor de Duitsers goed mis. De beide legers opde uiterste rechterflank, die het snelst moesten oprukken, verloren contactmet elkaar. Omdat dat te herstellen maakte het Duitse 1e Leger onder gene-raal Von Kluck de historische fout om zijn leger bijna een draai van 90 gradente laten maken. De Franse opperbevelhebber generaal Joffre rook zijn kans enstuurde een nieuw gevormd leger dat rond Parijs lag in het ontstane gat. Aande rivier de Marne werd een bloedige slag uitgevochten. De Duitse generalestaf besloot tot wat zij zagen een tijdelijke terugtocht om hun legers te reorga-niseren voor een nieuwe beslissende aanval. Intussen hadden de Britten eenbehoorlijk expeditieleger in Frankrijk en gingen samen met de Fransen in deaanval. De Duitsers probeerden nog de havens Calais en Boulogne in te nemenom zo te voorkomen dat de Britten nog meer versterkingen konden aanvoeren.Het mislukte. Sinds 2 augustus waren de Duitsers voortdurend in de aanvalgeweest, maar nu kwam het front tot stilstand. Het had een lengte van meerdan 500 kilometer van het riviertje de IJzer in België (waar de Belgen en deBritten de hele oorlog door een heroïsche strijd leverden) door Noord-Frankrijk tot aan de Zwitserse grens.

De moderne oorlog en onvoorstelbare verliezen Doordat de frontlinie over de gehele lengte nogal smal was, dacht men doormiddel van een zware urenlange inleidende artilleriebeschieting de gevreesde

39


mitrailleurs uit te schakelen en daarna met een frontale infanterieaanval hetfront te doorbreken. Zelfs aanvallen te paard door de cavalerie zoals in deNapoleontische tijd werden niet geschuwd. Regimenten met hun kolonel aanhet hoofd marcheerden schouder aan schouder naar voren. De infanterie aande andere kant ging zich steeds beter ingraven en overleefde de beschietingenvan de artillerie. Het resultaat was een slachtpartij zonder weerga. Duizendenslachtoffers per dag waren geen uitzondering. Gewonden konden niet of metgrote moeite worden geholpen. Vooral onder druk van de Britse opperbevel-hebber Haig werden tijdens de eerste slag bij de Somme in december 1915enorme aantallen Franse en Britse infanterie ingezet. Het resultaat van 12 kilo-meter terreinwinst was 420.000 Britse en 200.000 Franse slachtoffers.

Om de frontlinie te breken gingen beide partijen over tot steeds zwaarderemiddelen. De artillerie kreeg geschut van een kaliber dat de wereld nog nooitgezien had. Enorme granaten verwoestten de loopgraven en kazematten. Aldat geweld kon de frontlinie slechts marginaal verplaatsen. Het waren deDuitsers die voor het eerst gifgas gingen gebruiken. Na enige tijd waren hetalle partijen die het inzetten. Chloor- en mosterdgas werden door middel vangranaten of door verspuiten met cilinders naar de vijand gebracht. Ontelbarenstierven een gruwelijke verstikkingsdood of werden blind door het chloorgas.Het gasmasker bood na enige tijd een redelijke bescherming.

Vier jaar heerste er in de loopgraven een ware hel. De stank van de rotten-de lijken was ondraaglijk. Daardoor konden zich miljoenen ratten verspreiden.

De Britse opperbevelheb-ber Haig, die als oud-cavalerist meende metmassale aanvallen te

winnen. Hij had de teke-nen des tijds niet gezien

De jonge WinstonChurchill vlak voor zijn

benoeming als Britsminister van Marine

De latere Franse opperbe-velhebber Pétain. We

komen hem nog tegen alscollorabateur in de

Tweede Wereldoorlog

40


Hele landschappen verdwenen van de aardbodem. Maar erger nog: bijna eencomplete generatie stierf in de loopgraven of kwam er verminkt of voor hetleven getraumatiseerd uit terug. De verwachte snelle overwinningen kwamener niet: het werd een afschuwelijke nachtmerrie die de mensheid nog nooiteerder had gezien.

Nieuwe wapens deden hun intrede: het vliegtuig en de tank. Het vliegtuigwerd in eerste instantie gebruikt voor verkenningsdoeleinden, maar toen deNederlandse vliegtuigbouwer Anthonie Fokker ontdekte hoe een mitrailleurdoor de propeller kon schieten, werd het al spoedig gebruikt als aanvalswapen.Het kon al behoorlijk zware bommen afwerpen en daardoor aanvalssteungeven. Talloze luchtgevechten hebben later aanleiding gegeven alsof de lucht-oorlog een soort ‘ridderlijk’ karakter had, maar zij was net zo smerig en niet-sontziend als die op de grond.

De Britse marine begon een blokkade van de Duitse havens. De Duitsersantwoordden met een nieuw wapen: de duikboot. Deze konden de blokkadeomzeilen en torpedeerden vele handelsschepen. Op 7 mei 1915 maakte eenDuitse duikbootcommandant een grote blunder: hij torpedeerde het Britsepassagiersschip Lusitania. Aan boord bevonden zich vele Amerikaanse passa-giers. Bijna 1200 opvarenden kwamen om het leven. Het veroorzaakte inAmerika een golf van verontwaardiging en de publieke opinie keerde zichtegen de Duitsers. Zo kwam het land langzamerhand in het kamp van deEntente en keerde zich af van de politiek zich niet met de Europese aangele-genheden in te laten. Enkele Duitse kruisers zagen kans Britse koopvaardijenmarineschepen tot zinken te brengen maar werden al spoedig buiten gevechtgesteld. De Duitse duikboten werden effectief bestreden en daardoor was deDuitse marine vleugellam in haar havens opgesloten. Zij probeerde het éénkeer op 31 mei 1916: ze voeren uit en de Britten kwamen uit hun Schotsebasis Scapa Flow. Bij het Deense Jutland werd een enorme zeeslag gevoerd.De Britse minister van marine Winston Churchill had met een vooruitziendeblik de marineschepen op stookolie laten ombouwen en waren daardoor veelsneller en wendbaarder geworden dan de Duitse die nog met kolen gestooktwerden. Door hun zwaardere kanonnen en betere pantsergranaten waren deDuitsers aanvankelijk in het voordeel, maar de snellere Britse schepen dreig-den hen te omsingelen. De Duitsers trokken zich terug naar hun havens enzouden er niet meer uitkomen. En dat terwijl de steeds groter wordendeDuitse vloot een van de oorzaken van de oorlog was.

Buiten het Europese strijdtoneel verloren de Duitsers al kun juist verkregenkoloniën aan de Britten en de Fransen. Met Britse steun versloegen deArabieren hun Turkse overheersers en kregen zo Saoedie-Arabië weer terug.

De Britten lanceerden in samenwerking met de Russen een aanval in hetgebied rond Constantinopel. Het idee was van Winston Churchill. Men zou

41


aanvallen in de ‘weke onderbuik’ van Europa, en via de Balkan en de Donau-vallei de Duitsers in de rug aanvallen. Het was een idée-fixe van Churchill.Ook tijdens zijn premierschap in de Tweede Wereldoorlog bleef hij er in gelo-ven. Het mislukte door doortastend optreden van de Turken maar vooral dooreen slechte voorbereiding, getreuzel en slecht leiderschap van de commandan-ten. Het kostte vooral vele duizenden Australische en Nieuw-Zeelandse mili-tairen het leven. De Russen werden in het defensief gedrongen in Roemenië,dat sympathiseerde met de Entente, werd nu gedwongen graan en olie te leve-ren aan de Duitsers. De campagne had de oorlog aanzienlijk kunnen bekortenen het mislukken had verstrekkende gevolgen voor de Balkan en Rusland, zelfstot na de Tweede Wereldoorlog. Churchill trad af als minister.

Aan het westelijk front probeerden de Duitsers eind februari 1916 bijVerdun een doorbraak te forceren. Meer dan 600.000 levens zou het offensiefeisen, maar de Fransen onder generaal Pétain hielden stand. Na de slag hero-verden ze het verloren gegane terrein weer. Langzamerhand sloeg de weeg-schaal om in het voordeel van de Entente. De Britten voerden de dienstplichtin en enorme hoeveelheden oorlogsmateriaal werd door de Verenigde Statenaangevoerd. De Russen gingen in de zomer van 1916 weer in de aanval enkonden door de Duitsers en Oostenrijkers met grote moeite worden tegenge-houden. In het westen gingen de Britten aan de Somme in de aanval, maar ookdit offensief liep vast. Het westelijk front bond miljoenen manschappen enwas geen kans op een beslissende doorbraak voor een der partijen. Het zouruim 2 miljoen man het leven kosten. Met de gewonden en krijgsgevangensamen bedroegen de verliezen ruim 7 miljoen.

Oostenrijk-Hongarije begon oorlogsmoe te worden. De Tsjeschen en Polenbegonnen in opstand te komen en liepen massaal over naar de Russen. DeOostenrijkse minister van buitenlandse zaken Graaf Czernin begon geheimevredesonderhandelingen met de Entente en beloofde zelfbestuur van deSlavische volken. Toen het uitlekte trad hij af om de keizer, die ook in hetcomplot zat, te dekken.

Amerika komt in de oorlogOnder leiding van president Woodrow Wilson werden de Verenigde Statensteeds verder in de oorlog betrokken. In eerste instantie beperkte het zich totgrote kredieten en levering van oorlogsmateriaal aan de Entente. Maar toen dein het nauw gedrongen Duitsers een onbeperkte duikbootoorlog ontketendenen ook Amerikaanse schepen aanvielen, werd Amerikaanse deelname aan deoorlog onvermijdelijk. De Duitsers boden begin 1917 in het geheim deMexicanen hulp aan bij het terugveroveren van gebieden die in 1840 door deAmerikanen geannexeerd waren. Het lekte uit en Amerika verklaardeDuitsland in april 1917 de oorlog. Het werd een ommekeer in de wereldge-

42


schiedenis: de kinderen en kleinkinderen van de emigranten die door socialeen politieke wanhoop Europa ontvluchtten zouden daar een beslissende rolgaan spelen. Wilden de Duitsers en Oostenrijkers nog een kans maken danmoest het snel een beslissing forceren voordat de Amerikanen met hun enor-me industriële potentieel zich serieus met de oorlog gingen bemoeien. En diekans kwam er inderdaad. Er was geen oorlogsgeweld voor nodig.

De Russische revolutieToen in 1914 de oorlog uitbrak waren de Russen gezagsgetrouw: ze offerdenal eeuwenlang gehoorzaam hun leven aan het front voor de tsaar.Revolutionairen en agitators als Lenin waren naar het buitenland gevlucht ofnaar Siberië gedeporteerd. Het sinds kort geïnstalleerde Russische parlementde Doema, streefde naar de constitutionele monarchie. Maar ook hier kwameen conservatieve reactie: men voerde de dringend noodzakelijke sociale eneconomische hervormingen niet door. Tsaar Nicolaas II en zijn echtgenotewaren de drijvende krachten hierachter.

Na de nederlagen tot 1915 nam de tsaar zonder enig militair inzicht hetopperbevel op zich met als resultaat dat de verliezen nog groter werden. DeDoema eiste dat er ministers aangesteld zouden worden die het vertrouwenvan de bevolking hadden. Het werd botweg afgewezen. Er waren vooral in St.Petersburg (de toenmalige hoofdstad) te weinig voedseltransporten en debevolking begon honger te lijden. In maart 1917 braken daar grote stakingenuit. Ruim 200.000 burgers vielen regeringsgebouwen aan. Kozakken en bere-den politie kregen opdracht de opstand neer te slaan. Dat gebeurde genade-loos met sabels en vuurwapens. Honderden vonden de dood. De opstand werdniet gedragen door een politieke beweging, maar kwam spontaan voort uit eenalgemeen gevoelen van onmacht. Men wenste een democratisch bestel, hadgenoeg van de oorlog en de honger. Het optreden van de regering had een ave-rechts effect: de volgende dag kwamen er nog meer massa’s op de been. Erwerden infanteriebataljons uit de omgeving in de stad gestuurd. Zij bestondengrotendeels uit slecht bewapende ongemotiveerde militairen van het platte-land, die weigerden op mensen te schieten met zij zich verbonden voelden. Zijschoten op hun eigen officieren en sloten zich bij de demonstranten aan. Deregering had de situatie toen niet meer in de hand. De opstandige soldatenbestormden het parlementsgebouw en eisten van de Doema de verantwoor-ding over te nemen; een redelijke eis.

Meteen daarna kreeg de interim-regering onder vorst Lwow het bericht dater een ‘sovjet = raad’ regering was opgericht die bestond uit arbeiders- en sol-datenraden. Dat had nog niets te maken met een communistisch systeem: hetbetekende alleen dat men een vorm van democratie wenste. De tsaar bevalzijn frontgeneraals de orde te herstellen, maar zij aarzelden en zagen de tsaar

43


ook niet meer als een alleswetend figuur: het zou betekenen dat de Duitsers enOostenrijkers weer grote gebieden zouden kunnen veroveren. Slechts mond-jesmaat stuurden zij troepen naar de hoofdstad. De tsaar was nu gedwongeneen regering te installeren die gesteund werd door de meerderheid van debevolking, wat hij al veel eerder had moeten doen. Deze werd door de sowjetsonder druk gezet het aftreden van de tsaar te eisen en zijn minderjarige zoontot opvolger te benoemen. De broer van de tsaar zou als regent optreden.Maar hij weigerde. Het waren nog steeds gematigde eisen. Men zag de tsaar alsde oorzaak van de moeilijkheden maar wilde de dynastie een nieuwe kansgeven.

De regeringsleider Kerenski verwachtte dat de sowjets spoedig zouden ver-dwijnen, maar buiten de grote steden namen ze steeds meer de macht over.Vooral de boeren die eeuwenlang als lijfeigenen waren behandeld begonnenop grote schaal eigendommen van de landheren en de kerk over te nemen.Nog steeds waren het de politieke partijen en vakverenigingen die een demo-cratie naar westers voorbeeld wensten, maar Kerenski maakte de historischeblunder door zichzelf tot opperbevelhebber te benoemen. Zijn offensief (hijhoopte door een overwinning vaster in het zadel te komen) werd bloedig afge-slagen en de Duitsers en Oostenrijkers begonnen weer op te rukken. Kerenskireageerde als een kat in het nauw: hij beschuldigde de opperbevelhebberKornilow van hoogverraad. De burgerlijke en conservatieve groeperingenaccepteerden dit niet en daarmee was de rol van Kerenski uitgespeeld. Er ont-stond nu een gevaarlijk machtsvacuüm. Men hoopte dat de gematigde krach-ten het land nog konden redden, maar er stond niemand op om de verant-woordelijkheid op te nemen.

De vrede van Brest-Litowsk Uiteraard gingen deze ontwikkelingen niet aan de aandacht van de Duitsers enOostenrijkers voorbij. Ze zagen een gouden kans om de oorlog in het oostensnel te beëindigen en al hun troepen van het oostelijk front naar het westenover te brengen en zo de Amerikanen een kansrijk tegenwicht te bieden. Hungeheime diensten zorgden ervoor dat een aantal agitators die in ballingschapverbleven met valse papieren maar vooral met veel geld naar Rusland terugke-ren konden en zo voor nog meer onrust en instabiliteit konden zorgen. Eénvan hen, de eerdergenoemde Vladimir Iljits Oeljanow (Lenin) was de meestsuccesvolle. Hij verbleef in 1917 in Zwitserland en had er geen enkel pro-bleem mee om met behulp van de vijanden van zijn volk naar Rusland terug tekeren. Hij liet er geen gras over groeien en ging meteen tot de aanval over. Op9 april 1917 hield hij een redevoering op een bolsjewistisch congres. Hij wasgeen imponerend figuur: klein van stuk en met een bruine baard. Maar hij waseen begenadigd redenaar. Hij kon met korte zinnen op eenvoudige wijze com-

44


plexe situaties begrijpelijk maken en daardoor de mensen achter zijn denk-beelden krijgen. Hij stelde dat de oorlog tot elke prijs moest worden beëindigden door een internationale revolutie van soldaten en arbeiders zou moetenworden opgevolgd.

De bolsjewistische partij was op dat moment slechts een splinterpartij: zijvertegenwoordigde nog geen kwart van de volksvertegenwoordiging. Lenin zatdaar niet mee. Hij beperkte zich tot opruiende redevoeringen, onderwerpendie men graag wilde horen en die hij zou veranderen. Maar zijn doel was voor-al het staatsgezag te ondermijnen. Hij wenste de oorlog te beëindigen. En datwas precies wat de Duitsers en Oostenrijker wensten.

Er kwam een nieuwe hoofdrolspeler op het toneel: de Georgiër JosefVissarinovitsj Dzugasvili, beter bekend onder naam Josef Stalin. Verscheidenemalen was hij gearresteerd door de tsaristische politie en evenzovele malenontsnapt. Hij sloot zich bij de bolsjewieken aan en werd hoofdredacteur vanhun krant: de ‘Prawda’ (de waarheid). Hij was een autodidact met een enormehoeveelheid parate kennis en had een groot ondergronds netwerk opgebouwd.Lenin moest weer vluchten: hij werd gezocht door de geheime politie en weekuit naar Finland.

Er was nog een ander persoon actief: Lev Davidowitz Bronstein, bekendonder de naam Trotski. Hij was een man die internationaal kon denken en nietalleen de Russische omstandigheden zag. Hij was daarom bereid consessies tedoen. Ook hij was lange tijd in ballingschap geweest. Hij kon zich niet vinden

Vladimir Iljits Oeljanow(Lenin) op een foto geno-men door de tsaristischepolitie rond 1898. Vlakdaarna vluchtte hij naar

Zwitserland

Josef VissarinovitsjDzugasvili (Stalin) in

1902

Lev DavidowitzBronstein (Trotski)

45


in de dictatoriale partijdiscipline van Lenin. Hij verwachtte dat de meesteandere partijen in Rusland uiteindelijk met de bolsjewieken zouden gaansamenwerken. Toen hem dat te lang duurde liet hij het gerucht verspreidendat de regering van plan haar zetel van St. Petersburg naar Moskou te ver-plaatsen. Het veroorzaakte grote onrust in het land. Trotski zag kans militaircommandant van de garnizoenen in de grote steden te worden en legde zo debasis van de macht van het Rode Leger dat een grote rol zou gaan spelen. Hetis de geschiedenis ingegaan als de Oktoberrevolutie, maar er was niet veelrevolutionairs aan en verliep, ondanks pogingen van de voorlopige regering,praktisch zonder bloedvergieten.

Lenin rook zijn kans en keerde met gezwinde spoed terug op het politieketoneel en binnen de kortste keren was hij de man die aan de touwtjes trok. Hijkwam er snel achter dat hij een failliete tsaristische erfenis had overgenomen:het bankwezen, de industrie en landbouw zaten aan de rand van de afgrond enmoesten zo spoedig mogelijk weer op gang worden gebracht. Lenin organi-seerde een ‘Pan-Russisch’ partijcongres met de bedoeling de neuzen van dedeelstaten in één richting te krijgen. Nog steeds waren de bolsjewieken eenminderheid. De rechtse krachten waren te bang en de sociaal democratendachten een linkse overwinning te hebben behaald en hadden niet door datLenin uit was op een dictatoriaal stelsel. Zijn eisen werden ingewilligd: de bui-tenlandse schulden zouden niet worden terugbetaald, het particulier eigen-dom werd afgeschaft, de censuur werd ingevoerd en de boeren werd beloofddat de grond onder hen zou worden verdeeld. Besloten werd de oorlog zospoedig mogelijk te beëindigen. Trotski kreeg als doekje voor het bloeden depost van minister van buitenlandse zaken en Stalin werd volkscommissarisvoor niet-Russische nationaliteiten.

Het betekende een breuk met de Entente. Door het afschrijven van deschulden werden in de hele wereld miljardenverliezen geleden, wat een soorteconomische crisis betekende en dat tijdens een oorlog. De Duitsers enOostenrijkers begonnen weer hoop in het oorlogsverloop te krijgen. In novem-ber 1917 begonnen de onderhandelingen in het stadje Brest-Litovsk (hettegenwoordige Brest in Litauen). Lenin stond er volledig achter. Op 3 maart1918 werd in Brest-Litovsk door Rusland afstand gedaan van Polen, Litauenen de zuidelijke Baltische staten. De Oekraïne verkreeg onafhankelijkheid.Het verlies van de Oekraïne was voor Rusland een regelrechte ramp: het ver-loor het grootste deel van haar spoorwegverbindingen, de staal- en textielin-dustrie en vooral de landbouw. Het deerde Lenin absoluut niet: hij verwacht-te dat door een internationale revolutie van soldaten en arbeiders de verlorengegane gebieden (inclusief Finland, Polen en de Baltische staten) spoedig zou-den terugkeren in de Russische moederschoot. In werkelijkheid brak er eenburgeroorlog uit.

46


De Entente beschouwde Rusland nu als een Duits-Oostenrijkse bondgenooten stuurde met Amerikaanse en Japanse steun troepen naar Archangel enWladiwostok in Oost-Siberië om hun oorlogsvoorraden terug te vorderen,maar vooral om de spoorwegverbindingen in dat gebied zeker te stellen. Dathad ook alles te maken met het miljardenverlies door de afschrijvingen en deRussische spoorwegen maakten daar een substantieel deel van uit. Men vonddat zo belangrijk dat Franse en Britse troepen aan het al zo verzwakte weste-lijk front onttrokken werden en naar het verre Siberië werden overgeplaatst.

De Russische boeren hadden ook genoeg van de Bolsjewieken die hunvoedsel in beslag namen om hun aanvallen te kunnen voortzetten. Zij weerwerden gesteund door ±30.000 Tsjechen die uit het Oostenrijks-Hongaarsleger waren gedeserteerd en zich bij het tsaristische leger hadden aangeslotenen de Bolsjewieken niet zagen zitten. Zij vreesden dat hun land zou wordenbezet. Het was Trotski die kans zag als commissaris van de volksverdediging deBolsjewistische troepen te reorganiseren en zo langzaam maar zeker naar deoverwinning te leiden.

Zonder pardon werden tsaar Nicolaas en zijn gezin in Jekatarinaburg ver-

De Duits-Oostenrijkse en Ottomaanse (Turkse) onderhandelingsdelegatie teBrest-Litowsk in 1918

47


moord. Het nieuws sloeg in de wereld in als een bom. Ruim een eeuw geledengebeurde hetzelfde met de Franse koning Lodewijk en zijn vrouw MarieAntoinette. Maar deze keer werden ook nog de kinderen vermoord. De angstvoor het communisme werd er enorm door versterkt. Een eeuwenoudedynastie verdween voorgoed van het toneel.

Dreigende revoluties aan het westelijk front Aan het westelijk front trad net als in Rusland vooral in Frankrijk in 1917 oor-logsmoeheid op. Drie jaar lang probeerde men elkaars stellingen te doorbre-ken met zware intensieve artilleriebeschietingen, gifgas en de inzet van com-plete regimenten, maar toch was het front sinds 1914 nauwelijks verschoven.Miljoenen waren gedood, voor het leven verminkt of getraumatiseerd. Aanbeide zijden had iedereen wel familie of vrienden verloren. Door de vrede vanBrest-Litowsk stroomden veel Duitse en Oostenrijkse troepen naar het weste-lijk front. De Franse oud-minister van marine, Augagneur, verklaarde dat hetgeen zin had de oorlog voort te zetten zonder Rusland en dat Amerika te laatkwam. In Frankrijk braken massale stakingen uit en de vakbonden drongen aan

Tsaar Nicolaas met zijn gezin. Op 16 juli 1918 werden ze allemaal te Jekatarinaburg vermoord

48


op welke vrede dan ook. De Franse regering antwoordde met processen tegendeserteurs en militairen die weigerden voor de zoveelste keer in de granatenen mitrailleurs te stormen. Velen van hen werden ter dood gebracht om eenvoorbeeld te stellen aan de fronttroepen. In enkele gevallen werd zelfs de artil-lerie tegen de eigen muitende infanterie ingezet.

Zo was er de Nederlandse striptease-danseres Margaretha Zelle (MataHari). Zij was in 1895 getrouwd met de KNIL-officier luitenant RudolfMacleod, die in de Atjeh-oorlog in Sumatra vocht. Daar leerde zij de oostersedansen en gaf daar een extra erotisch tintje aan. Het was voor die tijd een sen-satie. Daardoor kwam zij in contact met allerlei hooggeplaatste personen enwerd beschuldigd van spionage voor de Duitsers en hoewel er een flinterdunweinig overtuigend bewijs was door een krijgsraad ter dood veroordeeld. Op15 oktober 1917 werd ze bij de slotgracht van het kasteel van Vincennesdoodgeschoten door een vuurpeloton, waarna haar lichaam aan de weten-schap ter beschikking werd gesteld omdat niemand het opeiste Alles werd eraan gedaan om te laten geloven dat de oorlog niet voorspoedig verliep doorlafaards, verraders en spionnen. In werkelijkheid werd de rekening gepresen-teerd van de industriële oorlog: er werd aangevallen met ouderwetse massa-liteit en verdedigd met moderne middelen. Het Russische koningsdramabegon in het westen de regeringen en generale staven te verontrusten: zou derevolutie (het communisme) overslaan?

Op 15 oktober 1917 werd het doodvonnis van de Nederlandse Margaretha Zelle (Mata Hari) in de slotgracht van het kasteel van Vincennesvoltrokken door een vuurpeloton, waarna haar lichaam aan de wetenschap ter

beschikking werd gesteld omdat niemand het opeiste

49


Intussen was Amerika in de oorlog betrokken. President Thomas WoodrowWilson begon er met grote tegenzin aan. De oorlog was geen ‘ver van m’n bedshow’: de gruwelijke details stonden elke dag breed uitgemeten in deAmerikaanse kranten en de kinderen van de Europese emigranten die het poli-tieke bankroet van hun werelddeel voor een betere toekomst waren ontvlucht,zouden nu voor de beslissing moeten gaan zorgen. Wilson was volkomen opde hoogte van het standpunt van de Britten en Fransen dat Duitsland de ver-oorzaker van de oorlog was. Hij was er van overtuigd dat de oorlog door deEntente samen met de Amerikanen zou worden gewonnen, maar had eenvooruitziende blik: hij voorzag nieuwe onrust in Europa als Duitsland zouworden vernederd. Hoewel de Verenigde Staten van oorsprong eenAngelsaksisch land is, woonden (en wonen) er velen met een Europeseafkomst die de Eerste Wereldoorlog met een andere bril bekeken, zoals etni-sche Russen, Duitsers, Oostenrijkers en Polen. Hij had daar wel degelijk reke-ning mee te houden.

Op 21 maart 1918 begonnen de Duitsers een enorm offensief. Ze beseftendat het de laatste kans was. Voor het eerst sinds het begin van de oorlog kwamhet front vooral tussen Ieperen en Reims in beweging. De Duitse infanterierukte massaal op, maar in verspreide formaties: daardoor hadden de artillerieen mitrailleurs veel minder vat op hen. Snel veroverden ze de Britse en Franseloopgraven en rukten op naar de Somme, het riviertje dat de Britten bijna vierjaar lang taai verdedigd hadden. Het Britse 5e Leger werd vernietigend versla-gen. Tussen de Britse en Franse legers ontstond een gevaarlijk gat richting hetKanaal.

President ThomasWoodrow Wilson

Generaal Pershing Generaal Ludendorff,die in het naoorlogse

Duitsland een bedenke-lijk rol zou gaan spelen

50


De Entente besloot daarop een gezamenlijk oppercommando in te stellen:het zou geleid worden door de Franse maarschalk Ferdinand Foch. Hij had ineerdere campagnes bewezen uitstekend in staat te zijn legers van verschillendenationaliteiten tot één geheel samen te voegen en succesvol te zijn. Hij veran-derde de strategie totaal. Hij was niet uit op een beslissende doorbraak op éénpunt, maar viel aan waar het mogelijk was om het Duitse offensief te ver-zwakken. Het was succesvol. De Duitsers werden langzaam maar zeker terug-gedrongen en het liep vast.

De Duitse opperbevelhebber Ludendorff wist dat de Amerikanen onder-weg waren en de Kanaalkust moest veroverd worden om de havens in tenemen. Op 14 april 1918 lanceerde hij een grote aanval op Calais. Ook dezewas aanvankelijk succesvol, maar de reserves van Foch slaagden erin op tijdhet front te bereiken. Ludendorff was ten einde raad. Hij besloot tot een allesof niets offensief bij Chémin des Dames nog geen 100 kilometer van Parijs.Het veroorzaakte paniek: de Franse regering overwoog te evacueren. Achterde schermen werd over een wapenstilstand gesproken en er werd gezaagd aande poten van de stoel van Foch. President George Clemenceau ‘de tijger’ sprakdaarop in harde woorden het parlement toe en verwees naar de frontsoldatendie het vuile werk moesten doen en niet in de steek konden worden gelaten.Het was erop of eronder voor de Franse regering en de Entente. De Duitserechtervleugel werd aangevallen en teruggedrongen en in het Duitse kampontstond nu ook oorlogsmoeheid. De aangevoerde versterkingen van hetoostelijk front hadden aanvankelijk succes gehad maar konden de gehooptebeslissing niet forceren. Ze hadden de Kanaalhavens niet kunnen veroveren ennu stroomden de Amerikaanse troepen onder generaal ‘Black Jack’ Pershingmassaal binnen. Juni 1918 waren dat er al 1.200.000 en dat was de genadeslagvoor de Duitsers.

De Fransen gingen toen ook op grote schaal tanks inzetten. De tank was alin 1915 door de Britten gebruikt. Vooral Winston Churchill was een grootvoorstander van de verdere ontwikkeling ervan, maar de generale staf zag erniets in. Ook de Duitsers hadden geen plannen in die richting, maar nu warenhet de Franse tanks die het front openbraken. De combinatie van aanvallendetanks gevolgd door de in een gespreid front oprukkende infanterie dreef deDuitsers langzaam maar zeker terug richting Antwerpen en de Maas. Maar zijwaren nog niet verslagen: het Entente-offensief eiste van augustus tot dewapenstilstand in november eiste meer dan een miljoen doden en gewonden.

De oorzaak van de Duitse nederlaag moet ook in eigen land gezocht wor-den. Het volk leed honger. Alle elementaire levensbehoeften waren gerantsoe-neerd en bereikten in 1918 een kritieke grens die de volksgezondheid gingbedreigen. De blokkade van de Britse marine begon haar vruchten af te wer-pen. Aardappelen waren praktisch niet meer te krijgen en werden vervangen

51


door koolrapen. Doordat de bevolking steeds meer verzwakte, breidden ziek-ten als tuberculose zich steeds meer uit. De oorlogsmoeheid werd groter engroter.

Een nieuwe vijand: de Spaanse griepMet de komst van de eerste Amerikaanse troepen in Europa werd ook deSpaanse griep geïntroduceerd. Waar de ziekte precies is begonnen is niet dui-delijk. Er is een theorie dat het een gemuteerd varkensgriepvirus is afkomstigvan Chinese spoorwegarbeiders die in Amerika werkten. Een andere theorie isdat de Amerikaanse militairen werden gevaccineerd tegen te veel ziektes tege-lijk. Men denkt dat daarbij een mutatie van het griepvirus is ontstaan. Het eer-ste gedocumenteerde geval is dat van soldaat Albert Mitchell, die zich op 11maart 1918 ziek meldde in Fort Riley in de staat Kansas in de VerenigdeStaten. De ziekte verspreidde zich met grote snelheid over de wereld. Vanuitde Verenigde Staten naar het Oosten en vandaar uit weer terug naar hetWestelijk halfrond. De Eerste Wereldoorlog was nog in volle gang en door decensuur kwamen er weinig berichten naar buiten over de ziekte. In Spanje, datniet aan de oorlog deelnam, werd in de pers veel aandacht besteed aan de epi-demie. De ziekte werd daarom de Spaanse griep genoemd.

De griep begon met hoge koorts, hoesten, spierpijn en keelpijn. Gevolgddoor extreme moeheid en flauwtes. Men verloor zoveel energie dat men nietmeer kon eten en drinken. De ademhaling werd steeds moeilijker, gevolgddoor de dood. Er kwamen veel nepmedicijnen op de markt, die beloofden degriep te kunnen voorkomen of zouden kunnen genezen. Maar een effectiefmedicijn was er niet. Naar schatting hebben meer dan een half miljard mensende ziekte opgelopen. In totaal stierven er rond 40 miljoen mensen aan. Bij een‘normale’ griep worden vooral ouderen en anderen met een lage weerstandgetroffen. Zo niet bij de Spaanse griep: het waren vooral de mensen in de leef-tijdsgroep van 20 tot 40 jaar die overleden. In het voorjaar van 1919 was deziekte uitgewoed. Alleen al in Nederland stierven binnen enkele maanden27.000 mensen aan de Spaanse griep. De meesten in de maand oktober(16.960), november (5506) en december (5321) van 1918. Een op de 250Nederlanders overleed aan de Spaanse griep. Binnen een jaar stierven in dehele wereld dubbel zoveel mensen aan de griep als in vier jaar oorlog. Dezeramp kwam er dus ook nog bij.

De revolutie slaat over naar Duitsland Toen in Duitsland ook de 18-jarigen onder wapenen werden geroepen werdde weerstand onder de bevolking steeds groter. Men wenste, hoe dan ook,vrede. Ludendorff zag samen met Hinderburg geen mogelijkheden meer vooreen militaire overwinning. President Woodrow Wilson had in februari 1918

52


het Amerikaanse congres een lijst met 14 punten voorgelegd waaraan dewereld zich na de oorlog zou moeten gaan houden. Samengevat kwamen zij erop neer dat de volken die bezet werden weer hun onafhankelijk zouden krij-gen (bijvoorbeeld Polen, Tsjechië, Hongarije en de Balkanvolken die bezetwerden door het Turks-Ottomaanse rijk). De wereldzeeën zouden door ieder-een vrij bevaren konden worden. In de koloniën zouden problemen van debevolking onpartijdig beoordeeld worden en er zou een Volkenbond opgerichtworden die ervoor zou zorgen dat ook de onafhankelijkheid van de kleine lan-den gegarandeerd zou worden.

Het was Ludendorff die de Duitse minister van buitenlandse zaken ver-zocht langs diplomatieke weg op basis van de 14 punten van Wilson vredes-onderhandelingen te beginnen. De Duitse regering was onderling verdeeld ende harde waarheid was nog niet aan het parlement meegedeeld.

September 1918 deed Oostenrijk-Hongarije openlijk voorstellen om toteen afzonderlijke vrede te komen. Ze werden afgewezen, maar de band metDuitsland kreeg een gevoelige knauw. Ludendorff nam ontslag omdat hij‘overspannen’ zou zijn. Op 26 september 1918 werd generaal Groener denieuwe bevelhebber. Ludendorff zou in het naoorlogse Duitsland een beden-kelijke rol gaan spelen. President Wilson werd de onderhandelaar: met hemwisselde de Duitse regering steeds neer nota’s uit en moest veel water in dewijn doen. Die hoopte op deze wijze dat Lloyd George en Clemenceau zichsoepeler zouden gaan opstellen. Duitsland moest beloven de bezette gebiedente ontruimen en de duikbootoorlog te beëindigen.

President Wilson verklaarde geen vertrouwen te hebben in keizer Wilhelmen zag voor hem in het naoorlogse Duitsland geen plaats meer. Daarop verlietde keizer Berlijn en vertrok naar het hoofdkwartier in Spa om zich onderbescherming van het leger te stellen. De regering en politieke partijen aarzel-den om de keizer af te zetten.

De Duitse admiraliteit vond het toen nog nodig om de vloot in Kiel hetbevel te geven uit te varen om de Britse blokkade te breken. Het was waan-zinnig: de Britse vloot lag voor de kust klaar en de Duitse zou afgeslacht wor-den. Daarop kwamen de bemanningen in opstand. Officieren werden ver-moord: het werd een complete anarchie. De matrozen trokken hun uniformenuit en gingen naar huis. Ze zwermden over het hele land uit en de revolutiewas een feit. Alle opgekropte frustraties kwamen naar voren en overal werdennaar Russisch voorbeeld arbeiders- en soldatenraden op. Daarop riep desociaal democratische minister Philip Scheidemann de republiek uit en tegelij-kertijd deed de leider van de onafhankelijke socialisten, Karl Liebknecht, het-zelfde. Het opperbevel kon toen alleen nog maar de sociaal democraten steu-nen in de hoop de revolutie in te dammen. Daarmee werd de republiek erkenden was de rol van de keizer uitgespeeld. Maar ook generaal Groener zag geen

53


perspectief voor hem meer en dus moest de keizer naar een land dat hemwilde opnemen.

In het diepste geheim stuurde koningin Wilhelmina haar vertegenwoordi-ger Van Heutz naar België. Hoewel Nederland tijdens de oorlog een strikteneutraliteit probeerde na te leven bezocht de prins-gemaal Hendrik regelmatighet Duitse hoofdkwartier. Hij deed dat in zijn functie van voorzitter van hetNederlandse Rode Kruis. Hij stak zijn bewondering voor het Duitse leger nietonder stoelen of banken. Tijdens haar jeugd bezocht Wilhelmina samen methaar moeder prinses Emma zu Waldeck und Pyrmunt enkele malen de keizerdie ze ‘onkel Willie’ mocht noemen. De zaak werd snel beklonken: de keizermeldde zich met een klein gevolg bij het grensplaatsje Eysden. Hij ging wonenin een buitenverblijf in Doorn tot aan zijn dood in 1941. Daar werd hij regel-matig bezocht door prins Hendrik en later door prins Bernhard en zijn moederprinses Armgard. Het is tekenend voor de pro-Duitse stemming in Nederland:eerst was het de Zuid-Afrikaanse Boerenleider Paul Kruger die geholpen werden in 1918 de Duitse keizer.

De wapenstilstand en de ingrediënten voor een nieuwe oorlogPresident Wilson vroeg de Britten en de Fransen om hun mening over zijn 14punten met betrekking tot een wapenstilstand. Zij gingen er in grote lijnenmee akkoord op voorwaarde dat Duitsland het grootste deel van haar militairemiddelen zou inleveren, de Rijnbruggen zouden bezet worden en zij zoudenhet recht hebben herstelbetalingen te eisen. Met dit laatste punt had Wilsongrote moeite: Duitsland werd hiermee aangewezen als de grote aanstichtervan de oorlog, wat maar gedeeltelijk waar was. Hij voorzag in de toekomst

Minister-presidentWilson Lloyd George

Philip Scheidemann Prins Hendrik Von Mecklenburg-

Schwerin

54


grote problemen hierover en zou meer dan gelijk krijgen. Maar hij stond ondergrote druk om een eind aan de oorlog te maken. Ook de Amerikanen haddengrote verliezen geleden en de publieke opinie was de oorlog meer dan beu.Bovendien was hij ook getroffen door Spaanse griep en zijn weerstandsvermo-gen was nog maar gering. Hij ging akkoord met de Britse en Franse eisen en zowerden de ingrediënten voor een nieuwe oorlog opgediend.

Op 31 oktober 1918 capituleerde Turkije en Oostenrijk-Hongarije deedhetzelfde op 4 november. Duitsland stond alleen en kon slechts naar de onder-handelingstafel gaan. De Duitse delegatie kreeg een vrijgeleide en bij het dorp-je Rhètondes in de bossen van Compiègne zat generaal Foch de vergaderingvoor in de privé-salonwagen van de Franse spoorwegen die hij tot zijn beschik-king had. De Duitse onderhandelaar Erzberger kon slechts de voorwaardenvan Foch accepteren en op 11 november 1918 werd de wapenstilstand onder-tekend (geen capitulatie). In werkelijkheid duurde de oorlog nog een paardagen. Men had tijd nodig de commandanten op de hoogte te stellen en datgaf sommigen van hen de gelegenheid nog een laatste ‘glorieuze’ aanval uit tevoeren. Alsof het nog niet genoeg was geweest.

Uit de rook- en gifgaswolken kwam een gebroken Europa tevoorschijn: hetOostenrijks-Hongaarse keizerrijk bestond niet meer: Hongarije werd een onaf-hankelijke staat, hetzelfde gebeurde op de Balkan. Europa was niet in staatgeweest deze zinloze massamoord te voorkomen en het resultaat was een her-schikking van de machtsverhoudingen in de wereld. Vanaf 1918 was Amerikahet machtigste land van de wereld. De koloniale gebieden van Europa begon-nen hun onafhankelijkheid te eisen.

De Russische tsaar en zijn gezin waren vermoord en vervangen door eencommunistisch regime dat in de 20e eeuw de in grote mate de politieke ver-houdingen zou gaan beïnvloeden. De Duitse keizer zat in ballingschap en zijnland verkeerde in een staat van anarchie en het communisme dreigde naarWest-Europa over te slaan. Vooral in de Oost-Europese gebieden waren hetzwaarbewapende bendes die in grote gebieden de dienst uitmaakten en meerte vertellen hadden dan de lokale bewindvoerders.

Eind 1918 kan men Europa vergelijken met een bokser die knock-out isgeslagen en als hij weer bijkomt is de het vertrouwde wereldbeeld dat hij hadverdwenen. De grote vorstenhuizen waren verdreven of vermoord. Grenzenwerden ondoordacht opnieuw getrokken op basis van sentimenten en nieuwestaten ontstonden. Etnische verschillen leidden tot grote vluchtelingenstro-men wat de kiem legde voor grote conflicten in de toekomst. Bij de eeuwwis-seling in 1900 zag het er allemaal nog zo mooi en optimistisch uit. 18 jaar laterna een gruwelijke oorlog met vele miljoenen zinloze doden was het alleenmaar wachten op de volgende catastrofe. Daar hoefde je geen profeet voor tezijn en velen deden dat ook al in die tijd. Er werd niet naar geluisterd.

55

De doos van Pandora

De wapenstilstand kwam in Duitsland hard aan. Het land zelf (met uitzonde-ring van delen van Oost-Pruisen} was geen oorlogsgebied geweest en kendegeen enorme verwoestingen zoals in België en Frankrijk. Wel werd er hongergeleden, maar toen het Duitse leger in grote aantallen naar huis terugkeerde,ontstond er verbittering. Waren al die miljoenen doden en gewonden dan voorniets geweest? De Amerikaanse opperbevelhebber generaal Pershing had nogvoorgesteld meteen naar Berlijn op te rukken om de Duitsers te laten voelendat de oorlog echt afgelopen was. De Britten en Fransen voelden zich echter alde overwinnaars en wezen het plan af. Een historische blunder met verstrek-kende gevolgen. Veel Duitse ex-officieren begonnen toen rond te bazuinendat de oorlog nog lang niet verloren was geweest en zo ontstond al snel demythe van de ‘dolkstoot in de rug’, wat de weg vrijmaakte voor linkse maarvooral rechtse extremisten die niet lang hoefden te vissen om hun netten tevullen.

Toch kwam er in het stadje Weimar in 1919 een democratische regeringtot stand met Friedrich Ebert als eerste president van de republiek. Hij hadgrote bevoegdheden en toen er grote onlusten, vooral van linkse kant, ontston-den werden die bloedig onderdrukt. Karl Liebknecht, die van sociaal demo-craat communist was geworden en Rosa Luxemburg een ‘voorvrouw’ van debeweging, werden in koelen bloede vermoord.

Onbetaalbare herstelbetalingen Volgens het verdrag van Versailles mocht het Duitse leger slechts bestaan uit100.000 man zonder zware wapens. Ex-generaal Ludendorff zorgde voor ver-

Friedrich Ebert Karl Liebknecht Rosa Luxemburg

56


sterking door de oprichting van zgn. ‘vrijkorpsen’ die uit voormalige militairenbestonden. Ze werden rijkelijk bewapend met voorraden die uit de oorlogteruggekomen waren. Overigens was dat dezelfde Ludendorff die (terecht) deoorlog wilde beëindigen maar ‘overspannen’ aftrad en het vuile werk doorgeneraal Groener liet opknappen en nu zichzelf als de grote held naar vorenschoof.

Volgens dat verdrag moest Duitsland 132 miljard goudmark als herstelbe-talingen doen plus 6 miljard extra aan België plus 27% per jaar van de waardevan de Duitse export. Omgerekend naar onze tijd een bedrag dat met de fac-tor 12 vermenigvuldigd moet worden. Dit was niet op te brengen. Vooral deFranse regering bleef dit eisen en wilde hiermee revanche voor de nederlaag in1871 en Duitsland voor de toekomst definitief onschadelijk maken. De Britseregering was er tegen, maar er was apathie ontstaan, men wilde vrede en ver-wachtte dat de Franse regering wel zou inbinden, maar die deed het niet. DeFranse regering wilde Duitsland helemaal tot op het bot vernederen enonschadelijk maken voor de toekomsten en dat werd de kiem van de TweedeWereldoorlog.

Dit was koren op de molen van Duits ultrarechts: geheime genootschappenwerden opgericht, die communisten, sociaal democraten ja zelfs christendemocraten gingen bestrijden. Het was de tijd van zgn. veemrechtbanken diemensen ontvoerden. Ze kregen een schijnproces en werden daarna vermoord.Velen trof dit lot met als meest bekenden de politici Mathias Erzberger enWalter Rathenau.

In januari 1923 raakte Duitsland achter met de herstelbetalingen. België enFrankrijk antwoordden met de bezetting van het Ruhrgebied. Het veroorzaak-te een storm van verontwaardiging, ook in het buitenland. De Belgen enFransen namen het bestuur van de grote bedrijven over om op die manier deschulden te vorderen. Dat veroorzaakte weer grote stakingen. De toch al fra-giele Duitse economie stortte toen definitief ineen. In het laatste jaar van deoorlog werd deze gefinancierd door ongelimiteerd geld bij te drukken. Doorde bezetting nam dat gigantische vormen aan. Aan het begin van de bezettingkostte een Amerikaanse dollar ± 10.000 Duitse marken, binnen een week20.000, na drie weken 50.000, snel daarna 100.000, een miljoen en zo ginghet maar door. Uiteindelijk waren 39 papierfabrieken en 1200 drukkerijennodig om de bankbiljetten, de postzegels en ander waardepapieren te druk-ken. Midden november 1923 steeg de koers van de Amerikaanse dollar met570% per seconde. De Duitse regering moest wel ingrijpen ten koste van despaarders en een zgn. ‘Grundschuld’ van 3% op het Duitse bezit van landerij-en, rederijen, industrie etc. De koers werd gestabiliseerd op een biljoenste deelvan de oude mark en de nieuwe rentemark werd ingevoerd. Dit alles was hetgeesteskind van de bankier Hjalmar Schacht. Hij was een financiële kameleon.

57

De doos van Pandora

Hij diende als president van de Duitse‘Reichsbank’ de democraten en de nazi’s. Hij dien-de vooral de Duitse grootindustrie die vele weder-zijdse belangen in Amerika had. Zijn ouders had-den daar jarenlang gewoond en daardoor had hijveel contacten daar. Hij was ook een grote vriendvan de voorzitter van de Britse centrale bankMontague Norman. Die was peetvader van eenkind van hem. We zullen Schacht in augustus1944 nog tegenkomen bij het veiligstellen vanenorme Duitse kapitalen toen de nederlaag onaf-wendbaar was en niemand wist tot hoever deRussen (lees het communisme) zouden oprukkennaar het westen.

Maar toen kwam ook de Franse frank onderenorme druk te staan. Frankrijk had in de oorlogenorme schulden gemaakt en toen de Duitse her-stelbetalingen uitbleven dreigde een bankroet. DeBritse regering (die altijd al tegen de veel te hogeherstelbetalingen was) zocht contact met deAmerikanen. De socialistische en communistischeopstanden waren voorbij gegaan, maar nu zowelDuitsland en Frankrijk in financieel ten onderdreigden te gaan laaide de angst voor nieuweopstanden (het communisme) op. Onder leidingvan de Amerikaanse bankier Charles G. Dawes werd een nieuw herstelbetalingsplan opgesteld.

Duitse postzegels die de inflatie binnen twee jaar illustreren: van vijf pfennig naar50 miljard mark

Hjalmar Schacht

Charles G. Dawes

58


Tot 1929 zou Duitsland jaarlijks 1 miljard goudmark betalen oplopend tot 3miljard in 1929. Maar het mocht nooit ten koste gaan van het herstel van deeconomie. Als onderpand dienden de spoorwegen en de invoerrechten.Bovendien mocht Duitsland op de kapitaalmarkt 900 miljoen goudmarklenen, wat door de toen snel aantrekkende economie gemakkelijk lukte.

De erfvijanden Frankrijk en Duitsland worden plotselimg grote vrienden Zowel in Duitsland als in Frankrijk kwamen nieuwe regeringsleiders aan hetbewind die toenadering zochten: Gustav Stresemann en Aristide Briand. In1925 werd die ‘ontluikende vriendschap’ bezegeld met het verdrag vanLocarno waar elkaars grenzen werden gegarandeerd en mochten er toch nogmeningsverschillen zijn, dan zouden die door een arbitragecommissie wordenopgelost. Vanwaar deze plotselinge vriendschap tussen twee eeuwenoude erf-vijanden en dat al kort na de bloedigste oorlog aller tijden? Dat had dus eenheel andere reden dan realistisch denken wat men al in 1914 had moetendoen.

Volgens het verdrag van Versailles werd mede door aandringen van presi-dent Wilson een onafhankelijke Poolse staat uitgeroepen. Ze had ooit bestaan,maar het land ligt ingeklemd tussen Duitsland en Rusland en werd voortdu-rend door beide staten bezet en onderdrukt. Eigenlijk is het een wonder dathet Poolse volk nog een eigen taal en cultuur kon bewaren. Zowel de Russenals de Duitsers beschouwden Polen als hun ‘achtertuintje’ en de bewoners alshinderlijk. De grenzen tussen Polen en Rusland waren in de Vrede vanVersailles niet duidelijk vastgelegd. Het Poolse staatshoofd Józef Piłsudski zag,gezien de Poolse geschiedenis, de bui al hangen en besloot daarom voor detoekomst zoveel mogelijk voormalig Pools bezit te veroveren. Daarbij moetvooral gedacht worden aan het westen van de Oekraïne waar miljoenen etni-

Gustav Stresemann Aristide Briand Józef Piłsudski

59

De doos van Pandora

sche Polen woonden en nu nog wonen. Ook moet bedacht worden dat het eenongelooflijke prestatie van de jonge Poolse staat was om in korte tijd een eigenleger op te richten, uit te rusten en te trainen dat in staat was het tegen deRussen van Lenin en Trotski op te nemen. Dat kan alleen verklaard wordendoor de wens van het Poolse volk voor eens en voor altijd een onafhankelijkland te worden en te blijven.

In 1919 had het Poolse leger het grootste deel van het westen van Oekraïneonder controle, na een overwinning in de Pools-Oekraïense Oorlog. Daaropbegonnen de Russen naar het westen op te rukken. Aan het eind van 1919 hadzich een frontlijn gevormd. Schermutselingen aan de grens mondden uit ineen open oorlog na het offensief van Piłsudski, in april 1920, waarin de Polenverder Oekraïne in waren getrokken. De Russen lanceerden een tegenaanval,die aanvankelijk veel succes had. Ze wisten het Poolse leger terug te dringentot aan Warschau. In de zomer leek de val van Warschau onvermijdelijk, maarin augustus begon het Poolse leger een wanhoopaanval op de flanken van deRussen. Het was uiterst wreed. Krijgsgevangenen werden er niet gemaakt. DePolen wilden niet nog een keer slaven worden en ze wonnen. De Russen sloe-gen op een panische vlucht en sloten op 18 maart 1921 de vrede van Riga,waarin de betwiste gebieden (vooral in Pools voordeel) werden verdeeld.Zoals de Polen het ook bedoelden werd de grens een taalgrens mede dankzijde Britse bemiddelaar lord Curzon. Achteraf noemde Lenin dit zijn smadelijk-ste nederlaag.

Dat was dus de werkelijke reden van de Frans-Duitse ‘vriendschap’ vanBriand en Stresemann die nooit bestaan heeft. Want wat was er gebeurd als deRussen de oorlog wel hadden gewonnen? Dan waren ze minimaal tot aan deOder opgerukt en hadden meer gebied veroverd dan ze bij de vrede van Brest-Litowsk hadden moeten prijsgeven. Dat was ook het doel van Lenin: verove-ring van zoveel mogelijk gebieden en door middel van opstanden van soldatenen arbeiders de revolutie verder verspreiden. Tussen de Oder en de Rijn wasslechts een ongemotiveerd lichtbewapend Duits leger van 100.000 man. Dathad de Russen nauwelijks tegenstand kunnen bieden. Dankzij Polen werd in1920 een Russische (lees communistische) invasie van West-Europa voorko-men.

De conferentie van Genua: een gemiste kans op een verenigd Europa Op 10 april 1922 werd er in Genua een grote conferentie gehouden van alleEuropese landen. Het gebeurde op initiatief van de Britse minister-presidentLloyd George. Hij wilde alle kapitalistisch geïndustrialiseerde staten op éénlijn brengen om zo het kapitalistische systeem in Rusland weer in te voeren ende gevreesde communistische angel te verwijderen. Hoewel het niet openlijkuitgesproken werd, moet de Pools-Russische oorlog mede de aanleiding voor

60


de conferentie geweest zijn. Alle landen waren vertegenwoordigd door hunpresidenten, minister-presidenten en op zijn minst door de ministers van bui-tenlandse zaken. Het was een eerste poging om te komen tot een EuropeseUnie. Pas in 1971 zou er weer een vergelijkbaar grote Europese conferentiegehouden worden. Had Lloyd George beter opgelet en de Franse regeringminder halsstarrig dan was het waarschijnlijk gelukt en was de wereld deTweede Wereldoorlog bespaard gebleven en was er rond 1940 misschien aleen Europese Unie geweest.

Maar Lloyd George hield niet van grote vergaderingen, hij onderhandeldeliever met kleine gelijkgestemde groepjes of met landen alleen. Vooral deFransen werden in het begin buiten de onderhandelingen gehouden. Zij warenoveral op tegen en Lloyd George wilde pas aan het einde van de conferentiehun een aanbod doen als iedereen water in de wijn had gedaan. Dit betekendedat de delegaties in hun hotelkamers moesten wachten op een uitnodigingvoor een gesprek. Dat leidde weer tot valse geruchten. De Duitse delegatievoelde zich toch al zwaar gestraft en hadden dus lange tenen. Ze kregen aan-wijzingen dat Lloyd George de Russen gunstige aanbiedingen deed ten kostevan Duitsland. Tot diep in de nacht waren de Duitsers onderling aan het dis-cussiëren. Ze probeerden contact te krijgen met Lloyd George, maar die wasonbereikbaar.

Toen kwam er telefoon van de Russische minister van buitenlandse zakenGeorgi Tsjitsjerin. Hij wilde de Duitse delegatie de volgende morgen zo snelmogelijk spreken. En toen volgde de beroemde ‘pyjamaconferentie’ in deDuitse hotelkamers. Ze moesten à la minuut een beslissing nemen: wachtenop de vage onderhandelingen van Lloyd George of ingaan op een concreetRussisch voorstel. Rathenau (minister van buitenlandse zaken) wilde metLloyd George verder gaan net als sommige andere delegatieleden maar kanse-

Lloyd George Georgi Tsjitsjerin Lenin rond 1920

61

De doos van Pandora

lier Wirth hakte de knoop door: hij wilde de volgende dag gaan praten. Hijhad genoeg van de, volgens hem, achterkamertjespolitiek van Lloyd George enhuldigde het standpunt ‘beter één vogel in de hand, dan tien in de lucht’.Rathenau had nog bedongen in ieder geval de Britse delegatie hiervan in ken-nis te stellen. Verschillende malen werd dat geprobeerd, maar de telefoonwerd niet opgenomen.

De Russische delegatie was een eindje verderop gehuisvest in het plaatsjeRapallo. De onderhandelingen daar verliepen voorspoedig. De Russen een wil-den snelle afwikkeling. Lenin kon niet aanwezig zijn door zijn eerste hersen-bloeding maar achter de schermen hield hij de touwtjes strak in handen. Alom vijf uur ’s middags was men het eens. Pro forma was de vrede van Brest-Litowsk in november 1918 geannuleerd en er voor in plaats kwam dit nieuweverdrag:– Men erkende elkaars territorium;– Men zou diplomatieke betrekkingen aangaan;– Men zou afzien van herstelbetalingen;– Men verleende elkaar meestbegunstiging en economische samenwerking

en overleg wanneer die samenwerking internationaal geregeld zou moetenworden.

Dat was alles. Er waren geen geheime clausules en over een samenwerkingtussen het Duitse en Russische leger, dat op kleine schaal al bestond (maardaar wisten zelfs de meeste Duitse delegatieleden niets van) werd niet gespro-ken.

Toen het nieuws bekend werd sloeg het in als een bom. Lloyd George wasrazend: Rusland en Duitsland die weer zouden toegelaten worden tot deEuropese familie hadden in zijn ogen achter zijn rug om een complotgesmeed. De Franse delegatie verliet demonstratief (waarschijnlijk opgelucht)de conferentie. In de kranten werd weer over een nieuwe oorlog gespeculeerd.Maar het was een meesterlijke zet op het schaakbord van Lenin: hij hadDuitsland losgeweekt uit de nieuw te vormen Europese alliantie en daarmeevoorkomen dat hij een groot economisch en militair blok tegenover zich kreegdat zijn communistische systeem zou bedreigen. Tsjitsjerin kwalificeerde hetverdrag als: ‘het samengaan van twee internationale zondebokken’. Het ver-drag van Rapallo zou standhouden tot de inval van Duitsland in Rusland injuni 1941. Het was de oorzaak van een ruk naar rechts in de Europese politiek:het communisme werd nog meer gevreesd en gewantrouwd.

Italië: het eerste fascistische land Het was in Italië waar het fascisme voor de eerste keer vaste grond onder devoeten zou krijgen. Het land was in de laatste periode van de oorlog lid van deEntente en had, vooral in de bergen, hard tegen Oostenrijk gevochten. Na de

62


oorlog kreeg het maar weinig gebiedsuitbreiding en erkenning, wat tot groteverbittering leidde. Bovendien viel het land, door een enorme staatsschuld, ineen diepe economische depressie. Geheel volgens de lijn van Lenin begonnenarbeiders daar de met een sluiting bedreigde fabrieken te bezetten en ‘arbei-dersraden’ op te richten, die de productie probeerden voort te zetten. Datging enige tijd goed, maar uiteindelijk moesten ze toch het loodje leggen.

Het land had geen echte politieke leiders die de problemen konden aan-pakken. In dat politieke vacuüm sprong Benito Mussolini. Hij werd in 1883geboren. Zij vader was smid en herbergier, zijn moeder onderwijzeres. Debedoeling was dat hij in het onderwijs zou gaan, maar hij ging een zwervendbestaan leiden. Hij werd een fanatiek socialistisch agitator. Hij kwam in departijleiding en werd hoofdredacteur van het partijblad ‘Avanti’. Al snel bleekdat hij van overleg en democratie niets moest hebben. De partij ontsloeg hemals hoofdredacteur, maar toen begon zelf een nieuwe krant: ‘Popolo d’Italia’.Jarenlang bleef hij ageren en hamerde op nationalisme en revolutie. Op 23maart 1919 richtte hij in Milaan zijn politieke organisatie op: ‘fascio di com-battimento’, wat strijdgroep betekent. Het woord fascio betekent groep, bun-del en gaat terug naar de Romeinse tijd. Ook de oude Romeinse groet (derechterarm omhoog) stamt ook uit die tijd en daar komt weer het woord fas-cisme vandaan.

De mars van de facsistische zwarthemden naar Rome, tweede van links Benito Mussolini

63

De doos van Pandora

Bij de verkiezingen in 1919 kwam zijn partij nauwelijks aan de bak, maar toener in 1920 een massale werkloosheid ontstond werd zijn partij snel een volks-beweging. Toen keerde hij zich tegen zijn oude socialistische nest: hij organi-seerde knokploegen, die zich tegen de socialistische en communistische bewe-gingen keerde. Het bracht het land op de rand van een burgeroorlog. Zijn aan-hangers aanbaden hem en hij kreeg de titel ‘il Duce’, de leider. Uiteindelijkgingen ±50.000 man op mars naar Rome om de macht over te nemen.Mussolini mocht een nieuwe regering vormen, waarin zijn partij een minder-heid vormde, maar al snel nam hij de macht in handen. Hij stichtte een corpo-ratieve staat waar bedrijfsorganisaties en vakbonden het voor het zeggen zou-den hebben. In werkelijkheid was ‘il Duce’ alleenheerser. Het was het eersteland in Europa dat een totalitair fascistisch bewind kreeg en was redelijk popu-lair en een voorbeeld voor anderen. De criminaliteit daalde snel (vooral demacht van de maffia) en om de één of andere reden waardeerde men hem‘omdat de treinen op tijd reden’.

Stalin neemt de macht in Rusland over In Rusland nam de situatie catastrofale vormen aan. De economie was com-pleet ingestort en velen stierven de hongerdood. Was dat ook gebeurd als hetplan van Lloyd George was doorgegaan? Vermoedelijk niet. De kapitalistischelanden hadden dan in Rusland geïnvesteerd, al was het alleen maar om de mil-jardenverliezen terug te krijgen door de communistische nationalisaties en eenpoging te wagen het kapitalisme weer in Rusland terug te brengen en natuur-lijk een regering die op hun lijn zat.

Maar Lenin voerde als tegenhanger de ‘nieuwe economische politiek’ in.Het was een kleine terugkeer naar het kapitalisme. De boeren mochten hunoverschotten op de vrije markt verkopen en ook de industrie mocht (op kleineschaal) hetzelfde doen. Geheime kapitaaltjes kwamen nu tevoorschijn en red-den de economie ternauwernood. Het vormde de basis voor een geleide eco-nomie en de opbouw van een moderne industriële staat. In 1923 kreegRusland een nieuwe grondwet en een nieuwe naam: de Unie van SocialistischeSowjet Republieken, USSR (voor het gemak zal ik de naam Rusland blijvengebruiken). De Komitern werd opgericht, een organisatie die contact hieldmet communistische partijen in het buitenland. Ieder land, waar ook terwereld, die de communistische leer aanvaardde kon lid worden van de USSR.

Er was echter een probleem: Lenin wás de communistische partij inRusland en had geen opvolger van zijn formaat. Eerst kwam hij, dan een heletijd niets en dan pas de rest. Dat was een grote historische fout van hem.Trotski vond hij te eigenzinnig. Vermoedelijk was Grigori Zinovjev zijn favo-riet, maar niemand weet dat zeker. Lichamelijk was hij niet sterk. Hij wildealles alleen doen en door de gigantische werkdruk werd hij diverse malen

64


getroffen door een hersenbloeding. In april 1923 raakte hij verlamd en konniet meer praten en op 21 januari 1924 overleed hij. Echte bewijzen zijn erniet, maar het schijnt dat Jozef Stalin het overlijden bespoedigd heeft omdatLenin in zijn politiek testament voor hem gewaarschuwd heeft.

Trotski was op dat moment de machtigste man. Stalin, de partijsecretaris,had zich in de loop van de jaren steeds meer macht toegeëigend, terwijl hijnauwelijks de aandacht op zich vestigde. Hij stond toen bekend als een kleur-loos ambtenaar. Dat zou snel veranderen. Stalin sloot een verbond metGrigori Zinovjev en Lev Kamenjev die allebei het bloed van Trotski wel kon-den drinken en dat was precies wat hij nodig had. Door middel van een hetzein de partijkrant Prawda, waarvan hij hoofdredacteur was, werden de opvat-tingen van Trotski als pure ketterij bestempeld. Op 1 januari 1925 werdTrotski gedwongen af te treden als minister van defensie. Binnen een jaar nade dood van Lenin tijd had Stalin de macht al in handen. Trotski werd naarAlma Ata in Siberië verbannen. Hij vluchtte naar Turkije, Frankrijk en ten-slotte naar Mexico, waar hij in 1946 door een agent van Stalin werd vermoord.

Stalin heeft altijd een teruggetrokken leven. Bijna nooit trad hij in de open-baarheid of hield hij een toespraak. De weinigen die hem van nabij gekendhebben spreken van een kleine man met bruine haren waar geen pijl op tetrekken viel. In het openbaar maakte hij gebruik van dubbelgangers die zijn(volgens hem) ideaalbeeld lieten zien. Hij was paranoïde: wie hem niet bevielhad geluk als hij naar een kamp in Siberië werd gedeporteerd, meestal werddie persoon meteen vermoord. Hij begon het oude feodale Rusland om te vor-men tot een moderne industrie- en landbouwstaat. Dat deed hij met vijfjaren-plannen die koste wat kost gehaald moesten worden. In 1930 opende hij deaanval op de Koelakken. Dat waren de ‘herenboeren’. Hun akkers en veewaren de ruggengraad van de Russische voedselvoorziening. De boerenbedrij-

Jozef Stalin Grigori Zinovjef Lev Kamenjev

65

De doos van Pandora

ven waren generaties lang familiebezit geweest en de Koelakken verzettenzich heftig. Met miljoenen werden ze naar Siberië gedeporteerd. Daarvoor inde plaats kwamen grote coöperatieve boerenbedrijven de ‘kolchozen’.

Op 1 december 1934 werd de ‘kroonprins’ van Stalin, Sergej Kirov, inLeningrad vermoord. Hij werd in de rug geschoten. Het is niet bewezen, maaralles wijst erop dat Stalin achter de moord zat. Nu begon een periode vanmeedogenloze ‘zuiveringen’. De eersten waren Grigori Zinovjef en LevKamenjev. Ze werden ter dood veroordeeld. Miljoenen anderen ondergingenhetzelfde lot, meestal zonder een vorm van proces. Bijna de hele legertopwerd vermoord inclusief de lagere officiersrangen. Rond 1938 was bijna decomplete bolsjewistische top uit de tijd van Lenin vermoord. Toen Stalin deabsolute macht in handen had liet hij in 1939 politiechef Nicolaj Jesjof en zijnmedewerkers, die het vuile werk voor hem hadden gedaan, arresteren doorzijn nieuwe chef Lavrenti Beria. Ze werden beschuldigd van machtsmisbruiken ter dood gebracht. Zo bracht Stalin de mythe in de wereld van een ‘vader-tje’ die in dat gigantisch grote land die niet alles kon weten, maar de dadersstrafte. Vandaag de dag nog zijn er velen die nog in dat sprookje geloven.

Stalin bereikte zijn doel: een moderne plan gestuurde economie. Maar hetwas ten koste gegaan van miljoenen doden, nog afgezien van complete volke-ren die naar andere delen van Rusland werden gedeporteerd en een armoedigbestaan moesten lijden. Het Russische leger had geen bekwame leiding meer,wat in het begin van de oorlog met Duitsland tot schrikbarende verliezen zougaan leiden.

Was dat de communistische heilstaat die Karl Marx voor ogen stond? Ikdenk het niet. Het resultaat was wel dat als reactie daarop er in de westerselanden steeds meer ultrarechtse partijen in opkomst kwamen. De oude KarlMarx en misschien zelfs ook Lenin zouden zich in hun graf omdraaien wanteen nieuwe grote verschrikkelijke storm was op komst.

De beurscrach van Wall Street en de grote economische wereldcrisis De Amerikaanse economie kwam alleen maar sterker uit de oorlog en groeideexplosief. In Europa waren er alleen maar schulden, vooral door de leningendie Amerikan verstrekt had. Het had een republikeinse president gekregen:John Calvin Coolidge. De republikeinen deden en doen nog steeds niets aannaastenliefde en Coolidge helemaal niet. Hij voerde hoge importheffingen inom de toch al superieure Amerikaanse economie te versterken. De groteEuropese schulden werden hierdoor nog verder verhoogd.

De Amerikaanse economie raakte oververhit. De mensen kochten allesmet leningen: het kon niet op. Het leven was één groot feest. Die periode is degeschiedenis ingegaan onder de naam ‘roaring twenties’. Dat feesten nam dus-danige vormen aan dat de regering een totaal verbod op de verkoop van alco-

66


hol afkondigde, de zgn. ‘drooglegging’. Dat veroorzaakte een enorme illegalehandel in drank met als grote regisseur de maffiabaas Al Capone. De beurs-koersen stegen van dag tot dag en van krantenjongen tot oude oma ging bijnaiedereen in die handel en altijd met geleend geld. Op dinsdag 29 oktober 1929klapte de zeepbel. Aandelen werden verkocht met een gemiddeld verlies van40%. De totale paniek brak uit en steeds meer aandelen werden gedumpt.Uiteindelijk bedroeg het beursverlies zo’n vijftig miljard dollar. Omgerekendnaar onze tijd moet je daar nog twee nullen bij doen dus vijfduizend miljarddollar. De fragile Europese economieën, die toch al een hoge schuldenlasthadden werden in de val meegesleept. Vele munteenheden moesten devalue-ren. Een grote economische crisis was het gevolg met ontelbare werklozen diein diepe armoede moesten leven.

De opkomst van een groot president: Franklin Delano RooseveltIn Europa was toen al een begin van sociale zekerheid. Het waren miniemeuitkeringen die tegen uiterst strenge voorwaarden werden verstrekt, maar hetwas iets. In Amerika kende men dat niet. Men was overgeleverd aan liefdadig-heidsinstellingen. In 1932 waren er presidentsverkiezingen. De zittende repu-blikeinse president Herbert Hoover had zich herkiesbaar gesteld, maar werdverpletterend verslagen door de democratische kandidaat Franklin DelanoRoosevelt. De kiezers hadden genoeg van de republikeinen die niets deden aande crisis en alleen maar beloofden dat de storm vanzelf zou overwaaien. Maarook de persoon Roosevelt sprak de mensen aan. Televisie en internet kendemen nog niet, maar tijdgenoten spreken over de overtuigende wijze waarop hijsprak via de radio en de interviews in de kranten en tijdschriften. Al in 1920was hij kandidaat voor het vicepresidentschap, maar toen leden de democra-ten nog een nederlaag. Hij stond bekend als afstandelijk en arrogant. Maar

John Calvin Coolidge Al Capone Franklin Delano Roosevelt

67

De doos van Pandora

toen werd hij getroffen door de ziekte polio waaraan hij bijna bezweek. Enkelejaren was hij verlamd aan beide benen. Hij had een karaktervolle vrouwEleanor die hem bleef stimuleren door te zetten. In zijn latere carrière werd zijook wel ‘de echte vicepresident’ genoemd. In 1928 keerde hij terug in de poli-tieke arena als een totaal ander persoon. Het zware gevecht met de ziekte hadhem doen inzien dat er in het leven andere waarden waren (hij is in rijkdomopgegroeid). Meteen na zijn verkiezing als president ging hij voortvarend tewerk. Hij liet zich adviseren door liberale topeconomen en zo ontstond hetplan de ‘New Deal’. Het was een pakket van maatregelen om de economieweer op gang te krijgen. Met zijn karakteristieke stem kon hij via de radio mil-joenen achter zich krijgen. De appeltelers bijvoorbeeld raakten hun vruchtenaan de straatstenen niet kwijt. Hij riep de bevolking op om ze buiten de vei-lingen van de telers te kopen: ‘koop die appels en help die mensen!’ Men deedhet massaal en zo werden vele duizenden fruittelers van de ondergang gered.Er kwam er in Amerika een ongekend gevoel van solidariteit op gang.

Zijn volgende stap was de invoering van de wet ‘National IndustrialRecovery Act’ afgekort als NRA. De lange werkdagen werden verboden enteruggebracht tot 8 uur. Dat schiep weer extra banen. Er werd een minimum-loon ingevoerd wat de koopkracht weer verhoogde en er kwamen minimum-prijzen. Ook voor de landbouw, die nog harder getroffen was dan de industrie,kwamen stimuleringsmaatregelen. Het pakte wonderwel uit. Langzaam maarzeker kroop de Amerikaanse economie uit het diepe dal en met haar, op enigeafstand, de Europese.

De pogingen om Roosevelt in diskrediet te brengenNu het ergste voorbij leek, begonnen vooral de Amerikaanse banken en groteindustrieën te protesteren. Veel vakbekwaam personeel was weggelopen naar

Eleanor Roosevelt Het NRA-bedrijvenschild Generaal Smedley Butler

68


kleinere bedrijven waar de arbeidsomstandigheden veel beter waren. Menwilde ook weer af van het minimumloon. Roosevelt werd afgeschilderd als een‘socialist’, wat daar gelijkstond en nu nog staat als ‘communist’.

Er ontstonden pro-fascistische groeperingen die er op uit waren het land telaten regeren door kartels van banken en industrieën. Ze werden net als inDuitsland in het geheim van harte gesteund door diezelfde banken enindustrie. In 1934 een lastercampagne gepland om weer een republikeinsepresident te krijgen die de ‘New Deal’ zou terugdraaien. Daarvoor werd eennationale held benaderd: de oud-generaal van de mariniers Smedley Butler.Hij was in tijd de meest gedecoreerde militair en heel populair. In plaats vanmee te doen waarschuwde hij onmiddellijk de voorzitter van het Amerikaansecongres die een onderzoek gelastte. De ingestelde McCormack-Dicksteincommissie rapporteerde dat Butler op alle fronten gelijk had. In 1935 deedButler nog een duit in het zakje met zijn boek ‘War is a racket’. ‘Racket’ bete-kent in dit geval georganiseerde misdaad. Hij beschrijft hierin hoe hij steedsmeer tot het inzicht was gekomen dat hij niet in dienst van Amerika hadgevochten, maar in dienst van de banken en de industrie. In het tijdschriftCommon Sense schreef hij: ‘33 jaar en vier maanden was ik in actieve dienst.En de meeste tijd daarvan als pooier voor de industrie, Wall Street en de banken.Ik vocht in Mexico om de oliebelangen veilig te stellen, ik zorgde dat Haïti en Cubavrijhavens werden voor de National City Bank, ik hielp mee in het verkrachtenvan een half dozijn Centraal Amerikaanse landen ten behoeve van Wall Street, ikhielp Nicaragua te onderdrukken voor de bank Brown Brothers, ik vocht voor deAmerikaanse suikerbelangen in de Dominicaanse Republiek, ik vocht in Hondurasvoor de Amerikaanse fruitindustrie, ik vocht in China om de belangen van deStandard Oil Company te beschermen. Als ik terugkijk had ik Al Capone veelgoede tips kunnen geven. Hij heeft het nooit verder gebracht dan drie districten inChicago, ik heb ervaring in drie werelddelen’.

De openbaarmakingen van Butler maakten Roosevelt nog populairder. Deverkiezingen van 1936 won hij overtuigend. Alleen in de staten Maine enVermont verloor hij en hij zette zijn ‘New Deal’-politiek krachtdadig door.Tegen het einde van de dertiger jaren was Amerika onbetwist de grootste eco-nomische macht ter wereld en de bevolking weer redelijk welvarend. In 1940stelde hij zich beschikbaar voor een derde ambtstermijn. Er was een onge-schreven wet dat zoiets ‘not done’ was. Ook in zijn eigen democratische partijwas er weerstand. Men was bang voor het imago van een dictator die er nietgenoeg van kon krijgen. Maar toch won hij ook die verkiezingen ruim van zijnrepublikeinse tegenstander Wendell Wilkie. Ik durf de stelling wel aan datonze wereld er heel anders had uitgezien zonder Franklin Delano Roosevelt alspresident, want binnen korte tijd zou Amerika partij worden in de TweedeWereldoorlog, die in Europa sinds 3 september 1939 uitgebroken was.

69

De doos van Pandora

De gesponsorde opkomst van Adolf Hitler We zijn nu aangekomen bij de beschrijving van Adolf Hitler, samen met JozefStalin de grootste massamoordenaar uit de 20e eeuw. Hij werd in 1889 gebo-ren in het Oostenrijkse dorpje Braunau. Zijn vader werkt bij de douane maaroverleed voordat Adolf volwassen was. Hij groeide in armoedige omstandighe-den op. Hij had een talent voor tekenen en schilderen, maar op jonge leeftijdal een meerderwaardigheidscomplex. Sommigen noemen hem een narcist endie mening ben ik ook toegedaan. Hij vond zich een groot kunstschilder, maarwerd aan de kunstacademie in Wenen tweemaal afgewezen. Hij voelde zich tegoed om als normaal arbeider aan de slag te gaan en ging voor toeristen prent-briefkaarten tekenen. Hij woonde in een armenhuis. In die omgeving kwamhij in contact met allerlei vreemde figuren met vreemde ideeën. Vooral inZuid-Duitsland en Oostenrijk was een sterk latent antisemitisme en dat moetin de periode bij hem zijn opgekomen. Zijn vader, Alois Hitler, was de onwet-tige zoon van Maria Anna Schicklgruber. De echte vader zou ene JohannGeorg Hiedler zijn. Er zijn ook documenten die vertellen die Maria Anna indie periode werkte als dienstmeisje bij de joodse familie Rothschild en één van

Een groepsfoto aan het front in Frankrijk uit 1916 met Adolf Hitler links. Hij werd met het ijzeren kruis onderscheiden en bracht het tot korporaal. Zijn compagniescommandant noemde hem ‘een psychopatische idioot die

absoluut niet meer bevorderd mocht worden’

70


de familieleden de vader van Alois was. Dat kan de jodenhaat van Hitler mis-schien verklaren.

Maar voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kan men hem karak-teriseren als een bohémien en te lui om te werken. In die periode moet hij ooknationaal-Duitse gedachten hebben ontwikkeld. Dat kwam vrijwel zekervoort uit zijn frustraties dat hij in Oostenrijk niet aan de bak kon komen. Hijzwelgde toen al van de oude Duitse keizerrijken en voelde zich meer Duitserdan Oostenrijker. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak meldde hij zichmeteen als vrijwilliger bij een Beiers infanterieregiment. Hij werd enkelemalen zwaar gewond en ontving daarvoor het ijzeren kruis, een hoge onder-scheiding. Hij werd bevorderd tot korporaal, maar zijn compagniescomman-dant noemde hem toen al ‘een psychopatische idioot die absoluut niet meerbevorderd mocht worden’. Deze man had dus mensenkennis en een vooruit-ziende blik.

Vlak voor de wapenstilstand was hij aan het herstellen van een Franse gas-aanval. Op dat moment was hij bijna blind en het nieuws trof hem als eenmokerslag: hij kon het niet geloven, dat moest een complot van joden en com-munisten zijn. In zijn duistere psyche moet het een ramp geweest zijn.Duitsland was voor hem superieur: het kon gewoonweg niet verliezen. Dezekromme gedachten zouden hem tot aan zijn zelfmoord achtervolgen en mil-joenen slachtoffers eisen.

Na de oorlog was hij weer terug bij af, maar kwam in contact met gelijkge-zinde geesten. Die waren er genoeg. Al in 1918 kwam hij in de ban van AntonDrexler, een slotenmaker. Die wilde een politieke massabeweging met alsbasis de arbeidersbeweging en een Duits nationaal socialisme. Drexel was eenanti communist, maar wel sociaal democraat en wenste een socialistischDuitsland, maar niet het Duitsland wat Hitler voor ogen had. En hier sloot

Adolf Hitler Hermann Göring Ernst Röhm

71

De doos van Pandora

Hitler zich bij aan. Waarom weet niemand. Er waren in die tijd veel gelijkge-stemde partijen en personen. Hitler had één groot talent: roepen wat de men-sen graag willen horen. En niet één keer, maar vele malen en dan gaan de men-sen je vanzelf geloven.

Het was in die turbulente periode dat zich allerlei figuren bij hem aanslo-ten die we straks weer tegen zullen komen, zoals bijvoorbeeld HermannGöring, een vele malen gedecoreerde oorlogsvlieger maar antidemocraat;Ernst Röhm, een oud-legerkapitein en afgezakt tot straatvechter; de oud-leraar Julius Streicher die het blad ‘Der Stürmer’ uitgaf dat bol stond van hetsmerigste antisemitisme; Alfred Rosenberg die helemaal opging in de rassen-waan en een communistenhater eerste klas was; Rudolf Hess, een oud-sergeant die tijdens de oorlog enkele malen zwaar gewond was; JosefGoebbels, een gefrustreerde mislukte schrijver en journalist maar een groottalent had voor propaganda en een opzwepend spreker was en HeinrichHimmler, een mislukte kippenboer. Hij was afgewezen voor de opleiding vanmarineofficier maar werd toegelaten tot de landmacht. Toen zijn opleidingwas afgelopen was de oorlog dat ook en is dus nooit aan het front geweest. Hijdweepte met occultisme en rassenwaan. Ziedaar een greep uit de aanhang vanHitler in de beginperiode. Allen zouden ze een belangrijke rol gaan spelen. Dekleine partij groeide snel en al spoedig werd de ‘Sturm Abteilung’ (SA) opge-richt. Het was een in bruin uniform gestoken bende straatvechters met als lei-der Ernst Röhm. Spoedig daarna de ‘Schutz Staffeln’ (SS). Deze waren inzwart uniform gestoken en dienden in het begin als lijfwachten van de partij-top.

Al snel had Hitler de macht naar zich toe getrokken en de oprichter AntonDrexler op een zijspoor gezet. Het belangrijkste programmapunt van de partijwas dat de herstelbetalingen zouden worden opgeheven, Duitsland weer een

Rudolf Hess Josef Goebbels Heinrich Himmler

72


eigen groot leger mocht hebben en eigen koloniën (ook gebieden in Oost-Europa) ook wel ‘Lebensraum’ genoemd. De rassenleer was minstens zobelangrijk. De Duitse burger moest ‘raszuiver’ zijn. De joden moesten eenvreemdelingenstatus krijgen en konden geen openbare of belangrijke ambtenvervullen. De Slavische volken werden als minderwaardig beschouwd. De par-tij kreeg toen haar naam: ‘Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei’(NSDAP).

De partij begon zich in Beieren te stabiliseren maar was binnen Duitslandnog steeds een splinterpartij. In 1923 toen de inflatie op haar hoogtepunt wasen het Ruhrgebied door de Belgen en Fransen bezet dacht Hitler in actie temoeten komen. In Beieren was een beweging op gang gekomen om zich los temaken van het Duitse rijk. In november hield de beweging een grote bijeen-komst in een bierkelder in München. Er werden toespraken gehouden. Hitler kwam naar binnen, schoot met een pistool in de lucht en beklom het spreek-gestoelte. Met zijn brallerige stem riep hij dat de politie en militairen aan zijnkant stonden en de macht in Beieren zouden overnemen. Hij noemde zichzelfleider van de nieuwe Beierse regering en oud-generaal Ludendorff opperbevel-hebber van het leger. Toen de tijd verstreek en Hitler in de gaten kreeg dat devlam niet oversloeg organiseerde hij een mars door München. Het was eengrotendeels door Ernst Röhm bijeengeraapt zootje ongeregeld dat gedeeltelijkbewapend was. Aan het hoofd liepen Hitler, Göring, Streicher en Ludendorff.Uiteindelijk stuitten ze op een barricade van de Beierse politie. Ze weigerdente stoppen en de politie opende het vuur. Zo’n twintig deelnemers aan demars werden gedood en enkele politieagenten. Hitler was naar de grond gedo-ken en had een arm uit de kom, Göring was gewond en vluchtte naar Zweden.Ludendorff liep kaarsrecht op de politie af, ze openden de barricade waar-schijnlijk uit respect voor de oude generaal. Hitler werd een paar dagen latergearresteerd.

Begin 1924 was het proces. Ludendorff werd vrijgesproken omdat hij opdat moment niet bij zijn volle verstand zou zijn geweest. Hij was het daar nietmee eens, maar hoger beroep was tot zijn grote verdriet uitgesloten. Hitlerwerd veroordeeld tot vijf jaar gevangenis. Voor een poging tot staatsgreep metveel slachtoffers een geringe straf. Bovendien mocht hij zijn straf comfortabeluitzitten in de vesting Landsdorf. Daar heeft hij volgens zeggen zijn boek‘Mein Kampf’ geschreven. Daar had hij de capaciteiten niet voor. Daar ben ikvan overtuigd. Hooguit heeft hij de grote lijnen aangegeven, maar het boek isdoor Rudolf Hess geschreven die Hitler toen als een trouwe hond volgde.Hitler vertrouwde hem volkomen en luisterde vooral in de beginperiode naarzijn adviezen. Al naar negen maanden kreeg Hitler gratie. Waarom?Normaliter zou hij jarenlang in de cel moeten hebben doorgebracht. Zijnpoging tot staatsgreep had tientallen mensen het leven gekost. Er waren nog

73

De doos van Pandora

veel meer ultrarechtse partijtjes actief. Van de hier genoemde figuren hadtoen nog bijna niemand gehoord. Er moeten toen al krachten aan het werk zijngeweest die wel hem gingen steunen.

De NSDAP was nog steeds een splinterpartij, maar het gedachtengoed endan vooral de afschaffing van de herstelbetalingen en de vorming van eennieuw leger moet de grootindustrie, de banken en de legertop hebben aange-sproken. In de periode dat Hitler gevangen zat had Ludendorff de leiding vande partij overgenomen. Vermoedelijk heeft men gedacht dat Hitler zijn lesjewel geleerd had en Ludendorff als een soort vaderfiguur zou accepteren. Enmet zo’n beroemd generaal als lijsttrekker zou de partij snel moeten groeienen vooral de ideeën verwerkelijken. In 1925 stelde hij zich kandidaat voor hetpresidentschap, maar verloor smadelijk van zijn 78-jarige oude strijdmakkerPaul von Hindenburg. Hitler zag zijn kans schoon en begon een hetze tegenLudendorff en die moest toen het veld ruimen. Hij begon een club van mysti-sche Germaanse godenaanbidders en verliet de partij in 1928. Zo niet eerderwas hij geestelijk de weg toen al helemaal kwijtgeraakt. De NSDAP had devolgende jaren een kwakkelend bestaan.

Net als in Amerika herstelde de economie in Europa zich ook, al was hetwat minder snel. In Duitsland liep de werkloosheid terug en de voedingsbo-dem voor ultra linkse en rechtse partijen dus ook. Ook Duitsland kende zijn‘roaring twenties’. De filmindustrie produceerde aan de lopende band kassa-successen, de theaters zaten bomvol. Beïnvloed door de jazz uit Amerika sloegde muziek andere wegen in. De Duitse bevolking zag de toekomst na jaren vaninflatie en armoede weer wat zonnig in. Toen kwam in oktober 1929 de beur-scrach van Wall Street. Was dat niet gebeurd dan hadden we waarschijlijk vanHitler en zijn trawanten slechts in een kleine marge van de geschiedenis ietsgehoord.

De crisis trof Duitsland extra hard. Het land was economisch weer net opgang gekomen toen dit gebeurde. Binnen de kortste keren moesten bijna 18miljoen mensen van ondersteuning leven. Dat veroorzaakte een grote socialeonrust. De kanselier Heinrich Brüning van de christendemocratisch partij wasgenoodzaakt harde bezuinigingen door te voeren. Het parlement diende eenmotie van wantrouwen in en daarop schreef Brüning nieuwe verkiezingen uitdie op 14 september 1930 gehouden werden.

De NSDAP moet toen financieel gesteund zijn, maar ook al voor die tijd.Vanaf 1920 verscheen de krant ‘Völkischer Beobachter’, die in het begin eenkeer per week verscheen, maar vanaf februari 1923 dagelijks met als hoofdre-dacteur de jodenhater Alfred Rosenberg. De krant zou vlak voor de Duitsenederlaag in mei 1945 voor het laatst verschijnen. De partij was ondertussenwel redelijk bekend in het land, maar Hitler was de eerste politicus die pervliegtuig het land doorkruiste om zijn opzwepende toespraken te houden.

74


Miljoenen pamfletten werden gedrukt en uitgedeeld en in de kranten werdenpeperdure advertentiecampagnes gevoerd. De SA-knokploegen van ErnstRöhm kwamen steeds massaler op straat, gestoken in splinternieuwe bruineuniformen. Elke socialistische of communistische demonstratie werd door henaangevallen inclusief de partijbureaus. Ze terroriseerden de straat. Dit obscureclubje had Hitler nooit kunnen betalen. Hij werd financieel gesteund doorsponsors uit binnen- en buitenland. In Hitler moeten ze de persoon hebbengezien die het opkomende socialisme en communisme en daarmee hun belan-gen in Duitsland zou stoppen. Als in Duitsland de anarchie uitbrak zoudenbanken en aandeelhouders miljardenverliezen lijden met de kans dat het landcommunistisch zou worden. Polen zou dan meegesleept worden en JozefStalin zou zijn invloed tot aan de Rijn kunnen gaan uitbreiden.

Uitgeverij Holkema & Van Warendorf wordt onder grote druk gezet Ik maak even een kleine sprong vooruit in de tijd. In 1933 werd door gere-nommeerde Amsterdamse uitgeverij Holkema & Van Warendorf een boekgepubliceerd met de titel ‘De geldbronnen van het Nationaal Socialisme’,geschreven door ene Sidney Warburg. Er wordt in vermeld dat deAmerikaanse grootindustrieel John D. Rockefeller (oprichter van de StandardOil Company) in de periode van 1929 toen de grote economische crisisbegon) tot 1932 de NSDAP financierde met een bedrag van 32 miljoen dollar(nu ± 1,2 miljard euro). Officieel werd dit geld gebruikt om de Duitse herstel-betalingen aan Frankrijk te ondersteunen, maar grote sommen werden via eenomweg naar de NSDAP gesluisd. Deze Sidney Warburg schreef onder eenpseudoniem. Volgens de Belgische vertaler van het boek, J.G. Shoup, was hijeen zoon van één de grootste bankiers in de Verenigde Staten en wilde hijvastleggen hoe Amerikaanse bankiers Hitler en zijn NSDAP aan de machthielpen. Tot zover was er met het boek niets aan de hand, ware het niet datbinnen enkele dagen de gehele oplage uit de boekhandels werd gehaald eninclusief de magazijnexemplaren werden vernietigd. Voor zover nu bekendheeft één exemplaar de tand des tijds overleefd. De uitgeverij moet onder eenenorme druk hebben gestaan om zoiets te doen. Nederland was en is een landwaar eeuwenlang boeken worden gedrukt met meningen wat in vele anderelanden onmogelijk is.

Henry Ford gaat Hitler financieel steunenLaten we weer terugkeren in de tijd: op 20 december 1922 berichtte de NewYork Times dat de Amerikaanse autogigant Henry Ford op grote schaal AdolfHitler aan het financieren was. Een paar dagen later deed de Berlijnse krantBerliner Tageblatt een oproep aan de Amerikaanse ambassadeur dit te onder-zoeken en de Amerikaanse regering te verzoeken om Henry Ford te laten stop-

75

De doos van Pandora

pen met zich te bemoeien met Duitse binnenlandse aangelegenheden. Hetwas geen toeval dat Henry Ford dit deed. Hij was een notoire antisemiet. Al in1919 gaf hij de krant ‘The Dearborne Independant’ uit die bol stond van anti-joodse meningen. Deze bundelde hij in zijn boek ‘The international Jew, theworld’s formost problem’. Hoe Henry Ford Hitler ontdekte weet ik niet, weldat ook hij hem zag als een potentiële rem tegen het wereldcommunisme (inzijn ogen waren de joden de uitvinders ervan). In ieder geval reden Hitler enzijn staf rond in dure auto’s en werden zijn lijfwachten uitgerust met gloed-nieuwe uniformen en met revolvers en pistolen. Hitler had een eigen kantooren aan de muur hing prominent een portret van Henry Ford.

De buitenlandse financiële steun aan Hitler loopt via een Nederlandse bank

Praktisch alle betalingen aan de nazipartij gingen via een daarvoor speciaal inNederland opgerichte bank: de Bank voor Handel en Scheepvaart gevestigdaan de Zuidblaak 18 te Rotterdam. Vandaar werd het geld doorgesluisd naarde Duitse ‘Nationale Treuhand’ waar niemand minder dan Rudolf Hess depenningmeester was.

De grootste financier van allemaal echter was IG-Farben, een multinationalvan Duitse origine. Het was een het resultaat van een fusie in 1925 tussen devolgende (toch al grote) Duitse bedrijven: Badische Anilin, Bayer, Agfa,Hoechst, Weiler-ter-Meer en Griesheim Elektron. Het kreeg de naamInternationale Farbenindustrie AG, kortweg IG-Farben. Het concern was zomachtig dat het werd omschreven als een ‘staat binnen de staat’.

In 1928 werden de volgende Amerikaanse holdings van IG Farben samen-gevoegd tot één Zwitserse holding: Bayer Company, General Aniline Works,Agfa Ansco en Winthrop Chemical Company. Het kreeg de naam IG Chemic(Internationale Gesellschaft für Chemische Unternehmungen AG) geheelgecontroleerd door IG Farben in Duitsland. Een jaar later werd dat samenge-voegd onder naam American IG Chemical Corporation en weer wat laterheette het General Aniline & Film. Eén van de belangrijkste organisatorendaarvan was Hermann Schmitz: hij was directeur van de Zwitserse holding enlater ook van het hele concern tot met de oorlogsjaren en een belangrijk figuurbinnen de nazipartij.

Het Thyssen staalconcern onder leiding van Fritz Thyssen was ook eengrote geldschieter. Hij was een groot bewonderaar van Adolf Hitler. Duitsekolenmijnen schonken voor iedere ton kolen die werd verkocht 50 pfennig aande nazipartij. Daarbij kwamen nog talloze schenkingen van particulieren enbedrijven. Op deze wijze zijn vele miljoenen in de partijkas gekomen.

Het had alles te maken met de woelingen in Duitsland en de angst dat er inDuits eenzelfde revolutie zou plaatsvinden als in Rusland en dat de hele

76


Duitse industrie zou worden genationaliseerd. Het zou een ramp betekenenvoor andere economieën, vooral de Amerikaanse, die grote belangen had inDuitsland. Achteraf weten we wat Hitler en zijn trawanten de mensheid heb-ben aangedaan, maar in die tijd zag men hem als een (tijdelijk) hulpmiddel omweer stabiliteit in Duitsland te krijgen. Paul von Hindenburg was nog steedspresident en men dacht waarschijlijk dat Hitler voor hem groot respect zouhebben.

De NSDAP wint enorm veel zetels en wordt de tweede partij De verkiezingen werden een groot succes voor de NSDAP: van 12 stegen zenaar 108 zetels. De partij werd na de sociaal democraten de tweede partij inhet land. De NSDAP maakte het regeren bijna onmogelijk. Demonstratiefzaten ze met hun bruine uniformen in het parlement en torpedeerden iederepoging tot hervorming.

In 1932 waren er presidentsverkiezingen en Hitler rook zijn kans. Paul vonHindenburg had zich weer kandidaat gesteld en Hitler besloot zich ook ver-kiesbaar te stellen. Er waren nog enkele kandidaten, maar in de eerste rondewaren Hindenburg en Hitler de winnaar zonder absolute meerderheid en duswas een tweede ronde nodig. Het waren vooral de christen- en sociaaldemo-craten die toen op Hindenburg gingen stemmen, ondanks hun afkeer van hetPruisische militairisme en de landadel uit Oost-Pruisen. Hindenburg wondaardoor met een meerderheid van 6 miljoen stemmen. Nu begonnen perso-nen die het vertrouwen van Hindenburg hadden de poten onder stoel van kan-selier Brüning uit te zagen. Hindenburg begon te dementeren en geloofde alleswat hem gezegd werd. Zo werd hem door de Pruisische landjonker Franz vonPapen verteld dat Brüning van plan was de oude Pruisische landgoederen inbeslag te nemen en er kolonies van werklozen van te maken. Generaal Kurtvon Schleicher meldde dat het Duitse leger geen vertrouwen meer had in deregering Brüning.

Hindenburg had het geestelijk allemaal niet meer op een rijtje en stemdetoe. Von Papen werd de nieuwe kanselier en Von Schleicher minister vandefensie. De op een zijspoor gezette Brüning voelde zich steeds meer bedreigden zou uiteindelijk naar Nederland vluchten. Na korte tijd kwam ook VonPapen er achter dat het land bijna niet te regeren was en daarom stelde hij VonHindenburg voor Duitsland buiten het parlement om met noodwetten te gaanregeren. Dementerend of niet, hier trapte Hindenburg niet in. Von Schleicherzei hem dat er dan een burgeroorlog zou uitbreken. Daarop werd VonSchleicher tot kanselier benoemd met de opdracht een meerderheidsregeringte vormen desnoods met de NSDAP. Het was politiek paniekvoetbal wantnatuurlijk begon Hitler de zaak te traineren en vormde een monsterverbondmet zijn oude vijand Von Papen. Die twee begonnen nu Hindenburg onder

77

De doos van Pandora

druk te zetten en hij ging moegestreden door de knieën. De NSDAP ging aande regering deelnemen met Hilter als kanselier en Von Papen als vicekanselier.De NSDAP zou slechts drie van de elf ministersposten krijgen. Dat ging evengoed, maar Ernst Röhm en zijn SA-knokploegen waren heer en meester opstraat. Tegenstanders werden zwaar mishandeld of vermoord. Göring werdminister van binnenlandse zaken en trad niet op (natuurlijk niet). Wat Hitlernodig had was een gebeurtenis die het land in rep en roer zou brengen en hemin de gelegenheid zou geven de macht definitief in handen te krijgen. Datwerd geregeld door SA-chef Karl Ernst. Hij had het nooit verder gebracht danpiccolo in een hotel en uitsmijter in nachtclubs. Maar door zijn meedogenlozegewelddadigheid klom hij snel op in de gelederen van de SA.

Marinus van der Lubbe en zijn ‘aanslag’ op het gebouw van de ReichstagMarinus van der Lubbe was een Nederlandse metselaar. Door een bedrijfs-ongeval kreeg hij kalk in zijn ogen en zijn gezichtsvermogen ging snel achter-uit. Hij werd werkloos en moest leven van een uitkering van iets meer danzeven gulden per maand. Hij werd lid van de CPH (communistische partijHolland). Hij was zo teleurgesteld in de Nederlandse samenleving dat naar het‘communistisch paradijs’ in Rusland wilde (dat moet door gelijkgezinden zijnbetaald). Bij de Poolse grens werd hij echter tegengehouden en moest noodge-dwongen terugkeren.

Tijdens zijn heen- en terugreis door Duitsland zag hij de gewelddadigheidvan het fascisme. Toen moet hij besloten hebben een daad te stellen. Wat zouer mooier zijn dan de ‘Reichstag’, het gebouw van het parlement, dat geenzeggenschap meer had, in brand te steken als een symbool van protest. Metdie gedachte ging hij opnieuw op reis richting Berlijn. Hij was toen al meer

Kanselier Heinrich Brüning

Marinus van de Lubbekort na zijn arrestatie

Karl Ernst

78


dan 70% blind. Het kan niet anders dan dat hij onderdak kreeg bij partijgeno-ten in Berlijn die hij op zijn vorige reis ontmoet had en van zijn plannen ver-telde. Dat moet zijn uitgelekt of verraden. Dat was de gouden kans waarHitler op had gewacht. Karl Ernst werd ‘uitverkoren’ de opdracht uit te voe-ren. Van der Lubbe werd niet gearresteerd, hij werd gevolgd. Goering hadvanuit zijn ministerie een gang naar het parlementsgebouw wat de voorberei-dingen en de terugkeer aanzienlijk vergemakkelijkte.

In de nacht van 27 februari 1933, nauwelijks een week voor de verkiezin-gen, drong Van der Lubbe het parlementsgebouw binnen met wat lappen enlucifers. Hij stak een paar gordijnen in brand en vluchtte weer naar buiten.Karl Ernst met zijn handlangers had intussen met fosforbommen in hetgebouw een grote brand voorbereid. Ooggetuigen verklaarden later dat hetimmense gebouw binnen de kortste keren op alle vier de hoeken in lichterlaaiestond. Van der Lubbe werd al snel daarna gearresteerd. Het was al geen impo-sant figuur en tijdens het proces zat hij er murw en apatisch bij. Vermoedelijkwas hij zwaar mishandeld. Hij bleef volhouden dat hij de enige dader was enmoet dat ook werkelijk gedacht hebben. Speciaal voor Marinus van de Lubbewerd de doodstraf weer ingevoerd. Hij had de twijfelachtige eer de eerste vanvele miljoenen te zijn. Hij werd onder de guillotine vermoord en zijn hoofdwerd na afloop met ruwe steken weer aan zijn romp vastgenaaid.

Nu was het hek van de dam: de nazipropaganda maakte overuren. Debrand zou het signaal geweest tot een communistische staatsgreep. Vele dui-zenden communisten van hoog tot laag werden gearresteerd. Velen stiervenna zware mishandelingen.

De verkiezingen brachten de NSDAP op bijna de helft van de zetels.Samen met een Duits-nationalistische splinterpartij hadden ze een meerder-heid in het parlement. De eerste daad van Hitler was, gezien de volgens hemchaotische toestand van het land (hij had die zelf veroorzaakt), een noodwetin te dienen die hem vier jaar lang dictatoriale macht gaf. Alleen de sociaaldemocraten stemden tegen en daarmee was Adolf Hitler (hij noemde zich netals Mussolini leider) Führer van Duitsland geworden. Pro forma was het landnog een democratie, maar alle politici die nog enige tegenstand boden werdenbedreigd of uit de weg geruimd.

Al lang daarvoor was de mislukte sluwe kippenboer Heinrich Himmler zich naar voren aan het werken. Zijn Germaanse SS in hun zwarte uniformendie in eerste instantie alleen dienst deed als beschermers van de partijtopgroeide gestaag. De SA was alleen uit op straatvechters, maar de SS selecteer-de in eerste instantie op intelligentie gepaard gaande met meedogenloosheid.Al snel werd de Geheime Staatspolizei (Gestapo) opgericht en deSicherheitsdienst (SD) en dat alles onder de paraplu van de Reichsführer SSHeinrich Himmler. Hitler had een koosnaampje voor hem: ‘der treue

79

De doos van Pandora

Heinrich’. Dat zou aan het einde van de Tweede Wereldoorlog veranderen,maar toen was Himmler de architect van de opkomst van Hitler. Het hele SScomplex werd een staat binnen de staat waar alleen Himmler het voor hetzeggen had. Hij werd de chef van de dictatoriale staat, waar niemand zijnmond meer durfde open te doen. Kinderen op school werden ondervraagdover de opvattingen van hun ouders en op het werk kon je collega een tipgevervan de Gestapo zijn.

De uitschakeling van Ernst Röhm en zijn SA Nu was de weg vrij om Hitler te totale macht te bezorgen. President vonHindenburg was nu helemaal dement en vormde geen bedreiging meer. Hijmeende in de ontmoetingen met Hitler in gesprek te zijn met keizer Wilhelm.De enige die Hitler nog naar de kroon kon steken was de SA-chef Ernst Röhm.Met zijn knokploegen had hij Hitler aan de macht gebracht. Maar hij stak nietonder stoelen of banken dat ‘nu de revolutie geslaagd was het tijd werd voor hetsocialistische deel’. De partij was immers een nationaal socialistische arbeiders-partij en de SA bestond grotendeels uit werklozen die hun beloning in devorm van vast werk en wat welvaart gingen opeisen. In populariteit begon hijzelfs Hitler naar de kroon te steken. Hij wilde van zijn SA het nieuwe Duitsevolksleger maken met hem als opperbevelhebber. Nu begon de legertop teprotesteren. Hitler had als Oostenrijker een natuurlijke afkeer tegen de tradi-tionele Pruisische legertop, maar die had hij wel nodig in zijn plannen voor detoekomst en daar was voor de SA geen plaats meer voor. Bovendien was er eenuiterst geheime operatie aan de gang om het Duitse leger in snel tempo tot hetmodernste ter wereld op te bouwen. Daarvan was bijna niemand op de hoog-te en helemaal Ernst Röhm niet. Dus werd ‘der treue Heinrich’ Himmler instelling gebracht om dat ‘probleem’ op te lossen.

Het was in vrij grote kringen bekend dat Röhm homoseksueel was. Zolanghij van nut was voor Hitler werd dat geaccepteerd (in de nazi-doctrine washomoseksualiteit een doodzonde), nu werd het tegen hem gebruikt. In eenzorgvuldig voorbereide actie werden de woon- en verblijfplaatsen van de SAtop opgespoord. Wie was waar en wanneer en op welk moment? Toen datklaar was sloeg de SS van Himmler eind juni 1934 meedogenloos toe: honder-den werden vermoord (onder wie Karl Ernst, de voorbereider van deReichstagsbrand) en dat betekende het einde van de macht van de SA. Het isook de geschiedenis ingegaan als de ‘nacht van de lange messen’. Niet alleenSA’s werden vermoord maar ook oude rekeningen werden vereffend.Generaal von Schleicher, die Hitler nog steeds als een tegenstander zagbehoorde tot de slachtoffers en met hem vele anderen. Na afloop van demoordpartijen werd Ernst Röhm afgeschilderd als een homoseksuele commu-nistische infiltrant en men moest dankbaar zijn dat de Führer op tijd ingegre-

80


pen had. Waarschijnlijk was Hitler geïnspireerd door de ‘zuiveringen’ vanJozef Stalin die in dezelfde periode plaatsvonden.

De wereld zag het met lede ogen aan. De economische crisis duurde voorten de Britten en Fransen hadden hun legersterkte tot een minimum terugge-bracht. Bovendien zat niemand te wachten op een nieuwe oorlog. Maar overde hele wereld hadden investeerders en banken grote belangen in Duitsland endie werden in hun ogen door de nazi’s prima beschermd. Het doel, het com-munisme weghouden uit de bufferstaat Duitsland, was gelukt en dat daar eenultrarechtse dictatuur aan de macht was gekomen werd op de koop toe geno-men.

De geheime opbouw van het moderne Duitse leger in Rusland De Duitse topindustriëlen en banken en waarschijnlijk ook hun buitenlandsepartners waren op de hoogte van een geheime overeenkomst tussen Duitslanden Rusland. Die was al begonnen in het begin van de twintiger jaren, eerst opkleine schaal, maar het nam steeds grotere vormen aan: de wederopbouw vanhet Duitse leger. Volgens het verdrag van Versailles mocht het Duitse legerslechts uit 100.000 man bestaan. Wapens als zware artillerie, tanks, jachtvlieg-tuigen, bommenwerpers en gifgas waren verboden. Zoals eerder beschrevenwerd in 1922 het verdrag van Rapallo gesloten tussen Duitsland en Rusland.De toenmalige minister van buitenlandse zaken Georgi Tsjitsjerin noemde het‘een samengaan tussen twee internationale zondebokken’ en dat werd nogsteeds zo gevoeld.

Het communistische Rusland werd gezien als een bedreiging voor het kapi-talistische systeem en met de opkomst van Adolf Hitler als een bedreiging vanhet democratische systeem. Dat bracht beiden tot een monsterverbond: Hitlerwilde een modern leger en Stalin wilde instabiliteit in Europa, precies volgens

President Von Hindenburg Generaal Ernst Köstring Generaal Hans Speidel

81

De doos van Pandora

de leer van Lenin om na een nieuwe Europese oorlog en sociale onrust demacht over te nemen.

Het komt er op neer dat er in het diepste geheim de voor die tijd nieuwstebewapening werd ontwikkeld. Duitse officieren en topingenieurs vertrokkennaar Rusland en kregen de beschikking over fabrieken en oefenterreinen omdat alles te ontwikkelen. Het begon al rond 1923. Het vliegtuiggedeelte werdondergebracht bij het stadje Lipetsk in de buurt van Moskou. De ontwikkelingvan de tanks in het stadje Kazan aan de Wolga. Duitse bedrijven bouwden defabrieken, maar het personeel was Russisch. Dat was nodig voor de geheim-houding. Alleen de staf was Duits. Eén van de belangrijkste Duitse officierendaar was de cavaleriegeneraal Erst Köstring. Hij was in Moskou geboren ennaar school gegaan en sprak perfect Russisch. Hij gaf leiding aan de ontwikke-ling van de nieuwe generatie Duitse tanks. Hij zou in 1953 overlijden en wildena de oorlog summier over die tijd spreken. Zo verklaarde hij dat Goering hemvertelde dat zonder de Russische voorbereiding de Duitse luchtmacht nooiteen niveau zou hebben bereikt om de oorlog te beginnen en generaalGuderian (de latere Duitse tankgeneraal) hetzelfde. Over wie het organiseer-de en financierde wilde hij weinig kwijt: ‘Krupp en nog een paar anderen’.

De tanks en vliegtuigen moesten worden getest. De Duitse officieren enonderofficieren die dat deden moesten officieel ontslag nemen. Ze kregen eenandere identiteit en droegen in Rusland uitsluitend Russische uniformen. Erwerd naar gestreefd dat zelfs de naaste familie niet op de hoogte mocht zijnvan hun verblijfplaats. Bij de oefeningen vielen in de loop van tijd regelmatigslachtoffers. Die werden in loden kisten als ‘machineonderdelen’ verscheeptnaar Stettin. Dan werd de familie verteld dat ze waren omgekomen bij oefe-ningen in Oost-Pruisen. In de beginfase zullen het enkele tientallen zijngeweest, steeds meer toekomstige luchtmacht- en tankofficieren moeten hunopleiding in Rusland hebben gehad, samen met hun moderne vliegtuigen entanks. Zo rond 1935 moeten het er duizenden zijn geweest die het kader gin-gen vormen van het moderne Duitse leger.

De oefeningen werden later nog gecombineerd met Russische militairen.Generaal Hans Speidel vertelde dat de Russische officieren uiterst leergierigwaren en af wilden van de nog steeds bestaande tsaristische doctrines en demoderne westerse tactieken wilden leren. De oefeningen vonden op steedsgrotere schaal plaats en werden later ook door Russische maarschalken bijge-woond. Van 1923 tot rond 1935 werd de basis gelegd van het moderne Duitseleger dat dood en verderf zou gaan zaaien. Het kader van dat leger werd in hetdiepste geheim in Rusland opgeleid. De moderne tanks, vliegtuigen zoals deMesserschmidt, Junker en Stuka werden daar ontworpen, getest en gedeelte-lijk gebouwd.

In 1931 werd Ernst Köstring benoemd tot militair attaché in Moskou. Hij

82


werd door president Hindenburg (die op dat moment nog niet dementerendwas) gefeliciteerd met de volgende woorden: ‘onderhoud goede betrekkingenmet het Russische leger en de Polen zou ik nog graag eens een pak op hun dondergeven, maar dat zal nog wel even duren’. Inderdaad, nog acht jaar zou dat duren,maar het is wel tekenend voor de mentaliteit die er toen al was. Samen met deRussen Polen verslaan en Duitsland de rest van Europa. En zo zou het gebeu-ren.

Op 2 augustus 1934 overleed president Paul Von Hindenburg. Hitlernoemde zich vanaf die dag ‘Führer und Reichskanzler’ en werd daarmee offi-cieel dictator van Duitsland dat vanaf dat moment geen democratie meer had,voor zover dat nog het geval was.

De Spaanse burgeroorlog: ook daar komt het fascisme aan de macht Twee fascistische dictaturen waren er nu in Europa: in Italië en Duitsland ende Eerste Wereldoorlog was maar net 15 jaar geschiedenis. Er zou nog eenderde land bijkomen: Spanje. In 1931 waren daar gemeenteraadsverkiezingen.Na afloop braken er grote rellen uit en koning Alfonso vluchtte het land uit.Een revolutionair comité vormde een regering, maar de tegenstellingen tussenlinks en rechts waren groot en bij de verkiezingen van 1933 won rechts. Toenook nog de ultrarechtse partij CEDA in de regering kwam braken er in hethele land linkse opstanden uit. Toen de provincie Catalonië zich onafhankelijkverklaarde werd dat genadeloos onderdrukt.

Drie jaar later waren er nieuwe verkiezingen. De linkse partijen wonnen enook de communisten gingen deelnemen in de regering. Die begon te bezuini-gen op het veel te grote aantal hoge Spaanse officieren (ook Spanje had eeneconomische crisis) en die begonnen toen te protesteren en kwamen inopstand onder leiding van Emilio Mola, maar al snel kwam generaal FranciscoFranco met zijn leger uit Spaans Marokko naar Spanje over. Die begon meteennaar het noorden op te rukken richting Madrid en Malaga. Dat ging, ondanksfelle Republikeinse tegenstand, relatief snel. Nu werden de pijlen gericht opMadrid en het Baskenland. De strijd kenmerkte zich door wreedheden waarbijvrouwen en kinderen niet werden ontzien. Begin 1937 werden Franco’s natio-nalisten (ook wel falangisten genoemd) versterkt met Italiaanse troepen. Nuwas het hek van de dam: Rusland stuurde troepen en zelfs enkele tanks waar-op Hitler het Condorlegioen stuurde. Het was een afdeling van de Duitseluchtmacht met de nieuwste modellen van de Stuka’s die nu uitgeprobeerdkonden worden in een echte oorlog.

Bij de republikeinen sloten toen zich duizenden buitenlandse vrijwilligersaan die wilden vechten tegen het fascisme dat men steeds meer ging zien alseen bedreiging van de wereldvrede. Daar waren veel bekendheden onder zoalsde Amerikaanse auteur Ernest Hemingway en de Nederlandse Jef Last. Dat

83

De doos van Pandora

kostte hem zijn Nederlanderschap en met hem honderden Nederlanders.Rond 1950 kregen ze hun paspoort terug, pas toen men erkende dat ze vooreen goede zaak gevochten hadden. Beter laat dan nooit, maar een groot schan-daal. In Nederland werden Spaanse vluchtelingen opgenomen: rijke falan-gisten werden in riante hotels op de Waddeneilanden ondergebracht en waszelf een populair liedje in dagen: ‘die Spaansche vluchteling’.

Door de passieve houding in de rest van Europa haakten de Russen af entrokken hun troepen terug. In 1937 bombardeerden de Duitsers het kleineBaskische stadje stadje Guernica. Er was geen enkele aanleiding toe, het waseen misdadige oefening voor de luchtmacht. Er werd een slachtpartij aange-richt onder de burgerbevolking. Het inspireerde de Spaanse schilder PabloPicasso tot zijn legendarische schilderij. De hoofdstad Madrid werd door denationalisten de hele burgeroorlog door fanatiek verdedigd en werd nooit inge-nomen. Uiteindelijk slaagden de falangisten erin het republikeinse deel intweeën te delen. Toen begin 1939 Barcelona werd ingenomen gaven de repu-blikeinen het verzet op. Samen met de internationale brigades trokken ze dePyreneeën over naar Frankrijk. De falangisten namen bloedig wraak: in dejaren daarop werden vele duizenden republikeinen vermoord. Tot de dag vanvandaag heeft het diepe sporen van haat nagelaten, die zelfs nu nog door fami-liebanden lopen. In 1975 werd kleinzoon van Alfonso, Juan Carlos, koningvan Spanje. Maar Franco eiste wel van hem dat hij de eed moest afleggen opde falangistische wet en de bijbel. Hij heeft het gedaan.

Fascistische groeperingen en sympathieën in andere landen En zo kwam Spanje als derde fascistische land in Europa. We zijn na 1945geneigd te denken (of misschien wel weg te drukken) dat alleen in die landeneen uiterst rechtse mentaliteit heerste. Het tegendeel is waar. In alle Europese

Koning Alfonso Francisco Franco Ernest Hemingway

84


landen en in Amerika waren er groeperingen die al dan niet openlijk met hetfascisme sympathiseerden en dat hing allemaal samen met de angst voor eencommunistische overheersing.

Ik kan in dit boekje die ontwikkelingen in alle landen niet beschrijven, daaris een apart deel voor nodig, maar ze waren er wel degelijk. Groot-Brittanniëen Nederland wil ik er uit lichten om in ieder geval de teneur uit die tijd tebelichten.

Het fascisme in Groot-Brittannië In Groot-Brittannië waren de rechtse partijen verenigd onder de naam ‘RightWing’ (de rechtervleugel). Daar is op zich niets verkeerds aan. Het was deconservatieve partij aangevuld met enkele rechtse splinterpartijen. Maar daar-uit ontstond een groepering die zich de ‘Right Club’ ging noemen en openlijksympathiseerden met de Duitse nazi’s. Er waren heel wat vooraanstaandeBritten al dan niet in het geheim lid van, met als meest bekende ArchibaldRamsay. Hij stamde uit een aristocratiche Britse familie. Hij studeerde aan deexclusieve Britse kostschool, Eton, en kreeg een officiersopleiding op de mili-taire academie van Sandhurst. Hij diende twee jaar als officier van deColdstream Guards in de Eerste Wereldoorlog. Daar raakte hij zwaar gewond.In de parlementsverkiezingen van 1931 werd hij gekozen als conservatief par-lementslid. Tijdens de Spaanse burgeroorlog was hij een fanatieke aanhangervan Franco.

In 1938 werd zijn afkeer tegen het communisme en de joden definitief dui-delijk. Begin januari hield hij een toespraak bij de Britse BuitenlandseZakenclub waarin hij stelde dat hij Hitlers afkeer van communisten en jodenheel goed kon begrijpen: ‘van de 59 leden van het centraal comite van de par-tij waren er 56 joods en de drie anderen waren getrouwd met jodinnen’. Op 4

Archibald Ramsay Oswald Mosley Symbool BUF

85

De doos van Pandora

september 1939 (een dag na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog pre-senteerde hij een antisemitisch gedicht op de muziek van ‘Land of Hope andGlory’:

Land of dope and JewryLand that once was freeAll the Jew boys praise theeWhilst they plunder thee

Poorer still and poorer Grow thy true-born sons Faster still and fasterThey’re sent to feed the guns.

Land of Jewish financeFooled by Jewish liesIn press and books and moviesWhile our birthright dies

Longer still and longerIs the rope they getBut – by the God of battles‘Twill serve to hang them yet.

Hij werd tot het einde van de oorlog in de gevangenis van Brixton geïnter-neerd.

Oswald MosleyHet volgende voorbeeld is Oswald Mosley. Hij was de zoon van sir OswaldMosley, baron van Ancoats. Hij ging in de politiek bij de conservatieve partij.Daar kreeg hij al snel ruzie en stapte over naar de Labour Party. Het duurdeniet lang tot hij ook daar ruzie kreeg. In 1932 richtte hij de British Union ofFascists (BUF) op: een samenwerkingsverband van kleine fascistische partijen.De partij kreeg een vrij grote aanhang en zocht confrontaties op met commu-nisten, socialisten en joden naar het voorbeeld van de Duitse SA. Vooral inLonden kwam het tot grote straatgevechten. Toen de Tweede Wereldoorloguitbrak werd hij geïnterneerd in de Holloway gevangenis. In 1943 kreeg hijtoestemming om op het gebied van de gevangenis met zijn gezin een huisje tebewonen. Na de oorlog probeerde hij nog aan de bak te komen, maar dat mis-lukte. Hij ging in Ierland wonen en later in Frankrijk waar hij in 1980 over-leed.

86


De groeiende fascistische voorkeuren van koning Edward VIIIOp 20 januari 1936 overleed de Britse koning George V en daarmee werd zijnoudste zoon automatisch koning Edward VIII. Hij zou dat 350 dagen zijn en isniet officieel ingehuldigd. Zijn jeugdjaren verliepen als Britse prins redelijknormaal. Hij kreeg een goede opleiding en tijdens de Eerste Wereldoorlogwilde hij als jong officier van de Grenadier Guards aan het front dienen, maardat werd door de Britse opperbevelhebber Kitchener afgewezen. Maar tochbezocht hij onder levensgevaar de loopgraven regelmatig.

In de twintiger jaren ontwikkelde hij zich steeds meer als een soort‘filmster’. Hij was niet getrouwd, kroonprins en dus gewild bij de vrouwtjeswaar hij dankbaar gebruik van maakte. Hij was één van de meest gefotogra-feerde personen van zijn tijd en trendsetter voor de mannenmode. In 1930ging de prins zelfstandig wonen in het landhuis Belvedere bij Sunningdale.Daar had hij verhoudingen met een reeks van getrouwde vrouwen. Zijn privé-secretaris, Alan Lascelles beschreef hem als een man die in de puberteit wasblijven steken. Zijn vader, koning George, heeft ooit gezegd: ‘als ik dood benheeft hij zich binnen een jaar helemaal te gronde gericht’.

Hij kwam in contact met een Amerikaanse vrouw: Wallis Simpson.Eigenlijk heette ze Wallis Warfield en was de dochter van een succesvolzakenman. Na een eerder huwelijk trouwde ze in 1928 met een gescheidenzakenman: Ernest Simpson en gingen in Londen wonen. Ze werden grotevrienden met ene lady Thelma Furness, één van de minnaressen van Edward.In 1934 begon Wallis Simpson een verhouding met hem. Pro forma hadEdward met haar kunnen trouwen. Dat recht had hij, maar de Britse regeringkreeg steeds meer aanwijzingen dat Wallis Simpson er nog meer minnaars opna hield: een getrouwde automonteur en hertog Edward Fitzgerald vanLeinster. Bovendien kreeg de Britse geheime dienst steeds meer aanwijzingen

Koning Edward VIII Wallis Simpson Het bezoek in 1937

87

De doos van Pandora

dat zij ook een verhouding had met de Duitse ambassadeur Joachim vonRibbentrop, de latere minister van buitenlandse zaken en dat ze uitgesprokennazi-sympathieën had. Die had Edward al in mindere mate, maar onder haarinvloed werden die steeds sterker. Toen hij met deze feiten werd geconfron-teerd tekende Edward op 10 december 1936 het document dat hij afzag vande Britse troon. Dat gold ook voor eventuele kinderen die geboren zoudenworden. Hij hield nog een radiotoespraak waarin hij verklaarde verder te wil-len leven met de vrouw waarvan hij hield. Het paar verhuisde naar Oostenrijken bleef daar totdat Wallis Simpson officieel gescheiden was. Op 3 juni 1937trouwden ze in Frankrijk.

Zijn jongere broer werd de nieuwe koning (George VI) en verleende hende titels ‘hertog en hertogin van Windsor’. Ze gingen veel reizen met als‘hoogtepunt’ het bezoek aan Adolf Hitler in 1937. Toen Frankrijk in 1940door de Duitsers werd bezet verhuisden ze naar Spanje en snel daarna naarPortugal. Waarom? Portugal en in mindere mate Turkije waren voor en tijdensde Tweede Wereldoorlog broedplaatsen voor geheime diplomatie en intriges.Portugal werd geregeerd door de dictator Salazar die ook fascistische neigin-gen had, maar het wel opnam voor de arbeidende klasse.

In september 1940 was Groot-Brittannië nog de enige tegenstander vannazi-Duitsland en stond op het punt ten onder te gaan. Juist toen kwamen ersteeds meer aanwijzingen dat Wallis Simpson weer contacten had met VonRibbentrop die het toen gebracht had tot minister van buitenlandse zaken.Waarschijnlijk was het paar niet op de hoogte van grote Britse geheimen, maarhet veiligheidsrisico werd te groot. Bovendien waren ze bij uitstek geschikt alsmarionetten-koningspaar bij een eventuele Duitse bezetting van Groot-Brittannië. Gezien de nazisympathieën van beiden was dat een reële optie. DeBritse regering hakte de knoop door en dwong het paar te verhuizen naar deBahama’s, een Britse eilandengroep in de buurt van Florida. Edward mochtdaar gouverneurtje spelen en in zijn rug hielden de Amerikanen een oogje inhet zeil. In feite waren ze verbannen en zouden de eilanden gedurende deTweede Wereldoorlog niet meer verlaten.

De opkomst van Anton Mussert en zijn fascistische NSB in Nederland We zijn aangekomen in Nederland, waar op 17 september 1944 operatieMarket Garden werd uitgevoerd. Het was al lange tijd (zoals eerder beschre-ven) behoorlijk pro-Duits. Na de oorlog was er een grote parlementaireenquête waarin generaal Van Oorschot dit nog eens onderstreepte. Hij wasvoor de oorlog hoofd van GSIII, afdeling 3 van de generale staf die het inlich-tingenwerk verzorgde. Bij de landmacht waren oefeningen die waren geba-seerd op ‘siebsig/einundsiebzig’ (de Frans-Duitse oorlog en dan vooral deDuitse overwinning) heel populair.

88


Nederland was ook een totaal verzuild land. Bijna iedereen was ondergebrachtin een eigen hokje. De vakbeweging was algemeen, katholiek of protestant.Van sportverenigingen tot koren en knutselclubjes, iedereen zat in zijn eigenhokje. De radio had dezelfde vorm: Katholieke Radio Omroep (KRO), NCRV(Nederlandsch Christelijke Radio Vereeniging), VARA (VereenigingArbeiders Radio Amateurs), VPRO (Vrijzinnig Protestantsche RadioOmroep, tot de dag van vandaag het buitenbeentje) en de AVRO (AlgemeeneVereeniging Radio Omroep) met als voorzitter Willem Vogt, die meende datzijn omroep als oudste en grootste het alleenrecht moest krijgen. Toen dat nietgebeurde begon hij steeds meer de fascistische hoek in te gaan. Het is bekenddat hij een groot bewonderaar van Mussolini was. Nauwelijks hadden deDuitsers in mei 1940 Nederland bezet of Willem Vogt ontsloeg alle joodsemedewerkers inclusief Han Hollander, misschien wel de meest populaireNederlandse sportverslaggever aller tijden. Hij zou in een vernietigingskampvermoord worden.

Vliegtuigbouwer Anthonie Fokker werkte in de Eerste Wereldoorlog voorde Duitsers en ontwierp de propeller in samenwerking met het machinege-weer. Ook zijn vliegtuigen waren van legendarische kwaliteit (Nederland neu-traal?). Hij bleef altijd uiterst pro-Duits.

En dan was er Henri Deterding. Hij begon zijn carrière als jongste bankbe-diende, maar klom al snel op. Hij trad in dienst van de Nederlandsche HandelMaatschappij en werd uitgezonden naar Medan op Sumatra. Daar kwam hij alsnel in dienst van de Koninklijke Nederlandsche Petroleum Maatschappij,waar hij directeur werd. Hij fuseerde de KNPM met het Britse Shell en werdzo één van de grootste captains of industry ter wereld. De Britten gaven hem

Willem Vogt (l) op hetdak van het OlympischStadion in Amsterdam

met rechts delegendarische sportver-

slaggever Han Hollander

Anthonie Fokker (l) in1917 met rechts in licht

uniform Baron VonRichthofen

(de Rode Baron) die metzijn rode driedekker naar

Fokkers’ ontwerp veleluchtgevechten won.

Sir Henri Deterding

89

De doos van Pandora

de titel ‘sir’. Ook hij was een felle anticommunist en zag in het fascisme deenige kracht die dat kon tegenhouden. Nota bene in 1937 kreeg hij het voorelkaar om voor 10 miljoen gulden (±100 miljoen euro in deze tijd)Nederlandse agrarische producten op te kopen en voor een prikje aanDuitsland te leveren ‘omdat in Duitsland een grote voedselschaarste heerste’.Het is de geschiedenis ingegaan als het ‘Plan Deterding’. De Nederlandse boe-ren waren hem dankbaar dat hun overproductie tegen een goede prijs werdingekocht en bij Hitler kon hij niet meer stuk. Na zijn pensionering ging hij inDuitsland wonen op het Rittergut Dobbin dat eigendom was geweest vanPrins Hendrik. Op 72-jarige leeftijd stierf hij aan een hartstilstand. Bij debegrafenis waren veel nazi-prominenten aanwezig. Hitler had een grote kranslaten bezorgen, vele hakenkruisvlaggen omringden de kist en bij de grafredewerd hij geroemd als één van de grootste bestrijders van het wereldcommu-nisme.

Ook in Nederland ontstonden fascistische groeperingen. Het waren mini-male splinterpartijtjes die nauwelijks de aandacht trokken. Maar op 4 novem-ber 1932 richtte ene ir. Mussert samen met Cornelis van Geelkerken als secre-taris de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) op. Wie was Anton Mussert?Hij werd geboren in 1894 en was de zoon van een gereformeerde hoofdonder-wijzer in Werkendam. Eerst wilde hij marineofficier worden, maar hij werdafgekeurd en ging toen wegen waterbouwkunde studeren in Delft. In 1918slaagde hij cum laude als civiel ingenieur. In 1920 ging hij werken bij deProvinciale Waterstaat van Utrecht. Hij was een uiterst kundig ingenieur, ont-wierp bruggen en maakte door ingenieuze waterwerken de Gelderse Valleitoegankelijk. Maar hij ontpopte zich ook als een intrigant die er alles aan deedom hogerop te komen. Mensen uit zijn toenmalige omgeving vertelden dat hetonmogelijk was met die man samen te werken: hij kon niet tegen kritiek.Politiek was hij in het begin liberaal, maar hij werd al snel lid van de NationaleUnie, een uiterst rechtse partij onder leiding van professor Carel Gerretson.Toen begin jaren 30 de grote economische crisis begon was hij er heilig vanovertuigd dat de wereld zou afglijden naar het communisme. De democratiezou dat niet kunnen verhinderen.

Volgens de statuten had de beweging, ik noem het verder partij, een ‘lei-der’ (geïnspireerd op Duce en Führer) met vijf bestuursleden die echter geeninspraak hadden en de leider kon ze naar believen ontslaan en aanstellen. Hetwas dus van begin af aan een dictatoriaal partijtje. De partij had ook een ‘lei-dend beginsel’ dat bijna letterlijk was overgenomen van de Duitse NSDAP.Antisemitisme kwam er nog niet in voor. Mussert was geen imposant figuur:hij was klein en als hij naar buiten trad nam hij poses aan die van Mussoliniwaren afgekeken.

Begin januari 1933 trad de partij voor het eerst naar buiten toen er in

90


Utrecht een zgn. ‘landdag’ werd gehouden met zo’n 600 deelnemers. Het wasgoed voorbereid. Het weekblad van de partij ‘Volk en Vaderland’ verscheentoen voor de eerste keer en naar het voorbeeld van Mussolini werd een ‘weer-baarheidsafdeling’ (WA) in zwarte uniformen gepresenteerd en de groet: ‘houzee’. Mussert kreeg de titel ‘leider’. Mannelijke leden werden ‘kameraad’genoemd en de vrouwelijke ‘kameraadske’. De NSB had een jeugdafdeling(Nationale Jeugdstorm), een studentenfederatie en een landbouwafdeling. Departij groeide snel: van zo’n 1.000 leden in 1933 tot 52.000 in 1936. De aan-hang bestond grotendeels uit middenstanders en boeren die het hardst door decrisis getroffen waren en weinig vertrouwen meer hadden in de democratie.Omdat veel joden middenstander waren kende de partij in het begin veeljoodse leden.

In Nederlands-Indië werden vele duizenden lid van de partij. Daar wasmen bang voor het opkomend streven naar onafhankelijkheid en in Mussertzag men iemand die dat kon onderdrukken. Het had voor de partij ook eengroot financieel voordeel: veel van de Nederlands-Indische leden waren ver-mogend en steunden de NSB met gulle hand.

Eind 1933 werd het lidmaatschap voor ambtenaren verboden. Het werdeen gewoonte het NSB-speldje niet voorop de revers te dragen maar er achter-op. Bij de statenverkiezingen in 1935 won de partij bijna 8% van de stemmen;voor die tijd een politieke aardverschuiving. Maar bij volgende verkiezingenging dat weer achteruit. Het ledental ging ook langzaam maar zeker naar bene-den maar zou na de Duitse inval op 10 mei 1940 plotseling spectaculair stij-gen. In maart 1940 telde men nog 33.000 leden, in oktober 1941 waren het er90.000 en september 1943 meer dan 100.000. Ze hadden onder trouwe ledenvan het eerste uur de bijnaam ‘meikevers’. Het is duidelijk dat velen eengraantje wilden meepikken van de Duitse bezetting.

Ir. Anton (Ad) Mussert Het partij-embleem

Het eerste bewijs van lidmaatschap op naam

van Anton Mussert,ondertekend door Van Geelkerken

91

De doos van Pandora

De demonstratieve ontvangst van Mussert door gouverneur-generaal De Jonge

In 1935 vertrekt Anton Mussert naar Nederlands-Indië om zijn leden daar tebezoeken en om nog meer aanhang te verwerven. Al twee jaar was het rijks-ambtenaren verboden op straffe van ontslag lid te zijn van de NSB, maar tochvond de gouverneur-generaal Cornelis de Jonge het nodig om Mussert als eenvorst te ontvangen. Waarom? De Jonge stond bekend als een autoritair per-soon die niets van democratie moest hebben. Als jurist kwam hij in 1910 indienst van het ministerie van defensie en maakte snel carrière. Tijdens deEerste Wereldoorlog werd hij in juli 1917 de eerste minister van defensie diegeen militaire functie had. In die periode kreeg hij grote ruzie met koninginWilhelmima over de opperbevelhebber generaal Snijders. Nederland was neu-traal, maar de Duitsers begonnen eind 1917 toestemming te vragen om viaLimburg versterkingen naar het front in België te brengen. Dat zou de neutra-liteit tot een farce maken en generaal Snijders verklaarde, dat bij een eventue-le Duitse aanval, het Nederlandse leger kansloos zou zijn (wat ook zo was) enhet beter was niet te vechten. Na drie jaar oorlog en miljoenen doden had degeneraal dat goed gezien. Daarop werd hij door minister De Jonge ontslagen.Omdat het hier de opperbevelhebber betrof, die volgens de grondwet ‘bij ont-steltenis van de koning en regering’ staatshoofd zou zijn, was toestemming vankoningin Wilhelmina nodig. Ze weigerde. Minister-president Cort van derLinden ging verhaal halen, dreigde met een kabinetscrisis en kreeg als ant-woord van de koningin dat zij wat haar betreft ‘reizende heren niet tegen wen-ste te houden’. De generaal bleef, het kabinet bleef, maar tussen De Jonge enWilhelmina zou het nooit meer goed komen.

Na zijn ministerschap kwam hij in de olie-industrie terecht bij deBataafsche Petroleum Maatschappij waar hij onder leiding van de eerderge-

Rost van Tonningen Henk Feldmeijer Cornelis de Jonge

92


noemde Henri Deterding ging werken en die zal hem nog verder in zijn recht-se denken beïnvloed hebben. Er werden hem nog diverse hoge functies bij deoverheid aangeboden die hij allemaal weigerde. In 1931 werd hij benoemd alsgouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Het leidde daar en in Nederlandtot grote protesten. De christen democraten hadden gerekend op Colijn (dieals militair daar gediend had onder generaal Van Heutz), de sociaal democra-ten vonden hem een ‘handlanger van het grootkapitaal’ en in Indië werd hijniet geaccepteerd ‘omdat hij totaal geen binding met het land had’. Voor mijis het ook een raadsel waarom deze man benoemd werd en waarom hij dezefunctie wel accepteerde. In 1936 werd hij opgevolgd door Tjarda vanStarkenborgh Stachouwer. Hij verdween van het politieke toneel en leiddeeen teruggetrokken leven in Oosterbeek. In september 1944 zullen we hemweer tegenkomen als (tijdelijk) aspirant staatshoofd van Nederland ten noor-den van de Rijn.

De SS-ideologie gaat de NSB steeds meer overheersen Keren we terug naar de NSB. De snelle groei van de partij trok fanatieke fas-cisten aan, die nu hun kans schoon zagen aan de bak te komen. Eén van henwas Meinoud Rost van Tonningen. Hij is geboren in Nederlands-Indië en is dezoon van een KNIL-generaal. Na de Eerste Wereldoorlog werkte hij inOostenrijk voor de Volkenbond om toezicht te houden op de Oostenrijksefinanciën. Daar ontwikkelden zijn latente anti joodse en anti communistischegevoelens zich snel. In 1936 werd hij lid van de NSB en namens die partij ookvan de Tweede Kamer. Hij ging zich steeds meer profileren binnen de partijen met zijn snel groeiende aanhang zich steeds meer tegen Mussert afzetten.Hij werd hoofdredacteur van het ‘Nationale Dagblad’, de spreekbuis van departij. Daarin ventileerde hij zijn rascistische ideeën en zijn bewondering voorhet ‘groot-Duitse’ denken en de SS-ideologie. Mussert zou tot het einde vande oorlog partijleider blijven, maar werd steeds meer overvleugeld door ditsoort scherpslijpers. Hij heeft nog een bezoek aan Adolf Hitler gebracht, maarwerd toen al niet meer serieus genomen. Het antisemitisme ging de partijsteeds meer domineren en de joodse leden van het eerste uur haakten toenmassaal af.

Een ander voorbeeld is Henk Feldmeijer, zoon van een sergeant-majoor,die zijn achternaam in 1915 liet veranderen van Veldmeijer in Feldmeijeromdat hij zich met de Duitsers verbonden voelde. Henk Feldmeijer was uitge-sproken nazi die de NSB alleen gebruikte om zijn nazistische plannen door tevoeren. Zo rond 1937 ging hij zich steeds meer profileren binnen de partij. Hijzat in het griezelige clubje ‘Der Vaderen Erfdeel’, dat de ‘Dietse’ (leesNederlands-Vlaamse) cultuur onderzocht en een ‘Dietse’ staat voorstondsamen met Vlaanderen en dan vooral ‘raszuiver’. In 1939 richtte hij samen

93

De doos van Pandora

met Rost van Tonningen de ‘Mussert-Garde’ op die helemaal doortrokken vanwas van de SS-idiologie. Zo gleed de NSB af van een fascistische partij diegeënt was op het denken van Mussolini (wat ook geen lieverdje was) naar eenpartij die helemaal op één lijn zat met de Duitse NSDAP met haar rassenwaanen onverdraagzaamheid naar andersdenkenden, maar vooral met de gedachtevan een superieur ‘arisch’ ras.

Na de Duitse inval in Nederland meldden zich duizenden vrijwilligers bijde ‘Germaanse SS’ van Feldmeijer. Er was in Nederland, maar in heel hetbezette Europa, een wens om tegen het communisme te gaan vechten.Uiteindelijk zouden zo’n 10.000 Nederlanders zich als vrijwilliger aanmeldenvoor Duitse dienst, waarvan 3.000 daadwerkelijk bij de SS hebben gediend(de meesten in buurt van Leningrad). De rest zat bij de WA die in Nederlandjacht maakte op joden, onderduikers en wat de Duitse bezetter nog meer nietbeviel. In de bezette ‘Germaanse’ landen Noorwegen, Denemarken en Belgiëwas procentueel eenzelfde tendens te zien.

Voorbeelden van overtuigde communisten In de toekomstige bezette landen waren de van oudsher democratischepartijen ver in de meerderheid. Dat waren vooral de sociaal- en christendemo-craten en de liberalen. De fascistische partijen waren daar splinterpartijen. Datgold ook voor de communistische partijen, die helemaal niet geaccepteerdwerden. Ze moesten in de dertiger jaren al in een vorm van illegaliteit leven,wat hun tijdens de bezettingsjaren een groot voordeel gaf: ze waren veel wan-trouwender. Infiltranten hadden veel minder kans in vergelijking met de eersteverzetsgroepen die veel makkelijker opgerold werden. Maar de communistenhadden overal ook vele intellectuelen in hun midden. In Nederland was datbijvoorbeeld de dichteres en schrijfster Henriette Roland Holst, ze kwam uiteen welgestelde liberale familie, maar zette zich al vroeg tegen dit milieu af. Inhet begin was ze een sociaal-democrate, maar uiteindelijk koos ze voor hetcommunisme. Ze had veel contact met de Duitse Rosa Luxemburg, zette zichmet woord en geschrift in voor arbeidende klasse en vertaalde deInternationale naar het Nederlands.

Een ander voorbeeld is Henk Sneevliet (een volgens mij erg onderbelichtpersoon in de Nederlandse geschiedenis), zoon van een Rotterdamse sigaren-maker. Het gezin was arm en zijn moeder overleed aan TBC toen hij drie was.Hij werd in Den Bosch opgevoed door zijn oma en tantes. Hij ging bij despoorwegen werken en werd al gauw actief binnen de vakbeweging en bij degrote spoorwegstaking van 1903. Hij werd gemeenteraadslid in Zwolle en indie tijd ontmoette hij Henriette Roland Holst. Toen de SDAP weigerde eenzeeliedenstaking te ondersteunen stapte hij uit de partij en werd lid van deCPH (Communistische Partij Holland). Hij vertrok naar Nederlands-Indië

94


waar hij enige tijd als verslaggever werkte. In 1918 was hij medeoprichter vande PKI (Partai Komunis Indonesia). Daar werd hij opgemerkt door deKomitern. Hij werd steeds meer als een bedreiging gezien door hetNederlands-Indische gouvernement en het land uit gezet. De Komitern stuur-de hem in 1921 naar China om daar mee te helpen een communistische partijop te richten. Na enige tijd schoof hij de jonge Mao Tsje Toeng als leider naarvoren. Hij gaf hem het historische advies samen te gaan werken met de natio-nalistische Kwo Ming Tang van Tsjang Kai Ttsek en later de macht te grijpen.In China wordt hij nog steeds als een soort heilige gezien en wordt ‘Maring’genoemd, wat toen zijn schuilnaam was. Terug in Nederland keert hij zich afvan Stalin en de Komitern en kiest de kant van Trotski en verlaat de CPH.Meteen na de Duitse inval gaat hij in het verzet en schrijft in illegale krantenonder de naam ‘Baanbreker’. Begin 1942 wordt hij gearresteerd en ter doodveroordeeld. Met zes anderen wordt hij in het concentratiekamp Amersfoortvermoord. Zelfs de Duitse moordenaars waren onder de indruk: hand in handstonden ze daar en zongen de Internationale terwijl ze één voor één doodge-schoten werden, Sneevliet als laatste.

De ‘Cambridge Five’In vele andere landen zijn soortgelijke voorbeelden te vinden. Als laatste wil ikeen Brits geval aanhalen dat dat tientallen jaren doorgewoekerd heeft. In dedertiger jaren ontstond onder een groep studenten aan de universiteit vanCambridge een pro-communistische beweging: de ‘Cambridge Five’. Zij zagendaarin de enige kracht die tegen het fascisme wilde en kon optreden. De leidervan die groep was Harold ‘Kim’ Philby. Hij was van aristocratische afkomst.De anderen waren Donald Maclean, Guy Burgess, Anthony Blunt en JohnCairncros. Philby trok al snel de aandacht van de Russische geheime dienst.

Henriette Roland Holst Henk Sneevliet Harold ‘Kim’ Philby

95

De doos van Pandora

Hij ging bij de Britse geheime dienst werken en maakte snel carrière en uit-eindelijk zou hij het hoofd ervan worden. De vier anderen plaatste hij op stra-tegische plaatsen binnen de dienst, zodat de Russen jarenlang precies op dehoogte waren. Honderden agenten vonden de dood door hun toedoen. Pas in1963 werd hij ontmaskerd en vluchtte na Rusland waar hij als een held werdbehandeld. Tot aan zijn dood in 1988 had hij daar een comfortabel leven. Ineen interview verklaarde hij ‘geen seconde spijt te hebben’.

Dit verkrampte denken van uiterst links tot uiterst rechts kan alleen ver-klaard worden door de schok na de Eerste Wereldoorlog, toen Europa van hetene op het andere moment haar eeuwenoude vertrouwde fundamenten hadverloren. Bedenk hoe snel alles is gegaan: in een periode van iets meer dantwintig jaar begon de Tweede Wereldoorlog. In die tijd werden er een haat enagressie opgebouwd die wel tot een oorlog moesten leiden.

Ik noem dit hoofdstuk ‘de doos van Pandora’, uit de Griekse mythologie,waarin alle rampspoeden van de mensheid zaten. In het interbellum (de peri-ode tussen de beide wereldoorlogen) werd het water gekookt voor de soep vande volgende oorlog. In die doos zaten de ingrediënten van de soep en ze zou-den er spoedig ingegooid worden. Het resultaat was een oorlog die nog nooiteerder vertoond is. Tientallen miljoenen doden, mensen die alleen va wegehun ras, politieke gezindheid, seksuele geaardheid of geestelijke gesteldheidop een industriële wijze vermoord zouden worden.

En dat allemaal omdat banken en industriëlen bang waren voor het com-munisme en het nodig vonden één van de grootste gekken uit de wereldge-schiedenis aan de macht te helpen: Adolf Hitler en zijn clubje van gevaarlijkgefrustreerde idioten. Misschien was het hun bedoeling om hem na verloopvan tijd weer aan de kant te zetten, maar dat is niet gebeurd. Eenmaal aan demacht had hij hun geld niet meer nodig.

Voor Stalin verliep alles naar wens in de geest van Lenin. West-Europawerd steeds onstabieler en het wachten was op de volgende oorlog. Dan zouhij zijn kans grijpen en de invloedssfeer naar het westen kunnen uitbreiden envooral de verloren gegane gebieden weer terug kunnen veroveren. Hij moet opdat moment werkelijk gedacht hebben dat Hitler zich aan zijn afspraken zouhouden en dat hij degene zou zijn die Hitler aan de kant zou zetten om zo debelangrijkste machtsfactor in Europa te worden.

96

Op weg naar de catastrofe

Toen Adolf Hitler de macht definitief in handen had, handelde hij in sneltempo. Zijn eerste daad was in maart 1935 het invoeren van de dienstplicht.Hij verklaarde een ‘vredesleger’ van een half miljoen man op te willen bou-wen, terwijl het verdrag van Versailles slechts 100.000 man toestond. Maarnoch Frankrijk of Groot-Brittannië konden en wilden niet ingrijpen.

De Duitse wapenindustrie begon toen op volle toeren te draaien dankzij de uitmuntende voorbereiding in Rusland. De tanks, kanonnen en vlieg-tuigen waren getest en goed bevonden en waren op dat moment de beste terwereld.

De Hitler Jugend Bovendien begonnen de nazi’s een ‘leger van de toekomst’ op te bouwen: deHitler Jugend. De leider hiervan was Baldur von Schirach. Alle Duitse kinde-ren van 6 tot en met 18 jaar waren verplicht lid van deze club. Ouders die wei-gerden gingen de gevangenis in. Van hun 6e tot hun 10e werd er gekampeerden veel aan atletiek gedaan. Op hun 10e jaar moesten de kinderen al een eedafleggen dat ze bereid waren voor Hitler te sterven. Van hun 14e tot hun 18ekregen ze paramilitaire opleiding en werden compleet gehersenspoeld met denazi-ideologie.

De meisjes volgden een soortgelijk programma dat resulteerde in een lid-maatschap van de BDM (Bund Deutscher Mädel). Die werden voorbereid opeen kinderrijk moederschap. In 1938 telde de Hitler Jugend zo’n 8 miljoenleden. Binnen enkele jaren zouden velen van hen als fanatieke nazi’s meevech-ten in de oorlog. Voor hun ouders en hun omgeving waren ze een gevaar. Zewaren erop getraind alles over te brieven wat er thuis gezegd werd.

De bouw van concentratiekampen en de moord op gehandicapten Overal in het land werden concentratiekampen gebouwd waar vooral commu-nisten, socialisten, homoseksuelen werden ‘heropgevoed’ en dat ging er nietzachtzinnig aan toe. De bedoeling was deze mensen zo bang te maken dat zede rest van hun leven het wel uit hun hoofd zouden laten actief te zijn. In demeeste gevallen lukte dat.

De rassenwaan begon nu echt toe slaan: het werd joden verboden openba-re functies te bekleden en omdat de nazi-ideologie alleen gezonde ‘raszuivere’mensen accepteerde begon men in het geheim dementen, zwakzinnigen,debielen en zwaar gehandicapten in inrichtingen te vermoorden. De meestgebruikte methode was deze mensen in een gesloten vrachtwagen te laden. Deuitlaatgassen werden naar binnen geleid. Terwijl de auto gingen rijden stierven

97

de mensen een afschuwelijke verstikkingsdood. Meestal kreeg de familie tehoren dat de persoon onverwacht overleden en gecremeerd was. Protesterenof verder informeren had geen zin: de eigen veiligheid kwam dan in gevaar.

De Olympische Spelen van 1936 Vóór de machtsovername van Hitler had het Internationaal OlympischComité in 1931 de Spelen van 1936 aan Berlijn toegewezen. Ondanks pro-testen uit vele landen gingen de Spelen gewoon door. Berlijn en wijde omge-ving werden tot een toeristisch paradijs gemaakt waar niets van de nazi-ideo-logie te merken was. Maar bij de opening vonden enkele landen het toch nodigde nazi-groet aan Hitler te brengen, waaronder de Nederlandse afvaardiging.Het hadden voor de nazi’s de Spelen van het blanke ras moeten worden, maaréén Amerikaanse zwarte atleet bedierf het feestje: Jesse Owens. Hij won viergouden medailles, drie met de sprint en één met verspringen.

Het Rijnland wordt geannexeerd Al in maart van dat jaar ging Hitler uitproberen hoe ver hij kon gaan. Hij ver-klaarde dat het gedemilitariseerde Rijnland gewoon bij Duitsland hoordeomdat het in strijd zou zijn met het verdrag van Locarno. Duitse troepen trok-ken het gebied in en bij Koblenz namen Duitse grenswachten zonder verzet deplaatsen van hun Franse collega’s in.

Er klonken luide internationale protesten, maar daar hield het wel mee op.Dat smaakte naar meer. De Duitsers namen deel aan de Spaanse Burgeroorlog(zoals eerder besproken). Hitler speculeerde er (met succes) op dat Frankrijken Groot-Brittannië geen zin hadden in een nieuwe oorlog. Ze hadden geengroot en modern leger meer en de economische crisis gekoppeld aan depublieke opinie deed de rest.

Baldur von Schirach Jesse Owens Kurt Schuschnigg


98

De ‘Anschluss’ van Oostenrijk Het was de grootste wens van de voormalige Oostenrijker Hitler om zijn oudevaderland bij Duitsland in te lijven. Hij had in Oostenrijk al een grote aanhangdie gemobiliseerd werd die steeds gewelddadiger werd. Eind januari 1938deed de politie een inval in het hoofdkwartier van de nazi’s en vond een gede-tailleerd plan voor een staatsgreep.

Minister-president Kurt Schuschnigg ging op bezoek bij Hitler in het bui-tenverblijf in Berchtesgaden in de Beierse Alpen om verhaal te halen. Daarwerd hij in een lange tirade uitgescholden, uitgevloekt en bedreigd doorHitler. Schuschnigg zag wel in dat zijn land militair volkomen kansloos was,maar liet zich niet intimideren. Hij riep een volksstemming uit, waarin debevolking zich kon uitspreken: zelfstandig blijven of een deelstaat vanDuitsland worden. Daarop werd grens tussen beide landen hermetisch door deDuitsers afgesloten en werden er veel troepen samengetrokken. In het geheimwerd de Oostenrijkse nazi Arthur Seyss-Inquart in stelling gebracht om na demachtsovername staatshoofd te worden.

Schuschnigg gaf toen te kennen te willen aftreden. Hij zag in dat verderverzet geen zin meer had en wilde voorkomen dat er veel slachtoffers zoudenvallen. President Wilhelm Miklas echter weigerde Seyss-Inquart als minister-president te benoemen. Daarop trokken de Duitse troepen de grens over. SS-chef Heinrich Himmler nam tijdelijk de macht waar: alleen al in Wenen wer-den 69.000 mensen gearresteerd. In het hele land was bijna geen plaats meerom alle arrestanten onder te brengen. Velen werden vermoord of zwaar mis-handeld. Seyss-Inquart vaardigde volgens plan een éénwordingswet uit endaarmee kreeg Oostenrijk een nieuwe naam binnen Duitsland: Ostmark. Erwerd nog een volksstemming gehouden: zo’n 99% stemde voor de ‘Anschluss’(voor wie het geloven wil). Weer keek Europa machteloos toe. In de pers had

Arthur Seyss-Inquart Wilhelm Miklas Konrad Henlein


99

men het over ‘een natuurlijk proces’ omdat beide landen Duitstalig waren inde hoop dat Hitler nu tevreden zou zijn, maar eigenlijk wist men al wel beter.Als dank voor bewezen diensten werd Seyss-Inquart na de inval in Polen gou-verneur-generaal en later rijkscommissaris in het bezette Nederland.

De annexatie van het ‘Sudetenland’ en Tsjecho-SlowakijeDe volgende stap van Hitler was de annexatie van Tsjecho-Slowakije. Het ont-stond als staat na het uiteenvallen in 1918 van Oostenrijk-Hongarije, toenmen de Oostenrijkse delen Bohemen en Moravië samenvoegde met deHongaarse delen Slowakije en Roethenië. Het had echter een minderheidbinnen haar grenzen: de zgn. ‘Sudentenduitsers’. Het zijn nooit Duitsersgeweest: ze maakten altijd deel uit van Oostenrijk en de Oostenrijkse regeringheeft bij de vorming van de Tsjecho-Slowaakse staat ook aangedrongen hetSudetenland bij Oostenrijk te laten. Het is niet gebeurd en nu had Hitler eenopstapje om te gaan ageren. Al jarenlang was ene Konrad Henlein aan het sto-ken in dat gebied, omdat hij vond dat het Duitssprekende bevolkingsdeel(±18% van de bevolking) zwaar gediscrimineerd werd. In de praktijk viel datwel mee maar zijn club werd financieel gesteund door Duitsland en ging zichsteeds agressiever opstellen. In mei 1938 begonnen ze met imitatie-uniformenvan de SS en SA openlijk op straat te lopen. De Tjsecho-Slowaakse regeringkondigde een gedeeltelijke mobilisatie af. Dat leger was modern en goedbewapend. Winnen van de Duitsers was niet mogelijk, maar ze konden ze welzware verliezen toebrengen.

De Britse en Franse regeringen begonnen nu te protesteren en verklaardenbereid te zijn de Tsjechoslowaken te steunen. Hitler kreeg één van zijn beken-de woedeaanvallen, maar moest (tijdelijk) inbinden. Henlein kreeg opdrachtnog driester te werk te gaan. Provocaties zorgden voor vechtpartijen en de‘Sudetenduitsers’ werd nog meer als slachtoffers afgeschilderd. Henlein eistenu dat het Sudetenland zich bij Duitsland zou aansluiten en Hitler bezwoer inalle toonaarden dat hij hierna geen nieuwe eisen zou stellen. De Franse presi-dent Édouard Daladier had geen zin in een nieuwe oorlog en de Britseminister-president Neville Chamberlain noemde Tsjecho-Slowakije ‘eennieuw land, dat hij eigenlijk niet goed kende’. De Tsjecho-Slowaakse regeringbleef weigeren.

Chamberlain reisde driemaal naar Duitsland voor een ontmoeting metHitler: naar Berchtesgaden, Bad Godesberg en München. Hitler begreep datdat de Britten en Fransen koste wat kost een oplossing wilden, maar vooralgeen nieuwe oorlog. En dus ging hij steeds meer eisen stellen. Tenslotte gingBenito Mussolini ‘bemiddelen’, wat resulteerde in een internationale confe-rentie. De Tsjechoslowaakse regering werd hiervoor niet eens uitgenodigd.Besloten werd om vier gebieden van de Tsechoslowaakse republiek die


100

Duitstalig waren aan Duitsland toe te wijzen. En dat waren precies de hoog-gelegen gebieden die van levensbelang waren voor de verdediging van hetland. De beste bondgenoot van de Britten en de Fransen met een modern legervan 48 divisies die de Duitsers hadden kunnen weerstaan werd toen het vech-ten onmogelijk gemaakt. Neville Chamberlain keerde als een groot triomfatorterug naar Londen. Op de vliegtuigtrap zwaaide hij met een door Hitlerondertekend stukje papier. De vrede in Europa was verzekerd. De illusie zoumaar even duren.

Maar Hitler wilde heel Tsjecho-Slowakije hebben. Vooral de zware oor-logsindustrie had hij nodig. De inval in Polen stond allang op zijn verlanglijst-je en Tsjecho-Slowakije was voor het Duitse leger één van de uitvalsbasissenvan dat plan. Bovendien had het land nog steeds een sterk leger dat hij niet inzijn rug wilde hebben bij de aanval op Polen.

Er werd weer naar een ‘achtergestelde’ bevolkingsgroep gezocht. Ditmaalwaren het de Slowaken. Men ontdekte een katholieke priester, Josef Tiso, dieal jarenlang aan het ageren was. Hitler bood hem zijn steun aan, wat hij zon-der aarzelen accepteerde. Onder zijn leiding braken in heel Slowakije opstan-den en stakingen uit. In maart 1939 kwam er een Slowaakse onafhankelijk-heidsverklaring die de Duitsers op de achtergrond minitieus hadden voorbe-reid.

Daarop werd de nieuwe president Emil Hacha door Hitler ontboden enwerd net als zijn voorganger op ‘Hitleriaanse’ wijze uitgescholden en bedreigd.In de steek gelaten door de hele wereld en na overleg met zijn regering onder-tekende hij een verklaring dat hij het land aan de Duitsers zou overlaten.Vechten had geen zin meer.

De volgende dag al hield Hitler een triomftocht door Praag. Meteen wer-den de namen Tsjechië en Slowakije veranderd in Bohemen en Moravië en totDuits protectoraat verklaard. De Duitse oud-minister van buitenlandse zakenVon Neurath werd benoemd tot rijksprotector. Onder zijn leiding werd hetgebied voor nazi-begrippen nog met zijden handschoentjes aangepakt. Datveranderde na de Duitse inval in Polen toen de SS-er Heydrich hem opvolgde.De Tsjechen en Slowaken zijn een Slavisch volk en waren in de ogen van denazi’s ‘Untermenschen’. Een waar schrikbewind zou volgen.

Overigens was de eerdergenoemde president van de Britse centrale bankMontague Norman bereid om het Tsechische landskapitaal in samenwerkingmet zijn grote vriend Hjalmar Schacht, de president van de Duitse centralebank, via allerlei constructies internationaal ‘wit te wassen’ en zo Duits eigen-dom werd.

Om het geheel voorlopig af te maken dwong Hitler de regering van Litauenhet ‘Memelgebied’, waar veel Duitstaligen woonden, af te staan aan de Duitseprovincie Oost-Pruisen.


101

De gruwelijke vervolging van de joden gaat beginnen en de ‘Reichskristallnacht’

In de periode van de ‘onderhandelingen’ begon zich een verschrikkelijk dramaaf te tekenen: de vervolging van de joden. Dat gebeurde niet in het geheim,maar openlijk. Toen in 1933 Hitler aan de macht kwam werd het joden al snelverboden bepaalde plekken te bezoeken zoals, parken, zwembaden, bio-scopen, theaters enz.

In 1935 werden de Neurenberger rassenwetten ingevoerd en daarmee ver-loren de joden hun burgerrechten. Ze mochten geen openbare functies meerbekleden en niet meer aan universiteiten studeren. Rond 1938 waren 150.000van de 600.000 joden het land ontvlucht. Dat waren degenen die het kondenbetalen. De hele wereld nam toen maar mondjesmaat joodse vluchtelingen op,ook in Nederland. Degenen die wel toegelaten werden zouden in een nieuw tebouwen vluchtelingenkamp worden ondergebracht in de buurt vanApeldoorn. Koningin Wilhelmina, die meestal op paleis Het Loo woonde,maakt onmiddellijk bezwaar: ze wenste geen joodse vluchtelingen in haatnabijheid. Het kamp werd naar Drenthe verplaatst en kreeg de naam ‘KampWesterbork’. Het zou tijdens de bezetting dienen als doorgangskamp naar devernietigingskampen in Polen.

In oktober 1938 kregen 12.000 Pools-Duitse joden het bevel Duitslandmeteen te verlaten. Ze mochten slechts een koffer per persoon meenemen.Eén van die families was de familie Grynszspan uit Hannover. Ze hadden (netals de meeste anderen) al generaties lang in Duitsland gewoond. Een 17-jarigezoon uit dat gezin woonde bij zijn oom in Parijs. Toen jij hoorde van de ellen-de die zijn familie moest ondergaan zijn bij hem de stoppen doorgeslagen. Hijging met een pistool naar de Duitse ambassade. Daar kreeg hij een heftige dis-cussie met een Duitse diplomaat, Ernst von Rath, en schoot hem neer. Driedagen later overleed hij.

Dit was de kans om de joden nog verder te onderdrukken en in een kwaaddaglicht te stellen. Het moest ‘spontaan’ lijken, in het jargon van nazi’s‘Gesundes Volksempfinden’. Dat was propagandaminister Jozef Goebbels weltoevertrouwd: in hotel Schottenhammel in München werden de instructiesgegeven. Alles wat joods was zou worden aangevallen: winkels, scholen, syna-gogen tot begraafplaatsen toe. De politie kreeg opdracht niet in te grijpen.Wel kregen ze bericht rekening te houden met de arrestatie van zo’n 30.00joden. Bovendien moesten ze zoveel mogelijk joodse archieven in beslagnemen. Dit zou de vervolgingen die voor later gepland waren aanzienlijk mak-kelijker maken.

In de nacht van 9 op 10 november 1938 (twee dagen na de moord in Parijsen in de geschiedenis gegaan als de ‘Reichskristallnacht’) barstte de hel los.Joodse winkels, warenhuizen en woningen werden verwoest. Zo’n 200 syna-


102

gogen werden in brand gestoken alsmede gemeenschapshuizen. Er waren rond300 doden en duizenden gewonden. Enkele tientallen joden pleegden zelf-moord. Twee dagen later werd de joodse gemeenschap verweten dat ze ditzelf hadden uitgelokt en moesten 25% van hun bezit aan de staat afstaan van-wege de geleden schade(!). Het ging om een bedrag van meer dan een miljardmark. Met dan 30.000 joden werden gedeporteerd naar concentratiekampen,waar ze toen nog niet meteen werden vermoord, maar zwaar mishandeld envernederd. De wereld reageerde pro forma verontwaardigd, er werden ambas-sadeurs teruggeroepen die weer snel terugkeerden maar daar bleef het wel bijen men ging weer over tot de orde van dag.

De aanval op Polen wordt voorbereid Nu begon Hitler te ageren tegen Polen. Net als in Tsjecho-Slowakije was daareen Duitstalige minderheid van zo’n 800.000 personen en het lag voor handdat Hitler zijn oude beproefde spelletje zou spelen. In 1919 was de Poolsestaat voor de zoveelste keer in haar geschiedenis onafhankelijk geworden. Inhet noorden was de Oostzee met links de Duitse provincie Pommeren enrechts de provincie Oost-Pruisen, dat na een volkstemming in het Duitse rijkwas gebleven. De stad Dantzig (Gdansk) werd een zgn. ‘vrije stad’ onderbestuur van de Volkenbond. De meerderheid van de stad en enkele tientallendorpen in de omgeving waren Duitstalig. Daarmee zou de Polen helemaal vande Oostzee worden afgesneden en geen enkele haven hebben. Daarom werdaan Polen een strook land toegewezen tussen Pommeren en Dantzig van enke-le tientallen kilometers breed: de zgn. ‘Poolse corridor’ met aan de Oostzeehet vissersdorpje Gdynia. Tot dan toe was Dantzig de grootste zeehaven in hetgebied (in de Middeleeuwen was het één der grootste Hanzesteden), maar dePolen zagen kans in enkele jaren Gdynia uit te bouwen en Dantzig te over-

Józef Beck Otto Dietrich Carl Burckhardt


103

vleugelen. Dat zette kwaad bloed. Ineens was de corridor een bedreiging:Pommeren en Oost-Pruisen waren van elkaar gescheiden en dat werd nietmeer geaccepteerd.

Hitler begon weer met zijn oude vertrouwde tactiek: als er rekening werdgehouden met de Duitse minderheden in Polen zou hij het land met rustlaten. Het was de Poolse minister van buitenlandse zaken Józef Beck die zijnregering ervan overtuigde niet te geloven in de woorden van Hitler. Hij slootliever een verdrag met de Britse en Franse regeringen omdat die de indrukwekten de Poolse onafhankelijkheid serieus te nemen en dit keer wel een haltwilden toeroepen aan Hitlers’ veroveringsdrang. Bovendien had Polen ook nogRusland in de rug die elke kans zou gebruiken om revanche te nemen op dePools-Russische oorlog, nog geen 18 jaar geleden.

Zo rond de zomer van 1939 werd het wel duidelijk dat Hitler van plan wasPolen aan te vallen en te gebruiken als springplank voor een aanval op Rusland(het communisme), geheel volgens plan van de banken en de grootindustriedie hem aan de macht hadden gebracht. Daarvan moet Jozef Stalin zichbewust zijn geweest. Maar hij had andere plannen. Hij stuurde aan op een oor-log in West-Europa. Wanneer die elkaar hadden afgeslacht zou het voor hemeen koud kunstje zijn geweest West-Europa binnen te vallen. Dat was dereden dat hij jarenlang had getolereerd dat de Duitse oorlogsindustrie inRusland haar nieuwste wapens kon ontwikkelen.

Geheime onderhandelingenHitler zag West-Europa als een verzameling van ‘Germaanse broedervolken’met wie hij een goede band wilde hebben als hij Rusland (lees het commu-nisme) ging aanvallen. Met andere woorden: hij wilde in zijn rug gedekt zijn.Met argusogen moeten de Russen de vaak geheime onderhandelingen tussenvooral de Britten en de Duitsers hebben gevolgd. Want het waren de Brittendie er alles aan deden een nieuwe wereldoorlog te voorkomen.

Zo was er op 17 juli 1939 in Londen een internationale conferentie over dewalvisvangst. Deelnemers waren de Verenigde Staten, Groot-Brittannië,Japan en Duitsland. De Britse minister van buitenlandse handel Robert SpearHudson en Helmut Wohlthat, de directeur van het Duitse planbureau zijndeelnemers. Hier vinden geheime onderhandelingen plaats. Geheim of niet, erlekten dingen uit. Op 22 juli brengen Britse kranten het nieuws dat de Britseregering Duitsland een lening van 1 miljard pond zou geven in ruil voor eengedeeltelijke Duitse ontwapening.

Wohlthat had op 19 juli ook een gesprek met Horace Wilson, secretarisvan Chamberlain. Van dat gesprek is nog een uittreksel bekend geschrevendoor Von Dirksen, de Duitse ambassadeur in Londen. Het komt op het vol-gende neer: Duitsland wordt als grootmacht erkend en kan van nut zijn voor


104

de Britten die niet meer in staat waren hun wereldrijk samen te houden.Samen met Duitsland zouden er nog drie invloedssferen zijn waarbij zij elkaarbehulpzaam zouden zijn: het Britse imperium, China en Rusland(!). Wilson streefde een overeenkomst na die de Britse conservatieve partij in de herfsteen verkiezingsoverwinning zouden brengen. Men kon de bevolking gerust-stellen dat er geen nieuwe oorlog zou komen. De Poolse kwestie en de kwestieDantzig zouden geen belangrijke onderwerpen meer zijn. Van deze onderhan-delingen is bijna niets meer terug te vinden. Slechts enkele leden van de rege-ring Chamberlain waren op de hoogte. Waarom er niet verder onderhandeldwerd is niet duidelijk, maar vermoedelijk moet Chamberlain zich gerealiseerdhebben dat een dergelijke overeenkomst zijn land internationaal zou isoleren.

Met de geplande aanval op Polen, werd Hitler ongeduldig en wordt eindjuli 1939 de Britse krantenmagnaat lord Kemsley uitgenodigd door zijn Duitsecollega Otto Dietrich. Dat kan geen ‘spontane’ uitnodiging zijn geweest. In dietijd was de Duitse pers al lang niet meer onafhankelijk. Dietrich was een fellenazi, hoge officier bij de SS en vertrouweling van Hitler en hoofd van deDuitse gemuilkorfde pers. Natuurlijk ontmoet Kemsley Hitler. Die vraagt deBritse voorstellen duidelijk op papier te zetten en voegt eraan toe dat er nietonderhandeld kan worden zonder annulering van het verdrag van Versailles enteruggave van de Duitse koloniën. Chamberlain gaat in op het verzoek, maardat gebeurde in het diepste geheim. Zelfs het ministerie van buitenlandsezaken werd er buiten gehouden. Op 3 augustus 1939 wordt de brief aan OttoDietrich overhandigd. Er wordt in gevraagd over welke punten Hitler wilonderhandelen (misschien stonden er ook Britse concessies in, maar dat is nietbekend).

Carl Burckhardt was een Zwitser die door de Volkenbond was benoemdtot hoge commissaris van de stad Dantzig. Op 10 augustus wordt hij ’s avondsgebeld door de plaatselijke nazileider Forster. Of hij maar zo vriendelijk wildezijn naar Hitlers buitenverblijf Berchtesgaden in Beieren te komen. Voor ver-voer is gezorgd: het privévliegtuig van Hilter is al onderweg. De volgende dagvolgt een gesprek tussen een woedende Hiltler en Burckhardt. Dat was dusprecies een week na de brief van Chamberlain. Blijkbaar beviel de inhoudHitler niet en hij begon ook steeds meer haast te krijgen. Zijn generaals had-den hem geadviseerd niet later dan 1 september de aanval op Polen te openenvanwege de najaarsregens. De tijd ging dringen.

Twee dagen later brengt Burckhardt in Bern verslag uit aan twee Britsediplomaten en een Franse, Pierre Arnal. Hier is een uitgebreid verslag van enhet toont aan dat Hitler probeerde de Britten en de Fransen buiten een oorlogte houden. Hitler: ‘Als het toch een oorlog moet worden, dan ik heb die liever van-daag dan morgen. Ik ben niet zo’n watje als de keizer die maar bleef aarzelen.Italië zal mijn kant kiezen en Japan ook. Mijn divisies zullen in het westen makke-


105

lijk standhouden en Polen zal ik binnen drie weken verpletteren. De Zwitsers zul-len niets doen en dekken dus mijn rechterflank en mijn luchtmacht is de beste vande wereld. Voor de Russen ben ik ook niet bang. We kennen ze door en door.Jarenlang hebben Duitse officieren in Rusland gediend en we weten dat de besteRussische officieren zijn vermoord. Maar waar gaat het mij nu om? Alleen maardit: Duitsland heeft graan het hout nodig. Het graan kan ik in het oosten verbou-wen. Voor het hout heb ik koloniën nodig. In het westen heb ik niets te zoeken.Vandaag niet en morgen ook niet. Ik heb totaal geen ambities in het dichtbevolkteWest-Europa. Maar ik wil de handen vrij hebben in het oosten. Ik ben bereid hier-over te onderhandelen. Alles wat ik wil doen is tegen Rusland gericht. Als hetwesten te stom en te blind is om dat te begrijpen dan moet ik wel met de Russenonderhandelen. Dan zal ik eerst het westen verslaan en daarna Rusland aanval-len. Ik heb de Oekraïne nodig zodat ze ons nooit meer als in de laatste oorlog kun-nen uithongeren’.

Hitler kreeg het niet voor elkaar: de Britten en Fransen gaven geen garan-ties voor een ongestoorde Duitse aanval op Polen. Dus deed hij wat hij gezegdhad: hij begon onderhandelingen met de Russen. Ruim een week voor de aan-val sloten in het Kremlin Stalin, de Duitse minister van buitenlandse zakenJoachim van Ribbentrop en zijn Russische collega Vjatsjeslav Molotov eenniet-aanvalsverdrag. Het had een geheime clausule: Duitse en Russischeinvloedssferen werden afgesproken. Finland, Estland en Letland vielen onderde Russische en Litauen onder de Duitse invloedssfeer. Delen van oost-Polenzouden weer Russisch worden. Eigenlijk was het een uitgebreidere versie vanhet verdrag van Rapallo uit 1922 dat nooit was opgezegd. Net als toen sloeghet nieuws in als een bom. De Britten en de Fransen hadden geprobeerd Hitleraf te houden van een aanval op Polen. Door telkens toe te geven aan de wen-sen van Hitler hadden ze zich internationaal belachelijk gemaakt. Maar Hitler

Joachim von Ribbentrop Vjatsjeslav Molotov Walter Schellenberg


106

had intussen het sterkste leger ter wereld opgebouwd. De Britse en Franseregeringen stonden voor een duivels dilemma: een nieuwe oorlog metDuitsland beginnen of Hitler zijn gang laten gaan. Gezien de uitlatingen vanHitler tijdens het gesprek met Carl Burckhardt dat hij geen interesse had ineen bezetting van West-Europa (die waren bij beide regeringen bekend) heeftmen volgens mij tot een Salomonsoordeel besloten: laat Hitler Polen aanval-len, wij verklaren Duitsland de oorlog (dan zijn we internationaal gedekt),doen vervolgens niets en we zien wel hoe de situatie zich ontwikkelt. Dat zalde gedachte zijn geweest en de hoop op een Duitse aanval op Rusland (hetcommunisme). Een daadwerkelijke oorlog zou dan niet uitbreken.

De aanval op Polen Hitler had een aanleiding nodig om Polen binnen te vallen. Rond Dantzig enOost-Pruisen waren al veel provocaties georganiseerd wegens vermeendePoolse aanvallen op ‘Volksduitsers’, maar deze keer werd het grondig aange-pakt. Vlakbij de Poolse grens was een Duitse radiozender. Die zou wordenaangevallen door Poolse provocateurs. In werkelijkheid waren het DuitstaligePoolse gevangenen die de vrijheid werd beloofd als ze meewerkten. De ‘aan-val’ werd uitgevoerd en er werd enige tijd ‘Poolse propaganda’ uitgezonden.Meteen na afloop werden de gevangenen vermoord. De architect van dit alleswas ene Walter Schellenberg die binnen de SS een bliksemcarrière maakte.We zullen hem als de grootste vertrouweling van Himmler nog regelmatigtegenkomen. Men kan hem vergelijken met Rudolf Hess, die eigenlijk de baaswas in de nazipartij, maar op de achtergrond bleef. Na de oorlog presenteerdeSchellenberg zich als een soort idealistische padvinder die het allemaal niet zobedoeld had en Himmler wilde afremmen. In werkelijkheid was het een gewe-tenloze intrigant die op de achtergrond werkte maar uiteindelijk de werkelijkechef van het gruwelijke SS-complex werd.

In vroege morgen van 1 september viel het Duitse leger Polen binnen.Enkele uren later hield Hitler een brallende toespraak, waarin hij zei dat devele Poolse ‘provocaties’ een hoogtepunt hadden bereikt met de overval ophet radiostation en dat er vanaf nu ‘teruggeschoten werd’.

De Britse en Franse regeringen stelden een ultimatum: de Duitse troepenmoesten zich terugtrekken. Het ultimatum liep tot 3 september. Toen er nietsgebeurde waren beide landen officieel in staat van oorlog met Duitsland, maarhet zou nog ruim 8 maanden duren voordat die werkelijk uitbrak. Men had dehoop dat Duitsland Rusland (het communisme) zou aanvallen en West-Europa buiten schot zou blijven.


107

weer doorlog en nieuwe onderhandelingen

Enkele dagen voor de aanval kwam het Duitse ‘marine-opleidingsschip’Schleswig Holstein op bezoek in Dantzig. Het was een oude kruiser uit deEerste Wereldoorlog, maar met zware kanonnen. Die namen het schiereiland‘Westerplatte’ onder vuur. Het is een fort dat de haveningangen van Dantzig(Gdansk) en Gdynia beschermde. Zo’n 300 Polen bemanden het fort. Tot decapitulatie hebben ze het tot de laatste man verdedigd en is nu een symboolvan de Poolse onafhankelijkheid. Het Poolse leger vocht hard en dapper, maarwas geen partij voor het Duitse leger. De Poolse cavalerie voerde nog aanval-len te paard uit, de vliegvelden werden meteen door de beruchte Stuka-bom-menwerpers uitgeschakeld, zodat de Duitse luchtmacht vrij spel had. Dehoofdstad Warschau onderging een terreurbombardement dat vele slachtof-fers eiste. Toen de Polen op 17 september vanuit het oosten ook nog door deRussen aangevallen was de oorlog beslist. Het is een wonder dat ze nog zo langtegenstand konden bieden.

Het moorden begint meteenMeteen na het passeren van de gevechtstroepen begonnen de moordpartijentegen de joden en de intelligentia. Na de inname van Warschau speelde eenDuitse militaire kapel hard marsmuziek op een plein in het centrum. EenDuitse ooggetuige vertelt dat hij misselijk werd van wat hij zag. Tientallenmensen werden opgepakt vanwege een joods uiterlijk of dat ze misschien eenhoge opleiding hadden en werden in bomen opgehangen. De harde muziekdiende alleen maar om het angstgeschreeuw te onderdrukken. Dit was nogmaar een miniem begin van de gruwelijke moordpartijen die zouden plaats-vinden. Uiteindelijk zouden in de oorlog zes miljoen Polen omkomen. Maarweinig Duitsers protesteerden hiertegen.

Generaal Johannes Blaskowitz deed het wel: in felle bewoordingen pro-testeerde bij zijn commandant Walther von Brauchitsch. Moesten zijn solda-ten vechten en sterven om deze ‘walgelijke moordpartijen mogelijk temaken?’ Het werd hem niet in dank afgenomen. Omdat hij een uiterst kundiggeneraal was, bleef hij in dienst. Hij was één van de weinigen die durfde enwilde protesteren. De rest van het Duitse officierscorps genoot met volle teu-gen van de overwinningen aan het begin van de oorlog. Eindelijk hadden zeeen revanche op de Eerste Wereldoorlog. Op 5 mei 1945 was BlaskowitzDuits onderhandelaar bij de capitulatiebesprekingen in hotel ‘De Wereld’ inWageningen. Hij is vlak na de oorlog in een Duitse gevangenis in Neurenberg(alle gevangen Duitse officieren werden gescreend) vermoedelijk door SS-medegevangenen vermoord.

108


Maar Stalin kon in zijn optiek tevreden zijn: de gebieden die in de Pools-Russische oorlog verloren gingen waren grotendeels weer terug. Tijdens debesprekingen over de demarcatielijn kregen ze het gezag over de Baltische sta-ten Letland, Estland en Litauen (dat eigenlijk Duits zou worden) en werdenbij Rusland ingelijfd. Frankrijk en Groot-Brittannië waren in oorlog metDuitsland en hij kon achterover geleund gaan zitten dat ze elkaar gingenafslachten waarna het zijn beurt zou zijn West-Europa aan te vallen. Dat moetnog steeds zijn gedachte zijn geweest.

Ook de Russen wensten geen Poolse intelligentia. Ging het bij de Duitsersom rassenwaan, de Russen wilden afrekenen met potentiële tegenstanders inde toekomst. Ze hadden na de inval in Polen vele duizenden gevangenengemaakt en die werden ‘gesorteerd’. Ze werden overgebracht naar Katyn, eenRussisch dorpje zo’n 30 kilometer ten westen van Smolensk. Het heeft eenbos dat gebruikt werd als executieplaats. In 1940 werden daar ±27.000 Poolseburgers, geestelijken en militairen vermoord. De massagraven werden daarnabeplant met bomen. De rest van de krijgsgevangenen werd in kampen onder-gebracht waar ze slecht behandeld werden.

Na de Duitse invasie in Rusland in 1941 werden ze ineens beschouwd als‘medestrijders’. De meesten bedankten voor de eer en wilden bij de WestelijkeGeallieerden vechten. De Russen konden niet nog eens duizenden Polen ver-moorden. Ze waren in het begin van de oorlog grotendeels afhankelijk van deaanvoer van enorme hoeveelheden grondstoffen van de Westelijke Geal-lieerden. Dus lieten ze de Polen gaan, maar dan wel te voet. Via Syrië bereik-ten ze het toenmalige Palestina, waar ze getraind werden in het gebruik van deBritse wapens. Ze zouden een belangrijke gaan rol spelen bij de bevrijding vanWest-Europa.

Maurice Gamelin Johannes Blaskowitz Heinz Guderian

109

Weer oorlog en nieuwe onderhandelingen

Frankrijk en Groot-Brittannië wachten af en weer nieuwe geheime onderhandelingen

Hitler had een grote gok gewaagd bij de inval in Polen. Het Franse leger was albijna volledig gemobiliseerd en er was al een Brits expeditieleger in Noord-Frankrijk. Na de oorlog verklaarden Duitse generaals dat als de Britten enFransen meteen aangevallen hadden er nauwelijks tegenstand zou zijngeweest. Het is niet gebeurd.

Op 6 oktober houdt Hitler een toespraak waarin hij de Britten en Franseneen vrede voorstelde. Polen was verslagen en dus zou er geen reden meer zijnom een oorlog te beginnen. Er werd niet op gereageerd. Er waren Franse par-lementariërs, zoals Flandin, die er wel op in wilden gaan. De Fransen haddenbegin september het grote ‘Bos van Warndt’ in het Saarland veroverd wat vanstrategisch belang was. Maar al na enkele weken gaf president Daladier zijnopperbevelhebber Maurice Gamelin opdracht zich terug te trekken wat eenbewijs was dat de Franse regering de Duitsers niet wilde provoceren.

Volgens mij werd er nog steeds gewacht op een Duitse aanval op Rusland.Zo ontstond er aan beide zijden een afwachtende houding. Het zou nog achtmaanden duren voordat de oorlog in het westen uitbrak. De Britten noemdehet ‘the phoney war’, de Fransen ‘la drôle de guerre’ en de Duitsers ‘derSitzkrieg’. Er waren af en toe kleine schermutselingen maar hield daar het welmee op. Hitler werd ongeduldig: hij wilde zo snel mogelijk Rusland aanvallenen een duidelijke situatie in het westen was dus gewenst. Al op 9 oktober geefthij opdracht de aanval in het westen voor te bereiden, codenaam Fall Gelb.Zijn generaals waren het er niet mee eens: de aanval op Polen had veel langergeduurd dan gepland. Vooral het fanatisme waarmee de Polen zich verdedig-den had indruk gemaakt. Bovendien gingen ook zij er van uit dat bij een aan-val op Rusland (lees het communisme) de Fransen en Britten Duitsland nietzouden aanvallen.

Achter de schermen worden er pogingen tot toenadering gedaan: deAmerikaanse ambassadeur in Parijs, Bullit, stuurt een bericht naar Washingtonwaarin hij meedeelt dat James Mooney, de directeur buitenland van GeneralMotors door Hermann Göring is benaderd om de Amerikaanse regering telaten bemiddelen in het conflict op neutraal terrein. President Roosevelt rea-geerde hierop door begin 1940 zijn onderminister van buitenlandse zakenSummer Welles naar Europa te sturen om te bemiddelen. Het eerste wat hijdoet is Hitler te bezoeken. Die stond er uiteraard niet afwijzend tegenovermaar bleef bij de oude eisen: herziening van het verdrag van Versailles enteruggave van de Duitse koloniën. Dan gaat Summer Welles naar Rome omMussolini te bezoeken. Die ziet wel mogelijkheden te onderhandelen. Toendat nieuws bekend werd vertrok Von Ribbentrop spoorslags naar Rome omMussolini in het gareel te houden: Hitler moest de regie blijven voeren.

110


Summer Welles blijft nog een paar dagen in Rome, maar vertrekt zonderresultaat.

De Franse staatslieden Laval en Dregrelle schijnen in het geheim te hebbenvoorgesteld Polen te demilitariseren en een vazalstaat van Duitsland te wor-den. Mocht Duitsland Rusland aanvallen (blijkbaar wist iedereen dat behalveStalin) dan zou Polen na afloop weer haar oude grenzen krijgen.

Toch blijft de grote lijn dat de Britten en Fransen een Duits-Russische oor-log verwachtten waar zij zich graag buiten zouden houden en een oorlog metDuitsland zou uitblijven. En ook hier komt de rode draad weer naar voren: hetcommunisme zou een onherstelbare slag worden toegebracht. Dat werd medeveroorzaakt doordat de Russen op 30 november 1939 Finland binnenvielen enmeteen werd de hoofdstad Helsinki gebombardeerd. Het was op dat momenteen volk van net vier miljoen mensen en militair niet opgewassen tegen hetRussische leger. Maar de Russen maakten een grote inschattingsfout. De Finseopperbevelhebber Gustav Mannerheim had zijn leger omgevormd tot eenguerillaleger dat op ski’s (temperaturen van -30-40 graden waren normaal) deRussen zware verliezen toebracht. waar niet op gerekend was. De Finnen kon-den dat niet volhouden en op 12 maart 1940 moesten ze capituleren. Het landmoest grote delen aan Rusland afstaan die voor de Russen van strategischbelang waren en ook van oude sentimenten uit de tsaristische tijd.

De Duitse invasieplannen worden ontdekt en aangepast Toen gebeurde er iets onverwachts: op 10 januari 1940 landde een DuitseBf108 van het vliegveld Münster in België bij Mechelen aan de Maas. Depiloot, majoor Erich Hönmanns, is verdwaald en ziet de Maas aan voor deRijn. Samen met zijn passagier, majoor Helmuth Reinberger, worden zijgevangen genomen. Groot is de verrassing wanneer in de aktentas vanReinberger het complete invasieplan voor België en Nederland gevondenwordt. Natuurlijk wisten de Duitsers dat een kopie van ‘Fall Gelb’ in handenvan de Belgen was gevallen. Het plan was een uitgebreide versie van het plan‘Von Schlieffen’ dat in 1914 was gebruikt. Nu zou ook het neutrale Nederlandworden aangevallen. Het zwaartepunt van de aanval zou door hetNederlandse Brabant en Limburg en Noord-België trekken en dan naar hetzuiden richting Noord-Frankrijk. De bedenker van het plan, generaal HeinzGuderian, paste het toen aan: nu zou de secundaire aanval in het noordenplaatsvinden en zijn tanks zouden massaal via de Ardennen aanvallen. Volgensde militaire handboeken onmogelijk en daarom volgens Guderian juist eentotale verrassing. Hij zou in het gelijk worden gesteld.

Het Venlo-incident De Nederlandse neutraliteit werd op 9 november 1939 door de Duitsers doel-

111


bewust in diskrediet gebracht door het zgn. ‘Venlo-incident’. In Nederlandwas een kleine afdeling van de Britse geheime dienst (SIS) gevestigd. Daarvanwaren de Duitsers op de hoogte en ze benaderden de Britten. Zogenaamd waser in brede kring van het Duitse leger weerstand tegen een nieuwe oorlog inhet westen en men wilde Hitler aan de kant zetten. Eén van die officieren was‘majoor Schämmle’ die als contactpersoon zou fungeren. In werkelijkheid washet de SS-er Walter Schellenberg, die de ook al ‘aanval van Poolse terroristen’op het Duitse radiostation had voorbereid. De Britten werden vertegenwoor-digd door kapitein Sigismund Payne Best en majoor Richard Stevens. Steedswerden ze aan het lijntje gehouden. Uiteindelijk zou de dissidente Duitse offi-cier zich melden in café Backus in Venlo op enkele tientallen meters van degrens met Duitsland. De Duitsers waren in het geheim al de grens overgeko-men. Toen de auto met de Britten kwam aangereden, kwamen hun auto’s ooktevoorschijn en openden het vuur met pistoolmitrailleurs. De Nederlandseluitenant Dirk Klop schoot met zijn pistool terug en stierf in de kogelregen.De Britten werden in de auto’s gesleurd en op Duits grondgebied gebracht.Het doel was bereikt: de Nederlandse neutraliteit was in diskrediet gebrachten de Britse geheime dienst voor gek gezet. Walter Schellenberg steeg nog ver-der in de achting van Heinrich Himmler en zou al snel zijn vertrouwde plaats-vervanger zijn.

Toch een Duitse aanval op West-EuropaWe zijn nu vlakbij de Duitse aanvallen op West-Europa. Wat bezielde Hitler?Elke provocatie van hem werd niet beantwoord. De aanval op Polen leverdehem een oorlogsverklaring op, maar maanden later was er bijna niets gebeurd.Had hij Rusland aangevallen (waar de Amerikanen, Britten en Fransen samenmet de banken en de grootindustriëlen op hoopten) dan had hij volgens mij

Karl Brandt Kurt Student Hans Oster

112


ongestoord zijn gang kunnen gaan. Ik durf ook de stelling wel aan dat hij in hetgeheim gesteund zou zijn. De uitschakeling van het communisme stond nogsteeds bovenaan de agenda ondanks de Duitse gruweldaden.

Hitler leed aan de ziekte van Parkinson. In 1940 was hij 50, maar de symp-tomen van de ziekte openbaarden zich al eerder. Zijn brallerige toesprakenhield hij met wapperende handen, maar rond 1938 hield hij zijn linkerarmvast met zijn rechter. Zoals eerder beschreven noemde zijn commandant in deEerste Wereldoorlog hem ‘een psychopatische idioot die absoluut niet meerbevorderd mocht worden’. Maar hij werd nog gekker. Kon hij voor zijn ziektepolitieke en militaire situaties nog redelijk inschatten, werd dat later gaande-weg onmogelijk. Dat werd veroorzaakt door zijn lijfarts Karl Brandt die Hitlertot vlak voor zijn zelfmoord zou behandelen. Karl Brandt was tevens de archi-tect van de moord op Duitse dementen, debielen en krankzinnigen. Parkinsonwordt behandeld met het medicijn dopamine. Wanneer het in een te grotedosis wordt gegeven veroorzaakt het psychische problemen. Hitler had eengrenzeloos vertrouwen in Karl Brandt en die schreef behalve dopamine elkmedicijn voor wat Hitler verlangde. Achteraf een zegen voor de mensheid,want als hij had geluisterd naar zijn generaals dan had de oorlog nog langergeduurd.

Het ontstaan van de luchtlandingstroepen Voordat ik verder ga met de Duitse inval in West-Europa wil het ontstaan vande luchtlandingstroepen beschrijven: ze zullen een belangrijk deel van mijnbetoog gaan vormen. De vliegtuigen werden in de jaren 20 en 30 steeds gro-ter en gingen passagiers vervoeren. Continentale vluchten werden heelgewoon en dus gingen de militairen over de mogelijkheden nadenken. Hetidee was snel veel troepen achter de vijandelijke linies te brengen. Ze kondengrote verwarring stichten en in de rug aanvallen. Er zijn twee soorten lucht-landingstroepen: de parachutisten en troepen die per vliegtuig aan de grondworden gezet. Deze nemen ook het zwaardere materieel mee: voertuigen enlichte artillerie.

De Russen hadden in 1936 de primeur (maar gezien de samenwerking metDuitsers misschien wel beide): voor een internationaal gezelschap werd eendemonstratie gegeven. Daarbij was de Britse generaal Wavell aanwezig diemeteen een groot voorstander van luchtlandingstroepen werd. 1200 man wer-den gedropt inclusief voertuigen en 18 lichte kanonnen. Veel van de parachu-tisten werden toen nog op de vleugels van de vliegtuigen vervoerd en moestenzich krampachtig vasthouden voordat ze zich boven het doelgebied kondenloslaten. Maar de trend was gezet. De Britten begonnen er ook mee. In eersteinstantie waren amateurparachutisten de instructeurs, maar met ‘vallen enopstaan’ werd het eerste bataljon geformeerd.

113


In Amerika werd de 82e Infanteriedivisie onder generaal Omar Bradley (wezullen hem nog uitgebreid tegenkomen) omgevormd tot de 82e (AllAmerican) luchtlandingsdivisie. In Duitsland gebeurde hetzelfde: de 22einfanteriedivisie onder generaal Kurt Student werd in het diepste geheim ookomgevormd tot de 22e luchtlandingsdivisie.

Noorwegen en Denemarken worden als eerste aangevallen Terug naar het oorlogsverloop. De Duitse wapenindustrie had staal nodig,veel staal. Dat werd grotendeels geïmporteerd uit Zweden via de Noorsehavenstad Narvik. In december 1939 waarschuwde de Noorse nazi VidgunQuisling (die de illusie had nazileider van Noorwegen te worden) Hitler datde Britten plannen hadden Narvik te isoleren en zo de Duitse oorlogsindustriete benadelen.

In de nacht van 2 op 3 april 1940 verlieten Duitse marine-eenheden entransportschepen hun havens richting Noorwegen. De Britten hadden een bri-gade en enkele bataljons laten landen om de havensteden langs de langgerekteNoorse kust te beschermen. Voor de eerste keer in de geschiedenis werdenluchtlandingstroepen ingezet: het waren Duitse en ze landden met transport-vliegtuigen op de het vliegveld Fornebu bij Oslo en veroverden het snel. Bijnade hele de Duitse vloot werd ingezet, maar leed zware verliezen in de gevech-ten met de Britse. Dat kon niet verhinderen dat het Duitse leger, ondanks dap-pere tegenstand van de Noren en de Britten Noorwegen konden bezetten.Boven Narvik werd nog tot 7 juni gevochten, maar in feite was de strijd albeslist.

Tegelijkertijd werd Denemarken aangevallen. De Denen gaven de strijd alop na een paar uur vechten in Jutland: ze waren volmaakt kansloos. We zagenze kans het grootste deel van de joodse bevolking naar Zweden over te bren-gen.

De aanval op West-Europa In de vroege ochtend van 10 mei 1940 werd de aanval (‘Fall Gelb’) op West-Europa ingezet. De Nederlandse militair attaché in Berlijn, majoor Bert Sas,werd herhaaldelijk ingelicht over de datum van de aanval door de Duitse kolo-nel Hans Oster. De aanval werd vaak uitgesteld wat werd veroorzaakt door destrenge winter van 1939-1940. De inlichtingen van Bert Sas werden daaromniet meer serieus genomen. Hans Oster werd op 9 april 1945 in het concen-tratiekamp Flossenburg aan een pianosnaar opgehangen.

Toen op 10 mei 1940 de Duitse aanval naar West-Europa werd ingezettrad de moegestreden Britse minister-president Neville Chamberlain af. Hijwas al enige tijd ernstig ziek en zou in 1941 aan maagkanker overlijden. Hijwerd opgevolgd door zijn minister van Marine, Winston Churchill.

114


De controverse tussen minister Dijxhoorn en generaal Reynders Nederland en België waren neutraal, maar in het geheim waren er afsprakenover een verdediging bij een Duitse aanval. De Fransen waren bereid op terukken tot Breda om de Belgisch-Nederlandse verdediging te onder ondersteu-nen. De Nederlandse verdediging was gebaseerd op de oude (maar eeuwen-lang effectieve) Hollandse Waterlinie. Tussen Amersfoort en Rhenen werd deGelderse Vallei gecontroleerd onder water gezet. Er stond niet meer dan enke-le tientallen centimeters water, maar genoeg om een aanval met zware voer-tuigen af te slaan. De hooggelegen Utrechtse Heuvelrug was een ideale verde-digingslinie. Het plan was dat bij een Duitse aanval het Nederlandse leger inde oostelijke en zuidelijke provincies zo lang als mogelijk tegenstand zou wor-den geboden, waarna de troepen zich op de ‘Vesting Holland’ zouden terug-trekken.

Deze plannen werden gemaakt door de opperbevelhebber generaal IzaakHerman Reynders, een uiterst kundig generaal, die kans had het gezien inenkele jaren het Nederlandse leger met de weinige middelen die hij had naarvermogen op sterkte te brengen. Het was nog steeds erg verouderd, maarvooral het moreel (men was weer trots om militair te zijn) en het zonder aan-ziens des persoons plaatsen van de juiste officieren op de juiste plaats had desterkte vergroot. In zijn plan bleef de Grebbelinie het belangrijkste verdedi-gingspunt, maar in Oost-Brabant had hij de zgn. ‘Peel-Raam Stelling’ geposi-tioneerd om het Duitse leger zo lang mogelijk tegen te houden en zo contactte houden met het Belgische en Franse leger om de gelegenheid te bieden rich-ting Breda en de Moerdijkbruggen op te rukken om zo een nieuwe aanval à laVon Schlieffen op z’n minst sterk te vertragen en het Britse expeditieleger inNoord-Frankrijk de gelegenheid te geven tegenaanvallen uit te voeren.

Om de één af andere reden had de minister van defensie Dijxhoorn een

Winston Churchill Generaal Reynders Generaal Winkelman

115


antipathie tegen de generaal. Misschien kwam het omdat hij bij het leger eenlagere rang had bekleed (luitenant-kolonel). In ieder geval begon hij te agerentegen de tactiek van Reynders. Hij wilde van de Peel-Raam Stelling een sym-bolische verdediging maken en bij een Duitse aanval zo snel mogelijk terug-trekken op de Vesting Holland.

Minister-president De Geer was een besluiteloos figuur (al snel na deDuitse inval keerde hij uit Engeland via Portugal terug naar Nederland omdathij de Duitse suprematie in Europa erkende). Dijxhoorn bleef doorzagen aande poten van generaal Reynders stoel. Uiteindelijk nam één van de beste gene-raals uit de Nederlandse geschiedenis begin 1940 ontslag. Hij had het verloopvan de oorlog niet kunnen veranderen, maar het Duitse leger veel grotere ver-liezen kunnen toebrengen. Voor mij is hij een uiterst miskend officier uit deNederlandse geschiedenis.

Generaal Winkelman en de verzwakking van de Peel-Raam StellingDijxhoorn had zijn zin: er moest een nieuwe opperbevelhebber komen. Hetmeest voor de hand liggend zou generaal Van Voorst tot Voorst zijn geweest,de chef staf van Reynders, maar die was katholiek: er moest volgens de grond-wet een opperbevelhebber komen die protestant was (dat was toe nog destaatsgodsdienst).

Toen kwam generaal Henri Winkelman in beeld. In 1934 had hij de illusieopperbevelhebber te worden toen generaal H.A. Seyffardt, op eigen verzoekeervol ontslag kreeg. De toenmalige minister van defensie, L.N. Deckers, hadeen (terechte) voorkeur voor generaal Reynders, zodat hij de functie kreeg.Winkelman werd als doekje voor het bloeden bevorderd tot luitenant-generaalen tegelijkertijd ongevraagd met pensioen gestuurd. Hij ging bij hetPhilipsconcern in Eindhoven werken en werd daar adviseur voor de bedrijfs-beveiliging, luchtafweer (hoe raar het klinkt, particulieren mochten in die tijdeigen luchtafweer hebben) en hoe de belangrijkste delen van het bedrijf bijeen aanval in veiligheid te brengen. Hij paste het defensieplan aan naar dewensen van minister Dijxhoorn en heeft zo tot aan het eind van zijn leven de(terechte) smet op zijn reputatie gehad de Philipsfabrieken te willen bescher-men. Dat heeft hij ook gedaan, want de Peel-Raam Stelling werd onder zijncommando ernstig verzwakt en het Duitse leger kon snel door Brabant opruk-ken richting de Moerdijkbruggen en Vlaanderen.

De aanval begintIn de vroege morgen van 10 mei 1940 werd de aanval op West-Europa inge-zet. Het Britse, Franse en Belgische leger was net als het Nederlandse quamodernisering en ervaring geen partij voor het Duitse. Volgens plan trok hetNederlandse leger zich langzaam terug: langs de Maas en de IJssel boden de

116


bunkers met zware mitrailleurs heftig tegenstand en het Duitse leger leedgrote verliezen. Bij fort Westervoort vlak bij Arnhem was dat vooral het geval.Doordat de Peel-Raam Stelling een ‘symbolische’ verdediging werd, kon deDuitse 9e Pantserdivisie snel door Noord-Brabant oprukken en hetNederlandse leger afsnijden van het Belgische en Franse en het Nederlandseleger stond er toen dus helemaal alleen voor.

Maar de geplande terugtrekking op de Vesting Holland en de Grebbelinieverliep grotendeels volgens plan. De eerste Duitse aanvallen op deGrebbelinie waren weinig succesvol: ze kwamen er niet door. Een aanval overde provinciale weg van Ede naar Veenendaal werd bij het dorpje De Klompbloedig afgeslagen door de Nederlandse artillerie. De Duitsers werden onge-duldig en vielen aan met twee ‘SS-Leibstandarten’: Das Reich en Adolf Hitler.Die hadden veel ervaring opgedaan bij de invasie in Polen. Toen begon deGrebbelinie langzaam te bezwijken. De Nederlandse troepen hadden op allegebieden een grote achterstand in training en bewapening, maar bleven stand-houden. Langzaam begonnen de troepen van de Grebbelinie zich terug tetrekken naar de Vesting Holland. De Duitse aanval over de Afsluitdijk werdafgeslagen met doeltreffende medewerking van een marineschip.

De Duitse luchtlandingstroepen worden verslagen Bij de aanval op Nederland werd voor het eerst in de geschiedenis massaalgebruik gemaakt van luchtlandingstroepen. Alles wat de Duitsers hadden opdat gebied werd ingezet: de 7e Vliegerdivisie en de 22e Luchtlandingsdivisieonder generaal Graaf Hans von Sponeck (hij werd in juli 1944 als één der eer-sten vermoord na de aanslag op Hitler). Eén compagnie werd ingezet om hetBelgische fort Eben Emanual in te nemen, wat succesvol verliep.

De luchtlandingstroepen hadden de opdracht alle vliegvelden rondom DenHaag in te nemen: Ypenburg, Ockenburg en Valkenburg, alsmede vliegveldWaalhaven bij Rotterdam. Ze moesten ze de koninklijke familie, de regeringen de generale staf gevangen nemen en op die manier een snelle capitulatieafdwingen. De Duitse vliegtuigen vlogen over Nederland naar de Noordzeemet de bedoeling verwarring te stichten. Men moest denken dat ze naarEngeland vlogen. Boven de Noordzee draaien ze om en de parachutisten wer-den gedropt. Die kwam wijd verspreid terecht. Toen begonnen transportvlieg-tuigen op de vliegvelden te landen om hun troepen en zwaarder materiaal aande grond te krijgen. Soms lukte dat, maar alle vliegvelden werden met grotedapperheid (merendeels door rekruten) weer heroverd. Veel Duitse vliegtui-gen werden met zware mitrailleurs tijdens het landen beschoten en vernietigd.De parachutisten werden opgejaagd en konden bijna niets uitrichten.Vliegveld Waalhaven werd door de mariniers heroverd en zij drongen de para-chutisten steeds verder terug. De Duitse aanval door de lucht liep dus op een

117


groot fiasco uit: geen enkel doel werd bereikt. De verliezen waren groot: vande 430 ingezette transportvliegtuigen werden er ruim 300 vernietigd of onher-stelbaar beschadigd (veel van de piloten waren onvervangbare instructeurs), intotaal verloor de Duitse luchtmacht van 10 tot 14 mei 525 vliegtuigen inNederland. Rondom Den Haag verloren de Duitsers bijna 3000 man. Ruim1800 krijgsgevangenen werden op marineschepen naar Engeland overge-bracht.

De Duitse parachutisten bij de Rotterdamse Willemsbrug werden door demariniers steeds verder in het nauw gedreven. De Duitse legerleiding had,gezien de tegenstand in Noorwegen en Denemarken, maximaal drie dagenvoor Nederland uitgetrokken. Door de onverwachte tegenstand bij deGrebbelinie en het mislukken van de aanval op Den Haag werd beslotenRotterdam te bombarderen. Het centrum werd à la Warschau compleet plat-gebombardeerd. Aan generaal Winkelman werd meegedeeld dat Utrecht enAmsterdam de volgende doelwitten waren. Daarop kon hij niets anders doendan capituleren. De koninklijke familie en de regering waren een dag eerderop marineschepen naar Engeland vertrokken. Nog steeds gaat in de geschiede-nis het verhaal rond dat het Duitse leger Nederland binnen de kortste kerenveroverd heeft. Niets is minder waar: net als de Belgen, de Fransen en deBritten had Nederland een verouderde defensie en was geen partij voorDuitsland, maar het Nederlandse leger heeft de Duitsers grote verliezen toe-gebracht.

België en Frankrijk worden in korte tijd onder de voet gelopen Tegelijkertijd met de inval in Nederland viel de hoofdmacht van het Duitseleger België en Frankrijk aan. Het had 90 divisies direct beschikbaar en 48 inreserve en meer dan 3000 moderne tanks. Het ging er niet om hoe de Belgen,Fransen en Britten zouden verliezen, maar wanneer. Zoals eerder vermeld lietgeneraal Heinz Guderian de hoofdmacht met het merendeel van de tanksdoor de Ardennen oprukken. De tanks, in combinatie met gemotoriseerdeinfanterie en gesteund door zware luchtaanvallen maakten korte metten metde verouderde legers.

Toen drie Duitse pantserkorpsen bij Sedan in Noord-Frankrijk doorbrakenkwam het Britse expeditieleger in gevaar en begon zich terug te trekken rich-ting de Kanaalkust. Daarop besloot de Britse marine een enorme evacuatievoor te bereiden. Alles wat maar varen kon, van vissersschepen tot plezier-jachten, werd gebruikt. Uiteindelijk kwam het Britse expeditieleger inDuinkerken uit. Van 28 mei tot 3 juni 1940 werden 210.000 Britten en120.000 Belgen en Fransen over het Kanaal geëvacueerd. Ze moesten hunzware wapens achterlaten, maar vormden wel het kader van de legers die metde opgedane ervaring de Duitsers het in de nabije toekomst moeilijk zouden

118


gaan maken. De Duitsers rukten nu snel op naar het zuiden. Uiteindelijk werdop 25 juni 1940 tot een wapenstilstand besloten. Om de vernedering voor deFransen nog extra groot te maken werd deze ondertekend in dezelfde spoor-wagon in Compiègne waar de wapenstilstand in 1918 werd ondertekend.

In Zuid-Frankrijk werd een Duits vriendelijk gebied gecreëerd onder denaam ‘Vichy-Frankrijk’ met aan het hoofd de oude maarschalk Pétain, die metsucces in de Eerste Wereldoorlog Verdun verdedigde. Blijkbaar was hij datallemaal vergeten, want zijn regering is de geschiedenis ingegaan als één van degrootste collaborateurs met de nazi’s die vooral voorop liep met het deporte-ren van joden en om mijn rode draad weer aan te tonen: hij was een bekendsocialisten- en communistenhater. Waarom Hitler geen opdracht heeft gege-ven om heel Frankrijk (de Duitse oude erfvijand) te bezetten weet ik niet.Misschien met het idee de bezette Europeanen aan zijn kant te krijgen bij zijngeplande aanval op Rusland.

Toen begon eind juli 1940 de luchtslag om Groot-Brittannië. Als hetDuitse leger dat wilde veroveren, moesten ze eerst de Britse luchtmacht ver-slaan. Vanaf alle vliegvelden in West-Frankrijk werd dat geprobeerd. De Britselandmacht was verouderd, maar hun luchtmacht niet: ze hadden het jacht-vliegtuig de ‘Spitfire’ dat qua wendbaarheid en vuurkracht beter was dan deDuitse ‘Messerschmidt’. Bovendien moesten de Duitsers elke keer vanFrankrijk naar Engeland vliegen en hadden maar korte tijd om een gevecht aante gaan. Ze hadden een grote meerderheid aan jachtvliegtuigen, maar uitein-delijk verloren ze de slag. Mede door de grote verliezen die de Duitse lucht-macht bij de aanval op Nederland leed werd de invasie naar Groot-Brittannië(operatie Zeeleeuw) afgeblazen.

Wat het Duitse leger in de Eerste Wereldoorlog in vier jaar niet voor elkaarkreeg, lukte nu in een paar weken. In vergelijking met het beestachtige optre-den in Polen was er een groot verschil: de West-Europese landen werden noggezien als ‘Germaanse broedervolken’ en als toekomstige medestrijders tegende communistische vijand Rusland. Op plunderingen en verkrachtingen konbij de aanval in West-Europa de doodstraf staan. Het is bekend dat de para-chutisten die in Nederland ingezet werden Nederlands geld bij zich haddenom boodschappen te betalen.

In de bezette gebieden werden ‘staatshoofden’ aangesteld met de strikteopdracht de bevolking met zijden handschoentjes aan te pakken. In Nederlandwerd dat de eerdergenoemde Arthur Seyss-Inquart, die vanuit Polen overge-plaatst werd en dus volkomen op de hoogte was van de bestialiteiten die daarplaatsvonden (omdat hij mank liep had hij de bijnaam ‘zes en een kwart’).

Mijn ouders woonden in Ede en hebben de gevechten om de Grebbebergmeegemaakt, het geweer- en mitrailleurvuur en de artilleriebeschietingen. Zevertelden mij dat iedereen bang was voor wat er komen zou. Maar toen het

119


Duitse bezettingsleger er eenmaal was, gebeurde er eigenlijk niets. De winkelsgingen weer open en de ENKA-fabriek, waar veel mensen werk hadden, gingweer produceren. Ze waren op dat moment blij dat hun leven weer op gangkwam en voelden de meeste mensen in de bezette gebieden van West-Europahet: de spanning van de mobilisatie, het uitbreken van de oorlog en als het dangevoelsmatig meevalt, de opluchting. En dat was precies de bedoeling van debezetter: het gevoel krijgen dat men helemaal niet als vijand beschouwd werd,maar als bondgenoot in de strijd tegen het communisme.

De snelle acceptatie van de Duitse overwinning Het was niet alleen ‘de gewone man’ die dat zo voelde ook de verantwoorde-lijke politici begonnen er zich wel erg snel bij neer te leggen dat er in Europaeen ‘nieuwe orde’ was gekomen. In Nederland was dat oud-minister presidentHendrikus (Hendrik) Colijn, die al meteen het moede hoofd in de schootwierp. Hij was lid van de Anti Revolutionaire Partij, streng gereformeerd endus per definitie anticommunistisch. In het begin van zijn carrière had hij alsadjudant van generaal Van Heutz in Nederlands Indië gediend. Toen er op heteiland Lombok (1894-1895) opstanden uitbraken liet hij daar een kampongbestormen. In een na zijn dood gepubliceerde brief schreef hij: ‘Ik heb er eenvrouw gezien die, met een kind van ongeveer een half jaar op den linkerarm, en eenlange lans in de rechterhand op ons aanstormde. Een kogel van ons doodde moederen kind. We mochten toen geen genade meer geven. Ik heb 9 vrouwen en 3 kinde-ren, die genade vroegen, op een hoop moeten zetten, en zo laten doden. Het wasonaangenaam werk, maar ’t kon niet anders. De soldaten regen ze met genot aanhun bajonetten. ’t Was een verschrikkelijk werk. Ik zal er maar over eindigen.’Daarvoor kreeg hij de Militaire Willemsorde. Hij ging in de politiek en werdminister-president. Hij is de geschiedenis ingegaan door zijn keiharde bezuini-

Pétain ontmoet Hitler inoktober 1940 Hendrik Colijn

V.l.n.r.: Jan de Quay, Louis Einthoven

en Hans LinthorstHoman

120


gingen op de uitkeringen in de crisistijd en zijn vasthouden aan de ‘goudenstandaard’, waardoor de gulden overgewaardeerd bleef en de crisis inNederland onnodig lang duurde. Toen de Duitsers het Rijnland binnenvielenhield hij een ‘vaderlijke’ radiotoespraak waarin hij zei dat we ons vooral nietongerust moesten maken en ‘de legersteden’ (een arbeider had geen bed maareen legerstede) moesten opzoeken en ‘gerust’ moesten gaan slapen. Al kort nade Duitse inval schreef hij de brochure ‘Op de grens van twee werelden’,waarin hij de Duitse suprematie erkende. We moesten er maar aan wennendat het voor lange tijd onze toekomst was. Als dank daarvoor werd hij door deDuitsers luxueus geïnterneerd. Dat gebeurde in Duitsland, waar hij grote vrij-heid genoot en zich meer druk maakte over een theologisch geschil binnen degereformeerde kerk dan over het lot zijn landgenoten. Dat geschil leidde in1944 (in de donkerste dagen van onze geschiedenis) tot een scheuring binnendie kerk.

De oprichting van de Nederlandsche Unie Al in juli 1940 (een paar weken na de Duitse inval) werd de ‘NederlandscheUnie’ opgericht. De oprichters vormden een driemanschap (in de Nederlandsegeschiedenis is blijkbaar een driemanschap noodzakelijk). Het waren Jan deQuay (hoogleraar aan de universiteit van Tilburg, Louis Einthoven (commis-saris van politie in Rotterdam) en Hans Linthorst Homan (commissaris van dekoningin in Groningen). Eén van de eerste daden van deze heren was onder-handelingen beginnen met een Nederlandse fascist van het eerste uur: ArnoldMeijer en zijn partij ‘Zwart Front’, later ‘Nationaal Front’. Hij was een aan-hanger van Mussolini. De Quay was het helemaal eens met hem en verklaardeeen tegenstander van democratie en vrije economie te zijn.

Louis Einthoven was als hoofdcommissaris van politie in Rotterdambekend als anti-Chinees. Door de economische crisis bleven veel Chinesebemanningen in Rotterdam achter als hun rederij failliet ging. Uiteindelijkging het om zo’n 3000 Chinezen. Niemand had last van hen: ze stichtten deeerste Chinese restaurants in Nederland en verkochten pinda’s op straat (indie tijd was er het bekende liedje ‘pinda pinda, lekka lekka, als je maar driecenten biedt). Door het voortdurend ageren van Einthoven tegen deze men-sen werden er uiteindelijk zo’n 1000 het land uitgezet.

De commissaris van de koningin in Groningen Linthorst Homan was pro-Duits. Toen in het periodiek van de partij ‘De Unie’ van zijn hand steeds meerpro-Duitse artikelen verschenen trad Einthoven af maar keerde in juni 1941alweer terug. Uiteindelijk werd de Nederlandsche Unie door de Duitsers ver-boden. Jan de Quay zou het nog schoppen tot minister-president vanNederland, Louis Einthoven tot directeur Bureau Nationale Veiligheid (laterde BVD) en Linthorst Homan kreeg belangrijke functies binnen de EEG. Alle

121


drie hebben ze met hun partij uitgebreid gecollaboreerd met de bezetter.Bijna een miljoen Nederlanders waren lid of hadden op de één op anderemanier te maken met de partij. Maar hierbij moet wel bedacht worden datdoor de Duitse bezetting de bevolking een houvast zocht, een soort nationaalprotest. Maar deze drie heren hadden toch beter moeten weten. Na de oorlogis hen geen strobreed in de weg gelegd en zijn ze er straffeloos van afgekomen.Alles in dienst in de strijd tegen het communisme.

Europa is grotendeels bezet en weer nieuwe onderhandelingenVan de Noordkaap in Noorwegen tot en met Zuid-Frankrijk waren deDuitsers in 1940 heer en meester. In Italië was de fascist Mussolini aan hetbewind en in Spanje Franco. Frankrijk had in het zuiden ‘Vichy Frankrijk’ metuiterst Duitsgezind bewind onder Pétain en in België weigerde koningLeopold III met zijn regering naar Groot-Brittannië te vertrekken. Hij bleef enzag Duitsland als een ideale buffer tegen het communisme.

Groot-Brittannië had praktisch geen materieel voor de landmacht. Demarine en de luchtmacht waren nog partij voor de Duitsers, maar de Brittenhadden ook rekening te houden met het oprukkende Japanse gevaar in hetVerre Oosten en moesten daar ook troepen stationeren zoals in India, Birma,Malakka en Hong Kong. En zo kon het gebeuren dat er in Groot-Brittanniëeen haviken- en duivenpolitiek ontstond. Men wilde keuzes maken.

Edward Wood, beter bekend als lord Halifax was één van de duiven. Hijmaakte deel uit van diverse conservatieve kabinetten en werd als voorzittervan het Britse Hogerhuis het boegbeeld van de partij. In november 1937bezocht Halifax Duitsland en ontmoette Hitler, Goebbels en Goering. Hijverklaarde toen niet blind te zijn voor misstanden in Duitsland, maar grotebewondering had voor manier waarop het communisme in Duitsland uitge-bannen was. Toen Chamberlain aftrad werd hem gevraagd minister-presidentte worden. Hij had de voorkeur van de conservatieve partij en koning GeorgeVI, maar weigerde. Toen werd de minister van marine Winston Churchill benoemd. Men dacht toen dat hij een soort ‘tussenpaus’ zou zijn en weeropgevolgd zou worden door Samuel Hoare, die in de jaren dertig belangrijkeregeringsposten bezette, maar ook hij werd geen minister-president maarBrits ambassadeur in Spanje.

Alle landen die deel uitmaakten van het Britse Gemenebest waren in sep-tember 1939 automatisch in oorlog met Duitsland. Die zaten daar niet op tewachten: na 20 jaar weer een oorlog. Vooral Nieuw Zeeland en Australië pro-testeerden heftig. De Australische minister-president, Robert Menzies,schreef aan de hoge commissaris (de contactpersoon tussen de Gemenebest-landen en de Britse regering) dat hij Churchill als een lastpost en publiciteits-zoeker beschouwde en ‘dat de Europese landen vrede moesten sluiten voordat

122


het uit de hand liep en hun krachten moesten verenigen tegen de werkelijkevijand: het communisme’. Churchill was niet bepaald geliefd in die landen: in1915 werd een aanval op Constantinopel ingezet via de Dardanellen. Het planwas van zijn hand. Hij was toen minister van Marine. Het was slecht voorbe-reid en kostte aan duizenden Australische en Nieuw-Zeelandse militairen hetleven.

Er werd door de Britse regering serieus vergaderd over ‘wisselgeld’ bij even-tuele onderhandelingen. Men was toen bereid Malta, Suez (inclusief hetkanaal) en Gibraltar aan Mussolini af te staan. Die beschouwde de Middel-landse Zee net als de Romeinen als een Italiaanse zee (Mare Nostrum).Eventueel konden daar nog in Afrika Somaliland, Kenia en Uganda aan toege-voegd worden. De Duitse eisen van teruggave van hun oude koloniën enintrekking van het verdrag van Versailles uit 1918 zouden ook bespreekbaarzijn.

Halifax vroeg Churchill op de man af ‘of hij er mee kon instemmen dat alszaken die van vitaal belang voor de onafhankelijkheid van Groot-Brittanniëzijn onaantastbaar bleven hij bereid was te praten’. Uit de dagboeken vanChamberlain blijkt dat Churchill antwoordde: ‘Als we uit deze troep weg kun-nen komen door Malta, Gibraltar en een paar Afrikaanse kolonies weg te geven,dan spring ik er bovenop’. Het is niet gebeurd, waarschijnlijk omdat Hitler zichdoor de snelle overwinning in het westen zich zo sterk voelde dat hij er nietmeer op in wilde gaan en nog steeds de illusie had Groot-Brittannië op eenander tijdstip (na de invasie van Rusland) te kunnen veroveren. Dat is waar-schijnlijk onze redding geweest: hoe zou de wereld er hebben uitgezien alsHitler zijn gang had kunnen gaan? Lord Halifax werd Brits ambassadeur inAmerika. De kansen op een tussentijdse vrede waren, voor zover mij bekend,op dat moment voorbij.

Groot-Brittannië wint in Noord-Afrika De Britten hadden een behoorlijke strijdmacht bij het Suez Kanaal en versloe-gen het Italiaanse leger in Libië vernietigend. Ook delen van de Italiaansemarine werden door de Britse marine verslagen. Tegelijkertijd werden deFranse marineschepen in de grond geboord die voor anker lagen in FransNoord-Afrikaanse havens. Het zette in Frankrijk kwaad bloed, maar ze ston-den onder commando van Vichy-Frankrijk onder Pétain en hadden ook dekant van de Duitsers kunnen kiezen. De Britten stonden er alleen voor en kon-den zich geen enkel risico permitteren. Begin 1941 stonden de Britten er inNoord-Afrika en het Middellandse Zeegebied niet slecht voor. Ze beheerstende Straat van Gibraltar (en Gibraltar zelf), het Suez Kanaal (dat een kortevaarroute bood naar het Verre Oosten) en de eilanden Malta, Kreta enCyprus. Ze veroverden steeds meer gebied op de Italianen en op 5 mei 1941

123


kon de Ethiopische keizer Haile Selassi weer terugkeren. Het Italiaanse legerhad alleen maar nederlagen geleden.

De Duitse aanval op Rusland wordt voorbereid Ondertussen waren de voorbereidingen voor operatie ‘Barbarossa’ in vollegang. Het was het Duitse aanvalsplan op Rusland. Barbarossa (rode baard) iseen mytische Duitse koning uit de Middeleeuwen. Hij zou rusten aan eengrote steen in een woud in Thüringen. Als het grote Duitse rijk van toen weerhersteld was zou hij terugkeren. Een ‘Germaanse messias’ dus. Het Duitseleger was in drie legergroepen verdeeld: Noord zou richting Leningrad opruk-ken, Midden richting Moskou en Zuid richting Zuid-Oost Rusland. Het waseen gigantische strijdmacht van ongeveer een miljoen man met zo’n 3000tanks, de modernste artillerie en ondersteund door meer dan 4000 vliegtuigen.De geplande aanvalsdatum was 1 mei 1941: dat was niet alleen de grote feest-dag van de socialisten en communisten, maar ook de uiterste datum volgens deDuitse generale staf. In Rusland begint in september de herfst al met meestalveel regen die de wegen voor zware voertuigen onbegaanbaar maakt. Eindoktober valt de winter in met sneeuw en strenge vorst. Bovendien wordendagen met daglicht snel korter.

Waarom besloot Hitler Rusland aan te vallen? Nog steeds was het verdragvan Rapallo geldig en het niet-aanvalsverdrag uit 1939. Ik denk dat Hitler zichzo sterk voelde dat hij de aanval wel aandurfde. De Britten waren zijn enigetegenstander en hij wist dat ze onderling verdeeld waren. De verovering vanRusland was altijd onderdeel van zijn plan geweest en dacht door het interna-tionaal gehate communistische Rusland aan te vallen in de rest van de wereld(vooral in de Verenigde Staten, waar we eerder hebben gezien dat de bankenen de grootindustrie bepaald geen vrienden van president Roosevelt waren)sympathie en steun te winnen.

In de geschiedschrijving is een onderbelicht aspect: midden april 1941 ver-trok de Russische minister van buitenlandse zaken Molotov naar Japan om eenniet-aanvalsverdrag te ondertekenen. De Japanse regering deed dat maar al tegraag: ze waren op dat moment in een gruwelijk wrede bezettingsoorlog ver-wikkeld in Mantsjoerije en China. Dat speelde zich ook af langs de langeRussische grenzen met China. Wat voor belang had Stalin bij deze overeen-komst? Zag hij een Duitse aanval aankomen en wilde hij in zijn rug gedektzijn? In ieder geval kan het bij Hitler een déja-vue’ reactie hebben opgeroe-pen: ‘hij doet hetzelfde als wat wij met de Polen hebben gedaan en gaat onsaanvallen’.

Hebben de Russen dan niet gemerkt dat er een grote aanval werd voorbe-reid? Langs hun grens werd de grootste aanval op hun land in hun geschiede-nis voorbereid. Dat kan niet onopgemerkt zijn gebleven. De Russische gehei-

124


me dienst, KGB, was in de hele wereld uitstekend geïnfiltreerd en voorzag degenerale staf (Stafka) van heel goede informatie. Er zijn twee mogelijkheden:het is algemeen bekend dat Stalin totaal afgezonderd leefde en niet van slechtnieuws hield en niet kon geloven dat Hitler hem zou aanvallen. De andere (envoor mij meer geloofwaardige mogelijkheid) is dat hij Hitler net als Napoleonwilde laten aanvallen. Toen West-Europa zo snel verslagen was en het Duitseleger nog steeds oppermachtig, wilde hij Hitler in de val lokken. De hoofd-macht van het Russische leger bevond zich ver in het achterland en kon dusniet meteen aangevallen worden zoals in West-Europa. Het Duitse leger washelemaal niet voorbereid op de strenge winter. Er moesten enorme afstandenworden afgelegd en zo zou het Duitse leger worden uitgedund, afgemat enuiteindelijk verslagen. Dat het aan Russische kant enorme verliezen en ver-woestingen zou gaan kosten deerde Stalin niet, als zijn doel maar bereikt werd.En daar is hij helemaal in geslaagd.

Churchill vervalt weer in zijn oude fout De mislukte militaire escapades van Mussolini in de Balkan dwongen Hitler deaanval op Rusland uit te stellen. Hitler wilde in de hele Balkan rust voor deaanval op Rusland en viel Joegoslavië binnen. Dat ging niet zonder slag ofstoot. Drie dagenlang werd Belgrado gebombardeerd en dat kostte 18.000mensen het leven. Tegelijkertijd werd Griekenland aangevallen.

Winston Churchill verviel weer in zijn oude fout: net als in de EersteWereldoorlog wilde hij een aanval in wat hij ‘de weke onderbuik van Europa’noemde. Met alle respect voor wat deze man in de Tweede Wereldoorlogbetekend heeft moet gezegd worden dat hij narcistische neigingen had: wat hijvond was de waarheid. Bovendien was champagne dag en nacht zijn lieve-lingsdrank. De Britse opperbevelhebber Alan Brooke (ook van de

Lord Halifax Generaal Alan Brooke Generaal Erwin Rommel

125


Gemenebestlanden) heeft het er in zijn memoires over als hij spreekt over deurenlange discussies om Churchill op andere gedachten te brengen. Maar AlanBrooke was toen nog niet in functie (hij zou dat in december 1941 worden)

Enkele Britse divisies werden aan het Noord-Afrikaanse front onttrokken(die daar hard nodig waren) om in Griekenland tegen de Duitsers te vechten.Al snel capituleerde de Griekse opperbevelhebber Tsolakogloe op 21 april1941 en was al op 26 april bereid met de Duitsers samen te werken. DeGriekse koning en zijn kabinet vluchtten naar Kreta. Dat lukte ook aan drie-kwart van het Britse expeditieleger, maar net als in Duinkerken met achterla-ting van hun uitrusting. Het Duitse opperbevel stelde toen voor Malta ‘opera-tie Hercules’ aan te vallen, nu de Britten zo verzwakt waren. Malta is een kleineiland, maar strategisch gelegen in de Middellandse Zee. Als de Duitsers datveroverd hadden, hadden ze waarschijnlijk Noord-Afrika wel veroverd methet Suez Kanaal.

Een nieuwe grote nederlaag voor de Duitse luchtlandingstroepen Luchtlandingsgeneraal Kurt Student wist echter Hitler ervan te overtuigen ommet zijn luchtlandingstroepen Kreta aan te vallen. Na het debacle inNederland wilde hij bewijzen dat zijn troepen deze klus wél aankonden, en zogebeurde het. Op 20 mei 1941 werd de aanval ingezet onder de naam ‘opera-tie Mercurius’. Na tien dagen was Kreta veroverd. Op het eerste gezicht eengroot succes, maar in werkelijkheid leden de Duitse luchtlandingstroepen voorde tweede keer enorme verliezen. De schattingen lopen uiteen, maar het isrealistisch ze op 18.000 man in te schatten. De Britten zagen kans om nogzo’n 20.000 man naar Egypte te evacueren, 5.000 man gaven zich over, maarvelen trokken zich terug in de bergen en zouden de Duitsers tot aan het eindvan de oorlog het leven zuur maken. Vanaf die dag werd het Duitse luchtlan-dingsleger niet meer gebruikt. Op bescheiden schaal werden nog parachu-tisten opgeleid, maar ze deden dienst als grondtroepen. Als para’s werden zenog incidenteel ingezet bij kleine operaties, zoals bijvoorbeeld de bevrijdingvan Mussolini in 1944.

De Duitse generaal Erwin Rommel met zijn ‘Afrika Korps’ kreeg deopdracht naar Noord-Afrika over te steken om de Britten aan te vallen richtinghet Suez Kanaal. Zijn leger werd steeds sterker en het gemis van mensen enmaterieel dat de Britten in Griekenland en op Kreta hadden verloren werdsteeds voelbaarder.

Rudolf Hess vertrekt naar Schotland We gaan naar 10 mei 1941 (precies een jaar na de Duitse aanval op West-Europa en vlak voor de aanval op Rusland). Op die dag vertrok Rudolf Hess,de tweede man in nazi-Duitsland, de vervanger en favoriet van Adolf Hitler,

126


vanuit Augsburg in een vliegtuig richting Schotland. Volgens de geschied-schrijving om vredesonderhandelingen met de Britten aan te gaan. Hij zoumet een parachute vlak bij het kasteel van de Schotse lord Douglas Hamilton zijn gesprongen. Hij is gearresteerd en bij het proces van Neurenberg is hij totlevenslang veroordeeld en samen met Baldur von Schirach en Albert Speer (30 jaar gevangenisstraf), die als de organisator van de Duitse bouw enindustrie verantwoordelijk was voor de dood van ontelbare dwangarbeiders ener genadig afkwam in de Spandau-gevangenis in Berlijn opgesloten. VonSchirach en Speer werden al relatief snel vrijgelaten, maar Hess moest zijnstraf uitzitten. In 1987 pleegde hij op 93-jarige leeftijd zelfmoord door zichaan een elektriciteitssnoer op te hangen. Tot zover de officiële versie.

Hoe men het ook wendt of keert, feit is dat de tweede man in nazi-Duitsland naar de Britten vloog om vredesonderhandelingen te voeren. Hijwas de vertrouweling van Adolf Hitler en volgens mij de werkelijke schrijvervan ‘Mein Kampf’ (vast staat dat hij het uitgebreid bewerkt heeft). Hij werdop 26 april 1894 in Alexandrië, Egypte geboren als de zoon van een rijkeDuitse handelaar. Hij ging daar naar school. Hij stond toen al bekend als bui-tengewoon intelligent, vooral in wiskunde. In die periode had hij daar Britsevriendjes en vriendinnetjes, wat zijn Angelsaksisch gericht denken heeft beïn-vloed. In 1908 gingen zijn ouders terug naar Duitsland en het gezin vestigdezich in Bad Godesberg. In Zwitserland bezocht hij nog een beroemde econo-mische hogeschool. In de Eerste Wereldoorlog is hij zwaar gewond geraaktdoor schoten door zijn borst en longen.

De contacten met de ‘Oxford-groep’Zo rond het begin van de 30er jaren (toen hij al hoog en breed in het nazizadelzat) kwam hij in contact met de ‘Oxford-groep’. De Amerikaan Frank N.D.

Lord Douglas Hamilton Albert Speer Frank N.D. Buchman

127


Buchman stichtte in de 20er jaren de ‘Oxford Groep’. Het was een soort reli-gieuze club die probeerde vanuit het christelijk denken een soort algemenelevensfilosofie te ontwikkelen. Later kreeg het een andere naam: ‘MoreleHerbewapening’ en hij richtte de ‘Anonieme Alcoholisten’ op. Maar ookFrank Buchman ontpopte zich als een communistenvreter. Op 25 augustus1936 gaf hij een interview aan een krant in New York en deed daar onderandere de volgende uitspraken: ‘ik dank de hemel voor een man als Adolf Hitlerdie een frontlinie heeft gebouwd tegen de antichrist, het communisme’. Of: ‘mijnkapper in Londen vertelde me dat Hitler de wereld had gered van het commu-nisme. Zo voelde hij dat. Ik keur niet alles goed wat de nazi’s doen. Antisemitisme?Slecht natuurlijk. maar ik denk dat Hitler in elke jood een Karl Marx ziet’. Inieder geval was de Oxford-groep duidelijk anticommunistisch.

Rudolf Hess en ook Heinrich Himmler waren regelmatige bezoekers vandie bijeenkomsten. Hess had daar contacten met de ‘duif’ lord DouglasHamilton. Himmler knoopte daar stevige banden aan met de fanatiekeNederlandse nazi jonkvrouw Julia op ten Noort en haar broer jonkheerLaurens op ten Noort (we komen ze weer tegen bij de beschrijving van MarketGarden).

Is Rudolf Hess helemaal op eigen initiatief naar Schotland gevlogen? Dat isonwaarschijnlijk. Er moeten meer personen op de hoogte zijn geweest. Dandenk ik vooral aan Heinrich Himmler en zijn paladijn Walter Schellenberg.Het vliegtuig moest worden verbouwd. De bewapening werd vervangen doorextra brandstoftanks. Zoiets kan niet onopgemerkt zijn gebleven. De vrouwvan Hess en zijn zoon werden na zijn daad volkomen ongemoeid gelaten. Datkan alleen maar Himmler geregeld hebben. Hess moet plannen hebben gehadom Hitler af te zetten en een afzonderlijke vrede met de Britten te sluiten endaarna pas Rusland aan te vallen. De combinatie Hess, Himmler, Hamilton ende Oxford groep kan geen toeval zijn. Waarom heeft hij het gedaan? Het isbekend dat Hitler door zijn overmatig gebruik van medicijnen tegen de ziektevan Parkinson steeds agressiever en onberekenbaarder werd: zijn persoonlijk-heid was aan het deformeren. Hij had om de kleinste dingen onverwachtewoedeaanvallen. Bovendien was er binnen de Duitse legerleiding grote weer-stand tegen de geplande aanval op Rusland met als resultaat weer een twee-frontenoorlog met alle risico’s net als in de Eerste Wereldoorlog en Hess washet daarmee eens.

De Britse documenten over de zaak Hess zullen in 2017 worden vrijgege-ven (waarom moet dat zo lang duren?), maar in de loop van meer dan 70 jaaris er wel het één en ander ontdekt. De meest gangbare theorie is dat in 1941zowel in Duitsland als in Groot-Brittannië de ‘duiven’ van Hitler en Churchillaf wilden. Hess zou Hitler opvolgen en de eerdergenoemde Samuel Hoare,Churchill.

128


Hess kwam niet onverwacht: vlakbij het kasteel van lord Hamilton was eenkleine landingsbaan en die was enkele uren verlicht. Bovendien was daarbrandstof aanwezig voor de terugreis. Maar waarom moest Hess persoonlijknaar Schotland vliegen? Dat was om iemand te ontmoeten die het land zelfniet kon verlaten: prins George, de jongste broer van de Britse koning en zijnbelangrijkste adviseur. Hij was onderweg naar Schotland, maar keerde snelterug toen bleek dat alles niet volgens plan verliep. Hess had binnen tweedagen uit en thuis moeten zijn, maar moest zijn parachute gebruiken en hetvliegtuig stortte neer. Hij kwam te laat en de verlichte landingsbaan begon inhet donker te veel op te vallen (hoe was het trouwens mogelijk dat een vijan-delijk vliegtuig onopgemerkt Schotland kon binnenvliegen en volgens het planook weer terug?). Het resultaat was dat dat de vredesbeweging van de Britsekoning, prins George, de hertog van Hamilton en Samuel Hoare het plan snelmoesten afblazen.

Er waren in die periode in Groot-Brittannië twee Rudolf Hessen aanwezig:een dubbelganger in Wales, die tot het einde van de oorlog gevangen werdgehouden en de echte in Schotland. In augustus 1942 kwam prins George omhet leven bij een vliegtuigongeluk in Noord-Schotland. Hij zou onderweg zijngeweest naar IJsland om het moreel van het Britse garnizoen daar op te pep-pen. Maar er zijn aanwijzingen dat hij onderweg was naar het neutraleZweden met de echte Rudolf Hess. De prins en de bemanning zijn geïdentifi-ceerd, behalve één persoon. Het watervliegtuig had opdracht niet boven landte vliegen maar deed het toch (het zou een navigatiefout zijn geweest). In1946 werd de zogenaamde Hess in Neurenberg wegens misdaden tegen demenselijkheid veroordeeld tot levenslang. Terecht als hij de echte wasgeweest. Er zijn nog meer aanwijzingen dat hij de werkelijke Hess niet was.Tijdens het proces zag hij er afgetakeld uit. Het was geen schim meer van devroegere strijdbare Hess. Hij verklaarde aan geheugenverlies te lijden. Hijwerd vooral door Hermann Goering in de maling genomen, die hem nietserieus nam en natuurlijk zag dat het een dubbelganger was. Toen hij nog eenlaatste woord mocht doen werd hij door de Britse rechter na korte tijd opbotte wijze onderbroken. Vermoedelijk om te voorkomen dat hij verkeerdeuitspraken zou doen.

Zijn Britse arts in de Spandau-gevangenis, Hugh Thomas, is er ervan over-tuigd dat hij de echte Hess niet was. Die had in de Eerste Wereldoorlog scho-ten door de borst gehad die een long zwaar beschadigden en aan de achterkantweer naar buiten waren gekomen. Tijdens een medisch onderzoek constateer-de Thomas dat de zgn. Hess op beide plaatsen geen spoor van een litteken ver-toonde. Bovendien weigerde hij tot aan het begin van de zestiger jaren zijnvrouw en zoon te ontmoeten. Dat zou de echte Hess nooit gedaan hebben.Het is algemeen bekend dat hij zielsveel van de zijn vrouw en zoon hield .

129


In 1987 zou hij op 93-jarige leeftijd als enige overgebleven gevangene zelf-moord hebben gepleegd door zich aan een elektriciteitssnoertje te hebbenopgehangen. Het was in de tijd van de beginnende ontspanning tussen oost enwest onder de Russische president Gorbatsjov. Voor die tijd weigerden deRussen categorisch Hess om humanitaire gronden vrij te laten. Er gaan nustemmen op die beweren dat toen dat wel dreigde te gebeuren de zgn. Hessuit de weg is geruimd, zodat hij de waarheid niet kon vertellen. Dan blijft ernatuurlijk een prangende vraag over: wie was die zgn. Hess die de rest van zijnleven een ellendig bestaan in de Spandau-gevangenis accepteerde om de echteHess te beschermen. Het moet ieder geval iemand geweest zijn die de Duitsetaal perfect beheerste. Hij moet onder enorme druk zijn gezet om dit te doen.Misschien dat in 2017, als de dossiers vrijkomen, we de waarheid weten.

Prins Bernhard en de ‘stadhoudersbrief’Uit diezelfde periode is er van Nederlandse kant een verklaring van de kolonelder mariniers De Bruyne, die deel uitmaakte van de Nederlandse inlichtingen-dienst in Groot-Brittannië. Deze werd door hem onder ede afgelegd bij zijnverhoor door de Parlementaire Enquête Commissie die na de oorlog inNederland werd gehouden. Citaat: ‘In de herfst, in ieder geval in de tweede helftvan 1942 is van Britse zijde een grote druk uitgeoefend. Ik werd ontboden bij gene-raal Alan Brooke (de Britse opperbevelhebber), om ons tot spoed aan te zetten,omdat men begin 1943 een grote kans zag tot een overeenkomst met Duitsland, tenminste een terugtrekken van de Duitse troepen uit Nederland’. Welke spoed isniet bekend geworden omdat de voorzitter van de commissie, Donker, er nietverder op doorvroeg en zijn commissieleden ook niet.

Dit is echt onbegrijpelijk en er is volgens mij nooit meer serieus onderzoeknaar gedaan. Ik denk om het koninklijk huis te beschermen.

Martin Borman Prins George De zgn. Rudolf Hess

130


Op 7 januari 1937 trouwden prinses Juliana en de Duitse prins Bernhard zurLippe Bisterfeld. Het was een geëngageerd huwelijk. Juliana was de enigetroonopvolgster van de Oranje-dynastie en geschikte huwelijkskandidaten ble-ven uit. Prins Bernhard had een functie in Parijs bij het Duitse chemieconcernIG Farben. Hij was lid van de SS. Op het huwelijksfeest werd pontificaal hetSS-Horst Wessellied gespeeld waarbij de Hitlergroet werd gebracht. Door zijnhuwelijk kreeg hij automatisch de Nederlandse nationaliteit, maar toch vondhij het nodig nog enkele brieven aan Hitler te schrijven om vooral maar zijn‘Duitser’-zijn te benadrukken en een persoonlijk bezoek af te leggen. En dat ineen tijd dat Nederland een strikte neutraliteit probeerde te handhaven. Hitlernoemde hem toen ‘een gigolo’, dus zoveel indruk heeft hij niet gemaakt. Quageheimhouding vormde hij een enorm veiligheidsrisico. Hij was chantabel:zijn moeder (prinses Armgard) en zijn broer prins Ashwin woonden inDuitsland. Laatstgenoemde was bovendien officier in het ‘Brandenburg’ regi-ment dat gespecialiseerd was in het verkrijgen van inlichtingen.

Al jarenlang is er in Nederland discussie over een ‘stadhoudersbrief’. Hierinzou prins Bernhard zich hebben aangeboden als een Duitsgezind staatshoofdin Nederland. De brief zou mede ondertekend zijn door prinses Juliana. Hijzou in 1942 zijn geschreven. Ik geloof niet dat er zo’n brief bestaat. Dat soortdingen gebeurt altijd mondeling via omwegen en vooral niet op papier. Maarik ben ervan overtuigd dat hij in die periode een serieuze kandidaat was, datheel graag gedaan had en wel degelijk benaderd is. Wanneer we kijken we naarde poging van de Britse prins George om met de echte Hess naar Zweden tevliegen en de verklaring van kolonel De Bruyne dan is het zeer waarschijnlijkdat er in die periode geheime vredesonderhandelingen zijn gevoerd met debedoeling zowel Churchill en Hitler af te zetten en dan is het niet meer zo gekdat prins Bernhard als kandidaat staatshoofd in Nederland benaderd is. Toende Nederlandse regering en de koninklijke familie in mei 1940 zich in Londenvestigden, werd prins Bernhard (terecht vanwege zijn naziverleden) aan allekanten gewantrouwd. Dat wantrouwen werd minder, maar bleef altijdbestaan. Maar een Duitse prins, met innige banden in nazi-Duitsland, echtge-noot van de Nederlandse kroonprinses was wel heel geschikt als ‘stadhouder’van een Duits-vriendelijk Nederland waar hij toen nog erg populair was.

Het past ook perfect in het beeld van een opmerkelijk gesprek dat inaugustus 1942 plaatsvond in het plaatsje Shitomir in de Oekraïne tussenHimmler en Walter Schellenberg. Schellenberg was toen pas 32 jaar, maar alopgeklommen tot SS-generaal en directeur van het ‘Reichs SicherheitsHauptamt, RSHA). Beiden kwamen toen al tot de conclusie dat door de deel-name van Amerika in de oorlog, door de Japanse aanval op Pearl Harbour op7 december 1941, Duitsland geen enkele kans meer had deze te winnen. Hetwas precies dezelfde situatie als in de Eerste Wereldoorlog. Dat was nog ruim

131


voor de Duitse nederlagen bij El Alamein en Stalingrad. Ze waren het erovereens dat er een ‘alternatieve oplossing’ moest komen. Er zou een ‘compromis-vrede’ met Groot-Brittannië en Amerika moeten worden gesloten maar welmet de voorwaarde dat Duitsland de oorlog tegen Rusland (lees het commu-nisme) zou voortzetten. Het Duitse Afrika-Korps van generaal Erwin Rommelbegon al in het defensief te raken en de aanval op Rusland was zo goed alsvastgelopen. Om die aanval in Rusland te kunnen voortzetten was een‘Duitsvriendelijke’ vrede in het westen noodzakelijk. De ‘duiven’ in Groot-Brittannië wilden wel en samen met de Amerikanen konden ze dan al hunkrachten tegen Japan in het Verre Oosten inzetten, waar de Britten grotekoloniale belangen hadden.

Op dat moment hielpen de Amerikanen de Britten al met het ‘uitlenen’ vanmarinevaartuigen, maar president Roosevelt zal toen ook hebben ingestemdmet zo’n compromisvrede. Een nieuwe oorlog in Europa lag in de publiekeopinie Amerika helemaal niet goed. Last but not least zouden de Duitsers methet communisme afrekenen. Het moet wel een goed voorbereid plan zijngeweest. De echte Rudolf Hess (let wel: nog steeds een overtuigd nazi en anti-semiet) had zich in Zweden moeten presenteren als nieuwe regeringsleidervan Duitsland. Het strikt neutrale Zweden lag ingeklemd tussen het bezetteNoorwegen en Finland dat op dat moment nog enthousiast met de Duitsersmeevocht tijdens het beleg van Leningrad. Hitler zou dan moeten zijn afgezet.Ik denk dat Himmler en zijn paladijn Schellenberg dat staatsgreep zoudengaan uitvoeren, misschien in samenwerking met Martin Bormann.

De Zweedse regering moet er van overtuigd geweest zijn dat het allemaalgoed zou verlopen. Het vliegtuigongeluk in Schotland heeft er een einde aangemaakt. Boze tongen beweren dat krachten in de omgeving van Churchill hetongeluk hebben veroorzaakt, maar als dat zo is ben ik blij dat het zo gelopen

Kolonel De Bruyne Prinses Juliana en prins Bernhard rond 1937

132


is. Hoe had de wereld er nu uitgezien? Waren er in de vernietigingskampennog meer miljoenen vermoord? Ik denk van wel. En dat allemaal uit angst voorhet communisme.

De Duitse aanval op Rusland begint Op 22 juni 1941 werd de aanval op Rusland ingezet, bijna twee maanden laterdan volgens de planning verantwoord werd geacht. Op sommige plaatsenwerd door de Russen dapper tegenstand geboden, maar de drie Duitse leger-groepen begonnen onweerstaanbaar snel op te rukken. De infanterie kon detanks bijna niet bijhouden. Legergroep Noord bedreigde al snel Leningrad,Midden zou nog de voorsteden van Moskou bereiken en Zuid rukte snel opnaar de Krim. In sommige gebieden werden de Duitse troepen als bevrijdersmet bloemen ontvangen maar dat veranderde al snel. De drie legergroepenhadden in de achterhoede elk een ‘Einsatzkommando’, die de opdracht had-den alle joden in de veroverde gebieden te vermoorden. Ze werden samenge-dreven en doodgeschoten, kleine kinderen, bejaarden, het maakte niet uit.Zelfs de geharde moordenaars kregen daar psychische problemen mee: metdrugs en alcohol bleven ze hun smerige werk doen.

De grote regisseur van dit alles, Heinrich Himmler, was een keer getuigevan zo’n massamoord. Toen een schedel door een kogelinslag explodeerdekreeg hij bebloede hersenresten op zijn uniform en dreigde flauw te vallen.Begeleiders konden hem ternauwernood staande houden. Kort daarop hieldhij een toespraak in Posen (het tegenwoordige Poolse Poznan) waar hij hetwerk van de ‘Einstazkommandos’ verheerlijkte, maar toegaf dat het menselijkniet te doen was. Meteen daarop werd begonnen met de bouw van de vernie-tigingskampen Treblinka, Majdanek, Sobibor en Auschwitz. Ik weet het, erzijn er zijn er nog zo veel meer geweest, maar hier werden miljoenen mensenop industriële wijze vermoord. Hun haar en lichaamsvetten werden in de oor-logsindustrie gebruikt. Gouden tanden en kronen werd voor de verbrandingverwijderd en tot goudstaven omgesmolten. Het is de grootste misdaad tegende menselijkheid uit de geschiedenis.

Maar ook tegen de Russische bevolking gingen de Duitsers als beestentekeer. Elke vorm van verzet werd genadeloos afgestraft, het liefst door men-sen in het openbaar op te hangen (zelfs kleine kinderen). Het was niet alleende SS die zich hieraan schuldig maakte. Ook de ‘gewone’ Duitse landmacht(Wehrmacht) deed hier enthousiast aan mee. Het resultaat was duizendenpartizanen die wraakzuchtig achter de Duitse linies actief waren en vooral deaanvoerlijnen (die steeds langer werden) gingen aanvallen. Toen in septemberde herfst inviel met veel regen op de meestal onverharde wegen liep het offen-sief al vast. De daaropvolgende winter deed de rest. Precies zoals volgens mijStalin en zijn generale staf het gewild hadden. Het grootste deel van het

133


Russische leger was nog intact, werd voortdurend versterkt en zou al binnenkorte tijd in de tegenaanval kunnen gaan.

De Japanse aanval op Pearl HarbourJapan was al veel eerder vanuit Mantsjoerije en Korea een aanval op Chinabegonnen die uiterst wreedaardig verliep. De steden werden meedogenloosgebombardeerd en de Chinese bevolking gruwelijk geterroriseerd. Steeds ver-der rukten ze naar het zuiden op.

Japan was voor zijn oorlogsindustrie grotendeels afhankelijk van Amerikaen toen dat vanwege de oorlog in China werd stopgezet, werd tot een aanvalop de grote Amerikaanse marinebasis Pearl Harbour op de Hawaii-eilanden,die midden in de Stille Oceaan lagen, besloten. Door het uitschakelen van deAmerikaanse vloot hoopten Japanners tijd genoeg te winnen om hun grond-stoffen uit de te veroveren gebieden te halen (vooral Nederlands-Indië).Bovendien was de verwachting dat als Japan zo’n uitgestrekt gebied zoubeheersen dat Amerika van een aanval zouden afzien. De Japanse marinecom-mandant, admiraal Yamamoto, was tegen. Hij had jaren in Amerika gewoonden waarschuwde tegen het enorme Amerikaanse industriële potentieel datzich tegen Japan zou gaan keren. Het plan werd doorgedrukt en Yamamotogehoorzaamde zijn keizer. Op 7 december 1941 stegen vanaf Japanse vlieg-dekschepen honderden vliegtuigen op die de Amerikaanse vloot op PearlHarbour grotendeels vernietigden. President Roosevelt verklaarde Japan deoorlog en een dag later deed Adolf Hitler hetzelfde tegen Amerika.

In het begin slaagde het Japanse plan: door het uitschakelen van deAmerikaanse vloot hadden ze vrij spel in Zuid-Oost Azië. Ze veroverdenBirma en rukten op naar Malakka. Door luchtaanvallen brachten ze veel Britsemarineschepen tot zinken. Vooral het verlies van het slagschip ‘Prince ofWales’ was een verlies voor de Britten. De aanval op de onneembaar geachtestrategische havenstad Singapore werd ingezet en veroverd. De Amerikanenwerden op de Filippijnen verslagen en Nederlands-Indië werd langs alle kantenaangevallen. Het KNIL (Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger) vocht voorwat het waard was, maar werd verslagen (sommige kleine eenheden trokkenzich in de jungle terug en hielden het nog jaren vol).

De Nederlands-Indische marine stond onder commando van admiraalHelfrich. Hij had zijn vloot (aangevuld met Britse, Amerikaanse enAustralische eenheden) naar Australië moeten sturen om dat land te bescher-men maar hij besloot toch de Japanse vloot in de Java Zee aan te vallen. Hetwas een kansloze missie. Schout bij nacht Karel Doorman voerde het deopdracht uit. Op 27 februari 1942 zochten de eskaders de confrontatie met deJapanse marine. Ze werden grotendeels verslagen. Karel Doorman comman-deerde het vlaggenschip ‘De Ruiter’. Het werd tot zinken gebracht. Karel

134

Karel Doorman Chester Nimitz Douglas MacArthur


Doorman had de kans om met reddingssloepen te ontsnappen, maar verkoosmet zijn manschappen in de machinekamers, die de kans niet hadden, tenonder te gaan.

De zeeslag bij Midway: de ommekeer Maar op 5 juni 1942 werd er bij het eilandje Midway in de noordelijk StilleOceaan door de Japanse en Amerikaanse marines slag geleverd. DeAmerikanen hadden drie vliegdekschepen en de Japanners vier. Bovendienhadden de Japanners veel meer slagschepen. Toch slaagden Amerikanen erinalle vier de Japanse vliegdekschepen en vele slagschepen uit te schakelen endaarmee was het geen vraag meer of Japan de oorlog zou verliezen, maar wan-neer. De Amerikaanse prioriteit lag daarna in de oorlog in Europa . De oorlogtegen Japan werd grotendeels gevoerd door de Amerikaanse marine en demariniers. De Amerikaanse marine stond onder commando van admiraalChester Nimitz en de grondstrijdkrachten onder generaal Douglas MacArthur.De Amerikanen vochten zich richting Japan door stap voor stap eilanden in deStille Oceaan te veroveren. De Australiërs versloegen de Japanners in Nieuw-Guinea en voorkwamen zo een invasie in hun land.

De ontcijfering van de Duitse Enigma codes De Britten waren voor de bevoorrading totaal afhankelijk van aanvoeren overzee. De Duitsers begonnen onder commando van admiraal Dönitz een gena-deloze duikbootoorlog, vooral in het noordelijke deel van de AtlantischeOceaan. De schepen voeren in konvooien en de snelheid van het konvooi wasde snelheid van het langzaamste schip. Ze werden geëscorteerd door marine-schepen met dieptebommen, maar die konden pas ingrijpen als het te laat was.Het aantal getorpedeerde schepen steeg zo snel dat er een breekpunt kwam en

135


de Britse industrie zo weinig grondstoffen had, dat de oorlogsproductie ingevaar kwam. Duizenden zeelieden kwamen in de periode om het leven.

Men wist dat de Duitsers gecodeerde berichten verstuurden met hetEnigma apparaat. Die waren in het begin niet te ontcijferen. Vandaag de dagdoen vele ‘romantische’ verhalen de ronde over geheime agenten die zo’napparaat in een Duitse ambassade zouden hebben gestolen etc. In werkelijk-heid was het een coderingsapparaat dat eind jaren twintig al de op de marktwas en door veel landen en bedrijven werd gebruikt om geheime boodschap-pen te versturen. Het in bezit hebben van het apparaat was geen oplossing.Tussen het zendende en ontvangende apparaat waren codes afgesproken en alsje die niet kende kon je er niets mee. Ontelbare combinaties waren mogelijk.

Eind jaren dertig hadden de Polen in het diepste geheim al een begingemaakt met het kraken van de codes en waren al redelijk succesvol, maar hetwas de geniale Britse wiskundige Alan Turing die de Duitse codes definitiefgebroken heeft. Hij veranderde het denken van de getallen 1-9, maar dachtalleen in 0 en1 (waar of niet waar), wat het begin betekende van de ontwikke-ling van de computers die nog steeds volgens dit basisprincipe werken. Sterkernog: hij bouwde er één. Een enorm apparaat dat werkte met radiolampen,maar toen al al binnen korte tijd miljoenen coderingsmogelijkheden kon ver-gelijken.

Toen er eenmaal een coderingsboek uit een Duitse duikboot was buitge-maakt was het Duitse Enigma-systeem gebroken en konden alle bevelen naarde Duitse marine, maar ook naar de Duitse landen luchtmacht worden mee-gelezen. Het is tot ver na de oorlog geheim gebleven. Het kon ook tot afschu-welijke dilemma’s leiden: het grote Duitse bombardement op de stadCoventry was aan de Britten bekend, maar als ze de bommenwerpers haddenopgewacht, zou de geheimhouding in gevaar zijn gebracht. Dus werd de histo-

De Enigma-codeermachine Alan Turing Admiraal Dönitz

136


rische stad platgebombardeerd ten koste van vele slachtoffers. Het decode-ringscentrum was gevestigd in een groot landhuis in de buurt van Londen metde naam ‘Bletchley Park’. Alles gebeurde daar onder strikte geheimhouding.Alleen de hoogste regeringskringen en militaire leiders waren ervan op dehoogte.

Alan Turing was homoseksueel. Toen dat bekend werd, moest hij zich van-wege de Britse staatveiligheid zich chemisch laten castreren. Hij kon dat nietaccepteren en pleegde zelfmoord door een hap uit een door hem zelf zwaarvergiftigde appel. Het Amerikaanse computerbedrijf Apple gebruikt in haarlogo een appel met een hapje eruit. Misschien een eerbetoon aan hem.

Nu het mogelijk was ‘mee te luisteren’ kon de aanvallen op de scheepskon-vooien steeds beter worden afgeslagen en begin 1944 waren het de Duitseduikboten die opgejaagd werden. Vanaf 1942 voeren er ook enorme konvooi-en naar de Russische havenstad Moermansk met grondstoffen voor deRussische oorlogsindustrie. Het heeft de nederlaag van de Duitsers in Ruslandbehoorlijk versneld. De oorlog op de Atlantische Oceaan heeft aan vele dui-zenden zeelieden het leven gekost, maar maakte het mogelijk dat de Britten ende Russen de oorlog konden voortzetten.

De Duitse nederlaag bij Stalingrad Het Duitse leger kon eind 1941 al meer geen potten breken in Rusland. Hetbeleg van Leningrad werd gebroken. Over het bevroren Ladogameer tenoosten van de stad werden eten en munitie aangevoerd. De stad werd dag ennacht door de Duitse artillerie beschoten. Er werd honger geleden en het isbekend dat huisdieren werden opgegeten, ja zelfs kannibalisme kwam voor.Maar de stad werd niet ingenomen ten koste van ruim een miljoen inwonersdie het niet overleefden.

n 1942 begonnen de Duitsers een wanhoopsoffensief. In het najaar haddenvoorhoedes de Kaukasus bereikt en de stad Stalingrad aan de rivier de Wolga.De geschiedenis van 1941 herhaalde zich: de winter viel in en het offensiefstokte. De troepen in de Kaukasus kregen toestemming zich terug te trekken.Maar Stalingrad werd door Hitler tot een vesting verklaard en het Zesde Legeronder commando van generaal Friedrich von Paulus kreeg het bevel tot laatsteman stand te houden. Het was een bevel van Hitler die niet kon accepterendat hij de oorlog in Rusland niet kon winnen. Stalingrad werd door bombarde-menten totaal verwoest, maar het Russische leger hield stand in ruïnes en kel-ders. In november 1942 begonnen de Russen een tegenoffensief onder com-mando van generaal Grigorij Zjoekov met goed uitgeruste en getrainde mili-tairen uit Siberië. Ze slaagden erin de stad te omsingelen. In totaal zaten ruim300.000 man in de val. 100.000 overleefden het en werden in krijgsgevangen-schap afgevoerd. Generaal Von Paulus werd vlak voor de capitulatie nog

137


bevorderd tot veldmaarschalk, maar wel met de bedoeling dat hij ‘strijdendten onder zou gaan’ (hij zou dus zelfmoord moeten plegen). Hij heeft dat datgrote woede van Hitler niet gedaan. Jaren na zijn gevangenschap leidde hij eenluxueus leven in de voormalige ‘Deutsche Demokratische Republik’. VeelDuitse officieren werden ‘omgeturnd’ naar het communistisch denken: debekendste is wel Walter Ulbricht, de eerste president van de DDR, hij wasstafofficier van Von Paulus.

De nederlaag van het Duitse tankwapen bij Koersk De Russen hadden hun oorlogsindustrie achter het Oeral-gebergte in veilig-heid gebracht. Daar ontwikkelden ze nieuwe vliegtuigen, maar vooral eennieuwe tank: de T34. Het was voor die tijd een staaltje van ongelooflijke tech-nologie: hij was eenvoudig te bouwen, besturen en te onderhouden, hij wasqua vuurkracht superieur aan de modernste Duitse tanks, hij kon de laagstetemperaturen doorstaan en hij was voorzien van de modernste snufjes zoalseen schuin aflopende bepantsering, waardoor granaten meestal in een andererichting werden afgeketst en geen uitwerking hadden. Op 5 juli 1943 vond detankslag bij Koersk plaats. Het was een reactie op een nieuwe aanval van deDuitsers. Het werd uiteindelijk de zwanenzang van het Duitse tankwapen. DeRussische T34’ers waren superieur. De Duitsers leden ontstellende verliezenen zouden deze klap nooit meer te boven komen. Vanaf die dag konden zezich alleen nog richting Duitsland terugtrekken.

De massamoord op de joden gaat verder en de optand van het Getto van Warschau

Maar de Duitsers gingen door met het vermoorden van joden en zigeuners. InOost-Europa gebeurde dat openlijk, in West-Europa ging dat heel geraffi-neerd. Het onvoorstelbare van de vernietigingskampen was bijna aan niemandbekend. De joden werd voorgespiegeld dat ze naar Oost-Europa zouden ver-trekken en daar hard moesten werken op landerijen. Er werden zelfs ‘JoodseRaden’ ingesteld die zelf mochten bepalen in welke volgorde men moest ver-trekken. De meeste Nederlandse joden werden naar het eerdergenoemdeDrentse kamp Westerbork overgebracht, waar ze wachtten op transport. Hunschamele bezittingen kregen nog een keurig etiketje met naam en adres. Deillusie van overleven werd tot het laatste moment in stand gehouden.

In Oost-Europa (vooral in Polen) werden de joden samengepakt in zgn.‘Getto’s’. Dat waren wijken van een stad waar veel te veel mensen werdensamengepakt in afwachting van hun deportatie naar een vernietigingskamp.Het grootste was in Warschau. Het was omgeven door een muur. Uiteindelijkwaren daar meer dan een miljoen mensen. Er was nauwelijks eten en medi-sche en sanitaire voorzieningen slechts mondjesmaat. Men stierf op straat van

138


de honger. Maar daar wist men wél wat hun te wachten stond. Op 19 april1943 kwam men in opstand. Met illegaal verkregen lichte wapens (pistolen,revolvers en handgranaten) hielden ze het tot 16 mei uit en hadden toch hetgenoegen veel van hun kwelgeesten te doden. De SS-generaal Stroop die deopstand neersloeg liet een ‘herdenkingsboek’ maken. Het omslag was ver-vaardigd van huid van de slachtoffers. Dat ging zelfs Himmler te ver die hemdaarvoor op de vingers tikte (we hebben al eerder gezien dat Himmler zijntoekomst somber inzag en daarom waarschijnlijk ‘milder’ en bang voor zijntoekomst werd).

De Duitse nederlaag bij El Alamein In Noord-Afrika ging het Duitsers ook steeds minder voor de wind. HunAfrika-Korps onder generaal Rommel werd steeds minder bevoorraad, omdatde Middellandse Zee steeds meer onder Britse controle kwam. Na een neder-laag bij Tobroek moest het Britse leger zich honderden kilometers terugtrek-ken richting Egypte en zo kwam het Suez Kanaal in gevaar. Maar deze Duitseaanval werd tegengehouden. Bovendien kreeg het Britse 8e Leger een nieuwecommandant: generaal Bernhard Law Montgomery. Hij had zijn sporen al inde Eerste Wereldoorlog verdiend en was daar zwaar gewond geraakt en voordood verklaard, maar op wonderbaarlijke wijze hersteld. In mei 1940 haddenzijn troepen in Noord-Frankrijk taai tegenstand geboden aan de Duitsers. Hijstond bekend om zijn ‘peptalks’, waarmee hij zijn troepen weer opmonterde.Dat deed hij toen ook vlak bij het dorpje El Alamein het Duitse Afrikakorpszich weer samentrok voor een beslissende veldslag. Hij stond ook open voornieuwe dingen: de Duitsers vervoerden hun water en brandstof niet alleen intankwagens, maar ook in de zgn. ‘jerrycans’ (Jerry is de Engelse naam voor‘Mof’). De Britten deden dat in kwetsbare blikken die meestal maar eenmaligte gebruiken waren. De jerrycan nam hij onmiddellijk over en werd al sneldoor alle Geallieerde legers gebruikt. Hij bestudeerde de strijdwijze van gene-raal Rommel en besloot hem op dezelfde manier aan te vallen. Het Britse 8steLeger bestond grotendeels uit divisies uit het Gemenebest: er was eenAustralische, Indiase, Nieuw-Zeelandse en Zuid-Afrikaanse divisie. Samenmet enkele Britse divisies vormde het een grote strijdmacht.

Tot de dag van vandaag wordt Montgomery verweten dat hij veel te voor-zichtig was en pas wilde aanvallen als hij zeker van de overwinning was. Dat iseen grote misvatting: hij had gevochten in de loopgraven van de EersteWereldoorlog en wilde niet verantwoordelijk zijn voor nieuwe dergelijkeslachtingen. Als het kon viel hij aan ten koste van grote verliezen. Maar bij ElAlamein had hij generaal Rommel in de tang. Die kon geen kant meer op enkon zich alleen maar verdedigend opstellen. Minitieus bereidde Montgomeryde aanval voor: hij liet Rommel in de waan dat zijn hoofdaanval aan het noor-

139


delijk front zou plaatsvinden, maar de grote klap viel in het zuiden. DeDuitsers boden verwoed tegenstand, maar werden vernietigend verslagen enkonden zich toen alleen nog maar terugtrekken. Toen was Hitlers droom, deverovering van het Suez Kanaal en misschien wel de verovering van Saoedi-Arabië met de rijke olievelden definitief voorbij.

Amerika komt daadwerkelijk in de oorlog In de nacht van 7 op 8 november 1942 landden Amerikaanse troepen inMarokko en bij Algiers. Ze werden rechtstreeks vanuit Amerika overgevaren.De meeste Franse troepen daar (zij stonden onder commando van VichyFrankrijk) kozen snel eieren voor hun geld en sloten zich bij de geallieerdenaan. Daarmee was het lot van het Duitse Afrika Korps bezegeld. Rommel (inDuitsland een held) kreeg van Hitler de opdracht zich ziek te melden en alsnel capituleerden de Duitsers.

De snelle carrière van generaal Eisenhower Het Amerikaanse leger stond onder commando van generaal Dwight D.Eisenhower (bijnaam ‘Ike’). In 1936 was hij nog majoor, maar al toen begon-nen zijn organisatorische talenten op te vallen. Men attendeerde Amerikaanseopperbevelhebber Marshall op hem. Toen volgden de bevorderingen snel.Eind oktober 1941 werd hij bevorderd tot brigadegeneraal en bij zijn aantre-den in Noord-Afrika was hij al benoemd tot luitenant-generaal. De rang vangeneraal-majoor werd overgeslagen. Waarom werd hij zo snel bevorderd? Inde burgermaatschappij was hij waarschijnlijk opgeklommen als leider van eenmultinationale onderneming. Hij had het talent mensen samen te brengen,klaar te stomen om één doel te bereiken. Hij was geen ‘vechtgeneraal’, maarorganisator en diplomaat. De gevechten in Noord-Afrika liet hij over aan de

Generaal Zjoekov Generaal Eisenhower Generaal Montgomery

140

Het Browning .50machinegeweer dat al in1921 werd ontwikkeld en

vandaag de dag nogdienst doet

De C-47 Dakota die inallerlei versies werd

gebouwd

Het ‘Liberty’-schip dat alsnel in een week kon

worden gebouwd

De M4-Sherman tank, inallerlei versies gebouwd

De GMC die bijna nietkapot kon gaan

De Jeep, vandaag de dagnog in gebruik en popu-lair in allei burgerversies


generaals George Patton en Omar Bradley (later meer over hen). Hij wasvoorbestemd om de Geallieerde opperbevelhebber te worden.

De Amerikaanse oorlogsindustrie Al eerder noemde ik de vrees van de Japanse admiraal Yamamoto die voor dekracht van de Amerikaanse industrie. Die werd sneller bewaarheid dan hijzich had kunnen voorstellen. Binnen de kortste keren was de Amerikaanseindustrie omgeschakeld naar een oorlogsindustrie. De Duitse industrie was opzoek naar moderne en perfecte wapens wat veel productietijd vergde. DeAmerikanen produceerden massaal wapens, schepen, vliegtuigen en voertui-gen die goedkoop waren en eenvoudig te onderhouden en te bedienen.• De M4-Sherman tank had een 75-mm kanon en was geen partij voor de

Duitse tanks, maar werd in zulke grote hoeveelheden geproduceerd dat zeuiteindelijk het Duitse tankwapen versloegen. Door zijn wendbaarheid washij uitermate geschikt voor straatgevechten.

• De GMC vrachtwagen: daar kon bijna niets aan kapot gaan en iedereen koner mee rijden.

141


• De wereldberoemde ‘Jeep’, die door alle terreinen kon rijden dankzij devierwielaandrijving en voor die tijd uiterst revolutionair. Het woord Jeepkomt van de Engelse afkorting ‘general purpose’ GP.

• De C-47 Dakota was een militaire versie van het passagiersvliegtuig dat alenkele jaren bestond. Het werd aangepast en kon voor alle denkbare doel-einden worden gebruikt. Als het moest kon het op één motor vliegen zonderin de problemen te komen.

• De Amerikanen zagen uiteindelijk kans binnen een week een vrachtschip tebouwen. Het was het eerste ‘prefab’-systeem uit de geschiedenis. In fabrie-ken werden de onderdelen gebouwd en op de werf werd het schip niet meergebouwd, maar in elkaar gezet. Het kreeg de naam ‘Liberty’-schip. Veelcomfort had het niet, maar het was sterk, degelijk en snel.

• Bijna alle voertuigen en vliegtuigen werden bewapend met het .50 machine-geweer, ontwikkeld door de Amerikaanse firma Browning. Het bestond alsinds 1921 en wordt vandaag de dag nog gebruikt. De patronen hebben eenkaliber van een halve inch en veroorzaken een verwoestende uitwerking.

Dit alles werd in ongekende hoeveelheden geproduceerd, inclusief demodernste marineschepen, jachtvliegtuigen en bommenwerpers.

Sicilië wordt het eerste aanvalsdoel Er waren discussies tussen de Britten en Amerikanen of eerst Italië moest wor-den aangevallen of meteen West-Europa. Het was Stalin die van de westelijkeGeallieerden vroeg om een invasie in West-Europa om zijn troepen in hetoosten te ontlasten. Maar op dat moment was dat logistiek onmogelijk. HetAmerikaanse leger was in een enorm tempo aan het mobiliseren, maar zelfs deindustrie kon begin 1943 niet genoeg produceren om een aanval mogelijk temaken. Al op 19 augustus 1942 werd door de Canadezen een aanval opDieppe uitgevoerd, wat een dramatische mislukking werd. Daarom werdbesloten eerst Italië aan te vallen. Sicilië zou het eerste doelwit zijn. Datgebeurde op 10 juni 1943. Het Britse leger onder generaal Montgomery en hetAmerikaanse onder generaal Patton met zijn chef-staf generaal Omar Bradley.

Toen het Amerikaanse leger in Noord-Afrika binnenviel leed de toenmali-ge Amerikaanse commandant generaal L.R. Fredendall enkele nederlagen. Hijwerd door Eisenhower meteen vervangen door generaal Patton, die hetAmerikaanse tankwapen had ontwikkeld. Over zijn deskundigheid op datgebied bestaan geen twijfels, maar wel over zijn psychische gesteldheid. Hijwas een groot bewonderaar van de klassieke veldheren uit de oudheid: hij waser zelfs van overtuigd dat hij daarvan een reïncarnatie was. Hij duldde geentegenspraak en voelde zich ver verheven boven zijn collega-generaals. Hij liepals een cowboy rond met revolvers op zijn heupen die met ivoor waren inge-legd.

142

Generaal George Patton Generaal Omar Bradley Lucky Luciano


De luchtlandingsaanvallen worden grotendeels een mislukking In Noord-Afrika werden Britse luchtlandingstroepen al op kleine schaal inge-zet, maar bij de aanval op Sicilië gebeurde dat massaal. Het Britse leger had alsdoel allereerst de havenstad Syracuse veroveren. Daar moest de Porto Grande,een belangrijke brug worden veroverd onder generaal Hicks. Dat lukte tenkoste van grote verliezen: van de ingezette zweefvliegtuigen gingen er alleen alboven zee 50 verloren. Van 25 is nooit meer iets teruggevonden. Veel van deluchtlandingen vonden ver van het doel plaats, waardoor nog meer verliezenwerden geleden.

Een belangrijk doel was de aanval op de Primosole-brug over de rivier deSimeto onder generaal Lathbury (Hicks en Lathbury zullen we bij Arnhemweer tegenkomen). De overtocht van de luchtvloot was voorspoedig, maarwerd bij het naderen van de kust door de eigen Britse marine luchtafweerbeschoten, daarna volgde nog de Duitse luchtafweer. De brigade werdgedropt, maar slechts ongeveer een vijfde kwam in de buurt van de brug, dieuiteindelijk veroverd werd. Ook hier waren de verliezen enorm. Men hadniets geleerd van de Duitse debacles bij Den Haag en op Kreta.

Generaal Patton wordt het commando ontnomen De landingen vanuit de zee verliepen redelijk volgens plan. Maar al meteenerna begon Patton ten koste van grote verliezen als een dolle stier op te rukkenalleen maar om de Britten en vooral Montgomery de loef af te steken en dat opeen eiland waar al na een paar dagen de uitslag van de slag al bekend was. Zijncommando werd hem ontnomen toen hij toen hij een militair ziekenhuis hadbezocht. Hij beledigde en schoffeerde enkele militairen die wegens psychischeproblemen opgenomen waren. Door langdurige artilleriebeschietingen had-den ze het ‘shell-shock trauma’, wat allang bekend was uit de Eerste Wereld-

143


oorlog en erkend was binnen het Britse en Amerikaanse leger. Eén van de mili-tairen probeerde hij te mishandelen en hij moest worden tegengehouden. Hijwerd overgeplaatst naar Engeland, waar hij een spookleger ging commande-ren. om de Duitsers te misleiden. Later meer hierover. Generaal OmarBradley werd de nieuwe Amerikaanse legercommandant.

Lucky Luciano en de rol van de Amerikaans/Italiaanse maffiaEr waren op Sicilië en later in Zuid-Italië maar weinig Italiaanse troepen envooral officieren actief. Dat had een oorzaak. Voorafgaande aan de invasiewerd door de Amerikaanse regering overlegd met één van de grootste gang-sters uit hun geschiedenis: Lucky Luciano. Zo ‘lucky’ was hij op dat momentniet meer: hij zat net als Al Capone een lange gevangenisstraf uit wegensbelastingontduiking (het enige waarop hij kon worden gepakt).

Maar zelfs vanuit de gevangenis beheerste hij de havenvakbonden en hadhij connecties met de Italiaanse maffia die door Mussolini (dat moet hem wor-den nagegeven) behoorlijk onder de duim werd gehouden. Er werd hem hetvolgende voorgesteld: we willen geen geduvel in de havens en gebruik jouwconnecties met de maffia in Italië om officieren en personen uit de overheidonder druk te zetten geen tegenstand te bieden. Als tegenprestatie zou hijamnestie krijgen. En zo is het gebeurd. De maffia op Sicilië en op hetItaliaanse vasteland trad weer naar buiten en had een groot aandeel in de valvan Mussolini. Lucky Luciano kreeg zijn amnestie, maar mocht niet meer inAmerika wonen. Hij keerde terug naar Italië.

De slag om Monte Casino en de capitulatie van Italië Britten, Amerikanen en Polen staken de Straat van Messina over naar hetItaliaanse vasteland en vochten zich een weg richting Rome. Op een strategi-sche bergpas bevond zich een eeuwenoud klooster: Monte Casino. Het moestveroverd worden. Een ander route was er niet. Aanval na aanval werd door deDuitsers onder generaal Kesselring afgeslagen. Het waren uiteindelijk de Polendie het veroverden.

Over zee vielen de Amerikanen aan bij Salerno en Anzio en verenigdenzich met de oprukkende troepen uit het zuiden. Op 25 juli 1943 werdMussolini door zijn eigen regering afgezet en gearresteerd. Op 3 septemberwerd na geheime onderhandelingen onder leiding van de Amerikaanse gene-raal Maxwell Taylor een wapenstilstand met de Geallieerden gesloten en op13 oktober verklaarde Italië de oorlog aan Duitsland. Die grepen resoluut in:Mussolini werd bevrijd door Duitse parachutisten en werd leider in Noord-Italië, maar had in de praktijk niets te vertellen. Op 28 april 1945 werdMussolini door Italiaanse partizanen vermoord. De gevechten in Italië zoudenvoortduren tot de Duitse capitulatie in mei 1945. Ondanks de grote verliezen

144


had het wel een cynisch voordeel: sterke en ervaren Duitse eenheden werdenaan het Italiaanse front gebonden en konden elders niet worden ingezet.

Nieuwe Duitse voorstellen voor een wapenstilstand Eind december 1943 werd er door een Duitse dissident contact gezocht inNederland en er vond in Coevorden een opmerkelijke ontmoeting plaats tus-sen de verzetsleider Van Heuven Goedhart (hij was ook hoofdredacteur vande illegale krant Het Parool) en de Duitse luitenant-kolonel Wilhelm Staehle.Hoe kwam deze ontmoeting tot stand?

Het gebeurde in een schipperscafé dat gedreven werd door mevrouwRoelie Duinkerken. De verzetsbeweging maakte dankbaar gebruik van degastvrijheid van haar. Ook de schippers, die veel illegale goederen vervoerden,deden daar aan mee. Haar broer, Piet Duinkerken, was schoolhoofd inEmmer-Compascuum en kwam al in 1942 in contact met Staehle. Dat wasgeen toeval: de moeder van Staehle kwam uit Coevorden en had de meisjes-naam Wildeboer. Hij moet daar al een bekend persoon zijn geweest. Door zijnmoeder was hij tweetalig: hij sprak perfect Nederlands. Hij was een gelovigprotestants-christelijk mens en antinazi. Hij was een bewonderaar van CarlGoerdeler, oud-burgemeester van Leipzig, een uitgesproken tegenstander vande nazi’s. Zo kwam hij in de kring van personen die Hitler wilden vermoor-den. Dat waren personen uit allerlei groeperingen.

Uiteindelijk zou het resulteren in de aanslag op Hitler in juli 1944 doorkolonel Von Stauffenberg. Het was al eerder geprobeerd: toen Hitler hetoostelijk front ging bezoeken waren er in het vliegtuig bommen aan boord dieop een bepaalde hoogte moesten ontploffen, maar ze werkten niet. De broervan Roelie kwam in contact met mr. Jaap Cramer die een hoge functie in deprovincie Drenthe had en actief was in het verzet. Piet Duinkerken vroeg zijnzuster het café te gebruiken voor de ontmoeting. Staehle stelde Van HeuvenGoedhart het volgende voor: Hitler zou uit de weg worden geruimd, deDuitsers zouden zich uit Nederland en België terugtrekken. Staehle zou ‘stad-houder’ van Nederland en België worden. Hij deed dit voorstel mede namensGoerdeler, maar wel met alweer de voorwaarde dat Duitsland alleen tegen deRussen (lees het communisme) zou blijven vechten. Het gebeurde aan devooravond van de invasie op West-Europa die de Duitsers natuurlijk zagenaankomen.

Van Heuven Goedhart bracht het voorstel via een radioverbinding overnaar de Nederlandse regering in Londen (die het vermoedelijk niet verdergegeven heeft) en kreeg als antwoord er niet op in te gaan. Hij ging via de zgn.‘Spaanse weg’ naar Engeland, waar hij minister van justitie werd in de regeringin ballingschap. Simon Carmiggelt werd zijn opvolger als hoofdredacteur van‘Het Parool’. Na de oorlog bleek dat de voorstellen van Staehle wel degelijk

145


serieus waren. Hij maakte deel uit van de groep van kolonel Von Stauffenbergdie in juli 1944 een aanslag op Hitler uitvoerden. In het voorjaar van 1945werd hij met een nekschot vermoord.

Generaal Morgan bereidt de invasie in West-Europa voor In 1943 werd de Britse generaal Frederick Morgan benoemd tot ‘Chief of Staffto the Supreme Allied Commander’ (COSSAC). In het Nederlands: chef-stafvan de geallieerde opperbevelhebber, die toen nog niet bestond. Morgan hadde taak de invasie in West-Europa voor te bereiden. Hij moest met alle denk-beeldige scenario’s rekening gaan houden. Eén scenario had hij niet in dehand: de meeste Britse en Canadese troepen waren in midden- en noord-Engeland gelegerd. Voor de binnenstromende Amerikaanse troepen bleef dusalleen zuid-Engeland over, waar ook de Amerikaanse vliegvelden werden aan-gelegd. Al in een vroeg stadium kreeg de invasie de codenaam ‘Overlord’. Delegering van de troepen had als consequentie dat de Amerikanen in het zuidenvan het toekomstige landingsgebied zouden landen en de Britten enCanadezen in het noorden. Dat betekende ook dat de naoorlogse bezettings-gebieden in Duitsland van noord naar zuid zouden zijn. Er werd besloten inNormandië te landen. Waarom: de stranden waren geschikt en de enormeinvasievloot had daar de ruimte om te manoeuvreren, in tegenstelling tot hetKanaal, waar de Duitsers de aanval verwachtten.

Dit was het plan voor een ‘normale’ aanval, maar hij moest ook met anderescenario’s rekening houden: dat was het plan met de codenaam Rankin.• Rankin A: de Duitsers zouden zo verzwakt raken dat er slechts een invasie

op kleine schaal nodig was;• Rankin B: de Duitsers zouden zich terugtrekken uit bepaalde bezette gebie-

den in West-Europa. We hebben gezien dat er geheime onderhandelingenwaren over dit onderwerp en dat er dus nog steeds rekening mee werdgehouden;

• Rankin C: Een plotselinge ineenstorting en revoluties in Duitsland (leescommunisme) zoals die zich in 1918 had voorgedaan.

Rankin A heeft zich niet voorgedaan. Kijken we naar Rankin B en C danblijkt dat er wel degelijk rekening werd gehouden met een demilitarisering vandelen van West-Europa wat aantoont, dat men voor Overlord eventueelbereid was de Duitsers alleen verder tegen de Russen te laten vechten. RankinC spreekt voor zichzelf maar bij zowel B en C kan er sprake zijn van eenstaatsgreep of plotselinge ineenstorting van het gezag. In 1918 was men daarhelemaal niet op voorbereid en de bedoeling was dat niet weer te laten gebeu-ren.

In 1943 waren de Russen aan het oostfront aan de winnende hand enbegonnen snel richting West-Europa op te rukken. De angst voor een commu-

146


nistische overheersing in West-Europa bij een plotselinge Duitse ineenstortingwas groot. Dat verklaart de snelle opbouw van de luchtlandingstroepen. Diekonden in een paar uur in heel Duitsland worden ingezet om in eerste instan-tie vitale objecten in te nemen (vooral regeringsgebouwen en vliegvelden).Zonder noemenswaardige tegenstand zouden de grondtroepen ze in een paardagen kunnen bereiken. Bij de bespreking van Market Garden kom ik hier uit-gebreider op terug.

Generaal Eisenhower wordt de opperbevelhebber Begin 1944 kreeg generaal Morgan wel een opperbevelhebber: Eisenhower.Dat lag in de lijn der verwachting. Morgan had zijn (overigens voortreffelijke)voorbereidende werk gedaan en moest een stapje terug doen. Omdat deAmerikanen verreweg het grootste aandeel hadden in de oorlog was het van-zelfsprekend dat zij de opperbevelhebber leverden. Zijn plaatsvervanger werdde Britse luchtmaarschalk Arthur Tedder. Morgan zou een uitstekende plaats-vervanger zijn geweest. Waarom Tedder het werd weet ik niet.

De planning en opbouw van operatie Overlord kon toen beginnen. Hetwas een gigantische onderneming: de troepen moesten tot het uiterstegetraind worden, de inschepingen in de enorme invasievloot moesten preciesop volgorde plaatsvinden, de aanvliegroutes van de jachtvliegtuigen en bom-menwerpers moesten vaststaan, elk marineschip dat zou deelnemen aan hetvoorafgaande bombardement moest op tijd op de juiste positie aankomen.Maar het belangrijkste was wel de geheimhouding. Slecht een klein aantalmilitairen en politici was op de hoogte van doel van Overlord: Normandië. Bijde oefeningen werd de manschappen vaak verteld dat het doel Calais, Belgiëof Nederland was. Alles werd gedaan om de Duitsers in verwarring te brengenover de invasieplaats.

General Morgan Generaal Percy Hobart Generaal Miles Dempsey

147


Generaal Percy Hobart en zijn ‘funnies’ Daarin had de Britse generaal Percy Hobart een belangrijk aandeel. Deze manis een fenomeen: recht tegenover Calais bouwde hij een compleet imitatiele-ger. Voertuigen en vliegtuigen werden van hout, rubber of canvas nagebouwden waren vanuit de lucht niet van echt te onderscheiden. De tanks waren vanrubber konden worden opgeblazen met lucht. Voor de vorm liepen er echtemilitairen rond.

Commandant van dat spookleger was George Patton, die de opdracht hadzich zo veel mogelijk in het openbaar te vertonen en vooral te laten doorsche-meren dat Calais het aanvalsdoel was. Vermoedelijk wist zelfs hij op datmoment niet beter dan dat Calais het aanvalsdoel was. Maar Hobart kon nogveel meer. Hij ontwierp de zogenaamde ‘funnies’: die waren niet zo ‘funny’.Het waren omgebouwde tanks met op de voorzijde een grote rol met kettin-gen. Al ze het strand reden begon de rol in een razend tempo te draaien, dekettingen sloegen met grote kracht in grond en bracht de landmijnen tot ont-ploffing. Hij zag kans tanks met canvas drijvend te maken, hij bouwde tanksmet enorme vlammenwerpers aan boord en tanks die een brug konden ver-voeren en over kanalen kon leggen. De ‘funnies’ werden in grote aantallengebouwd.

Eisenhower neemt een moeilijke beslissing: Overlord gaat van start De invasie in Normandië was begin mei 1944 gepland. Generaal Eisenhowerbegreep dat hij als opperbevelhebber eindverantwoordelijk was. MochtOverlord (ook wel D-Day, ‘Decision Day’) genoemd mislukken, dan had hijzijn ontslagbrief al klaarliggen. De Amerikaanse landingstroepen stondenonder bevel van generaal Omar Bradley en de Britse onder generaal MilesDempsey. Generaal Montgomery kreeg het opperbevel over de landingstroe-pen. De landingsstranden in Normandië kregen van zuid naar noord codena-men: Utah en Omaha zouden door de Amerikanen worden aangevallen. Gold,Juno en Sword door de Britten en Canadezen. Achter de Amerikaanse stran-den werden twee luchtlandingsdivisies aan de grond gezet: de 82e onder com-mando van generaal James Gavin en de 101e onder generaal Maxwell Taylor.De Britten gebruikten hun nieuw geformeerde 6e luchtlandingsdivisie ondergeneraal Richard Gale (het had ook een voortreffelijk Canadees parachutisten-bataljon in haar gelederen).

De zomer van 1944 en later ook het najaar en de winter waren nat enkoud. Overlord was afhankelijk van goede getijden en maanlicht voor deluchtlandingstroepen die ’s nachts zouden landen. Een paar keer werd de lan-ding uitgesteld. In de avond van 5 op 6 juni was er een vergadering van debevelhebbers. Het weer was slecht: het regende en waaide hard. De lan-dingstroepen waren aan boord van de schepen. De volgende gelegenheid met

148


de juiste getijden en maanlicht zou veel later zijn. De meteorologen kondenslechts een paar uur weersverbetering in de vroege morgen van 6 juni voor-spellen. Eisenhower stond voor een moeilijke beslissing: de landingsschepenontruimen was slecht voor het moraal, maar vooral voor de geheimhouding.Hij moest de knoop doorhakken en besloot aan te vallen. Ontelbare marine-schepen en landingsvaartuigen begonnen uit te varen. Jachtvliegtuigen enbommenwerpers stegen op om het invasiegebied zwaar te bombarderen en tebeschieten.

De luchtlandingstroepen maken het (met alle respect) niet waar De drie luchtlandingsdivisies werden overgevlogen en neergelaten. Met vanmijn kant alle respect voor de betoonde dapperheid was het net als in Siciliëeen groot fiasco. Vooral de Amerikanen werden (mede door hevig Duitsluchtafweergeschut) vaak ver van hun doelen gedropt. Wel zorgden ze voorgrote verwarring achter de Duitse linies, maar een belangrijk aandeel in destrijd hebben ze niet geleverd. De Britse luchtlandingsdivisie trof hetzelfdelot: ver verspreid van elkaar kwamen ze aan de grond.

Maar er was één belangrijke uitzondering. Majoor Howard van het ‘Oxfordand Buckinghamshire Regiment’ (afgekort ‘Oxford Bucks) had van generaalGale de opdracht gekregen de belangrijke brug over de rivier de Orne metzweefvliegtuigen te veroveren. Ze landden precies op het doel, schakelden deDuitsers binnen enkele minuten uit en verwijderden de springladingen van debrug. Urenlang hielden ze stand totdat ze ontzet werden door de commando-troepen van lord Lovat, die via de stranden waren opgerukt. Tot de dag vanvandaag is de brug een pelgrimsoord van veteranen van de Britse 6eLuchtlandingsdivisie. Het heeft de naam ‘Pegasus Bridge’, naar het embleemdat de Britse luchtlandingstroepen droegen.

De invasie vanuit zee begint In de vroege morgen verscheen de enorme invasiemacht voor de Norman-dische kust. Tientallen zware marineschepen begonnen de stranden en hetachterliggende gebied te beschieten: het was een waar inferno. De invasietroe-pen werden ingescheept in de landingsvaartuigen en begonnen de stranden tebestormen. In het uiterste zuiden was dat strand Utah. Ze werden kilometerste ver afgezet wat uiteindelijk hun geluk was. Ze konden binnen korte tijd hundoelen bereiken. Verder naar het noorden was strand Omaha. Daar werden delandingstroepen bijna compleet afgeslacht. Generaal Omar Bradley keek ver-bijsterd toe vanaf het Amerikaanse slagschip Augusta. Enkele uren lang werdoverwogen Omaha te evacueren. Het is Bradley zwaar aan te rekenen dat hijgeen gebruik wilde maken van de Britse ‘Funnies’ van generaal Percy Hobart.Hij dacht met zijn Amerikaanse Eerste Divisie ‘de Big Red One’ het alleen

149


met infanterie te kunnen klaren. Met bovenmenselijke dapperheid werd ookbij Omaha een doorbraak geforceerd. De Britten en Canadezen maakten weldankbaar gebruik van de ‘Funnies’. Ze ruimden de mijnenvelden op en devlammenwerpers rekenden af met de beruchte Duitse mitrailleurs.

Het was de bedoeling dat al op de eerste dag de Britten en Canadezen destad Caen zouden innemen, een belangrijk verkeersknooppunt in het gebied.Ze stuitten echter op zware tegenstand van SS-pantsertroepen. Dat had welhet cynische voordeel dat de Duitse aanvallen op de Amerikanen verzwaktwerden. Wekenlang werd er in het moeilijke Normandische terrein zwaar slaggeleverd, maar uiteindelijk braken de Amerikanen door. Generaal Patton wasin ere hersteld er commandeerde het Amerikaanse 3e Leger. GeneraalCourtney Hodges commandeerde het Amerikaanse 1e Leger en veroverde dehavenstad Cherbourg. Daar kon men lange tijd niets mee beginnen: deDuitsers hadden alle kades opgeblazen, de haveninstallatie verwoest in bij dehaveningang veel schepen tot zinken gebracht.

Vlak na de landing werden bij Normandië twee havenkades gebouwd:Mulberry A en B. Het waren staaltjes van de modernste technologie uit dietijd. Drijvende betonnen caissons werden afgezonken en vormden zo kilome-ters lange kades waarover honderden tonnen voorraden per dag werden aange-voerd. Na de watersnoodramp in 1953 werd nog diezelfde technologiegebruikt om het Veerse Gat in Zeeland af te sluiten in het kader van deDeltawerken. Mulberry A was bestemd voor de Britten en Canadezen en Bvoor de Amerikanen. Op 16 juni 1944 werden ze al in gebruik genomen. Driedagen later was er één van de zwaarste stormen van de eeuw. Na afloop wasMulberry A totaal verwoest en B kon slechts provisorisch worden gerepareerd.Via deze kwesbare navelstreng moest vanaf die datum het enorme Geallieerdeleger worden bevoorraad.

Majoor Howard Courtney Hodges Charles de Gaulle

150


In Groot-Brittannië en Amerika wachtten nog tientallen divisies op een over-steek naar het West-Europese vasteland. Langs de hele Kanaalkust gingen deDuitsers de havens fanatiek verdedigen en bij een terugtrekking onbruikbaarmaken. Door haar noordelijke positie kreeg het 1e Canadese Leger ondergeneraal Crerar de moeilijke taak met zware gevechten te proberen een havente veroveren.

Het Duitse 7e Leger wordt ingesloten bij Falaise In week van 24 tot 31 juli braken de Amerikanen met enorme kracht door deDuitse linies en bogen langzaam naar het noorden af. Bij Falaise maakten zecontact met de Britten en sloten Het 7e Duitse Leger in. Kleine elementenkonden over de Seine ontsnappen. Het was vergelijkbaar met de Duitse neder-laag bij Stalingrad. Het Duitse 15e Leger kon zich op tijd terugtrekken en zoueen cruciale rol gaan spelen bij operatie Market Garden.

Generaal De Gaulle mag Parijs ‘bevrijden’ Onweerstaanbaar rukten de Amerikanen toen op. Op 25 augustus staan zevoor Parijs en moeten stoppen. Eisenhower wilde de commandant van de‘Vrije Franse troepen’, generaal De Gaulle, de eer geven zijn hoofdstad in tenemen. De Amerikaanse colonnes moesten van de weg af om de in de achter-hoede verblijven de Franse troepen voorrang te geven. Generaal de Gaulle waseen nationalist en doordrammer pur sang. President Roosevelt noemde hemzijn ‘politieke hoofdpijn’ en wilde absoluut niet in de naoorlogse Franse poli-tieke perikelen betrokken raken. In het voorjaar van 1945 (toen de bezettings-zones in Duitsland bekend waren) stelde hij zelfs voor om in een gigantischeoperatie de Amerikaanse legers naar het noorden van Duitsland te verplaatsenen de Britse naar het zuiden om zo van de toekomstige Franse perikelen af tezijn. Het was logistiek onmogelijk, maar anders was het doorgegaan.

De Duitsers trekken zich bijna panisch terug Op 15 augustus landden de Amerikanen in Zuid-Frankrijk onder generaalJacob ‘Jake’ Devers. Ze rekenden af met het Vichy-bewind en rukten onweer-staanbaar op naar het noorden. De Duitse legergroep G onder de eerderge-noemde generaal Johannes Blaskowitz kon alleen nog maar terugtrekken.

Het Britse 2e Leger stak de Seine over. Op 3 september bevrijdden zeBrussel en een dag later bereikt de 11e Pantserdivisie Antwerpen. HetBelgische verzet heeft de wereldhaven onbeschadigd in handen gekregen. Dekades en de hijskranen stonden klaar om voor de Geallieerden te gaan werken.Althans dat was de gedachte op dat moment. Om de haven te kunnen gebrui-ken moest het schiereiland Walcheren worden veroverd om de zo deWesterschelde te kunnen bevaren. Dat was uiteraard bekend en generaal

151


Eisenhower noemde het in zijn dagorders dan ook zijn grootste prioriteit voor-dat elke andere aanval werd ondernomen. Maar van de ene op de andere dagverdween die prioriteit om plaats te maken voor een onverantwoordelijkeoperatie naar het noorden richting Arnhem met de codenaam Market Garden.

152

richting ontknopinG

Op 20 juli 1944 werd door kolonel Claus von Stauffenberg een aanslag opHitler uitgevoerd. Van begin af aan was hij een antinazi. In Noord-Afrika washij zwaar gewond geraakt en niet meer geschikt voor actieve dienst. Hij drongdoor tot de kring van vertrouwelingen van Hitler. Hij had medeplichtigen,maar dat waren er niet veel. Enkele hoge Duitse officieren waren op de hoog-te, maar wilden pas dapper zijn als Hitler daadwerkelijk gedood was en zijnkliek van aanhangers was gearresteerd.

Het was de bedoeling dat na de aanslag het garnizoen van Berlijn de rege-ringsgebouwen en de radiostations zou bezetten. Maar weer had Hitler geluk:de aanslag vond plaats tijdens een stafbespreking in zijn hoofdkwartier de‘Wolfsschanse’ in Oost-Pruisen. Elke keer werden de besprekingen in eenbetonnen bunker gehouden, maar deze keer in een houten barak. VonStauffenberg had twee zware bommen bij zich in een aktetas. Op het toiletprobeerde hij ze van de tijdontstekers te voorzien, maar werd gestoord. Eénbom werd geactiveerd: hij hoopte dat de andere zou mee exploderen. Hijplaatste de aktetas onder de zware houten tafel recht tegenover Hitler en lietzich met een smoesje wegroepen. Enkele minuten later was de explosie: detweede bom kwam niet tot ontploffing. De aktetas was door één van de aan-wezigen met de voet verplaatst. Het dak van de barak werd weggeslagen. Hadde explosie in de bunker plaatsgevonden dan had niemand het overleefd. Ervielen drie doden en vele gewonden. Hitler kwam er met de schrik en lichteverwondingen vanaf.

Von Stauffenberg had de explosie afgewacht. Hij ging er van uit dat Hitlerdood was. In de verwarring kwam hij van het zwaar beveiligde terrein af en

Claus von Stauffenberg Roland Freisler Günther von Kluge

153

Richting ontknoping

vloog naar Berlijn, waar hij zei dat Hitler was gedood. Zijn medestanders aar-zelden. Hadden ze doorgezet, dan had het niet veel uitgemaakt of Hitler welof niet dood was. Eén van die zogenaamde helden, generaal Fromm, werdbang en regelde een snelle krijgsraad. Een dag na de aanslag werden VonStauffenberg en enkele van zijn medestanders in de avond onder het licht vankoplampen van vrachtauto’s een voor een doodgeschoten. Het heeft Frommniet mogen baten: hij werd ook gearresteerd en is op 12 maart 1945 in eenconcentratiekamp vermoord.

De meedogenloze wraak van Hitler De wraak van Hitler was verschrikkelijk: iedereen van wie ook maar werd ver-moed dat men betrokken was werd gearresteerd. Duizenden werden ver-moord of in concentratiekampen gebracht (wat ongeveer hetzelfde was). Dehoofdverdachten kregen een showproces dat werd voorgezeten door de nazi-rechter Roland Freisler, die optrad als er dergelijke rechtszaken gevoerd wer-den. Hij had in februari 1943 al naam gemaakt bij de ‘berechting’ van Hans enSophie Scholl, die in Duitsland lid waren van het studentenverzet onder denaam ‘Witte Roos’. Ze verspreidden op de universiteit antinazi pamfletten.Het ‘proces’ vond achter gesloten deuren plaats en duurde maar even. Ze wer-den ter dood veroordeeld binnen een uur met de guillotine vermoord.

Het ‘proces’ in Berlijn werd breed uitgemeten. Achter Freisler werd eencamera verborgen die alles opnam. De beklaagden kregen nauwelijks kans zichte verdedigen en werden voortdurend door Freisler op de meest onbeschoftemanier uitgekafferd. De riemen werden uit hun broeken gehaald, zodat diedreigden af te zakken. Freisler maakte er smerige ‘grappen’ over. Ook hier washet ‘proces’ binnen korte tijd afgelopen. De beklaagden werden allemaal terdood veroordeeld. Eén van de echtgenotes vroeg aan een bewaker of zou haarman nog een keer mocht bezoeken. Hij keek haar meewarig aan en zei:‘mevrouw, uw man leeft al niet meer’. En zo was het: ze werden meteen metpianosnaren aan vleeshaken opgehangen en stierven een langzame, gruwelijkedood. Hitler liet het filmen en had bij het bekijken het grootste plezier toen bijéén van slachtoffers de broek afzakte.

Voor Freisler kwam er gerechtigheid: begin 1945 werd er een Amerikaansbombardement op Berlijn uitgevoerd. Op weg naar de schuilkelder ging hijnog even terug om wat dossiers van nieuwe slachtoffers op te halen. Een bomtrof het gerechtsgebouw en hij stierf bedolven onder houten balken.

Maar de heksenjacht ging door: van hoog tot laag werd niemand ontzien.Veldmaarschalk Günther von Kluge werd verdacht. Hij moet zijdelings op dehoogte zijn geweest van het complot, maar meer ook niet. Hij werd terugge-roepen uit Noord-Frankrijk en wist toen hoe laat het was. Op 18 augustus1944 liet hij zijn chauffeur stoppen in de buurt van Metz, waar hij in de Eerste

154


Wereldoorlog in de loopgraven had gevochten en pleegde daar zelfmoord. Degrootste Duitse corifee, veldmaarschalk Erwin Rommel, kreeg thuis bezoek.Hij werd voor de keus gesteld: een gifpil in te nemen of een proces te krijgenwaar uiteraard de uitslag al van tevoren vaststond. Bovendien zouden zijnvrouw en kinderen in een concentratiekamp belanden. Hij slikte de pil enkreeg een enorme staatsbegrafenis waarbij veel krokodillentranen gehuildwerden.

Admiraal Canaris, de Duitse Abwehr en weer een plan tot een staatsgreep

Een misschien minder bekend, maar belangrijk slachtoffer, was admiraalWilhelm Canaris. Hij was hoofd van de Duitse inlichtingendienst ‘Abwehr’,het enige onderdeel van de Duitse regering dat nog niet onder toezicht van deSS stond. Van twijfelend nazi veranderde hij al snel in een antinazi. Hij hadgoede contacten met de Spaanse dictator Franco die meer vertrouwen in hemhad dan in Hitler (Canaris sprak vloeiend Spaans). Toen er in het begin van deoorlog een verzoek kwam om Duitse troepen vrije doorgang door Spanje teverlenen om Gibraltar te veroveren overtuigde Canaris hem dat niet te doen.

In 1943 had Canaris in het Spaanse Santander een geheime ontmoetingmet zijn Britse en Amerikaanse collega’s Menzies en Donovan. Hij stelde vooreen staatsgreep te plegen en Hitler aan de Britten uit te leveren. Maar weerwerd de voorwaarde gesteld dat Duitsland alleen tegen de Russen zou verdervechten. Weer werd dat voorstel afgewezen.

Enkele dagen na de aanslag werd Canaris gearresteerd door WalterSchellenberg, waardoor de SS nu ook de controle over de Abwehr had endaarmee de definitieve macht in Duitsland. Canaris werd naar het concentra-tiekamp Flossenburg overgebracht. Op 9 april 1945 werd hij samen met de

Wilhelm Canaris Generaal Komorowski Von dem Bach-Zelewski

155

Richting ontknoping

beroemde Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer en de eerdergenoemde kolo-nel Hans Oster ook aan een pianosnaar opgehangen.

Het Russische leger rukt snel op en de opstand in Warschau Midden 1944 begon het Russische leger onstuimig op te rukken. Het begonPolen binnen te trekken en overschreed de grenzen van Oost-Pruisen en daar-mee Duistland. Daar werden verschrikkelijke wreedheden begaan en vooralverkrachtingen. Ooggetuigen verklaarden dat de aanvalstroepen zich hier inmindere mate aan schuldig maakten, maar dat het vooral de achterhoede was.Wie ben ik om dat goed te praten? Maar op hun opmars richting het westenwerden de Russen dag na dag geconfronteerd met de afschuwelijke misdadendie de Duitsers hun hadden aangedaan. Ze deden dat zelfs nog tijdens hunterugtocht en verwoestten daarbij alles wat ze tegenkwamen.

Op 23 juli veroverden de Russen de Poolse stad Lublin in het oosten enbegonnen naar de hoofdstad Warschau op te rukken. Ze begonnen over deradio oproepen uit te zenden om in opstand te komen en zo de inname van destad te vergemakkelijken. Op 29 juli bereikten de eerste Russische eenhedende voorsteden van Warschau. Daarop besloot (met toestemming van de Poolseregering in ballingschap) op 1 augustus de commandant van het Poolse onder-grondse leger, de ‘Armia Krajowa’, generaal graaf Tadeusz Bór-Komorowski,om in Warschau in opstand te komen. Ze hadden geen zware wapens, maarrekende op een snelle komst van de Russen. Die kwam niet. Stalin vond hetbeter dat de Duitsers zijn toekomstige tegenstanders uit de weg zouden rui-men en wachtte cynisch af.

Zijn wens werd meer dan vervuld: generaal Erich Von dem Bach-Zelewski (oorspronkelijk heette hij Von Zelewski, maar hij voegde er een ‘Germaans’tintje aan toe) kreeg de opdracht de opstand neer te slaan. Deze nazi-rat waseerder commandant van de drie eerdergenoemde ‘Einsatzkommandos’ die inOost-Europa al zo’n miljoen joden vermoord hadden. Hij gaf ook aanHimmler het idee om in het Poolse dorpje Oswitze (Auschwitz) een vernieti-gingskamp te bouwen. Hij is nooit vervolgd voor zijn misdaden. Na de oorloggenoot hij van een riant pensioen en leefde in West-Duitsland. Hij beweertdat hij Hermann Goering in de gevangenis van Neurenberg zijn zelfmoordpilheeft gegeven. Hij kon daar gewoon op bezoek komen, terwijl hij er ookterecht had moeten staan.

In het gebied van Warschau had de Armia Krajowa zo’n 50.000 man, waar-van de helft bewapend was. Er werd zwaar gevochten. De Duitsers probeer-den het verzet te breken (de burgerbevolking deed enthousiast mee) doormassa-executies: tussen de 40.000 en 60.000 burgers werden vermoord. Op10 september bereikten voorhoedes van het Russische leger de rivier deWeichsel (Wisla) bij Warschau. Leden van de ‘Armia Krajowa’ begroetten de

156


Russen en hoopten dat hun moeilijkste periode voorbij was. Ze werdenmeteen gearresteerd en de meesten werden naar Siberië gedeporteerd. Er waseen uitzondering aan de kant van de Russen: in de noordelijke sector was hetleger van generaal Konstantin Rokossowski. Zijn vader was Pools en zijn moe-der Russisch. Zijn vader overleed jong en het gezin verhuisde naar Ruslandwaar hij carrière maakte als officier. Veel kon hij niet doen zonder Stalin tegende haren in te strijken, maar in het geheim liet hij wapens naar de stad smok-kelen. Na de oorlog werd hij in Polen minister van defensie.

Generaal Sosabowski wil met zijn parachutistenbrigade naar Warschau In Groot-Brittannië (Schotland) bevond zich de Eerste Onafhankelijke PoolseParachutistenbrigade onder commando van generaal Stanislaw Sosabowki. Zewaren tot het uiterste getraind en gemotiveerd. Ze waren niet voor niets ‘onaf-hankelijk’. Men had hen beloofd mee te vechten bij de bevrijding van Polen.Aan het westelijk front vochten zo’n 200.000 Polen mee in de strijd tegen deDuitsers maar wel met de bedoeling om uiteindelijk hun vaderland te bevrij-den.

De Poolse regering in ballingschap in Londen smeekte om de inzet van debrigade bij Warschau. Sosabowski en zijn manschappen wisten dat ze daargrote verliezen zouden lijden, maar ze hadden het er graag voor over: hunhoofdstad was heilig en elke Duitser die ze konden uitschakelen (en dat zou-den er heel veel zijn geweest) had de Russen waarschijnlijk gedwongen toch inte grijpen en dat wilden de westelijke geallieerden juist niet: elke kilometer dieRussen niet naar westen zouden oprukken was meegenomen. Het was weer deangst voor het oprukkende communisme, mijn rode draad. Dat op datmoment duizenden Polen zich letterlijk aan het doodvechten waren in hunhoofdstad werd op de koop toe genomen. Het toppunt van cynisme, maar ja,

Generaal Sosabowski Generaal Rokossowki Henry Morgenthau

157

Richting ontknoping

de angst voor een snel naderend communisme werd met de dag groter. VanuitBrindisi, Italië, werden er vluchten met voorraden naar Warschau uitgevoerd.Het was niet veel, het was meer een symbolische hulp voor de buitenwereld.Maar het was technisch goed mogelijk geweest om de brigade van 3000 manten westen van Warschau te droppen, eventueel zonder zware wapens. Het isniet gebeurd: tijdens operatie Market Garden mochten ze als figuranten mee-doen en zelfs toen deden ze meer dan hun plicht.

Op 1 oktober capituleerden de Polen. Generaal (deze rat was dat nu een-maal) Von dem Bach-Zelewski begon ook aan zijn toekomst te denken en lietde duizenden strijders als krijgsgevangen behandelen: in de praktijk kwam erniet veel van terecht, maar ze werden in ieder geval niet meteen vermoord envelen hebben daardoor de oorlog overleefd. Wat er van de stad nog over was(vooral historische gebouwen) werd met vlammenwerpers in brand gestokenen was grotendeels onbewoonbaar: de bevolking sloeg op de vlucht en het zouvele jaren duren voordat ze weer konden terugkeren. Het aantal slachtoffersaan Duitse kant was zo’n 20.000. Aan Poolse kant is het moeilijk in te schat-ten maar het moeten er tussen de 120.000 en 180.000 zijn geweest. Was dePoolse Brigade ingezet, dan was er in ieder geval een kans geweest om ditdrama te voorkomen.

Het omstreden Amerikaanse plan Morgenthau voor het naoorlogse Duitsland

Al vlak na de Geallieerde invasie in Normandië op 6 juni 1944 begonnen pre-sident Roosevelt en zijn politieke en militaire staf plannen te maken over hetnaoorlogse Duitsland. De toch al zwakke gezondheid van de president ginghard achteruit: hij was bezig met zijn derde ambtstermijn en dat had zijn tolgeëist. Mentaal was hij niet meer opgewassen tegen de haviken onder zijnadviseurs. Er werden plannen gemaakt om ten minste 50.000 Duitse officie-ren zonder vorm van proces te liquideren. De Duitse politieke en militaire topzou ‘op de vlucht’ doodgeschoten worden.

Eind juli 1944 bezocht de Amerikaanse minister van financiën Henry R.Morgenthau Jr. Europa en bezocht daar de troepen. Op 10 augustus hadMorgenthau een ontmoeting met Winston Churchill. Die had op dat momentgrote zorgen. Het eens zo machtige Groot-Brittannië stond aan de rand vaneen bankroet. Het had een miljardenschuld aan Amerika en was niet meerkredietwaardig. Morgenthau had een plan. Het zag er in grote lijnen als volgtuit: Duitsland zou na de capitulatie in drie delen worden opgesplitst. Eennoordelijk deel, een zuidelijk deel en in het westen een internationale zone.Een deel van Oost-Pruisen en Opper-Silezië zouden bij Polen komen, hetnoordelijke deel van Oost-Pruisen bij Rusland en het Saargebied bij Frankrijk.De hele Duitse industrie zou worden ontmanteld en de machines en gereed-

158


schappen zouden verdeeld worden tussen de Geallieerde Europese landen.Duitsland zou een agrarische staat moeten worden. De Duitse mark zou eenwaarde krijgen van 5 dollarcent (later werd dat 10 dollarcent), wat een fractievan de werkelijke waarde was. De consequenties zouden voor Duitsland des-astreus zijn: meer dan de helft van de beroepsbevolking zou werkloos worden,ziekten en permanente hongersnood met vele slachtoffers zouden het gevolgzijn.

Van 12-16 september 1944 (dus precies in de periode van de voorberei-ding van Market Garden) werd in het Canadese Quebec een conferentiegehouden met als deelnemers Roosevelt, Churchill en de Canadese minister-president William Mackenzie King. Morgenthau presenteerde op 14 septem-ber daar zijn plan. Churchill was er fel op tegen: hij waarschuwde dat, net als

De verdeling en herinrichting van Duitsland volgens het Morgenthau-plan

159

Richting ontknoping

in 1918, de kiem voor een nieuwe wereldoorlog werd gelegd. Bovendien weeshij erop dat tussen het Russische leger en de Rijn een gedemilitariseerd gebiedzou komen en men maar moest afwachten hoe Stalin zou reageren. Diemening was ook de Amerikaanse ambassadeur in Moskou, William AverellHarriman, toegedaan. Hij was een persoonlijke vriend van Roosevelt en waar-schuwde hem herhaaldelijk voor de cynische Stalin die, als hem dat uitkwam,zijn beloftes aan zijn laars lapte.

Ooggetuigen verklaarden dat Roosevelt tijdens de conferentie er slecht uit-zag en een verwarde indruk maakte. Net als zijn voorganger president Wilson in 1918 (die getroffen was door de Spaanse griep) was hij niet meer in staatom de juiste beslissingen te nemen en ging helemaal af op zijn adviseurs.Churchill moest uiteindelijk instemmen met het plan omdat hij een enormelening van de Amerikanen kreeg om Groot-Brittannië van een bankroet te red-den. Maar ook vele Amerikaanse politici en militairen waren tegen het plangekant en waren het met Churchill eens. De Amerikaanse luitenant-kolonelJohn Boettinger, de schoonzoon van Roosevelt, sprak de profetische woorden:‘dit plan geeft Hitler 30 nieuwe uiterst gemotiveerde divisies’. En zo is het ookgebeurd: na het bekend worden van het plan ging de Duitse propaganda onderleiding van Jozef Goebbels op volle toeren draaien en werd het Duitse volkeen toekomst voorgespiegeld die nog veel erger dan het plan zelf. De soldatenaan het front merkten het direct: de Duitse tegenstand werd met de dag ster-ker. Binnen Amerika groeide het protest tegen het plan met de dag. Rond eindnovember was het grotendeels van de baan, maar het kwaad was al geschied.

De geheime bijeenkomst van de Duitse industrie en banken in hotel Rouge te Straatsburg

Op 10 augustus 1944 vond er in Straatsburg in hotel Rouge (wat een toepas-selijke naam voor mijn boekje!) een bijeenkomst plaats door de top van deDuitse industrie. Die werd gehouden vlak na de moordaanslag op Hitler doorkolonel Von Stauffenberg. Op diezelfde dag veroverde een legerkorps van hetAmerikaanse 3e Leger al Le Mans, vlakbij Parijs. Waarom dan een bijeen-komst in Frankrijk? Het moest allemaal in het diepste geheim gebeuren. Hitlerwas al lang psychisch niet meer op de wereld en Heinrich Himmler (lees zijnpaladijn Walter Schellenberg) was in werkelijkheid de baas in Duitsland. Hetzou me niet verbazen als Schellenberg één van de regisseurs van deze bijeen-komst was. Vandaar de keuze voor Straatsburg.

In de geschiedschrijving wordt deze vergadering ook wel eens beschrevenals een poging het nazi-kapitaal in veiligheid te brengen om na de oorlog weereen nieuw ‘Vierde Rijk’ te kunnen financieren. Ik beschouw dat als groteonzin: zelfs de meest fanatieke nazi moet in die tijd wel beseft hebben dat huntijd voorbij was. Dezelfde Duitse industriëlen en banken die Hitler aan de

160


macht hadden gebracht en er vele miljarden aan hadden verdiend, probeerdentoen hun geld en expertise in veiligheid te brengen om na de oorlog weer opde oude voet verder te kunnen gaan. Er waren vertegenwoordigers vanVolkswagen, Krupp, Messerschmidt en IG-Farben en vele anderen alsook ver-tegenwoordigers van het ministerie van bewapening (namens minister AlbertSpeer) en het ministerie van financiën (namens minister Hjalmar Schacht).Het eerste land dat in aanmerking kwam om deze enorme kapitalen te behe-ren was Zwitserland dat er zelfs niet vies van was de vele goudstaven te accep-teren die gemaakt waren van de ontelbare gouden tanden en kiezen van deslachtoffers uit de vernietigingskampen.

Toen de Duitsers begin 1945 het nog nodig vonden de joden uit Noord-Italë in de vernietigingskampen te gaan vermoorden, konden de (vee)trein-transporten alleen nog via Zwitserland rijden. Het werd probleemloos toege-staan (we zijn officieel strikt neutraal, maar als het veel geld oplevert magalles).

Het zou me ook niet verbazen als er in Straatsburg ook Britse en Ame-rikaanse vertegenwoordigers bij zijn geweest om te bespreken hoe er na deoorlog een sterk economisch `9en later ook militair) Duitsland op de been kanworden gebracht als tegenwicht tegen het communisme dat verder naar hetwesten zou oprukken. Hoe ver wist men op dat moment nog niet, maar deenorme kapitalen zouden in ieder geval veilig gesteld zijn. Men kan het ookzien als een eerste vorm van de economische en politieke Bilderberg conferen-ties die op initiatief van prins Bernhard na de oorlog werden georganiseerd envooral een anti communistisch karakter hadden.

Het Amerikaanse plan Safehaven werd daarvoor al afgeblazen In het voorjaar van 1944 (dus al voor de landing op Normandië) was er hetAmerikaanse plan Safehaven (veilige haven). Het was een initiatief van deAmerikaanse geheime dienst OSS (de voorloper van de latere CIA) om tevoorkomen dat er grote Duitse kapitalen oncontroleerbaar naar het buitenlandzouden verdwijnen om later weer op te duiken. Maar de Amerikaanse regeringkreeg stevige kritiek van de industrie. Die had voor de oorlog al belangrijkecontacten met de Duitse. De Amerikaanse wet schrijft voor dat in een staatvan oorlog de contacten bevroren moeten worden. Dat is vooral belangrijkvoor de ontwikkeling van oorlogswapens. Operatie Safehaven ging de groteindustrieën te ver. Dat waren o.a. Standard Oil, Alcoa, Dupont, RemingtonArms, General Motors, Goodyear, Proctor and Gamble en Union Carbide (dateen groot samenwerkingsverband had met IG-Farben).

Ze hadden een argument: de Duitse technologie lag op vele punten vervoor op de rest van de wereld. De Duitsers ontwikkelden al een straalvliegtuigen ze waren ver in de ontwikkeling van raketten. De oorlog in Europa mocht

161

Richting ontknoping

dan bijna afgelopen zijn, die tegen Japan nog niet en daar kon Duitse techno-logie een belangrijke rol in gaan spelen. En weer kwam het argument commu-nisme naar voren: wilde de Amerikaanse regering dan dat die kennis in handenvan de Russen viel? En dus werd operatie Safehaven afgeblazen en werd Duitskapitaal en technologie al tijdens de oorlog naar het buitenland (vooralZwitserland) verplaatst.

En dat verklaart weer waarom ik eind jaren vijftig als kleine jongen in Edejaloers bij de A12 stond te kijken naar de talloze auto’s met de witte Duitsenummerborden die naar de bollenvelden en de stranden reden. Mijn ouderskonden nauwelijks een fiets voor mij betalen en de AOW werd in Nederlandjaren na de Duitse ingevoerd, maar de Duitsers hadden hun ‘Wirtschafts-wunder’. Het was geen wonder: samen met de Marshallhulp en de snel terug-kerende enorme Duitse kapitalen en expertise, die op de rug van miljoenendwangarbeiders en evenzovele doden waren verdiend en ontwikkeld werd deDuitse industrie volgens de nieuwste snufjes in een razend tempo opgebouwd.En dat alles om maar vooral een sterkte bufferstaat tegen het communisme tehebben. Praktisch hetzelfde gebeurde met Japan. Juist de twee landen die deoorlog veroorzaakt hadden en gruwelijke misdaden op hun geweten haddenwerden om die reden aan alle kanten geholpen.

Commando- en structuurwisselingen bij de Geallieerden Keren we terug naar de Geallieerde snelle opmars na de slag bij Falaise. Op 1augustus 1944 werd generaal Montgomery ontheven van zijn taak als bevel-hebber van de troepen. In plaats daarvan werd het hoofdkwartier SHAEF(Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force) vanuit Londen naar eenhotel in Parijs verplaatst met generaal Eisenhower als opperbevelhebber. Erwerden twee legergroepen gevormd: in de zuidelijke sector de Amerikaanse12e Legergroep onder generaal Bradley. Die bestond uit het 1e Amerikaanseleger onder generaal Hodges en het 3e leger onder generaal Patton.Montgomery werd bevelhebber van de 21e Legergroep die bestond uit hetBritse 2e leger onder generaal Dempsey, het Canadese 1e leger onder generaalCrerar, de Poolse pantserdivisie onder generaal Maczek, de NederlandsePrinses Irene brigade onder prins Bernhard en diverse kleinere eenheden vanverschillende nationaliteiten.

Voor Montgomery was het een persoonlijke tragedie: in de Geallieerdebevelsstructuur was het normaal dat de Amerikanen met hun massale inbrengop alle gebieden de opperbevelhebber leverden en het was het logisch geweestdat hij zijn functie zou behouden. Als doekje voor het bloeden werd hijbenoemd tot Brits veldmaarschalk.

Waarom is het zover gekomen? Het is algemeen bekend dat hij eigenwijsen arrogant was, maar dat was geen beletsel voor zijn uitmuntende capacitei-

162


ten als generaal. Hij viel pas aan als hij de zekerheid had dat alles tot in depuntjes was voorbereid en dat was toen mogelijk door de overweldigendeovermacht. Hij had in de Eerste Wereldoorlog als officier te vaak gezien waaronverantwoordelijke acties toe konden leiden met afschuwelijk grote verlie-zen. Britten en Amerikanen liggen elkaar (nog steeds) niet. De Britten zienAmerika nog steeds als een oude kolonie en de Amerikanen zien de Britten alsoude kolonisators. De Amerikaanse generaal Patton kon niet door één deurmet hem: ze konden elkaar wel schieten. Generaal Bradley was de comman-dant van Patton: hij diende in Noord-Afrika onder hem en beschouwde hemnog steeds als zijn mentor. Patton kon dankzij de strategie van Montgomerysnel oprukken (nog steeds deed hij dat ten koste van onnodig hoge verliezen).Met zijn karakteristieke hese stem hield hij als een filmster uit een westernfilmmet revolvers op zijn heupen drukbezochte persconferenties: ‘hadden ze memijn gang laten dan was ik doorgebroken ‘like shit through a goose’ (als strontdoor een gans). Toen zijn leger in de buurt van Metz de Duitse grens bereiktewas het afgelopen met zijn snelle opmars: hij kwam tegenover sterke Duitsetroepen te staan die hem zware verliezen toebrachten.

Toen het Duitse Ardennenoffensief in december 1944 was vastgelopeneiste Patton de eer voor zich op: hij had met zijn leger het belangrijkste aan-deel daarin (hij had zijn leger inderdaad binnen ongelooflijk korte tijd naar hetnoorden laten afzwenken maar het was Montgomery die (samen met hetAmerikaanse 1e Leger dat tijdelijk onder zijn commando viel) het leeuwen-deel van de strijd succesvol leverde.

Vlak na de Duitse capitulatie was Patton betrokken bij een verkeersonge-luk met een vrachtwagen. Hij was zwaargewond en overleed enkele dagenlater. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de Amerikaanse geheime dienstOSS er achter zat. Bij elke gelegenheid schoffeerde hij Russische officieren ende Waffen SS noemde hij de enige soldaten met wie hij graag tegen de Russen(lees het communisme) verder zou willen vechten. Het kwam de Amerikaansepresident Harry Truman (president Roosevelt was toen net overleden) in iedergeval niet slecht uit. Hij had al genoeg te stellen met generaal MacArthur diezich in de strijd met de Japanners steeds eigenzinniger ging opstellen en Pattonhad al aangekondigd dat hij graag in de oorlog met Japan zou meedoen. Maarnog een prima donna op dat strijdtoneel zou wel erg veel zijn geweest.

Slechte communicatie en grote bevoorradingsproblemenHet hoofdkwartier van Eisenhower in Parijs functioneerde slecht. De verbin-dingen liepen meestal via telegrammen die regelmatig niet of in gedeelten aan-kwamen waardoor misverstanden ontstonden. Dat was tijdens de snelleopmars na Falaise geen grote ramp, maar toen het front zich begon te stabili-seren werd het een groot probleem. Montgomery verweet Eisenhower

163

Richting ontknoping

(terecht) dat hij geen ‘veldgeneraal’ was, maar een diplomaat. Op 6 septemberis de haven van Dieppe grotendeels hersteld en konden ook vanaf daar voorra-den worden aangevoerd. Maar het was bij lange na niet genoeg. OperatieOverlord lag weken voor op de planning en de fronttroepen konden maarmondjesmaat bediend worden. Een extra complicatie was dat in voorbereidingop Overlord bijna alle bruggen en spoorlijnen in Noord-Frankrijk door bom-bardementen waren vernietigd.

De ‘Red Ball Express’Vier legers moesten worden bevoorraad en dat was een onmogelijke taak. De‘Red Ball Express’ werd in het leven geroepen: van complete divisies die netaangekomen waren werden alle transportmiddelen afgenomen en zo reden dagen nacht vrachtauto’s over met rode ballen gemarkeerde wegen. De chauf-feurs waren bijna allemaal kleurlingen: het Amerikaanse leger liet alleen hoogopgeleide kleurlingen toe in staffuncties, de anderen werden gebruikt inondersteunende functies. Maar dit was nog niet genoeg om de troepen tebevoorraden en de opmars begon snel te haperen.

Het Britse 2e Leger bestond uit drie legerkorpsen, waarvan alleen het 30eKorps onder generaal Horrocks verder oprukte. De beide andere werden totstilstand gebracht, zodat dat korps alle voorraden kreeg. Ze bevrijdden Brusselen de grote havenstad Antwerpen in samenwerking met het plaatselijke ver-zet, die de springdingen aan de kades en hijskranen onklaar had gemaakt. Hetlaatste Britse wapenfeit voordat de opmars stokte, was de verovering van eenbrug over het Kempisch Kanaal bij Neerpelt. De tankbemanningen van de 11ePantserdivisie die Antwerpen hadden ingenomen vielen in slaap waar ze maarook waren. Ze hadden in drie dagen bijna 400 kilometer afgelegd. Maar tochhadden ze enkele kilometers verder naar het noorden moeten oprukken en zo

Generaal Horrocks Generaal Von Zangen Maarschalk Von Rundstedt

164


op zijn minst het Nederlandse schiereiland Walcheren moeten afgrendelen:Antwerpen is alleen bereikbaar via de Westerschelde en zolang Walcheren inhanden van de Duitsers bleef was Antwerpen onbruikbaar.

De ontsnapping van het Duitse 15e Leger Links van het Britse 2e Leger had het 1e Canadese Leger onder generaalCrerar de moeilijkste taak: waar de andere Geallieerde legers in een sneltempo konden oprukken, moesten zij het opnemen tegen het Duitse 15eLeger onder generaal Gustaf von Zangen dat de opdracht had langs de kust dehavens te verdedigen en anders onbruikbaar te maken. De Canadezen dedenmeer dan hun best. Het 15e Leger kwam met de rug tegen de muur te staan:de Westerschelde. Het Duitse opperbevel raakte in paniek: bij Falaize was het7e Leger ingesloten en nu dreigde hetzelfde te gebeuren met het 15e Leger.De eerder in ongenade gevallen veldmaarschalk Gerd von Rundstedt werdweer van stal gehaald en kreeg het opperbevel in het westen. Hij had eengloeiende hekel aan Hitler en noemde hem ‘die Boheemse korporaal’. Eén vanzijn eerste daden was opdracht te geven tot de evacuatie van het 15e Leger.Het is één van de laatste bevelen die via het eerdergenoemde Enigma codeer-apparaat door de Britten kon worden ontcijferd. De Duitsers trokken zichterug op hun landsgrenzen en berichten over lange afstanden waren niet meernodig. Het kon veel directer via telefoon en ordonnansen.

Maar dit Enigma-bevel werd nog ontvangen en gedecodeerd. Het Geal-lieerde opperbevel was dus volledig op de hoogte van de evacuatie van eencompleet Duits leger dat via Breskens naar Vlissingen over de Westerscheldezou worden geëvacueerd. Ze deden het met vracht- en binnenvaartschepen. Intotaal werden er ongeveer 80.000 man geëvacueerd. Ik kan niet geloven datmen een compleet leger kon laten ontsnappen. Dat kan maar één doel gehadhebben: de versterking van het Duitse leger tegen de Russen. Zie mijn rodedraad verderop als er sprake zou zijn van een wapenstilstand.

Waarom die enorme opbouw van de Geallieerde luchtlandingstroepen? Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er in Amerika en Groot-Brittanniëluchtlandingsdivisies geformeerd. De Britten hadden er twee: de 6e Lucht-landingsdivisie (die in Normandië werd ingezet) en 1e Luchtlandingsdivisie.Bovendien hadden de Britten nog de Schotse Lowland divisie die in zijn geheeldoor de lucht getransporteerd kon worden.

De Amerikanen hadden uiteindelijk vijf luchtlandingsdivisies: de 82e en de101e (die beide in Normandië werden ingezet. Verder was er nog de 11eLuchtlandingsdivisie, die op de Filippijnen tegen de Japanners werd ingezet,maar praktisch alleen als grondtroepen; de 17e Luchtlandingsdivisie, die inmaart 1945 werd ingezet bij operatie ‘Varsity’, de grote aanval van de 21e

165

Richting ontknoping

Legergroep bij Wezel over de Rijn; en tenslotte de 13e Luchtlandingsdivisiedie in februari 1945 in Europa arriveerde. Ze werd in de omgeving van Parijsgelegerd. Eén keer zou die in actie komen, maar ook dat werd afgeblazen. Dedivisie zou nog tegen de Japanners worden ingezet, maar ook dat ging nietdoor. Het is de enige Amerikaanse eenheid die in de Tweede Wereldoorlogniet in actie is gekomen. En dan was er ten slotte nog de Poolse OnafhankelijkParachutisten Brigade die het onmogelijk werd gemaakt om mee te vechtentijdens de opstand in hun hoofdstad Warschau.

Ik heb het al eerder gememoreerd maar doe het nog een keer: wat moestende Geallieerden met zo’n enorme luchtlandingsstrijdmacht die ze maar blevenuitbouwen? Elke keer had de inzet van grote aantallen luchtlandingstroepengeleid tot onacceptabele verliezen en de tactische winst was bijna nul. HetDuitse opperbevel stopte al snel met de inzet er van na de mislukkingen inNederland en op Kreta. De inzet van de Geallieerde luchtlandingstroepen opSicilië en Normandië was, met alle respect, (op lokale successen na) ook eenmislukking. Bovendien werden die troepen streng geselecteerd: het waren debeste en vooral gemotiveerde soldaten die in ‘gewone’ legeronderdelen juisthet verschil konden maken.

Het had alles te maken met de plotselinge ineenstorting van het Duitse kei-zerrijk in 1918. Toen was men er niet op voorbereid en die fout wenste menniet nog een keer te maken. Daarom had de Britse generaal Morgan er in zijnplan Rankin daarmee al rekening gehouden. Bij zo’n ineenstorting waren mas-sale luchtlandingsstrijdkrachten wél inzetbaar: ze konden door heel Duitslandop elke gewenste plek worden neergelaten. En weer komt mijn rode draadnaar voren: wat te doen bij zo’n ineenstorting? Ook het Russische leger begonlast te krijgen van de lange aanvoerlijnen en de opmars begon te vertragen,maar er waren geen afspraken tussen de westelijke Geallieerden en deRussische generale staf (Stavka). Pas tijdens de conferentie van Yalta op deRussische Krim tussen 4 en 11 februari 1945 werden hierover globale afspra-ken gemaakt, maar Churchill had grote twijfels ten opzichte van Stalin enRoosevelt was toen al te ziek om nog tegengas te kunnen geven.

Maar ondanks hun aanvoerproblemen bleven de Russen in 1944 naar hetwesten oprukken. De eerder beschreven opstand in Warschau duurde tot 1oktober, maar ten noorden en ten zuiden van de stad werd het offensief weerhervat. Het tactisch denken van Eisenhower was niet de vraag: wordtDuitsland verslagen maar wanneer en hoever rukken de Russen naar hetwesten op en zijn er misschien oplossingen mogelijk met dissidente Duitsersom die opmars zo ver mogelijk naar het oosten te houden? Die laatste optieklinkt erg cynisch, maar ik stelde al eerder dat er enorme economische belan-gen op het spel stonden. Een eventuele staatgreep waarbij Hitler aan de kantwerd gezet was voor de Amerikaanse publieke opinie goed te verkopen.

166


Bovendien was er nog de bloedige oorlog met Japan waarvan op dat momenthet einde nog lang niet in zicht was.

Het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger wordt opgerichtBegin augustus 1944 werd het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger opgericht.De bedoeling was de slagkracht en de expertise van de luchtlandingsdivisies tecombineren. En weer werd er volgens het boekje benoemd: de Amerikaanseluchtmachtgeneraal Lewis Brereton werd de bevelhebber en de Britse generaalFrederick Browning werd zijn plaatsvervanger. De Amerikaanse divisies vorm-den het 18e Amerikaanse Luchtlandingskorps onder Generaal MatthewRidgway en de Britse divisies het 1e Britse Luchtlandingskorps onder generaalFrederick Browning.

De benoeming van Brereton was niet onomstreden: aan zijn kwaliteiten alsluchtmachtgeneraal werd niet getwijfeld. Hij had zijn sporen op de Filippijnenin de strijd tegen de Japanners verdiend, maar zijn kennis van luchtlan-dingstroepen was minimaal. Het was voor generaal Ridgway een grote teleur-stelling: hij had een enorme expertise op het gebied van luchtlandingstroepenen was een kundig generaal. Begin jaren vijftig volgde hij in Korea de dolge-draaide generaal Douglas MacArthur op die door president Truman was ont-slagen en bracht die oorlog tot een bevredigend einde.

Generaal Browning had de Britse luchtlandingstroepen gevormd en wasdegene die de beroemde rode baret invoerde ter onderscheiding van de ‘gewo-ne’ troepen. Maar hij was ook uiterst afstandelijk en ijdel. Hij kleedde zichvolgens de laatste ‘militaire mode’, wat hem de bijnaam ‘Boy’ Browning ople-verde. Bovendien liet er zich voortdurend op voorstaan dat hij met de beroem-de Britse schrijfster Daphne du Maurier getrouwd was.

Meteen na de vorming van het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger begon

Generaal Brereton Generaal Ridgway Generaal Browning

167

Richting ontknoping

het aan de lopende band plannen te maken om de oprukkende grondlegers teondersteunen, maar die deden dat zo snel dat geen enkele ervan doorging. Eénervan was operatie Comet: de Britse 1e Luchtlandingsdivisie zou de bruggentussen Eindhoven en Arnhem veroveren. Maar ook dit plan ging niet door.Het werd door Montgomery afgeblazen omdat de Duitse tegenstand in hetgebied met de dag groter werd.

Plannen voor de verovering van Walcheren om de haven van Antwerpen te kunnen gaan gebruiken

Keren we terug naar begin september 1944. Frankrijk en België waren groten-deels bevrijd, maar het offensief was tot stilstand gekomen. De grote zeehavenAntwerpen was onbeschadigd veroverd maar kon pas gebruikt worden alsWalcheren was veroverd en de Westerschelde mijnenvrij was gemaakt. Daarwas Eisenhower zich heel goed van bewust, want op 9 september stuurde hijnog een telegram naar alle chefs van staven waarin hij stelde dat het vrijmakenvan de Westerschelde (de verovering van Walcheren) zijn hoogste prioriteithad en niets anders. Op dezelfde dag vroeg Montgomery een luchtlandings-aanval aan op Walcheren die meteen door Brereton werd afgewezen: het ter-rein was ongeschikt en er zou te veel luchtafweer zijn. Dat moge waar zijngeweest, maar de staf van Brereton had eerder plannen voorgesteld waarbijniet eens kaarten beschikbaar waren voor de troepen. En als het ten koste vangrote verliezen zou zijn gegaan dan had men Walcheren veroverd, was dehaven van Antwerpen snel beschikbaar geweest, de bevoorradingsproblemenzo goed als opgelost en zou het 1e Canadese Leger een nog bloediger veldslagbespaard zijn gebleven die enkele weken later zou gaan plaatsvinden.Bovendien mag de vraag gesteld worden waarom Eisenhower en Montgomery Brereton niet hebben teruggefloten want de hun orders waren toch duidelijk.

De Britse Tetrarch tank De Amerikaanse M22 Locust tank

168


De Britse luchtlandingstroepen hadden de beschikking over de lichte‘Tetrarch’ tank die met een zweefvliegtuig aan de grond kon worden gebracht.Hij werd door drie personen bemand: chauffeur, commandant en schutter.Hij had een 40 mm kanon en een 7.92 mm machinegeweer en een snelheidvan 63 km per uur. Ook de Amerikaanse luchtlandingstroepen hadden debeschikking over een dergelijk wapen: de M22 Locust tank. Hij was nog lich-ter, had een 37 mm kanon, een .30 machinegeweer en was in combinatie metde infanterie uiterst effectief. Op Walcheren zou het een geduchte ondersteu-ning zijn geweest voor de luchtlandingstroepen: daar waren geen of nauwelijksDuitse tanks. Ingezet bij een luchtlanding en in combinatie met Britse enCanadese grondtroepen moet het toen mogelijk zijn geweest Walcheren inkorte tijd te veroveren en daarmee de haven van Antwerpen in gebruik tenemen.

De veelbesproken vliegtuigconferentie bij Brussel op 10 september 1944Maar blijkbaar waren er belangrijker dingen op komst om zo’n kans niet tebenutten. En die gebeurden op zondag 10 september op een vliegveld bijBrussel. Daar landde Eisenhower voor een bespreking met Montgomery.Eisenhower zou een bezeerde knie hebben. Dat was gebeurd bij noodlandingmet een klein vliegtuigje toe hij onderweg was vanuit Engeland. Hij had depiloot geholpen het vliegtuigje op de grond in veiligheid te brengen en haddaarbij zijn knie geblesseerd. Volgens de tot nu toe bekende geschiedschrijvingkon de bespreking alleen in het vliegtuig plaatsvinden omdat Eisenhower nietin staat was uit te stappen. Hij had als opperbevelhebber altijd de gewoonteom met de soldaten (al was het maar kort) te praten. Dat had dus ook gekundbij het hoofdkwartier van Montgomery. Dan is meteen mijn volgende vraag:als je met een bezeerde knie in een vliegtuig kunt stappen waarom kan je metdiezelfde bezeerde knie er niet uitstappen en in ieder geval zittend in een jeepgesprekjes met de soldaten te voeren? Naar mijn mening moesten er in hetvliegtuig uiterst geheime besprekingen gevoerd worden. Dat blijkt al uit hetfeit dat er meteen ruzie was tussen Eisenhower en Montgomery over wie erwel en niet daarbij aanwezig mochten zijn.

Alweer volgens de geschiedschrijving zou Montgomery toen met een uitge-breidere versie van het plan Comet zijn gekomen In plaats van de Britse 1eLuchtlandingsdivisie zou deze uitgevoerd worden door vier luchtlandingsdivi-sies en een luchtlandingsbrigade: de Britse 1e, de Amerikaanse 82e en 101e,de Schotse Lowland Divisie en de Poolse Luchtlandingsbrigade wat we nukennen als operatie Market Garden. Het Britse 30e Legerkorps zou over degrond vanuit het bruggenhoofd bij Neerpelt aan het Kempisch Kanaal viaEindhoven en Nijmegen naar Arnhem oprukken en dat ook nog over eensmalle weg (vierbaanswegen kende men toen nog niet). Eisenhower zou er

169

Richting ontknoping

mee ingestemd hebben onder de voorwaarde dat het een beperkte aanval zouzijn. Ik weet dat ik nu op heel veel lange tenen ga staan, maar daar geloof erhelemaal niets van.

Tijdens Market Garden moesten vijf bruggen worden veroverd: de brug bijSon over het Wilhelminakanaal, bij Veghel over de Zuid-Willemsvaart, bijGrave over de Maas, bij Nijmegen over de Waal en tenslotte bij Arnhem overde Rijn. De eerste de beste amateurstrateeg (dat ben ik ook, ik was maar eeneenvoudig dienstplichtig korporaal) had kunnen en moeten zien dat deze aan-val onverantwoordelijk was. Want zelfs al was de operatie geslaagd dan hadmen naar het oosten moeten oprukken over de rivier de IJssel (de zesde over-gang dus). En dan nog: er waren op dat moment gewoonweg niet genoeg voor-raden om zo’n offensief langere tijd te ondersteunen en de flanken zoudenuiterst kwetsbaar zijn.. Bovendien is het helemaal in strijd met de natuur vanMontgomery, die altijd pas ging aanvallen als hij alles tot in de puntjes hadvoorbereid. Natuurlijk zal hij in die periode van euforie symptomen van over-moed hebben gehad, maar een dergelijk waagstuk past echt niet bij hem.Generaal Bradley zei toen hij van het plan hoorde: ‘Als de vrome geheelonthou-der Montgomery het hoofkwartier was binnen gewankeld met een gigantische katerhad ik niet verbaasder kunnen zijn’.

Generaal Bradley werd uitgebreid ingelicht over het plan. Hij ontving vanEisenhower een telegram waarin sprake was van een grote doelstelling vanMarket Garden. Hij heeft het hier over de verovering van Rotterdam enAntwerpen. Hieruit blijkt dat het helemaal niet de bedoeling was ‘via eenachterdeur’ Duitsland binnen te vallen, maar dat de aanval naar het westenzou afzwenken. En dan zou men via de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilandenWalcheren moeten veroveren. In dat geval had men in één klap twee wereld-havens tot de beschikking gehad en waren de bevoorradingsproblemen (vol-gens Eisenhower) meer dan opgelost. Maar als amateurstrateeg zie ik de pro-blemen al opdoemen: je valt één van de dichtstbevolkte gebieden ter wereldaan die ook nog grotendeels onder ze zeespiegel liggen. Stel dat je Rotterdamen de haven hebt veroverd, dan moet je ook nog richting Walcheren overbrede waterwegen oprukken en dat was onmogelijk. Maar toch stond het indat telegram.

Ook in de officiële geschiedschrijving staat dat de 1e Britse Luchtlandings-divisie de brug bij Arnhem moest veroveren. In de oorspronkelijke planningwas dat de 82e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie. Toen generaal Bradley dathoorde greep hij in: deze divisie was zijn favoriet: oorspronkelijk was het de82e Infanteriedivisie waarvan hij in de dertiger jaren de commandant was enhad nog meegemaakt dat de ze werd omgevormd tot de eerste operationeleAmerikaanse luchtlandingsdivisie. Ook dat is merkwaardig: toen (weer vol-gens de officiële geschiedschrijving) Montgomery het plan aan Eisenhower

170


voorlegde waren de indelingen van de divisies al vastgelegd. Ik kan me voor-stellen dat Montgomery en zijn staf op dat gebied plannen maakte, maar datdoe je toch op zijn minst in overleg met de staf van het 1e GeallieerdeLuchtlandingsleger. In 1958 schreef generaal Urquhart een boek over zijn visieop de Slag om Arnhem. Hij zegt dat hij na de oorlog inzage had inAmerikaanse documenten waarin stond dat de Amerikaanse 101e Lucht-landingsdivisie bij Arnhem zou worden ingezet. Brereton was gevoelig voor deargumeten van Bradley en het werd de Britse 1e Luchtlandingsdivisie.

Toen Eisenhower het plan met Montgomery had doorgesproken kreeggeneraal Frederick Browning, die het commando zou gaan voeren, het pas terinzage en zou de historische woorden ‘Misschien gaan we wel een brug te ver’hebben gesproken. Dat alles duidt op een uiterst geheime vooral Amerikaansevoorbereiding. Volgens mij was het helemaal geen plan van Montgomery,hoewel het wel zijn initialen droeg: MG, maar van Eisenhower zelf die viageheime diplomatieke kanalen signalen kreeg van een komende staatsgreep inDuitsland. Vandaar die geheime bespreking op een afgelegen deel van hetvliegveld bij Brussel.

De V2 raket en de angst voor een Duits atoomwapen Drie dagen eerder vielen de eerste V2 raketten op Londen. Ze werden afge-schoten in de buurt van Den Haag. Er was geen kruid tegen gewassen. Vanuitde stratosfeer vielen ze zonder een geluid te maken recht naar beneden, zedroegen een enorme explosieve lading die grote verwoestingen aanrichtte.Meteen daarop berichtte de chef van Eisenhower, de Amerikaanse opperbe-velhebber generaal George Marshall dat hij zich grote zorgen maakte: nietalleen om de raket zelf maar meer nog om het feit dat er ook een eventueelDuits atoomwapen mee kon worden vervoerd.

Op velerlei gebied lagen de Duitsers technologisch voor op de rest van dewereld: ze ontwikkelden bijvoorbeeld het eerste straalvliegtuig. Maar in deontwikkeling van de rakettechnologie waren ze heel ver. Maar ze hadden danook een wonderkind in huis: Wernher Magnus Maximilian Freiherr vonBraun, beter bekend onder de naam Werner von Braun. Hij was op raketge-bied zo geniaal dat hij al eind jaren dertig op 25-jarige leeftijd hoofd werd vanhet Duitse ontwikkelingsprogramma. Dat gebeurde op een enorm terrein bijhet kleine dorpje Penemünde aan de Oostzee vlakbij de Poolse grens.

De eerste raket was eigenlijk geen raket. Het was een onbemand vliegtuig-je met op de rug een raketmotor. Het vliegtuigje zelf zat boordevol explosie-ven. Het kreeg de naam ‘V1’; de V stond voor het woord ‘Vergeltungswaffe’(vergeldingswapen). Het was voor die tijd een geniaal ontwerp: de huidigekruisraketten zijn er nu nog op gebaseerd. De V1 raketten werden naar Groot-Brittannië afgevuurd. In het begin veroorzaakten ze grote paniek. Tijdens hun

171

Richting ontknoping

vlucht hadden ze een kenmerkend brommend geluid. Als dat in jouw omge-ving ophield werd het gevaarlijk: dan stortte hij loodrecht naar beneden envolgde er een enorme explosie. In het begin veroorzaakte het grote paniek inde Britse steden, maar al snel ontdekte men dat de V1’s door middel van radarontdekt en onderschept konden worden: ze werden grotendeels door speciaaldaarvoor opgeleide squadrons uit de lucht geschoten.

De V2 was echter de eerste raket in de menselijke geschiedenis die overlange afstanden doelen kon aanvallen en dat begon het tactisch denken van deGeallieerden te beheersen: het zal toch niet gebeuren dat wij vlak voor eenoverwinning door raketten met kernwapens worden verslagen? Het was toeneen reële optie.

Toen de V2 raket uiteindelijk in grote aantallen kon worden geproduceerdgebeurde dat in het Harz-gebergte. Onder dat gebergte werd door middel vantwee enorme toegangstunnels de zgn. ‘Dorafariek’ gebouwd. Duizenden,vooral buitenlandse, dwangarbeiders moesten daar de raketten in elkaar zettenen velen verloren daarbij door de extreem slechte arbeidsomstandigheden enondervoeding het leven. Toen de productie daardoor in gevaar kwam, greepWerner von Braun in: hij selecteerde in het concentratiekamp Buchenwaldpersoonlijk vele gevangenen die naar de Dorafabriek werden overgeplaatst.Zijn geesteskind moest worden geproduceerd hoeveel mensenlevens het ookmocht kosten.

Diezelfde Werner von Braun (ook daarover later meer) kwam na de oorlogin dienst van de Amerikaanse NASA, ontwikkelde de Apolloraket die hetmogelijk maakte dat de mens de maan bereikte. Werner von Braun heeft ooknog een meertrapsraket ontwikkeld die in het najaar van 1944 vanaf Nijkerk ofNunspeet richting Antwerpen werd afgevuurd, maar de explosieve lading wasniet groter dan die van een kleine granaat en werd daardoor niet opgemerkt.

De V1 na de lancering De V2 voor de lancering Werner von Braun

172


Nog meer aanwijzingen die het tactisch denken gingen beïnvloedenDe Britten bombardeerden Duitsland ’s nachts en de Amerikanen overdag.Van de terugkerende bemanningen kwamen steeds meer berichten over deMesserschmidt straaljager waartegen zij geen enkel verweer hadden, ook nietde escorterende jagers. Nu weten we dat die straaljager veel te laat in produc-tie werd genomen en er te weinig van waren, maar toen maakte het wel deeluit van het taktisch denken.

Er kwamen ook berichten dat de Duitsers op grote schaal in de Beierse enOostenrijkse Alpen enorme hoeveelheden wapens, munitie en gifgas in gehei-me bergplaats aan het verbergen waren om na de de oorlog in dat gebied eengrote guerilla oorlog te gaan voeren. Het gebied zou de naam ‘Alpenfestung’(Alpenvesting) dragen. Na de oorlog bleek dat het maar op heel kleine schaalis gebeurd, maar ook hier moest rekening mee worden gehouden.

Maar de grootste angst was dat de Duitsers voorlagen met de ontwikkelingvan een atoomwapen. Het was bekend dat ze ermee bezig waren. InNoorwegen hadden ze een fabriek waar ‘zwaar water’ (deuterium) werd ver-vaardigd. De fabriek is meerdere malen gebombardeerd en aangevallen doorBritse luchtlandingstroepen en met redelijk succes. Een grote hoeveelheidzwaar water was op een veerboot geladen en die werd met behulp van hetNoorse verzet met explosieven tot zinken gebracht. Maar niemand wist pre-cies hoe ver de Duitsers waren gevorderd en een Duitse atoombom bleef eenschrikbeeld.

Via de Britten kwam hierover informatie van de wetenschappelijk redac-teur van de Duitse uitgeverij Springer, Paul Rosbaud. Met gevaar voor eigenleven bleef hij de hele oorlog door informatie doorspelen. Daardoor wist menvrij nauwkeurig dat de Duitsers aan een atoomwapen werkten en in de zomervan 1944 plannen maakten om Britse en Amerikaanse steden aan te vallen met

De Messerschmidt: Robert Oppenheimer Paul Rosbaud

173

Richting ontknoping

een ‘vuile’ atoombom. Dat was geen echte bom maar een groot zwaar explo-sief gevuld met uiterst radioactief zand dat op grote hoogte boven de stedentot ontploffing zou worden gebracht. Daarvoor werd een vliegtuig ontwikkelddat eigenlijk alleen maar grote vleugels had en met weinig brandstof de vluchtover de Atlantische Oceaan heen en terug kon maken. Ook daarmee moestdus serieus rekening mee worden gehouden.

In Amerika was men begonnen met de ontwikkeling van de atoombom.Het gebeurde onder de codenaam ‘Project Manhattan’ en was zo geheim datzelfs vicepresident Harry Truman erbuiten gehouden werd. Hij werd pas inge-licht na het overlijden van president Roosevelt. De leiding van het project wasin handen van de Amerikaanse natuurkundige Robert Oppenheimer. In zijnstaf zaten natuurkundigen van naam en faam uit de hele wereld zoals Fermi,Bohr en Teller. Uiteindelijk werd het project om veiligheidsredenen onderge-bracht in Los Alamos, in de woestijn van Arizona. Voor de ontwikkeling vande bom hadden ze grote hoeveelheden schoon uranium nodig. Die waren inAmerika niet voorhanden. Via geheime kanalen verkregen ze die van deBelgische firma Union Minière in het toenmalige Belgisch Congo. Uiteindelijkslaagden ze erin een atoombom te ontwikkelen die in juli 1945 tot ontploffingwerd gebracht.

Tenslotte was bekend dat de Duitsers een voortreffelijk uitgebreid netwerkvan geheime agenten en informanten in Rusland hadden. Deze organisatie hadde naam ‘Fremde Heere Ost’ en stond onder leiding van generaal ReinhardGehlen. Ze voorzagen de Duitse generale staf met betrouwbare informatieover de Russische plannen. Dat er aan het eind van de oorlog niet of nauwe-lijks gebruik van werd gemaakt lag meer aan de gek geworden Hitler en zijnmeelopers dan aan de kwaliteit van de informatie. Dat netwerk was uiterstbelangrijk voor de naoorlogse periode. Gehlen zag na de oorlog kans zich bijde Amerikanen te melden. Hij was na de oorlog jarenlang hoofd van de toen-malige West-Duitse inlichtingendienst BND (Bundes Nachrichten Dienst) enzijn oude netwerk werd naadloos ingepast, bleef functioneren en werkte nauwsamen met andere westerse inlichtingendiensten. Maar in 1944 was zijn diensteen kostbare prooi in de toekomstige strijd tegen het communisme. Dat warenin grote lijnen de keuzes waar generaal Eisenhower voor kwam te staan.

Eisenhower gaat een gok wagen Bij de geheime bijeenkomst op 10 september moet Eisenhower informatiehebben gehad dat er in het opmarsgebied van de 21e Legergroep vanMontgomery mogelijkheden waren. Volgens mij was dat een demilitarisatievan Nederland boven de rivier de Rijn. Dat verklaart ook zijn telegram aangeneraal Bradley over het gebruik van de havens van Rotterdam enAntwerpen. We hebben gezien dat voorstellen tijdens de oorlog op dat gebied

174


regelmatig voorkwamen, mits de Duitsers de oorlog tegen de Russen alleenmochten voortzetten. Groot-Brittannië was op dat moment aan het einde vanhaar latijn. Het land stond aan de rand van een bankroet en de regimentenwaren dusdanig uitgedund dat ze niet of nauwelijks konden worden aange-vuld. Financieel werd het land door Amerika op de been gehouden. In hetVerre Oosten vochten de Amerikanen en de Britten ook nog tegen deJapanners (dat zou uiteindelijk nog tot in augustus 1945 gaan duren).

En dan was er nog de publieke opinie in Amerika en Canada: zij haddenniet om de oorlog gevraagd. Amerika was in de Europese oorlog belandgeraakt maar dat was gebeurd door een Duitse oorlogsverklaring. DeCanadezen waren automatisch in de oorlog gekomen doordat ze lid waren vanhet Britse Gemenebest. De vele duizenden doden maakten de oorlog inEuropa niet populair. Het waren de Amerikanen en Canadezen en niet te ver-geten de Australiërs en Nieuw-Zeelanders die nog geen 30 jaar na de EersteWereldoorlog weer de Europese kastanjes uit het vuur mochten halen. In dielanden wordt de Engelse taal gesproken en dan denken Europeanen al snel datzij zich sterk met hen verbonden voelen, maar vaak is het tegendeel waar. Endan is het, gezien het voorgaande, niet meer zo vreemd dat Eisenhower eengok ging wagen. Het mag cynisch klinken (we hebben het over duizendenlevens die ingezet werden), maar van zijn enorme strijdmacht gebruikte hijeen legerkorps, vier luchtlandingsdivisies en een luchtlandingsbrigade. Tervergelijking: het Russische leger maakte er bijna dagelijks geen probleem vanom dergelijke aantallen in de strijd te brengen, ongeacht de verliezen.

Het geheime Duitse aanbod aan de Geallieerden Wat was dan dat aanbod? We hebben gezien dat de Nederlandse NSB-leiderAnton Mussert een bezoek bracht aan Nederlands-Indië en hartelijk werd ont-vangen door de gouverneur-generaal jonkheer De Jonge, een uiterst autoritairpersoon. Hij was voor een vorm van democratie, maar dan wel het minste vanhet minste. In de Eerste Wereldoorlog was hij minister van defensie en had(zoals eerder beschreven) een groot conflict gehad met koningin Wihelmina.Zij zouden na die tijd niet meer door één deur kunnen gaan. Na zijn gouver-neurschap leefde hij een teruggetrokken bestaan in een riant huis inOosterbeek dat, toeval of niet, vlak achter hotel Hartenstein lag, het laterehoofdkwatier van generaal Urquhart.

Hij was in 1940 één van de kandidaten bij de voorbereiding van deNederlandse Unie onder professor Jan de Quay die verregaande samenwerkingzocht met de Duitse bezetter maar ging dat ging hem toen al niet ver genoegen hij trok zich terug. Maar hij moet op de één of andere manier in beeld zijngebleven want hij werd benaderd door broer en zuster jonkheer Laurens enjonkvrouwe Julia Op ten Noort. Beiden waren fanatieke aanhangers van de

175

Richting ontknoping

SS-ideologie. Ze waren lid van de NSB, maar van de extreme nazi-tak vanFeldmeier en Rost van Tonningen. Julia Op ten Noort was een persoonlijkevriendin van Heinrich Himmler. Ze kende hem al jarenlang door ontmoetin-gen in Groot-Brittannië via de eerdergenoemde Oxford-groep. Voor iedereenwas Himmler een onneembare veste, maar Julia Op ten Noort kon zonderprobleem contact met hem hebben. Er gaan geruchten dat ze een kind vanhem had, maar dat is twijfelachtig. Ze had een in geval een ‘Lebensborn’-kind.Operatie Lebensborn was een plan van de SS om ‘raszuivere Germaanse kin-deren’ voort te brengen. ‘Raszuiver’ betekende dat er vele generaties werdteruggekeken en als dat allemaal ‘Übermenschen’ waren dan kon er ‘gefokt’worden. Vermoedelijk heeft ze niets eens geweten wat de naam van de vadervan haar kind was.

Als broer en zus Op ten Noort in actie kwamen dan zaten daar HeinrichHimmler en zijn paladijn Walter Schellenberg achter. Ze hadden een persoon-lijke uitnodigingsbrief van Himmler aan De Jonge. Pro forma was Hitler toennog steeds de baas, maar die was (vooral na de aanslag op hem) helemaal dol-gedraaid door zijn overmatig gebruik van medicijnen tegen de ziekte vanParkinson en werd alleen nog maar omringd door jaknikkers die hem vooralniet tegenspraken. In werkelijkheid beheerste het enorme SS-complexDuitsland met Himmler als grote directeur. Tot het eind van de oorlog bleefhij achter de schermen onderhandelen om tot een vrede met de westelijkeGeallieerden te komen.

Waarom jonkheer De Jonge? Himmler en Schellenberg waren op zoek naareen ‘tussenpaus’ die tijdelijk het bewind (met strakke hand) in Nederland zoukunnen overnemen à la Pétain in Vichy-Frankrijk. De Nederlandse regering inballingschap kwam niet in aanmerking en koningin Wilhelmina helemaal niet.De uiterst rechtse De Jonge was ideaal: hij had regeringservaring als minister

Reinhard Gehlen Julia Op ten Noort Walter Bedell Smith

176


van defensie, was gouverneur-generaal van Nederlands-Indië geweest en pro-Duits. Hij had leiding kunnen geven aan de secretarissen-generaal die na devlucht van de regering in 1940 hun werk waren blijven doen. Ik denk dat er inhet geheim een voorstel tot een wapenstilstand aan de Geallieerden is gedaanen Market Garden was de ‘verzekeringspolis’: het bruggenhoofd over de Rijnbij Arnhem en de vliegbasis Deelen vlak ten noorden van de stad. DeGeallieerden zouden onbeperkt voorraden kunnen aanvoeren. De Duitserszouden alleen tegen de Russen verder vechten (dat is dan meteen een verkla-ring voor de praktisch ongestoorde evacuatie over de Westerschelde van het15e Duitse Leger van generaal Gustav von Zangen). Het aanbod aan deGeallieerden eind augustus-begin september 1944 gedaan en dat maakt mijntheorie over de geheime bijeenkomst op 10 september op het vliegveld bijBrussel waarschijnlijk. De aanvallen met de V2’s zouden zijn gestopt (die von-den vanuit Nederland plaats) en misschien wel een Duitse atoomaanval: daarmoest toen ernstig rekening mee worden gehouden.

Misschien ben ik wel heel cynisch als ik denk dat de Geallieerden in allerust de tijd kregen een enorme troepenmacht op te bouwen om eventueel (alshet nodig was) de Duitsers in de rug te dekken in de strijd tegen de Russen(mijn rode draad) want er moest en zou na de oorlog een sterke bufferstaatgevormd worden om de Russen zo ver mogelijk naar het oosten te houden. Pasna de conferentie van Yalta in 1945 werd er pas gesproken over een onvoor-waardelijke overgave van Duitsland en waren er afspraken gemaakt waar dedemarcatielijnen en bezettingsgebieden zouden zijn.

Dan is er de vraag waarom niet prins Bernhard als tussenpaus? We hebbeneerder gezien dat hij in beeld was bij de discussie over de zgn. ‘stadhouders-brief’. Was het hem aangeboden, dan had hij het vermoedelijk geaccepteerd:hij kon leven als een kameleon als hij maar op de voorgrond kon treden, eenuniform mocht dragen en vooral een comfortabel leven kon hebben. Maar op3 september 1944 was hij benoemd tot opperbevelhebber van de Nederlandsestrijdkrachten. Hij ging mee met de Prinses Irene Brigade die bij de 21eLegergroep van Montgomery was ingedeeld. Zowel Eisenhower als Mont-gomery waren tegen de benoeming gezien zijn naziverleden, maar prinsBernhard had goede contacten met de chef-staf van Eisenhower generaalWalter Bedell Smith, een notoire communistenvreter. Die ging Eisenhowerbewerken en tenslotte stemde die ermee in. Montgomery moest hem alsondergeschikte accepteren, maar bleef hem wantrouwen.

Bedell Smith was voor Eisenhower onmisbaar: hij was de opperbevelheb-ber met de eeuwige glimlach. Hij was de diplomaat die legers van allerleinationaliteiten moest samenbinden en dus moest hij populair blijven. BedellSmith voerde de ‘moeilijke’ gesprekken met officieren die niet voldeden enontslagen of overgeplaatst moesten worden: hij riep zelfs een keer generaal

177

Richting ontknoping

George Patton op het matje. Hij deed het vuile werk voor Eisenhower. Na deoorlog werd Bedell Smith ambassadeur in Moskou en na een paar jaar hoofdvan de CIA.

Prins Bernhard organiseerde vanaf de jaren vijftig de zgn. ‘Bilderberg-conferenties’ in Oosterbeek. Bedell Smith werkte daar van harte aan mee: hierkwamen politici en industriëlen samen. Ze konden hier ongestoord vergaderenen meningen spuien die in het openbaar niet mogelijk waren. Politici komenen gaan, maar ook hier waren het vooral de grootste industriëlen en bankierster wereld die voor de oorlog Hitler aan de macht hadden gebracht en na deoorlog nog altijd aan het brainstormen waren hoe ze het communisme ver vanhun bed konden houden.

De snelle dood van Himmler en de toenmalige kennis van de holocaust Na dit intermezzo over prins Bernhard en Bedell Smith kan ik me voorstellendat u zich afvraagt waar het monster Himmler en zijn paladijn Schellenbergde moed en de brutaliteit vandaan haalden om deze wapenstilstand voor testellen. Nu weten we dat er na de oorlog het proces tegen de grootste oorlogs-misdadigers in Neurenberg plaatsgevonden heeft en dat meesten hun levenaan de galg lieten. Maar dat is een noviteit in de geschiedenis. Daarvoor washet heel gebruikelijk dat dergelijke figuren onderdak kregen in een land dathun wel wilde hebben (met een levenslange gouden handdruk). Toen NSB-leider Anton Mussert in de gevangenis van Scheveningen zat maakte hij alplannen over lezingen die hij aan de Amerikaanse universiteit van Harvard zougaan houden.

Na de Duitse capitulatie in mei 1945 trok Heinrich Himmler een soldaten-uniform aan en mengde zich onder de duizenden krijgsgevangenen. Dat was inNoord-Duitsland in het gebied van de 21e Legergroep van Montgomery. Diehadden net het concentratiekamp Bergen Belsen bevrijd en de afschuwelijkemisdaden gezien die daar gebeurd waren (Anne Frank en haar zusje warendaar enkele weken daarvoor aan ondervoeding gestorven). Daarom werden deDuitse krijgsgevangenen door de Britten niet al te zachtzinnig behandeld.Himmler had zo’n 20 jaar als de gevreesde ongekroonde koning geleefd. Hethad hem aan niets ontbroken en toen werd hij plotseling op het bestaansmini-mum teruggeworpen. Hij voelde zich beledigd en maakte zich bekend. Hijwerd meteen afgezonderd, zijn identiteit werd bevestigd en toen pas zou hijbeseft hebben dat hij ter verantwoording zou worden geroepen voor zijndaden. Hij had een cyaankalipil bij zich verstopt en pleegde zelfmoord. Dat isde officiële lezing waar ik dus niets van geloof.

Er is ook een versie dat hij herkend werd, toen gearresteerd en meteen uitde weg geruimd om te voorkomen dat zijn plan tot een staatsgreep en wapen-stilstand in augustus 1944 aan het licht zou komen. Het is wel vreemd dat hij

178


van onder tot boven nagekeken zou zijn en dan toch zelfmoord kon plegen. Ikvind het allemaal wel erg onwaarschijnlijk. In ieder geval kwam zijn dood nietongelegen.

De miljoenenmoord in de vernietigingskampen was in september 1944nauwelijks bekend. Dat er concentratiekampen bestonden waar onmenselijkhard werd opgetreden was al lang voor de oorlog bekend, de massamoordenop joden in Oost-Europa waren deels bekend, maar dat er op een industriëleschaal miljoenen mensen werden vermoord was niet bekend of men wilde hetonvoorstelbare niet geloven.

Men had het kunnen weten: op 7 april 1944 ontsnapt de joodse SlowaakRudolf Vrba uit Auswitz. Hij had daar een ‘bevoorrechte positie’: dat wil zeg-gen dat hij niet meteen vermoord werd en een paar maanden langer mochtleven omdat hij functie in het kamp kreeg. Hij wist dat de Hongaarse jodenaan de beurt waren om vermoord te worden. Hij zag kans om Boedapest tebereiken om de joodse gemeenschap daar te waarschuwen, maar werd nietgeloofd. Men dacht nog steeds (zoals al die miljoenen mensen voor hen) datmen naar werkkampen zou worden gedeporteerd. Het leven zou daar zwaarzijn, maar men had goede hoop het te overleven. Hij heeft een gedetailleerdrapport geschreven over de gebeurtenissen en dat is naar de Geallieerdendoorgespeeld. Het is op 20 juni 1944 in de New York Times gepubliceerd ende Britse BBC besteedde er uitgebreid aandacht aan. Maar men kon zich nietvoorstellen dat het waar was. Ik geloof dat: wie had zich in die tijd kunnenvoorstellen dat er miljoenen mensen jarenlang, dag en nacht, op industriëlewijze vermoord werden. Dat was in de menselijke geschiedenis nog nooitgebeurd en daarom niet te begrijpen. Zelf nu nog is het onvoorstelbaar. Pastoen de Russen in 1945 de vernietigingskampen hadden bereikt kwam langza-merhand de waarheid aan het licht.

Himmler en Schellenberg wisten dat dit lugubere hoofdstuk nog steedsgrotendeels geheim was: het gebeurde ver weg in Polen en mocht het Duitseleger er in geslaagd zijn de Russen terug te dringen dan hadden ze kans gehadhun misdaden te verbergen en had het nog vele jaren langer geduurd voordatde hele geschiedenis van de holocaust bekend zou zijn geworden.

De ongelooflijk optimistische planning en uitvoering van Market Garden Komen we nu op de planning van Market Garden. Voordat ik hiermee beginwil ik nogmaals stellen dat alle grootscheepse luchtlandingsoperaties, zowelvan Geallieerde en Duitse kant (op incidentele plaatselijke successen na) alle-maal mislukt zijn. En nu stond de grootste op dat gebied op het punt vanbeginnen. Waren alle voorgaande luchtlandingen op een relatief beperkteschaal uitgevoerd (met de grondtroepen er vlak achter), deze keer betrof hettot Arnhem een afstand van bijna 180 kilometer en dat in een situatie dat de

179

Richting ontknoping

grondtroepen nauwelijks voldoende bevoorraad konden worden om maar tezwijgen over de bevoorrading bij een eventuele succesvolle doorstoot.

Ik heb het voorrecht vele Poolse en Britse veteranen te hebben gekend enpersoonlijke gesprekken met hen te hebben gehad. Als het over MarketGarden ging viel mij de mening van de ‘oude rotten’ op. In de Britse 1eLuchtlandingsdivisie bevonden zich veel militairen die al in Noord-Afrika,Sicilië en Normandië gevochten hadden. Ze ergerden zich mateloos over denonchalance waarmee de nieuwe rekruten werden opgeleid: ‘het leek wel ofwe op vakantie gingen, wij kenden de ‘Jerries’ (Moffen) en wisten dat ze tothet laatste moment bleven doorvechten’. Ook hadden ze het over de slechtegeheimhouding: dat de brug bij Arnhem het doel was wist bijna iedereen.

De Britse 1e Luchtladingsdivisie kende enkele commandowisselingen: deeerste commandant was in Zuid-Italië gesneuveld, werd opgevolgd door eenandere die weer naar India werd overgeplaatst om daar een luchtlandingsdivi-sie op te richten. Begin februari 1944 werd de Schot Robert ‘Roy’ Urquhart benoemd tot nieuwe commandant van de divisie. Hij was succesvol als briga-de-generaal in Noord-Afrika en Sicilië, maar had totaal geen ervaring metluchtlandingstroepen en had bovendien last van luchtziekte. Insiders haddenverwacht dat brigade-generaal Gerald Lathbury zou worden bevorderd tot denieuwe commandant. In Sicilië had hij met grote moed zijn vaardighedenbewezen, maar werd het niet. Hij heeft zijn teleurstelling nooit laten merkenen heeft als commandant van zijn parachutistenbrigade meer dan zijn plichtgedaan, maar het blijft een raadsel waarom zo’n ervaren officier toen op eenzijspoor werd gezet.

Lang niet alle mogelijkheden werden benut Men zou verwachten dat bij de grootste luchtlandingsoperatie uit de geschie-

Generaal Urquhart Generaal Lathbury Majoor Freddie Gough

180


denis (vooral gezien de fiasco’s uit het verleden) alles uit de kast zou wordengehaald dat een succes mogelijk zou maken. Het tegendeel is waar: het lijktwel of er een euforie van onoverwinnelijkheid was. Van meerdere kantenwerd aangedrongen op de inzet van de eerdergenoemde lichte Britse enAmerikaanse tanks in alle landingsgebieden (ook de Amerikaanse), maar ditwerd door generaal Browning afgewezen: ze zouden niet nodig zijn en teveelzweefvliegtuigen gebruiken. Daarom bestond het belangrijkste deel van hetplan van Urquhart de inzet van de gespecialiseerde onafhankelijke compagnie(de enige in het Britse leger) van majoor Freddie Gough, bestaande uit motor-rijders en jeeps die met zware mitrailleurs bewapend waren en als eersten naarde brug bij Arnhem moesten racen en die veroveren. Dat is wel erg weinig alsje bedenkt dat ze vanaf de landingsplaats zo’n 18 kilometer zouden moetenafleggen dwars door vijandelijk gebied. Dan kan er snel iets misgaan.

Dan is er nog het sprookje van de slechte radioverbindingen: pas tijdens deslag om Arnhem zou blijken dat ze ondeugdelijk waren. Dat is niet waar. Detoestellen die meegenomen werden hadden maar een bereik van vijf kilometeren waren gefabriceerd voor de strijd tegen de Japanners in Birma. Dat wasbekend. Voorgesteld werd om een behoorlijk aantal zwaardere zender/ont-vangers mee te nemen die een veel groter bereik hadden en betrouwbaarwaren. Dit werd door generaal Urquhart afgewezen omdat er dan mindermilitairen konden worden meegenomen. Vanaf de verst afgelegen landings- endroppingsgebieden moesten de troepen zo’n 18 kilometer naar de brug bijArnhem oprukken en generaal Urquhart nam genoegen met radioapparatuurdie in het gunstigste geval een bereik van vijf kilometer had. Zijn hele divisiewerd neergelaten over een gebied dat vele malen groter was. Hij had moetenweten dat als het fout ging hij geen radioverbindingen meer zou hebben metzijn brigades en toch heeft hij het gedaan. .

Generaal Browning (de commandant van de hele luchtlandingsoperatie)vond het nodig zijn hoofdkwartier mee te laten overvliegen. Daarvoor waren36 zweefvliegtuigen nodig. Hij landde bij Groesbeek tussen de 82e en 101eAmerikaanse luchtlandingsdivisies. Voor de commandant van de 82eAmerikaanse Luchtlandingsdivisie, generaal Gavin, was hij een blok aan hetbeen. Die moest troepen afstaan om dat hoofdkwartier te beschermen, die hijbeter had kunnen gebruiken. Browning was daar volmaakt overbodig. Zijnenige wapenfeit was dat hij na de landing snel naar buiten rende om te urine-ren in Duitsland (het was vlakbij de grens en dat was zijn grote wens). Hij haddezelfde radioapparatuur bij zich en was dus net zo onbereikbaar alsUrquhart. Met die zweefvliegtuigen hadden de eerdergenoemde lichte tanksen betrouwbare zendapparatuur kunnen worden vervoerd. Blijkbaar was hetvoor Browning ineens niet meer ‘een brug te ver’ en stond er iets te gebeurenwat hij eerder niet wist en wat hij toen absoluut niet wilde missen.

181

Richting ontknoping

De keuze van de aanvalsprioriteiten is opmerkelijk: de Amerikaanse 101Luchtlandingsdivisie onder generaal Maxwell Taylor zou vlak voor het Britse30e Korps neergelaten worden en had de ‘makkelijkste’ opdracht, hoewel zemeerdere kleine bruggen moesten veroveren, maar kregen de meeste voorra-den en manschappen tijdens de eerste ‘lift’. Maar de bruggen over de Maas, deWaal en de Rijn moesten door de 82e Amerikaanse en de Britse 1eLuchtlandingsdivisies worden veroverd. Zowel de generaals Urquhart alsGavin kozen voor landingsgebieden ver van die bruggen.

Er zijn voorstellen gedaan om bij alle bruggen troepen neer te laten omdeze als eerste te veroveren (een logische gedachtengang). Dat werd afgewe-zen vanwege vermeende zware Duitse luchtafweer en een drassige grond bijde bruggen. Maar het merkwaardige feit doet zich voor dat bij de eerderge-noemde operatie Comet op 8 september om 04.30 uur 18 zweefvliegtuigenbij de Arnhemse brug zouden landen om hem dan stormerderhand te verove-ren. De hoofdmacht zou daarna om 06.45 uur arriveren. Toen was een direc-te aanval op de brug bij Arnhem blijkbaar geen enkel bezwaar. Door slechtweer werd Comet een dag uitgesteld.

Toen Montgomery berichten kreeg dat in het hele gebied de Duitse tegen-stand steeds sterker werd blies hij de aanval af, meteen gevolgd door het eer-dergenoemde bevel aan Brereton Walcheren aan te vallen. Dat was dus nogsteeds zijn eerste prioriteit en dat hij op dat moment helemaal niet geobse-deerd was in een grote aanval naar Duitsland zoals veel wordt gesuggereerd.De volgende dag was de conferentie met Eisenhower bij Brussel en zou hijmet operatie Market Garden op de proppen zijn gekomen. Ik kan het nietgeloven. Het plan kwam van Eisenhower en blijkbaar was de verwachte groteDuitse tegenstand ineens geen bezwaar meer en kwam de belangrijke verove-ring van Walcheren op het tweede plan.

Maxwel Taylor Generaal James Gavin Walter Model

182


De landingsgebieden van generaal Urquhart lagen ver weg van de Arnhemsebrug (bij Ede, Wolfheze, Renkum en Heelsum). De Poolse brigade van gene-raal Sosabowski zou pas op de derde dag worden gedropt bij Elden (later werddat Driel) toen de restanten van de de Britse divisie in Oosterbeek ingeslotenwaren. Maar het zware materieel (zoals transport en artillerie) werd al op deeerste dag op de noordoever van de Rijn neergelaten (onder groot protest vanSosabowski). Het lijkt er sterk op dat de Poolse Brigade in de planning ‘nogeen beetje mocht meedoen’. De Polen waren uiterst gemotiveerd en graag alseersten op de zuidoever van de Rijn geland. Ze wilden de Duitsers zo snelmogelijk verslaan en naar hun vaderland Polen oprukken (samen met de200.000 andere Poolse militairen die aan het westelijk front vochten) om hette bevrijden. De opstand in Warschau was nog steeds aan de gang. Ik heb in deloop van de tijd meerdere Poolse veteranen gesproken die mij vertelden dathun brigade op de eerste dag al zou landen en de Arnhemse brug stormerder-hand moest veroveren samen met de brug bij Nijmegen. Het zou een perfecteverrassingsaanval zijn geweest en heel goed uitvoerbaar. Maar ook hier heersteer een optimisme dat deze verrassingsaanval niet meer nodig zou zijn.

Generaal Gavin met zijn 82e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie moest deverkeers- en/of de spoorbrug over Waal bij Nijmegen veroveren. Maar ook hijkoos niet voor een directe aanval op de bruggen. Het merendeel van zijn troe-pen concentreerde hij rond Groesbeek waar hij een Duitse tegenaanval vanuithet Duitse ‘Reichswald’ verwachtte. Maar één directe aanval liet hij wel uit-voeren. Een compagnie van het 504 Regiment voerde die aanval uit op debrug over het Maas bij Grave en die was meteen succesvol. Maar ook hij hadeen aanval met zweefvliegtuigen, parachutisten en jachtvliegtuigen op denoordoever van de Waal kunnen uitvoeren. De verkeersbrug was zijn belang-rijkste doel: maar hij nam ook een afwachtende houding aan.

Het was onmogelijk de drie divisies en de Poolse brigade in één ‘lift’ over tevliegen, daarvoor was er onvoldoende capaciteit. Toen werd besloten de aan-val op zondag 17 september overdag in te zetten om één uur ’s middags.Slechts één derde van alle troepen zou kunnen worden overgevlogen met alsargument dat de terugkerende vliegtuigen dringend onderhoud nodig haddenen er te weinig grondpersoneel was om dat te doen. Dat zou dus betekenendat de vliegtuigen na een korte vlucht naar Nederland datzelfde niet nog eenkeer konden doen. Was er wel een oorlog aan de gang? Nu konden de eerstetroepen maar enkele uren bij daglicht in actie komen en moesten bovendiende landingsterreinen ’s nachts verdedigen voor de tweede ‘lift’ die pas de vol-gende dag zou komen. De Duitsers kregen dus alle tijd om te reageren endeden dat dus ook. Aan het einde van de dag was het voor hen een fluitje vaneen cent om te begrijpen wat het doel van de luchtlandingen was. In een neer-gestort Amerikaans zweefvliegtuig werd nog een aanvalsplan gevonden, maar

183

Richting ontknoping

dat hadden ze niet meer nodig. Ik denk dat men er bij de planning vanuit gingdat er een snelle Duitse ineenstorting zou plaatsvinden (staatsgreep) en dat derest van de luchtlandingstroepen alleen nog maar nodig waren om alles zekerte stellen. Een gok die helemaal verkeerd uitpakte.

Vanaf het begin vertragingen en er ging meteen van alles fout In het opmarsgebied van het Britse 30e Legerkorps over de grond werd in hetbegin al op hevige tegenstand gestoten en er werd meteen achter op het tijd-schema geraakt. Bovendien bliezen de Duitsers de eerste brug op die moestworden veroverd: die over het Wilhelminakanaal. Er moest een zgn. ‘Baily’-brug worden aangelegd. Dat veroorzaakte urenlange vertraging.

Zoals eerder vermeld had bij Nijmegen het een compagnie van het 504eRegiment de brug over de Maas met een bliksemaanval veroverd. Het volgen-de obstakel was het Maas-Waal Kanaal: die had drie bruggen. Twee werden eropgeblazen, maar de derde veroverd. Bleven nog over de belangrijkste doelen:de spoor- en de verkeersbrug over de Waal bij Nijmegen.

Maar in het gebied van de 1e Britse Luchtlandingsdivisie ging alles fout water maar fout kon gaan. In het begin verliepen de landingen voorspoedig. Deluchtlandings- en de parachutistenbrigade landden voorspoedig. Tijdens deovertocht waren maar enkele vliegtuigen verloren gegaan. Maar precies dezweefvliegtuigen met het materieel van majoor Freddy Gough waren daarbijen daarmee was de angel uit plan van generaal Urquhart gehaald. Hij was velekilometers van de spoor- en verkeersbruggen bij Arnhem verwijderd.Onmiddellijk diende zich het te verwachten verbindingsprobleem aan: hetwas bijna onmogelijk om onderling contact te hebben en het oprukken rich-ting Arnhem verliep moeizaam.

Als door een wonder slaagde het bataljon van luitenant-kolonel John Frosterin via de uiterst zuidelijke route, de brug te bereiken en de noordkant ervante veroveren. Toen de volgende dag de laatste parachutistenbrigade landdewas de Duitse tegenstand zo sterk geworden dat er geen sprake van aanvallenmeer was, maar terugtrekken richting hotel Hartenstein in Oosterbeek, waarUrquhart zijn hoofdkwartier had gevestigd. Daar had de Duitse veldmaar-schalk Model kort daarvoor het hoofdkwartier van zijn legergroep gevestigd.Het zag eruit als een rustige plek ver van het front. Model was een overtuigdnazi en een favoriet van Hitler: die had een gloeiende hekel aan officieren vanPruisische afkomst, die hij als de veroorzakers van de nederlaag in 1918beschouwde en daar was Model het helemaal mee eens. Toen de Britse lucht-landingen begonnen trok hij zich terug naar de omgeving van Doetinchem engaf daar leiding aan de strijd. In het voorjaar van 1945 was hij in het DuitseRuhrgbied omsingeld. Toen hij geen uitweg meer zag pleegde hij met zijndienstpistool zelfmoord.

184


In datzelfde gebied bevonden zich de restanten van de 9e en 10e Duitse SS-pantserdivisies die uit ‘de zak van Falaise’ bij Normandië over de Seine warenontsnapt. Nog steeds wordt er beweerd dat de aanwezigheid van die troepenhet gevolg van verraad is. Vooral de Nederlandse dubbelagent Christiaan(Chris ‘King Kong’) Lindemans wordt hiervan verdacht. Hij was kind aan huisop het hoofdkwartier van prins Bernhard en daar heeft hij inderdaad gevoeligeinformatie gekregen van o.a. Kas de Graaf, een medewerker van de prins diehij ooit via Frankrijk naar Spanje heeft helpen ontsnappen. Lindemans werkteals dubbelagent nauw samen met de Duitse Abwehr-officier Giskes en is ver-antwoordelijk voor de dood van vele mensen. Lindemans had gehoord vanGeallieerde luchtlandingen in de omgeving van Eindhoven en dat probeerdehij aan Giskes door te spelen. Die was in de tussentijd overgeplaatst en in devilla in Driebergen waar normaliter Giskes resideerde trof hij majoorKiesewetter aan die hem niet vertrouwde en de inlichtingen niet verder gaf.Overigens is Lindemans na de oorlog, na door de Britten op hardhandige wijzete zijn verhoord, op voor mij mysterieuze wijze in een Haags ziekenhuis omhet leven gekomen.

Was de aanwezigheid van de SS-pantsertroepen het gevolg van verraad? Ikgeloof het niet. Toen veldmaarschalk Von Rundstedt kort daarvoor het com-mando in het westen overnam zag hij al (daar hoef je geen veldmaarschalkvoor te zijn) dat er uiteindelijk een aanval richting de Rijn zou komen.Daarom positioneerde hij de overgebleven troepen van generaal Bittrich ineen strategisch en dichtbebost gebied. Had de aanval bijvoorbeeld bij Wezelplaatsgevonden dan had Bittrich binnen korte tijd ook daar kunnen zijn.Bovendien bevonden zich in een depot bij Kleef zo’n 30 ‘Tiger’ tanks, demodernste van de wereld uit die tijd, waar alleen de Russische T34 tank tegenopgewassen was.

Christiaan Lindenmans De Duitse ‘Tiger’ tank Wilhelm Bittrich

185

Richting ontknoping

De aanwezigheid van de Duitse pantsertroepen was overigens al voor MarketGarden bekend. Inlichtingenrapporten beschreven redelijk precies de terug-tocht naar het noorden, men kende de namen van de divisies en wist dat zezich in het gebied in de driehoek Arnhem-Apeldoorn-Doetinchem bevonden.Men wist ook dat de divisies zwaar gehavend waren, maar nog steedsgevechtsklaar. Die inlichtingenrapporten kwamen ook onder de ogen vanEisenhower en Montgomery die Market Garden gewoon lieten doorgaan. Er isnog voorgesteld om op derde dag extra luchtlandingstroepen van de Britse 6eLuchtlandingsdivisie bij Arnhem neer te laten, maar dat werd afgewezen.Voor mij weer een bewijs dat men een omwenteling in Duitsland verwachtteen dat dan die pantsertroepen dan niet meer van belang waren.

In de staf van generaal Browning was een inlichtingenofficier: majoor BrianUrquhart (geen familie van). Die werd zo ongerust door de stroom van ongun-stige inlichtingen dat hij toestemming vroeg en kreeg om in de omgeving vanArnhem fotoverkenningsvluchten te laten uitvoeren. Op die foto’s warenzware Duitse tanks te zien die gecamoufleerd onder bomen stonden. Toen hijbleef protesteren tegen de aanval werd hij door generaal Browning op non-actief gesteld omdat hij psychische problemen zou hebben. Dat viel wel mee,want in zijn latere carrière is hij nog jarenlang plaatsvervangend secretaris-generaal van de Verenigde Naties geweest. Browning was blijkbaar alweerteruggekomen van zijn opmerking dat Arnhem wel eens ‘een brug te ver’ was,anders zou hij als verantwoordelijk commandant toch wel alarm hebben gesla-gen. Ik denk dat hij toen op de hoogte was over de werkelijke bedoeling vanMarket Garden.

Generaal Urquhart reageert paniekerig Als we terugkeren naar de gevechtshandelingen zien we dat bij Arnhem gene-raal Urquhart in paniek begint de raken: door de falende verbindingen heefthij totaal geen contact meer met zijn commandanten. Daarom gaat hij zelf opzoek naar hen. Hij vindt ze niet en in een huis in een Arnhemse woonwijk zithij dagenlang ondergedoken. Dat is voor een divisiecommandant een onge-looflijke blunder. Hij had op zijn post moeten blijven en leiding moetengeven, hoe moeilijk dat ook was. Bovendien had hij niet aangegeven wie zijnplaatsvervanger was als hij dood, gewond of vermist was. Nu werd dat, volgensde militaire traditie, de oudste generaal. Dat was brigade-generaal Hicks, degeneraal van de luchtlandingstroepen die met de zweefvliegtuigen warengeland. Hij moest leiding gaan geven aan de verdediging van het gebied rondhotel Hartenstein in Oosterbeek. Hem wordt verweten dat hij als eenarchaïsch officier uit de Eerste Wereldoorlog zijn troepen tot onnodige verlies-gevende tegenaanvallen dwong, maar hij had op dat moment helemaal geenoverzicht over de situatie en moest improviseren. Hij had ook te maken met

186


een fout van generaal Urquhart tijdens de planning van Market Garden: dehooggelegen gebieden van de Westerbouwing ten westen van Oosterbeek. Dathad hij nooit over het hoofd mogen zien. Daar tegenover was nog de veerpontover de Rijn vanaf het dorpje Driel op de zuidoever. De Westerbouwing wasmilitair gezien ‘makkelijker’ te verdedigen geweest en vanaf daar hadden dePolen van generaal Sosabowski de Britten via het Drielse veer goed kunnenversterken. Toen generaal Urquhart weer terug was op zijn hoofdkwartier hadluitenant-kolonel Frost de noordoever van de brug nog steeds in handen, maarhet was onmogelijk om nog versterkingen aan te voeren.

Intussen was ook de Poolse Brigade bij Driel in plaats van bij Lent neerge-komen. Dat had alles te maken met de (te late) ontdekking van de Wester-bouwing en het veer bij Driel. Generaal Sosabowski deed wat hij kon en zagkans om delen van zijn troepen op de noordkant te krijgen. Dat ging ten kostevan zware verliezen bij de overtocht in rubber bootjes. Het was te weinig en telaat, maar dat kon hem niet aangerekend worden. Zijn troepen hebben meerdan hun best gedaan.

Het Britse 30e korps onder generaal Horrocks rukte langs de smalle corri-dor op: regelmatig werden ze in de flanken aangevallen en af en toe doorbro-ken, maar uiteindelijk bereikten ze Nijmegen, waar zware straatgevechten uit-braken. De spoor- en de verkeersbrug waren voorzien van springladingen. DeNijmeegse verzetsstrijder Jan van Hoof zou leidingen naar de springladingenhebben doorgeknipt, maar een onderzoekscommissie heeft na de oorloggeconcludeerd dat dat niet het gewenste effect heeft gehad. Jan van Hoofstierf op 19 september toen hij als gids mee reed op een jeep.

De dappere Amerikaanse aanval over de Waal Generaal Gavin besloot een aanval uit te voeren die de geschiedenis is inge-gaan als één van de gedurfdste en dapperste uit de oorlog. Een bataljon van het504 Regiment van kolonel Reuben Tucker (dat regiment had ook al in eenindividuele actie de brug over het Maas-Waal kanaal veroverd) is onder dek-king van rookgranaten in canvasbootjes de Waal overgestoken en heeft vanafde noordkant de verkeersbrug brug veroverd. Het ging ten koste van onstel-lend zware verliezen. De tanks van het Britse 30e Korps begonnen toen debrug over te steken.

Eenmaal aan de overkant werd er gestopt met het argument dat er moestworden gewacht op de infanterie die nog steeds in de Nijmeegse binnenstadaan het vechten was. Op dat moment was de brug bij Arnhem nog steeds inBritse handen. Ik weet het: in het gebied tussen Nijmegen en Arnhem waszware Duitse tegenstand, maar als men de Arnhemse brug echt had willenveroveren had men dit ten koste van grote verliezen kunnen doen. In plaatsdaarvan werd er voorzichtig opgerukt en uiteindelijk werd het besluit geno-

187

Richting ontknoping

men de restanten van de Britse 1e Luchtlandingsdivisie over de Rijn terug tetrekken. Alle moeite en soms uitzonderlijke dapperheid waren voor nietsgeweest. Het resultaat was de verovering van de Noord-Brabant en een uit-stulping tot Nijmegen. In het gebied tussen Arnhem en Nijmegen ontstondeen niemandsland waar tot het einde van de oorlog bloedige gevechten gele-verd werden. Montgomery noemde Market Garden ‘voor 90% geslaagd’; daar-na heeft hij consequent geweigerd er inhoudelijk over te spreken. VoorEisenhower geldt hetzelfde: in zijn memoires wordt er maar summier overgesproken. Volgens mij was het belangrijkste argument dat er gestopt werdomdat er maar geen bericht van een Duitse staatsgreep kwam en dan zou deverovering van de Arnhemse brug zinloos zijn geweest. Een verdere opmarsnaar Duitsland was op dat moment logistiek onmogelijk.

Was er Duitse hulp bij de ondermijning van de bruggen?Vanaf de start van Market Garden is er veel misgegaan. We hebben gezien dat,ondanks de eerdere slechte ervaringen met luchtlandingstroepen op groteschaal, de planning zich kenmerkte door een groot optimisme en nonchalance.De inzet van alle beschikbare wapens en directe aanvallen op de belangrijkstebruggen werden niet gebruikt en uitgevoerd. Op de eerste dag werd slechtseen derde van de troepen overgevlogen, terwijl het mogelijk was bijna de helestrijdmacht in een dag over te vliegen.

Er is nog een merkwaardig fenomeen: de ondermijning van de bruggen. Jezo toch mogen verwachten dat de Duitsers begin september 1944 alle strate-gische bruggen in het gebied van de Rijn zwaar bewaakt en van springladingenhadden voorzien. Er zou hoe dan ook een aanval in die richting komen. In hetgebied van de 101e Amerikaanse luchtlandingsdivisie werd de brug over hetWilhelminakanaal opgeblazen. De compagnie van de 82e AmerikaanseLuchtlandingsdivisie die de brug over het Maas-Waal Kanaal veroverde, vonddie wel ondermijnd, maar de springladingen konden niet tot ontploffing wor-den gebracht. Hetzelfde gebeurde bij de verkeersbrug bij Nijmegen over deWaal en de brug bij Arnhem was helemaal niet ondermijnd. Het is waar: ineerste instantie weigerde veldmaarschalk Model de brug bij Nijmegen op teblazen omdat hij (terecht) meende nog kansen te hebben naar het zuiden opte rukken. Maar toen het 30e Britse Korps de brug begon over te trekken werdgeprobeerd die op te blazen en dat mislukte.

Naar mijn bescheiden mening zijn er voor Market Garden van Duitse kantvoorbereidingen getroffen om de Geallieerden een handje te helpen.Waarom? Ik denk dat op zaterdag 16 september of op zondagmorgen 17 sep-tember 1944 er bekend zou worden gemaakt dat er een staatsgreep had plaats-gevonden en dat de Duitsers Nederland ten noorden van de Rijn zoudendemilitariseren. Oud-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië De Jonge

188


zou (tijdelijk) het bewind over dat Nederlandse gebied gaan voeren. DeGeallieerden zouden zowel de stad Arnhem op de noordoever in handen krij-gen, alsmede de vliegbasis Deelen vlak ten noorden daarvan om tenminste éénsterk bruggenhoofd over te Rijn te hebben. De haven van Antwerpen zou terbeschikking komen en (misschien) Rotterdam. De Geallieerden zouden hunverdere opmars staken en het Duitse leger zou de handen vrij krijgen omalleen tegen de Russen (lees het communisme) te vechten. De aanvallen metde V1 en V2 wapens zouden daardoor ook worden gestopt. Terwijl deDuitsers zouden proberen de Russen terug te dringen, zouden Geallieerden inalle rust hun enorme strijdmacht kunnen opbouwen en eventueel (hoecynisch ook) tegen de Russen kon worden ingezet. Die hadden dan waar-schijnlijk genoegen moeten nemen met de terugtrekking van hun troepen totaan ongeveer de Curzon-grens tussen Polen en Rusland die na de EersteWereldoorlog werd vastgesteld.

Het Morgenthau-plan heeft de Duitse staatsgreep verijdeld Wat is er dan misgegaan? Volgens mij is generaal Eisenhower ingegaan op eenDuits aanbod waarvan hij de gevolgen niet goed kon inschatten, maar blijk-baar de moeite van het proberen waard was en hij heeft de gok gewaagd. Zijnopmars richting Duitsland was door gebrek aan voorraden vastgelopen en hetzag er niet naar uit dat dat snel zou verbeteren. Van zijn immense strijdmachtgebruikte hij een Brits legerkorps, vier luchtlandingsdivisies en een parachu-tistenbrigade. Het klinkt cynisch: maar als het zou mislukken dan zou dat desterkte van zijn strijdmacht nauwelijks beïnvloeden.

Het is bekend dat Laurens Op ten Noort met een uitnodigingsbrief vanHimmler in opdracht van zijn zuster Julia tijdens de gevechten in Oosterbeekwas waar De Jonge woonde, maar hij was niet te bereiken. Blijkbaar werd ervan hem verwacht dat hij zich op de één of manier zich zou openbaren als detijdelijke stadhouder van Nederland. Pas begin november werd hij gevondenin Amerongen bij baron Bentinck die er uitgesproken NSB-sympathieën opnahield. Vermoedelijk is De Jonge naar Amerongen gegaan toen de verwachtestaatsgreep niet kwam en hield hij zich verder van de domme. Ik kan daar geenandere verklaring voor vinden. De Jonge wist wat zijn rol in het geheel zoumoeten zijn, maar moet het gevoel hebben gehad dat er te weinig garantieswaren en is toen in Amerongen ondergedoken. Heinrich Himmler en zijnpaladijn Walter Schellenberg hadden vermoedelijk Adolf Hitler aan de kanthebben moeten zetten en dat is niet gebeurd. Waarom?

President Roosevelt en minister-president Churchill waren van 12-16 sep-tember 1944 aan het confereren in het Canadese Quebec en moeten op dehoogte zijn geweest. En daar werd ook door de Amerikanen het eerderge-noemde ‘Morgenthau-plan’ gepresenteerd genoemd naar de Amerikaanse

189

Richting ontknoping

minister van financiën, om van Duitsland na de oorlog een boerenstaat temaken zonder zware industrie. Het plan verdween al snel van tafel, maar werdin de internationale pers breed uitgemeten.

De Duitse propaganda (lees Josef Goebbels) maakte er dankbaar gebruikvan om in Duitsland een stemming te kweken tot de laatste man door te vech-ten. Churchill zag in Quebec de bui al hangen en was fel tegen het plan in ver-band met de oprukkende Russen en de situatie na een Duitse capitulatie waardan weer net als in 1918 grote onlusten zouden uitbreken en daar zouden deRussen graag gebruik van maken om in heel Duitsland het communisme aande macht te brengen. Ik denk dat op dat moment Himmler en Schellenberghebben afgehaakt. Vóór de presentatie van het Morgenthau-plan zagen zij deGeallieerden als eventuele bondgenoten in de strijd tegen de Russen en had-den daarmee de afzetting van de dolgedraaide Hitler en zijn kliek makkelijkkunnen verkopen. Het grootste deel van het leger had hun waarschijnlijkgevolgd. Nu lagen de kaarten anders. Het naoorlogse Duitsland zou (net als in1918) weer diep vernederd worden en daar konden ze niet aan meewerken.

Het bezoek van Albert Speer aan generaal BittrichToen de gevechten bij Arnhem op het eind liepen was er nog een bezoeker dieje daar niet zou verwachten: ‘Reichsminister’ Albert Speer, de minister vanbewapening. Hij had alle belang bij een welslagen van Market Garden: zijnindustriëlen moesten in bescherming worden genomen tegen het naderendcommunisme en dat verklaart zijn aanwezigheid in deze uithoek van het front.Ik denk dat hij op de hoogte was van het geheime aanbod aan de Geallieerden.Hij had ooit plannen Hitler te vermoorden door middel van het gifgas Tabun,dat door de ventilatoren van de commandobunker naar binnen zou moetenworden gebracht.

Albert Speer was de persoonlijke gast van generaal Bittrich, waarvanbekend is hij een uitgesproken tegenstander van Hitler was. Hij klom op inrangen van de Waffen-SS, maar al snel kreeg hij een aversie tegen Hitler. Hijheeft aan veldmaarschalk Rommel zijn steun uitgesproken dat als Hitler uit deweg zou zijn geruimd hij hem met zijn troepen ten volle zou steunen. AlbertSpeer sprak zijn bewondering uit voor de wapenstilstand die Bittrich beval omde Britse en Poolse gewonden uit het slagveld te halen voor medische behan-deling. Voor Bittrich was het een fluitje van een cent geweest om de Britten ende Polen rond Hartenstein en bij de brug in Arnhem tot de laatste man uit teschakelen. Hij heeft het niet gedaan.

Hij heeft openlijk fel geprotesteerd toen een Amerikaanse vliegtuigbeman-ning na een noodlanding door SS’ers werd vermoord. Was de Duitse omwen-teling geslaagd, dan had Bittrich vermoedelijk meegewerkt aan de demilitari-sering van Nederland en samengewerkt met de Britse en Poolse troepen om

190


daarna naar het oostfront te vertrekken. Veldmaarschalk Von Rundstedt, hader na de landingen in Normandië er bij Hitler al op aangedrongen met deGeallieerden tot een wapenstilstand te komen en (alweer!) alleen tegen deRussen verder te vechten. Tijdens de oorlog is hij enkele malen in ongenadegevallen, maar telkens weer werd hij weer opgeroepen. Deze keer om veld-maarschalk Model als westelijk opperbevelhebber op te volgen die na de zelf-moord van veldmaarschalk Von Kluge deze functie maar 18 dagen vervulde.Tot nu toe is het me niet gelukt te ontdekken wie er achter deze snelle com-mandowisseling zit. Model bleef tot en met zijn zelfmoord in 1945 een fellenazi en bewonderaar van Hitler, maar moest deze regelrechte degradatieaccepteren. Ik denk dat het Himmler en Schellenberg zijn geweest.

Wie waren er op de hoogte van het plan? Dat zullen er niet veel geweest zijn. Bij een mislukking (wat dus gebeurd is)moet het geheim blijven voor de Russen. Eisenhower zal het niet in z’n eentjebeslist hebben. Het Duitse voorstel zal zo rond eind augustus via mistige inter-nationale kanalen gedaan zijn, maar moet heel serieus zijn overgekomen. Erzal overleg geweest zijn tussen Roosevelt en Churchill en met de opperbevel-hebbers de generaals Marshall en Alanbrook. Die zullen het groene licht heb-ben gegeven, waarop op 10 september 1944 de beroemde bijeenkomst in hetvliegtuig bij Brussel plaatsvond.

Op dat moment werd pas Montgomery ingelicht. Die heeft toen eenwoede uitbarsting gehad waarop Eisenhower hem er geduldig en fijntjes eraanherinnerde hij zijn chef was en naar hem moest luisteren. Ik heb het al eerdergememoreerd: Market Garden was helemaal in strijd met het voorzichtigekarakter van Montgomery. Dat verklaart ook de eerste planning van MarketGarden: de Amerikaanse 82e Luchtlandingsdivisie zou de aanval op Arnhemuitvoeren. Als Brits veldmaarschalk zou je dat toch door je eigen Britse 1eLuchtlandingsdivisie laten doen: daar was de hoofdprijs te verdienen. Toen decommandant van de 12e Legergroep, generaal Bradley, op de hoogte van hetplan was greep hij in: hij protesteerde heftig en wenste ‘zijn’ oude 82eInfanteriedivisie niet in de punt van de aanval, waarop de aanvalsdoelen vande beide divisies werden omgedraaid. Volgens generaal Urquhart is er ook nogsprake van geweest dat de Amerikaanse 101e Luchtlandingsdivisie bij Arnhemzou landen. Waar Eisenhower Montgomery op de vingers tikte gaf hij toe aande wensen van Bradley zodat het er steeds meer op lijkt dat het eenAmerikaanse operatie was: ‘wij leveren het grootste aantal troepen en mate-rieel en laten de Britten en de Polen maar het grootste risico lopen, want hetgaat over de toekomst van hun continent’. En wat voor de Amerikanen (enniet te vergeten de Canadezen) het belangrijkste was: ‘hoe verder we deRussen naar het oosten houden, hoe beter het is. Wij hebben geen zin om voor

191

Richting ontknoping

de derde keer in deze eeuw jullie te helpen, los nu maar eens een keer je eigenEuropese problemen op’. Het moet uit het hart gegrepen zijn van presidentRoosevelt: de Franse generaal De Gaulle noemde hij zijn ‘politieke hoofdpijn’(die wilde ‘definitief’ met de Duitsers afrekenen) en in de opmars van deRussen zag hij alweer een nieuwe Europese oorlog in het verschiet, waaralweer de Amerikanen het leeuwendeel voor hun rekening zouden moetennemen. Samengevat is het dan niet zo vreemd dat generaal Eisenhower de gokMarket Garden gewaagd heeft.

Alleen hooggeplaatste officieren en politici zullen van het hele plan op dehoogte zijn geweest. Generaal Browning zal het geweten hebben maar zijnondercommandanten Maxwell Taylor, Gavin, Urquhart en Sosabowki niet ofmisschien kleine details. Pas na de werkelijke staatsgreep zouden ze zijn inge-licht. Misschien moet ik een uitzondering maken voor Urquhart die al vlak nade landing van zijn troepen in paniek raakte en met een deel van zijn stafoffi-cieren op zoek ging naar de brigade van Lathbury maar misschien ook wel naareen soort van ‘ontvangstcomité’ (jonkheer De Jonge?), waar hij op gerekendhad. De nonchalance waarmee hij zijn deel van de operatie voorbereidde kaner alleen op wijzen dat hij er op rekende dat hij het niet helemaal op eigenkracht hoefde te doen. Trouwens, we hebben eerder gezien dat na de slechteervaringen met de inzet van luchtlandingstroepen men weigerde gebruik temaken van alle middelen die men tot zijn beschikking had. KorpscommandantBrowning vond het zelfs nodig zijn hoofdkwartier uit Groot-Brittannië over telaten komen, waar het volmaakt overbodig was en een last voor generaalGavin. In ieder geval was het voor hem ineens geen ‘brug te ver’ meer.,

Alles wijst op een (mijn verontschuldigingen voor het woord) ‘feestelijkeaanval’ die met geringe verliezen Zuid-Nederland zou hebben bevrijd enArnhem en de vliegbasis Deelen ten noorden van Arnhem, waarna de oorlogvoor de Geallieerden afgelopen zou zijn geweest.

Ik wil ter aanvulling nog een opmerkelijk feit vermelden. Rond 14 septem-ber werden er ter hoogte van Heveadorp/Oosterbeek drie leden van de SASmet een watervliegtuig afgezet. Ze waren in burgerkleding. Ze hadden deopdracht met ‘iemand’ contact te zoeken. Toen dat niet lukte en de slagbegonnen was, trok één van het uniform van een gesneuvelde sergeant aantrok verder op met generaal Hacket. Deze informatie heb ik van die persoon.Ik heb hem rond 1992 ontmoet.

De Polen krijgen de schuld Na de slag werden er ter camouflage zondebokken gezocht. Het meest kregende Polen van generaal Sosabowski het te verduren: ze werden pas aan heteinde van slag ingevlogen (niet eens allemaal). Ze deden meer dan ze eigenlijkkonden. Zonder de hulp van de Polen zou het onmogelijk geweest zijn om nog

192


zo’n 3000 man van de Britse divisie terug over de Rijn te evacueren.Sosabowski werd nog geschoffeerd door een Britse generaal die hem eindelijkin de buurt van Driel bereikt had en generaal Browning vond het nodig (voor-dat hij al snel naar Ceylon werd weggepromoveerd) een achterbakse brief aande generale staf te schrijven waarin hij Sosabowski afschilderde als een eigen-wijze generaal, die zijn plaats niet kende en voortdurend er op uit was de zaakte traineren. De Poolse brigade werd ontbonden en Sosabowski sleet de restvan zijn leven in Groot-Brittannië in armoede als een eenvoudige fabrieks-arbeider. Net als de meeste andere Poolse militairen kon hij niet terug naarzijn geliefde vaderland waar hij door de communistische regering als verraderwerd beschouwd. Van de degenen die het wel geprobeerd hebben, hebben demeesten het niet overleefd. In Amerika en Groot-Brittannië kreeg de Poolsebrigade nooit erkenning. Alleen van Nederland ontving Sosabowski hetpostuum hert Bronzen Kruis en de brigade als geheel de Militaire Willemsordeuit handen van koningin Beatrix.

Generaal Urquhart werd overgeplaatst naar Malakka en later naar Australiëals commandant van de Britse troepen aldaar (dat was een behoorlijke degra-datie). Het lijkt wel of alle Britse ingewijden van Market Garden naar eenander deel van de wereld werden overgeplaatst.

Julia op ten Noort en haar broer Laurens hebben ondanks hun extremenaziverleden nauwelijks last gehad. Waar andere prominente nazi’s inNederland tot de doodstraf of lange gevangenisstraffen werden veroordeeldontsprongen zij de dans. Ze zijn allebei in vredige omstandigheden overleden:Laurens in 1977 in Nederland en Julia ongeveer tegelijkertijd in Zuid-Duitsland. De urn met haar as staat ergens op een kerkhof aldaar. Vooral Juliawas een beschermelinge van Heinrich Himmler en was volgens mij de belang-rijkste nazi van Nederland. Nooit is er serieus onderzoek gedaan naar haar rolrond Market Garden. Hetzelfde geldt voor jonkheer De Jonge. Daar is eengoede reden voor: stelt u zich eens voor als zou blijken dat ik de waarheid zouhebben opgeschreven (waar ik volledig achter sta) dan zou dat vandaag de dagnog grote ruzie met de Russen betekenen: zij leverden het leeuwendeel van destrijd tegen nazi-Duitsland en als nu zou blijken dat de Geallieerden in sep-tember 1944 het op een akkoordje met de Duitsers wilden gooien, dan is dewereld nu nog te klein en terecht. Zonder de inzet van het Russische leger wasnazi-Duitsland nooit verslagen, daar ben ik van overtuigd. Maar grote econo-mische en politieke belangen en vooral de angst voor het communisme voer-den in die tijd de boventoon. Dat zou nog tot 1989 duren toen de Sowjet Unieuiteen viel.

193

De nasleep

Na afloop van de mislukking van Market Garden kreeg het Canadese 1e Legeronder commando van generaal Guy Simonds (in plaats van generaal Crerar dieziek was), van Montgomery het bevel de Scheldemonding van Duitse troepente zuiveren. Dat bestond uit het Canadese 2e korps, de Poolse 1ePantserdivisie, de Britse 49e en 52e divisies. De Britten bevrijdden West-Brabant en de Polen Breda en omgeving, alles ten koste van zware verliezen.Maar het waren de Canadezen het hardst getroffen werden: zij moesten doorZuid-Beveland en Walcheren oprukken richting Vlissingen door open terreinen praktisch zonder enige dekking. Het was de slagersrekening die betaaldmoest worden voor het laten ontsnappen van het 15e Duitse Leger van gene-raal Von Zangen en door Market Garden begon de aanval weken te laat enhadden de Duitsers de verdediging kunnen voorbereiden. Op 8 november1944 waren de gevechten ten einde. De dijken van Walcheren moesten wor-den gebombardeerd om amfibische operaties mogelijk te maken: hieraandeden ook nog Franse commandotroepen aan deel. Toen kon deWesterschelde mijnenvrij worden gemaakt en op 28 november 1944 legde heteerste schip aan in Antwerpen. Om de Canadezen te eren was het Canadees:de Fort Cataraqui.

De Amerikaanse troepenopbouw kwam in een stroomversnelling: HetAmerikaanse 7e Leger, dat in Zuid-Frankrijk was geland, positioneerde zichten zuiden van Amerikaanse 3e Leger van generaal Patton onder generaalAlexander Patch en werd versterkt door een provisorisch Frans leger ondergeneraal Jean De Lattre de Tassigny. Boven het Amerikaanse 1e Leger kwamnog het Amerikaanse 9e Leger onder generaal William Simpson. In totaal hadEisenhower dus zes legers tot zijn beschikking en vooral niet te vergeten eenluchtmacht die zo ongeveer de alleenheerschappij had.

Het bloedbad in het HürtgenwaldDe Amerikanen rukten op naar de dammen van de rivier de Ruhr in de buurtvan Aken. Men wilde voorkomen dat ze werden opgeblazen en de opmarsnaar het Ruhrgebied zouden vertragen. Dat had met een omtrekkende bewe-ging langs twee kanten kunnen worden gedaan. Maar generaal Hodges wasoptimistisch en koos voor een directe aanval: recht door het ‘Hürtgenwald’,heuvelopwaarts door een dicht bebost gebied. Hier waren de Sherman tanksonbruikbaar en moest de infanterie het alleen doen met catastrofale gevolgen:het Amerikaanse leger verloor in die slag in maar korte tijd zo’n 50.000 man.De (thans nog bestaande) 28e Infanteriedivisie leed toen dermate grote verlie-zen, dat ze nog steeds de ‘Bloody Bucket’ divisie genoemd wordt. Het

194


embleem van de divisie heeft een vorm die aan een emmer doet denken. In diekorte periode verloor het Amerikaanse leger bijna evenveel mensen als tijdensde hele Vietnamese oorlog. De lessen uit de Eerste Wereldoorlog waren ver-geten.

Eisenhower gaat een afwachtende houding aannemen Eisenhower werd toen uiterst voorzichtig, nog meer dan de gezonde voorzich-tigheid van Montgomery. Hij had te maken met de publieke opinie inAmerika en een oorlog tegen Japan die nog lang niet afgelopen was en ookgrote verliezen eiste. In die periode moet hij ook inlichtingen gekregen hebbendat de aanvoerlijnen van de Russen tot het uiterste waren opgerekt: hetzelfdeprobleem dat hij ook gekend had, maar voor de Russen waren dat duizendenkilometers. Na Warschau rukten ze nog langzaam op en waren zich achterrivier de Weichsel (Wisla) aan het hergroeperen voor de grote aanval richtingBerlijn, waartoe ze op dat moment na de zware gevechten nog niet volledig instaat waren.

Wat nog belangrijker was dat er steeds meer aanwijzingen waren dat deDuitsers met de ontwikkeling van de atoombom jarenlang op het verkeerdespoor waren: de Italiaanse professor Fermi (die in het AmerikaanseManhattan-team was) had in de eerste ontwikkeling aangetoond dat eenexplosieve reactie kon worden onderdrukt door te werken met grafietstaven.De Duitse geleerden kenden die theorie maar hebben dat niet geprobeerd enzijn toen de weg naar de bom kwijtgeraakt. Het Amerikaanse opperbevel koner toen van uitgaan dat dat een Duitse atoombom geen reële dreiging meerwas.

Eisenhower had nog een probleem: het moreel van zijn troepen. Die had-den het idee met Kerstmis 1944 weer thuis te zijn, maar daar was nu geenenkele kans meer op. Voor de fronttroepen werd het een sport om een zgn.‘loopgraafvoet’ te krijgen. Door vooral je voeten niet te wassen en je sokkenniet te verschonen kreeg je gangreen en moesten er tenen worden geampu-teerd en dat was je vliegticket naar huis. Binnen het Amerikaanse leger werder veel gedeserteerd. In de Duitse en Russische legers werd daar meedogenloostegen opgetreden, maar Eisenhower ging hier voorzichtig mee om. Achter defrontlinie werd er door de aanvoertroepen op grote schaal zwart gehandeld insigaretten en (broodnodige) benzine.

Het is niet mijn bedoeling Eisenhower te bekritiseren. Hij was geenEuropeaan en zijn Canadese en Amerikaanse troepen ook niet. Na iets meerdan 20 jaar mochten zij weer de kastanjes uit het Europese vuur halen engezien de militaire situatie kan ik heel goed begrijpen dat hij een afwachtendehouding ging aannemen en zijn troepen alleen maar veilig naar huis wildelaten terugkeren. Bovendien was er een begin van overeenkomst tussen de

195

De nasleep

Russen en de westelijke Geallieerden: het plan Eclips. Het voorzag in een ver-deling van de bezettingszones na de Duitse capitulatie en komt grotendeelsovereen wat we in werkelijkheid hebben zien gebeuren. Het noorden zoudoor de Britten worden bezet, het zuiden door de Amerikanen en ruwweg tenoosten van de Elbe zouden de Russen de bezettende macht zijn. Berlijn lag inhet Russische gebied en zou ook in drie delen worden bezet. Het is overigensvoor de zoveelste keer dat het Poolse volk in de steek gelaten werd, maar datkan de Amerikanen en Canadezen niet worden aangerekend: het was hetresultaat van eeuwenoude Europese intriges waar zij hun handen (terecht)niet aan wensten te branden.

Dat alles veroorzaakte een verlamming van het offensief in het westen. Ikben ervan overtuigd dat als de Russen met een dergelijke enorme strijdmachtaan de Rijn hadden gestaan de oorlog misschien wel rond Kerstmis 1944 afge-lopen zou zijn ondanks het slechte weer (het najaar van 1944 en de winter van1945 waren nat en koud) . Het zou een paar miljoen mensenlevens hebbengescheeld en de wereld zou er nu heel anders hebben uitgezien, maar voorEisenhower was het een onuitvoerbare opdracht gezien de te verwachtenenorme verliezen en de publieke opinies in Amerika en het BritseGemenebest.

Het Duitse ArdennenoffensiefOok de Duitse generale staf bemerkte de Russische vertraging en de aarzelen-de tactiek van Eisenhower en besloot tot een laatste (wanhoops)aanval in hetwesten. Eind oktober 1944 werden er in het geheim ervaren gevechtstroepenaan het oostelijk front onttrokken en samen met de nieuwste Tiger-tanks ennieuw opgeleide troepen werden die achter de Maas in het gebied van deArdennen opgesteld. De Duitsers wisten dat het de zwakste sector in het frontwas, eigenlijk een soort ‘vakantieoord’ voor Amerikaanse troepen die rust kre-gen. De Amerikaanse 101e Luchtlandingsdivisie had in Normandië, bijEindhoven en in het niemandsland in de Betuwe gevochten en probeerde hierweer wat op adem te komen. De bedoeling van de aanval, die op 16 december1944 werd ingezet, was diagonaal door België op te rukken en Antwerpen teheroveren. De 21e Legergroep van Montgomery zou dan afgesneden zijn vande 12e Legergroep van Bradley.

De aanval kwam als een complete verrassing: de Duitse tanks en infanterierukten snel op door de dunne verdedigingslinies. Niemand had er rekeningmee gehouden dat de Duitsers nog tot zo’n aanval in staat waren en het duur-de meer dan 24 uur voordat de volledige omvang ervan bekend was. Toengreep Eisenhower in: de 9e en 1e Amerikaanse Legers werden onder het bevelvan Montgomery geplaatst en het Amerikaanse 3e Leger van generaal Pattonkreeg de opdracht naar het noorden af te zwenken. Patton leverde toen een

196


ongelooflijke prestatie, dat moet hem nagegeven worden. De Amerikaanse101 Luchtlandingsdivisie bevond zich in stadje Bastonge (Bastenaken) datzich op een kruispunt van strategisch belangrijke wegen bevond. De divisiewas compleet ingesloten, maar weigerde zich over te geven en werd uiteinde-lijk door eenheden van het Amerikaanse 3e Leger ontzet.

Maar Montgomery leverde in het noorden een grotere prestatie: hij gaf deDuitsers de illusie dat ze steeds verder konden oprukken, maar hij versloeghen op meesterlijke wijze. De Duitse aanval kon nog enige tijd doorgaan dooreen voortdurende dichte mist, waardoor de Geallieerde luchtmacht aan degrond moest blijven. Toen die eenmaal opgetrokken was, werden de Duitsersgenadeloos aangevallen en was het offensief doodgebloed.

De conferentie van Yalta en de valse Russische beloftes aan Polen Van 4 tot 11 februari werd in de Russische stad Yalta op de Krim een confe-rentie gehouden tussen de Roosevelt, Churchill en Stalin. Hier werden deafspraken over een naoorlogse verdeling bevestigd en bovendien zou er daarnaalleen sprake zijn van een onvoorwaardelijke Duitse capitulatie. Tijdens deconferentie verklaarde Stalin een groot voorstander te zijn van een sterk onaf-hankelijk Polen als buffer tussen Duitsland en Rusland.

In Moskou waarschuwde de Amerikaanse ambassadeur en persoonlijkevriend van Roosevelt, William Averell Harriman, hem voor de zoveelste keervoor de ‘beloftes’ van Stalin. Op dat moment waren er zo’n 200.000 Poolsemilitairen actief in West-Europa en vochten met een enorme inzet, maar welmet als doel een onafhankelijk Polen. Ook de Poolse regering in ballingschapin Londen waarschuwde Roosevelt. Maar hij was toen al ernstig ziek en hadniet meer lang te leven. Het is te vergelijken met de conferentie van Versaillesin 1918 toen de Amerikaanse president Wilson besmet was met de Spaansegriep en zo ziek was dat hij elke beslissing wel goed vond.

De grote aanval over de Rijn In de nacht van 23 op 24 maart 1945 (een half jaar na Market Garden en er inWest-Nederland duizenden mensen stierven van de honger) vielen deGeallieerden Duitsland massaal aan. De Britten, Polen en Canadezen bijWezel, de Amerikanen over de pas veroverde brug over de Rijn bij Remagenen in het zuiden het Amerikaanse 3e Leger onder generaal Patton. Er was voorde Duitsers geen houden meer aan: binnen de kortste keren was hetRuhrgebied omsingeld en pleegde veldmaarschalk Model, die daar de verdedi-ging leidde, zelfmoord. Toen werd het een race naar het oosten. De Britten,Polen en Canadezen rukten gestaag op door Nederland en Noord-Duitsland,de Amerikanen door de rest van Duitsland. De Amerikanen veroverden nogeen brug over de Elbe bij Maagdenburg en hadden Berlijn nog kunnen berei-

197

De nasleep

ken voordat de Russen dat konden. Maar Eisenhower stopte de opmars: wathad het voor zin om de Duitse hoofdstad, die nog zwaar verdedigd werd, tenkoste van enorme verliezen te veroveren om zich later weer achter te Elbe temoeten terugtrekken. Bovendien bestond het gevaar van een plotselinge ont-moeting van Amerikaanse en Russische troepen. De Duitsers was hetzelfde in1939 bij de inval van Polen overkomen en braken toen urenlange zwaregevechten uit. Er was hierover tussen Eisenhower en de staf van het Russischeleger geen enkele vorm van overleg.

Harry Truman wordt de nieuwe Amerikaanse president Op 12 april 1945 rond één uur ’s middags, stierf president Roosevelt achterzijn werktafel. Hij werd opgevolgd door zijn ‘running mate’ en vicepresidentHarry Truman. Rond de kliek van Hitler ontstond er hysterische euforie: ditzou het begin zijn van de uiteindelijke overwinning, maar bij de ‘gewone’Amerikaanse soldaat aan het front was het tegendeel het geval: men wist dathij ernstig ziek was. Ze betreurden het overlijden van een groot president maargingen over tot de orde van de dag en hoopten dat de nieuwe presidentTruman voor hen hetzelfde zou betekenen. Overigens noemde 83eAmerikaanse Infanteriedivisie die de brug over de Elbe had veroverd haar nade nieuwe president: de Harry Truman brug.

De Russen veroveren Berlijn De Russen bereikten de Oder vlakbij Berlijn. Stalin had de veldveldmaarschal-ken Georgy Zhukov en Ivan Koniev de opdracht gegeven de stad te veroveren.Maar hij speelde ze tegen elkaar uit: de hoofdprijs zou het parlementsgebouwde ‘Reichstag’ zijn. Naar verliezen werd niet gekeken. De eerzuchtige veld-maarschalken waren alleen maar uit op eigen roem. Toen Zhukov vertragingopliep bij zijn opmars deinsde hij er niet voor terug zijn artillerie in te zettentegen de troepen van Koniev.

Hitler pleegde samen met zijn vrouw Eva Braun (met wie hij enkele dagendaarvoor was getrouwd) zelfmoord. Jozef Goebbels deed dat samen met zijnvrouw Magda hetzelfde, maar zij vonden wel nodig vlak daarvoor hun zes kin-deren te vergiftigen. Hoe gek kunnen mensen worden.

De Duitse capitulatieEr was geen commandostructuur meer in het Duitse leger. Daarom werd erop enkele plaatsen apart gecapituleerd (zoals op 5 mei 1945 in Wageningendoor de Duitse generaal Blaskowitz (dat waren onderhandelingen en pas op devolgende dag vond de ondertekening in een verlaten boerderij bij Wageningenplaats). Maar de werkelijke algehele capitulatie was op 8 mei in Berlijn, waarveldmaarschalk Wilhelm Keitel de documenten ondertekende. Daarmee was

198


de oorlog in Europa voorbij. Het was toen voor de eerste keer dat WinstonChurchill officieel de woorden ‘iron curtain’ (ijzeren gordijn) gebruikte. Hijbedoelde daarmee Rusland en het gevaar van een communistische invasie. Wehebben gezien dat het in werkelijkheid sinds het einde van de EersteWereldoorlog al speelde

De werkelijke gruwelen van de concentratiekampen worden ontdekt Tijdens hun opmars ontdekten de Russische en Geallieerde troepen steedsmeer de gruwelijke details van de concentratiekampen. Het was zo onvoor-stelbaar, maar toch was het gebeurd. Daarom werd voor de eerste keer in degeschiedenis tegen de leidinggevenden van een oorlogvoerende natie een grootproces gehouden. Het gebeurde in stad Neurenberg, waar Hitler grote triom-fen gevierd had. De belangrijkste nazi-prominenten werden ter dood veroor-deeld en eindigden hun leven aan de galg.

Ook Walter Schellenberg sterft een mysterieuze dood Himmler had al eerder zelfmoord gepleegd (vermoedelijk is hij uit de weggeruimd) en Hermann Göring deed hetzelfde in zijn dodencel met een cyaan-kalipil. De paladijn en plaatsvervanger van Himmler, Walter Schellenberg,werd op een ‘lager’ proces tot slechts zes jaar gevangenis veroordeeld, maarwerd na drie jaar al weer vrijgelaten omdat hij leverkanker zou hebben. Hijstierf op 31 maart 1952. Hij is uitgebreid verhoord en profileerde zich toen alseen soort idealistische padvinder die alleen maar probeerde Himmler af teremmen. Hij heeft zelfs nog zijn memoires geschreven. Ook hier zijn er steedsmeer aanwijzingen dat ook hij uit de weg geruimd is. Als Himmler enSchellenberg naar buiten waren gekomen met hun voorstel tot een staatgreepen wapenstilstand in augustus 1944 had dat grote problemen met de Russengegeven, zelfs nu 70 jaar nog. Het moest allemaal onder de pet blijven.

Vele nazimisdadigers ontsprongen de dans. Velen vluchtten naar Zuid-Amerika (ook met hulp van het Vaticaan) en anderen leefden een ongestoordleventje in West-Duitsland. Men vond het daar wel genoeg en de KoudeOorlog was daar een ideale rem op.

De oorlog met Japan gaat bloedig verder De capitulatie van Duitsland betekent in de Engelse taal VE-Day (VictoryEurope Day), maar VJ-Day (Victory Japan Day) was nog ver weg. De Brittenhadden vanuit India uiteindelijk Birma en de hoofdstad Rangoon veroverd. DeChinezen onder president Tsjang Kai Tjek, de leider van de Kwo Ming Tangbeweging, vochten een bloedige strijd tegen de Japanners, die zich steeds ver-der moesten terugtrekken. Maar het leeuwendeel van de strijd werd ook hierdoor de Amerikanen geleverd: eiland na eiland in de Stille Oceaan werd vero-

199

De nasleep

verd, Nieuw Guinea en de Filippijnen en uiteindelijk werd Japan bereikt: datwil zeggen de eerste eilandjes in de buurt. Het waren Okinawa en Iwo Jima.Toen de Amerikanen daar aanvielen vochten de Japanners zich letterlijk dood:het was een aanval op hun vaderland en hun keizer. Het waren niet alleen demilitairen, zelfs de burgers pleegden massaal zelfmoord: ze vonden dat ze dataan hun keizer verplicht waren. De Amerikaanse verliezen waren ontstellend.De Amerikaanse vloot werd aangevallen door zgn. Kamikaze-vliegtuigen: depiloot werd geacht na het drinken van een glas saké (Japanse jenever) nietmeer terug te keren. In het vliegtuig bevond een grote bom. Ze probeerdendoor een enorm afweervuur zich op de Amerikaanse marineschepen te stortenen hadden regelmatig succes. Er is berekend dat een aanval op het vastelandvan Japan tussen de 500.000 en 700.000 Amerikaanse slachtoffers zou gaaneisen.

Het atoomwapen wordt ingezet We hebben gezien dat in juli 1945 de Amerikanen een atoombom haddenontwikkeld en dat dat plan (operatie Manhattan) zo geheim was dat deAmerikaanse vicepresident Harry Truman pas na zijn inauguratie ervan op dehoogte werd gesteld. Maar nu moest hij de loodzware beslissing nemen om debom daadwerkelijk in te zetten. Achteraf is het makkelijk oordelen dat hij datniet had moeten doen. Nu kennen we de jarenlange gevolgen van radioactievestraling, maar dan nog: ik denk dat president Truman de juiste beslissing geno-men heeft.

De ontelbaren die toen nog in Japanse kampen in gevangenschap warenen/of als dwangarbeiders in gruwelijke omstandigheden werkten hebben toende dag gezegend dat de atoombommen zijn gevallen en dat zij in leven zijngebleven en ongeveer een half miljoen Amerikaanse militairen zijn nietgedood of verminkt bij de aanval op Japan die anders had moeten plaats vin-den. Op 6 augustus viel de eerste bom op de stad Hiroshima. De Amerikanenwachtten vijf dagen maar er kwam geen enkele reactie van de Japanse rege-ring.

Stalin reageerde wel en berekenend: op 8 augustus verklaarde Rusland deoorlog aan Japan (nu had hij de handen vrij) en viel aan in Mantsjoerije, Korea,het schiereiland Sachalin en de Koerillen, een eilandengroep ten noorden vanJapan Daarmee had Rusland binnen de kortste keren een groot gebied hero-verd dat aan het begin van de eeuw door de tsaar verloren was aan Japan.

Op 11 augustus viel de tweede bom op Nagasaki en toen was Japan bereidte capituleren. Voor het eerst in hun leven hoorden de Japanners de stem vanhun keizer Hirohito: hij sprak in een bijna onverstaanbare Japanse ‘hoftaal’ engaf de opdracht tot capitulatie. Op 2 september 1945 werd deze ondertekendop een Amerikaans slagschip in de baai van Tokyo.

200


Ook in Japan werd een soort Neurenberg-proces gehouden: er werden oor-logsmisdadigers en verantwoordelijke regeringsleiders opgehangen. Ook hierbleven er velen ongestraft, maar de grootste boef van allemaal, keizerHirohito, in wiens naam en met zijn medeweten de afschuwelijkste oorlogs-misdaden werden begaan, werd buiten schot gehouden. Hij bleef keizer, maarmocht zich niet meer ‘goddelijk’ noemen. Dat was het werk van generaalMacArthur die toen een soort gouverneur van Japan was. Dat had alles temaken met de snelle Russische opmars in het gebied: vooral de Russischebezetting van de Koerillen zag men als een regelrechte communistischebedreiging van Japan en daarom werd het feodale Japanse volk in een snel-treinvaart verwesterd en, net als in West-Europa, gefinancierd metAmerikaanse dollars tegen een lage rente. De keizer mocht blijven zitten alseen bindmiddel om het Japanse volk rustig te houden.

Generaal MacArthur wordt ontslagen Er kwam nog een oorlog in Korea met miljoenen doden, toen het commu-nistische noorden het zuiden aanviel. In het begin slaagde generaal MacArthurer in, door middel van een briljante operatie vanuit zee de aanval de stoppen.Maar toen China onder Mao Tsje Toeng ook ging aanvallen draaide hij hele-maal door en verloor het overzicht. Hij wilde toen grote Chinese steden metatoombommen gaan aanvallen. Rusland had toen ook al de atoombom en eennucleaire oorlog stond voor de deur. President Truman ontnam hem het com-mando en hij werd vervangen door generaal Matthew Ridgway die we bijMarket Garden al tegenkwamen. Hij bracht die oorlog tot een redelijk goedeind.

De atoombom heeft de ‘koude oorlog’ gelukkig niet ‘warm’ gemaaktNaar mijn mening is de atoombom de garantie geweest dat de ‘koude oorlog’niet is geëscaleerd in een ‘warme oorlog’. Dan waren er weer ontelbare mil-joenen mensen gedood, gewond of ontheemd geweest. Maar met de bomwaren dan ook de regeringsleiders en generaals, die normaliter altijd buitenschot bleven, leiders geworden van een onleefbare wereld als ze hun bomvrijebunkers zouden gaan verlaten. Dat is na 1945 onze verzekeringspolis geweest.Met dank aan de inwoners van Hiroshima en Nagasaki die dat mede mogelijkhebben gemaakt. Hun lijden van de explosies en de stralingsziektes die hunnog tientallen jaren daarna teisterden hebben de ogen van de ‘strategen’ geo-pend en doen beseffen dat een nucleaire oorlog alleen maar verliezers kent.

De onterechte beloning van Duitsland en Japan Er moet mij nog wel iets van het hart: ik en velen met mij, hebben het er nogsteeds moeilijk mee dat de verliezers van de Tweede Wereldoorlog econo-

201

De nasleep

misch de grote winnaars zijn geworden. Duitsland in Europa en Japan in Azië.Na de oorlog hoefden ze voor mij niet tot op het bot vernederd te hoevenworden. Ook daar wonen mensen die net als iedereen een normaal leven wilvoor zichzelf en hun kinderen. Maar de angst voor het communisme veran-derde deze landen van militaire in economische heersers en dat gaat mij nogsteeds te ver. Zij zijn de oorlog begonnen maar werden vorstelijk beloond voorhun agressie en gruwelijke oorlogsmisdaden.

Tenslotte nog een keer 1914: de gemiste kans op vrede en een welvarend Europa

Ik kan het niet nalaten nog even terug te gaan naar 1914. Wat hebben de toen-malige regeringsleiders hun bevolking en nageslacht in die dagen aangedaan:hele generaties zijn in twee wereldoorlogen omgekomen, verminkt of getrau-matiseerd en de joodse bevolking van Europa is bijna in haar geheel uitge-moord. Was de Eerste Wereldoorlog niet uitgebroken en had men onderhan-deld op basis van redelijke compromissen, dan hadden we tussen 1940 en1950 al een Europese Unie kunnen hebben inclusief Rusland. Een verloreneeuw dus, ja zelfs de eeuw die in de toekomst de grootste schandvlek in demenselijke geschiedenis zal blijven.

202

Literatuur en andere bronnen

Brongers, E.H. De slag om de residentie 1940. 1968. Hollandia NV, Baarn. Brongers, E.H. Grebbelinie 1940. 1971. Hollandia NV, Baarn.Chandler, Alfred D. Jr., ed. & Ambrose, Stephen E., ass. ed. The Papers of

Dwight David Eisenhower. Part I-V. 1970. The Johns Hopkins Press,Baltimore & London.

Davies, Norman. Rising ’44 – The Battle for Warsaw. 2004. Pan Books. Diverse auteurs. Grote geïllustreerde Wereldgeschiedenis. 1972. Amsterdam

Boek. Dröge, Philip. Beroep: Meesterspion. Het geheime leven van Prins Bernhard.

2002. Vassallucci, Amsterdam.Gehlen, Reinhard. Nu spreek ik! Herinneringen 1942-1971. 1972. De Boekerij

NV, Baarn. Vert. Pieter Grashoff.Haffner, Sebastian. Het Duivelspact. De Duits-Russische betrekkingen van de

Eerste tot de Tweede Wereldoorlog. 2003. Mets en Schilt, Amsterdam. Vert.Piet Jaarsma.

Hastings, Max. De slag om Duitsland 1944-1945. 2005. Uitgeverij Balans,Amsterdam. Vert. Fred Hendriks & Bookmakers.

Heijden, Chris, van der. Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog.2001. Uitgeverij Contact, Amsterdam, Antwerpen.

Jong, L, de, prof. dr. Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.Staatsuitgeverij.

Klaauw, Bart, van der & Rijnhout, Bart. Luchtbrug Market Garden. 1984.Teleboek BV, Amsterdam.

Launay, De, Jacques. Geheime diplomatie. De strijd achter de schermen in deTweede Wereldoorlog 39-45. 1963. Uitgeverij Helmond, Helmond. Vert.C.D.T. Sikkink.

Lonsdale, Gordon. Meesterspion. Mijn twintig jaren bij de Russische inlichtingen-dienst. Tijdsignalen, Nederlands Boekhuis, Tilburg. Vert. Kees Kaas.

McKee, Alexander. De race naar de Rijnbruggen 1940-1944-1945. 1972.Hollandia BV. Vert. Elisabeth Swildens.

Presser, J., prof. dr. Amerika. Van kolonie tot wereldmacht. 1969. UitgeverijElsevier, Amsterdam/Brussel.

Romein, Jan & Annie. De lage landen bij de zee. Een geschiedenis van hetNederlandse volk. Vijfde geheel herziene druk. 1973. E.M. QueridoísUitgeverij, Amsterdam.

Ryan, Cornelius. De langste dag. Normandië 6 juni 1944. Tiende druk.Uitgeverij Holkema & Warendorf NV, Amsterdam. Vert. Hans Edinga.

203

Literatuur en andere bronnen

Ryan, Cornelius. De laatste slag. Berlijn 1945. 1966. Van Holkema &Warendorf, Bussum. Vert. mr. G.P. Kiës, Den Haag.

Ryan, Cornelius. Een brug te ver. 1974. Unieboek BV, Bussum. Vert. TonStam.

Schomakers, G. De Amerikaanse Burgeroorlog. 1976. Fibula-Van Dishoeck,Haarlem. Vert. mevr. dr. G.C. Mohr-Horsman.

Thomas, Hugh. Mei 1941: de liquidatie van Rudolf Hess. 1979. Elsevier,Amsterdam/Brussel. Vert. Nico Kuipers.

Tiemens, Willem H. Facetten van de Slag om Arnhem. 1984. De GooiseUitgeverij, Weesp.

Tute, Warren, Costello, John & Hughes, Terry. D-Day, Normandië 6 juni1944. 1973. Van Holkema & Warendorf, Bussum. Vert. Innes de Vries-Williams.

Urquhart, R.E. De Slag om Arnhem. 1970. Elfde druk – A.W. Sijthoff, Leiden.Vert. J.F. en H.L.J. Kliphuis.

Veer, Paul, van het. De Atjeh-oorlog. 1969. Uitgeverij De Arbeiderspers,Amsterdam.

Verkijk, Dick. Radio Hilversum 1940-1945. De omroep in de oorlog. 1974.Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam.

Warren, John C., Dr. Airborne operations in World War II. European Theater.USAF Historical Studies nr. 97. USAF Historical Division, ResearchStudies Institute. Air University. September 1956. MA/AM Publishing.Eisenhower Hall. Manhattan Kansas 66506 USA.

Whitaker, Denis & Whitaker, Shelagh. De strijd om de Schelde. 1984.Uitgeverij Hollandia BV. Vert. luitenant-kolonel drs. Th. H.J. Tromp.

Wilmot, Chester. De strijd om Europa. 1952. Elsevier, Amsterdam/Brussel.Vert. John Kooy.

Zolling, Hermann & Höhne, Heinz. Meesterspion Gehlen. De man zondergezicht. 1971. Forum Boekerij. Vert. Hans de Vries.

Tot zover mijn geraadpleegde literatuur. Toen ik jaren geleden met mijn eer-ste pogingen begon om dit boekje te schrijven waren dit zo ongeveer mijnenige bronnen aangevuld met mondelinge informatie die ik van andere geïnte-resseerden kreeg. Er kwam veel aanvullende informatie uit gesprekken die ikhad met veel veteranen en het ook internet gaf mij later informatie. Ook detelevisie, in het bijzonder Discovery Channel en History Channel gaven mevooral de laatste jaren nieuwe kennis en inzichten.

Een papieren versie heb ik laten rondgaan bij diverse personen met devraag om (opbouwende) kritiek. Die heb ik verwerkt. Mijn dank daarvoor.Het boekje heeft een uitgebreid geschiedkundig begin. Ik was bang dat hetmijn lezers zou gaan vervelen of afschrikken, maar de meeste lezers vonden

204

het juist interessant omdat het mijn stelling, de angst voor het communisme,extra verduidelijkt. Ze waren het met me eens dat het met de tegenwoordigekennis van de geschiedenis droevig gesteld is en zonder dat begin velen desamenhang niet zouden begrijpen. Mijn beschrijving van fascistische personenen partijen in andere landen dan Duitsland bijvoorbeeld was bij velen groten-deels onbekend. Ik weet dat ik regelmatig in herhalingen ben gevallen, maarvoor mijn gevoel kon ik niet genoeg benadrukken dat de angst voor het com-munisme de grootste drijfveer was.

Natuurlijk is mijn boekje niet compleet. Ik ben geen historicus maar auto-didact. Wel hoop ik dat het aanleiding zal zijn voor verder onderzoek ennieuwe feiten. Maar vooral na 70 jaar de waarheid.


Alfonso, koning 82Ashwin, prins 130Averell Harriman, William 159, 196Al Capone 66, 143Alan Brooke 124Alexander, tsaar 26Armgard, prinses 53, 130Arnal, Pierre 104Augagneur 47

Bakoenin, Michael 17Barbarossa 123Beck, Józef 103Bedell Smith 177Bedell Smith, Walter 176Bentinck 188Beria, Lavrenti 65Bernhard, prins 53, 129, 160-161,

176-177, 184Bismarck 35Bittrich 184, 189Blaskowitz, Johannes 107, 150, 197Blunt, Anthony 94Boettinger, John 159Bohr 173Bonaparte, Napoleon 13Bonhoeffer, Dietrich 155Botha, Pieter 29Bradley 161-162, 169, 173, 190Bradley, Omar 113, 140-141, 143,

147-148Brahms 32Brandt, Karl 112Braun, Eva 197Brereton 167, 181Brereton, Lewis 166Briand 59

Briand, Aristide 58Bronstein, Lev Davidowitz 44Browning 180, 185, 191-192Browning, Frederick 166, 170Brüning 76Brüning, Heinrich 73Buchman, Frank N.D. 126Bullit 109Burckhardt, Carl 104, 106Burgess, Guy 94Burns, Mary 17Butler, Smedley 68

Cairncros, John 94Calvin Coolidge, John 65Canaris, Wilhelm 154Capet, Louis 8Carlyle, Thomas 17Carmiggelt, Simon. 144Carnegie, Andrew 24Cézanne 32Chamberlain 104, 121Chamberlain, Neville 99-100, 113Chaplin, Charlie 10Chopin 32Chotek, Sophie 34Churchill 41, 122, 125, 131,

158-159, 165, 190, 196Churchill, Winston 29, 40, 50, 113,

121, 124, 157, 198Clemenceau, George 50Colijn 92Colijn, Hendrikus (Hendrik) 119Corday, Charlotte 13Cort van der Linden 91Cramer, Jaap 144Crerar 150, 164, 193

index van personen

205

Curzon 59Czernin 41

Daladier 109Daladier, Édouard 99Danton 13David, Jacques-Louis 9Dawes, Charles G. 57De Bruyne 129-130De Gaulle 150, 191De Geer 115De Jonge 174-175, 187, 191-192De Jonge, Cornelis 91De Lattre de Tassigny 193De la Rey, Koos 29De Medici, Catharina 29De Quay, Jan 120, 174De Wet, Christiaan 29Deckers, L.N. 115Dempsey, Miles 147Deterding 88, 92Devers, Jacob ‘Jake’ 150Dietrich, Otto 104Dijxhoorn 114Donovan 154Doorman, Karel 133Dregrelle 110Du Maurier, Daphne 166Duinkerken, Piet 144Duinkerken, Roelie 144Dzugasvili, Josef Vissarinovitsj 44

Ebert, Friedrich 55Edward VII 31Einthoven, Louis 120Eisenhower 5, 146, 151, 162, 165,

167-168, 173-174, 185, 187, 190, 194-195, 197

Eisenhower, Dwght D. 139Engels, Friedrich 17-18Ernst, Karl 77, 79

Erzberger 54Erzberger, Mathias 56

Feldmeier 175Feldmeijer, Henk 92Fermi 173, 194Foch 54Foch, Ferdinand 50Fokker, Anthonie 88Ford, Henry 25, 74-75Forster 104Franco 154Franco, Francisco 82Frank, Anne 177Frans Ferdinand 34-35Frans Jozef 34Fredendall, L.R. 141Freisler, Roland 153Freud, Sigmund 32Fromm 153Frost 186Frost, John 183Fugger 24Furness, Thelma 86

Gale, Richard 147Gamelin, Maurice 109Gatling, Richard Jordan 22Gaugin 32Gavin 180-182, 186, 191Gavin, James 147Gehlen. Reinhard 173George V, koning 86George VI, koning 87, 121George, prins 128Gerretson, Carel 89Giskes 184Gladstone 29Goebbels, Josef 71, 101, 121, 159,

189, 197Goerdeler, Carl 144

206


Goering 121Goering, Hermann 128, 155Gorbatsjov 129Göring 72, 77Göring, Hermann 71, 109, 198Gough, Freddiy 180, 183Grant, Ulysses 22Groener 52, 56Grynszspan 101Guderian 81Guderian, Heinz 110

Hacha, Emil 100Hacket 191Haig 39Halifax 121-122Hamilton 128Hamilton, Douglas 126Hegel 18Helfrich 133Hemingway, Ernest 82Hendrik, prins 53, 89Henlein, Konrad 99Hess, Rudolf 71, 72, 75, 106, 125,

127-128, 131Heydrich 100Hicks 142, 185Hiedler, Georg 69Himmler 106, 130, 155, 177-178,

188-190, 198Himmler, Heinrich 71, 78, 111, 127,

132, 159, 175Hindenburg 38, 51, 82Hirohito 200Hitler 7, 72-73, 75-76, 97-98,

100-101, 104, 109, 111, 118, 121, 123-124, 130, 152, 159, 197

Hitler, Adolf 25, 69, 78, 80, 87, 95-96, 125

Hitler, Alois 69

Hoare, Samuel 121, 127-128Hobart, Percy 147Hodges 161, 193Hodges, Courtney 149Hollander, Han 88Hönmanns, Erich 110Hoover, Herbert 66Horrocks 163, 186Howard 148Hudson, Robert Spear 103

Iljitz Oeljanow, Vladimir 17

Jackson 21Jefferson Davis 21Joffre 38Juan Carlos, koning 83Juliana, prinses 130

Kamenjev, Lev 64-65Kant, Immanuel 12Kemsley 104Kerenski 43Kiesewetter 184Kipling, Rudyard 20Kirov, Sergej 65Klop, Dirk 111Koch, Robert 32Komorowski, Tadeusz Bór 155Koniev, Ivan 197Kornilow 43Köstring, Erst 81Kruger, Paul 29-30, 53Krupp 24Kuper, Abraham 30

Lascelles, Alan 86Last, Jef 82Lathbury 142, 191Lathbury, Gerald 179Laurens 192

207

Index van personen

Laval 110Lee, Robert E. 21Léhar 32Leinster, Edward Fitzgerald van 86Lenin 43, 45, 59, 63, 65, 81Leopold III, koning 121Liebknecht, Karl 52, 55Lincoln 23Lincoln, Abraham 21Lindemans, Christiaan (Chris ‘King Kong’) 184Linthorst Homan, Hans 120Lissauer, Ernst 35Lloyd George 59-60, 63Lodewijk XVI, koning 8Longstreet, James 21, 23Lucky Luciano 143Ludendorff 38, 50-52, 55-56,

72-73Luxemburg, Rosa 55, 93Lwow 42

Mac-Mahon 27MacArthur 134, 162, 200MacArthur, Douglas 166Mackenzie King, William 158Maclean, Donald 94Macleod, Rudolf 48Maczek 161Mannerheim, Gustaf 110Mannesmann 24Mao Tsje Toeng 94, 200Marconi 33Marie Antoinette 8, 47Maring 94Marshall 139Marx, Hirschel 17Marx, Karl 17, 65Mata Hari 48Maxwell Taylor 147, 181, 191McCarthy, Joseph 10

McCormack-Dickstein 68Meijer, Arnold 120Menzies 154Menzies, Robert 121Miklas, Wilhelm 98Mitchell, Albert 51Model 183, 187, 190, 196Molotov 26, 123Molotov, Vjatsjeslav 105Monet 32Montague Norman 57, 100Montgomery 141, 147, 161-162,

167-168, 176, 185, 187, 190, 195-196

Montgomery, Bernhard Law 138Morgan 146Morgan, Frederick 145Morgan, John Pierpont 24Morgenthau 158, 188Morgenthau Jr., Henry 157Mosley, Oswald 85Mussert 89Mussert, Anton 87, 174, 177Mussolini 78, 109, 121-122, 125, 143Mussolini, Benito 62, 99

Napoleon 15Napoleon, keizer 27Napoleon, Lodewijk (Louis) 13Nelson, Horatio 13Ney, Michel 16Nicolaas II 42Nicolaas, tsaar 46Nietzsche, Friedrich 20Nimitz, Chester 134

Oeljanow, Vladimir Iljits 43Op ten Noort, Julia 127, 174-175,

192Op ten Noort, Laurens 127, 188Oppenheimer, Robert 173

208


Oster, Heinrich 113, 155Owens, Jesse 97

Patton 141-142, 149, 161-162, 193, 195

Patton, George 140, 147, 177Payne Best, Sigismund 111Pershing 50, 55Pétain 118, 121-122, 175Philby, Harold ‘Kim’ 94Picasso, Pablo 83Pickett 21Pilgrim Fathers 20Pius VII 13Pilsudski 59Pilsudski, Józef 58Princip, Gavrilo 34

Quisling, Vidgun 113

Ramsay, Archibald 84Rathenau 60Rathenau, Walter 56Reinberger, Helmuth 110Renoir 32Reynders 115Reynders, Izaak Herman 114Rhodes, Cecil 29Ridgway, Matthew 166Robespierre 13Rockefeller, John D. 24, 74Röhm, Ernst 71-72, 77, 79Rokossowski, Konstantin 156Roland Holst, Henriette 93Rommel 138-139, 189Rommel, Erwin 131, 154Röntchen 32Roosevelt 109, 131, 133, 150,

157-159, 162, 165, 173, 190, 196-197

Roosevelt, Eleanor 67

Roosevelt, Franklin Delano 66Rosbaud. Paul 172Rosenberg, Alfred 71, 73Rosenburg, Ethel 9Rosenburg, Julius 9Rost van Tonningen 92-93, 175Rothschild 69

Salazar 87Samosonov 38Sanson, Charles-Henri 9Sas, Bert 113Schacht, Hjalmar 56, 100, 160Schämmle 111Scheidemann, Philip 52Schellenberg 177-178, 189-190Schellenberg, Walter 106, 111, 127,

130, 154, 159, 175, 188, 198

Schicklgruber, Maria Anna 69Schmitz, Hermann 75Scholl, Hans en Sophie 153Schuschnigg, Kurt 98Seyffardt, H.A. 115Seyss-Inquart, Arthur 98, 118Shoup, J.G. 74Simonds, Guy 193Simpson, Ernest 86Simpson, Wallis 86-87Simpson, William 193Sneevliet, Henk 93Snijders 91Sosabowki 191Sosabowki, Stanisislaw 156Sosabowski 182, 186, 192Speer, Albert 126, 160, 189Speidel, Hans 81Staehle, Wilhelm 144Stalin 44, 63-65, 80, 95, 103, 108,

110, 124, 141, 155, 159, 196-197, 199

209

Index van personen

Stephenson, George 16Stevens, Richard 111Strauss 32Streicher 72Streicher, Julius 71Stresemann 59Stresemann, Gustav 58Stroop 138Stuart 21Student, Kurt 113, 125Summer Welles 109-110

Tedder, Arthur 146Teller 173Thomas, Hugh 128Thorbecke 17Thyssen, Fritz 75Tiso, Josef 100Trotski 44, 59, 64, 94Truman 166, 200Truman, Harry 162, 173, 197, 199Tsjaikowski 32Tsjang Kai Tjek 94, 198Tsjitsjerin 61Tsjitsjerin, Georgi 60Tsolakogloe 125Tucker, Reuben 186Turing, Alan 135-136

Ulbricht, Walter 137Urquhart 174, 180-182, 186,

191-192Urquhart, Brian 185Urquhart, Robert ‘Roy’ 179

Van der Lubbe 78Van der Lubbe, Marinus 77Van Geelkerken, Cornelis 89Van Gogh 32Van Heutz 53, 119Van Heuven Goedhart 144

Van Hoof, Jan 186Van Oorschot 87Van Riebeeck, Jan 28Van Starkenborgh Stachouwer 92Van Voorst tot Voorst 115Vogt, Willem 88Von Bismarck, Otto 26Von Brauchitsch, Walther 107Von Braun. Wener 170-171Von dem Bach-Zelewski 157Von dem Bach-Zelewski, Erich 155Von Dirksen 103Von Hindenburg, Paul 73, 76Von Kluck 38Von Kluge 190Von Kluge, Günther 153Von Metternich 14Von Moltke 33, 38Von Neurath 100Von Papen, Franz 76Von Paulus 137Von Paulus, Friedrich 136Von Rath, Ernst 101Von Ribbentrop 26, 109Von Ribbentrop, Joachim 87, 105Von Roon, Albrecht 26Von Rundstedt 184, 190Von Rundstedt, Gerd 164Von Sachsen Coburg,

Leopold 15, 19Von Schirach, Baldur 96, 126Von Schleicher, Kurt 76Von Schlieffen 37, 114Von Sponeck, Hans 116Von Stauffenberg 144, 153, 159Von Stauffenberg, Claus 152Von Westphalen, Jenny 18Von Zangen, Gustaf 164, 176, 193

Warburg, Sidney 74Warfield, Wallis 86

210


Washington, George 12Wavell 112Wellington 15Wildeboer 144Wilhelm I 26Wilhelm II 29, 35Wilhelmina 53Wilhelmina, koningin 30, 101Wilkie. Wendell 68Willem II 17Willem V 13Willem VI 14Wilson 52, 58, 104, 159, 196Wilson, Horace 103

Wilson, Woodrow 41, 49, 51Winkelman 115, 117Wohlthat, Helmut 103Wood, Edward 121

Yamamoto 133

Zelle, Margaretha 48Zhukov, Georgy 136, 197Zinovjef, Grigori 65Zinovjev, Grigori 63-64, 65Zu Waldeck und Pyrmunt, Emma 53Zur Lippe Bisterfeld,

Bernhard, prins 130

211

Index van personen

Op 17 september 1944, nu meer dan 70 jaargeleden, begon operatie Market Garden. Drieluchtlandingsdivisies en een parachutistenbri-gade moesten de weg vrijmaken voor hetBritse 30e Legerkorps dat vanuit Neerpelt inNoord-België zou oprukken. De uitslag isbekend. Maar was de operatie echt militair ofwaren er politieke en economische belangen?Dat laatste probeer ik aan te tonen.Ik ben geboren en getogen in Ede waar elk jaarin september op de Ginkelse Heide de Slag omArnhem met grote luchtlandingen wordt her-dacht. Door de jaren heen had ik de eer en hetvoorrecht vele Poolse en Britse veteranen temogen ontmoeten en begeleiden. Vooral

mede door hun informatie ben ik steeds meer gaan twijfelen aan degeschiedschrijving over Market Garden. Boekenplanken vol zijn er hierover. Maar al die boeken kunnen mijnvraag niet beantwoorden waarom er op dat moment zo’n onverant-woordelijke operatie werd uitgevoerd. Hoe men het ook wendt of keerthet was op dat moment logistiek onmogelijk en de verovering vanWalcheren om de haven van Antwerpen te kunnen gebruiken was hetbelangrijkst. Dat werd van de ene op de andere dag door de Geal-lieerde opperbevelhebber, generaal Eisenhower, terzijde geschoven. Waarom? Tot op de dag van vandaag leren de kinderen op school datde westelijke Geallieerden en de Russen samen nazi-Duitsland hebbenverslagen, wat natuurlijk waar is. Maar er wordt niet geleerd dat deRussen alleen als militair bondgenoot werden geaccepteerd zolang zede Duitsers grote verliezen toebrachten maar wel op afstand bleven.Dat veranderde midden 1944 toen het Russische leger onstuimig gingoprukken. Roemenië werd veroverd, de Balkan en Griekenland lagen inhet opmarsgebied, het toenmalige Duitse Oost-Pruisen werd binnen-gevallen en de Poolse hoofdstad Warschau werd bereikt. Dat allesbinnen een paar weken. Op dat moment waren er geen afspraken over waar het Russischeleger zou stoppen. Bovendien werden vanuit Nederland de eerste V2-raketten op Groot-Brittannië afgevuurd. Het was de eerste raket die viade stratosfeer vloog, eventueel een atoomwapen kon vervoeren en erwas geen afweer tegen mogelijk. Bovendien was er sinds de Russischerevolutie in 1918 een diepgewortelde angst voor het communisme. Diefeiten veranderden het tactisch denken van een militair in een poli-tiek/economisch toen er een kans kwam via een staatsgreep inDuitsland de oorlog in West-Europa snel te beëindigen. De Duitserszouden de oorlog tegen de Russen voortzetten.

De rode draad naar Arnhem

Documents

Transcript of De rode draad naar Arnhem