De pâte de verre van Georges DespretReconstructie van een werkproces

Kristien Berghs - Atelier Keramiek & Glas - Vaktechnologie II - Luca School of Arts - 2013-2014

Dit verslag vervolledigt het vak Vaktechnologie II voor de 2de Bachelor Beeldende kunst: Keramiek englas en wordt in aangepaste vorm opgenomen in mijn masterproef over de artistieke glasobjecten vanGeorges Despret (Kunstwetenschappen, UGent, 2014). Stap voor stap toon ik het werkproces. Deklemtoon ligt op het visuele aspect, maar wie graag meer historische achtergrond heeft verwijs ik graagnaar mijn thesis waar ik dieper inga op de bronnen die ik heb geraadpleegd voor deze reconstructie, enwaar ik ook een uitgebreide bibliografie in opneem.

Dit is zeker geen solovlucht geweest; verschillende mensen hebben me in raad en daad bijgestaan inLuca School of Arts, de UGent, het Designmuseum Gent, het Musée des Arts Décoratifs Paris en destad Jeumont en nog vele anderen. Zonder jullie was het niet gelukt. Merci à tous!

Kristien Berghs, juni 2014

Georges Despret.........................................casus..........................................................1. de vuurvaste kroes................................ 12. glas prepareren..................................... 63. glas kleuren.........................................104. pâte de verre bereiden.........................255. het model............................................276. de vuurvaste mal................................. 307. pâte de verre aanbrengen.................... 338. in de oven........................................... 409. afwerken............................................. 47

Georges Despret

Het pâte de verre project van Georges Despret situeert zich in de smeltkroes van de industrialisering enhet versnelde artistieke momentum tijdens het fin-de-siècle in Frankrijk. Kunst en industrie oefendengrote invloed op elkaar uit. In de Engelse Arts and Crafts Movement zorgde dit voor een reactionairterugkeren naar het zuiver ambachtelijke van voor de industriële revolutie, terwijl er in Frankrijk net werdonderzocht hoe de nieuwe technische mogelijkheden iets konden betekenen voor de kunst, en hoe dekunst industriële innovaties kon stimuleren. Dit kwam duidelijk tot uiting in de wereldtentoonstellingendie vanaf 1851 werden gehouden en de vooruitgang stimuleerden in de technologische, industriële enartistieke competitie tussen landen. “De kunst stond zij aan zij met de industrie.” opperde Gautier reedsin 1867 n.a.v. de wereldtentoonstelling in Parijs.

Iemand die zich hierin kon vinden was Georges Despret, ingenieur en directeur van de Réunion desGlaces et verres spéciaux du Nord de la France. Hij voerde er een innovatief beleid in zijn manufacturenen zijn artistieke verdienste, die in deze paper onderzocht wordt, is het ontwikkelen van de pâte deverre. Dit materiaal op basis van verpulverd glas had weliswaar bestaan in de antieke oudheid, maar detechniek ervan was verloren gegaan. Despret ging er prat op dat hij het had herontdekt.

"Après de longue et patientes études (il) est parvenu à reconstituer les pâtes de verre romaines dont lesecret était perdu depuis des siècles." schrijft hij in een korte handgeschreven voorstelling over zijnverdienstes voor zijn onderscheiding in het Légion d'Honneur.

De experimenten om de Romeinse pâte de verre te reconstrueren ondernam hij niet alleen, hij werd erin bijgestaan door technische en artistieke medewerkers. Na een tiental jaar onderzoek kon hij naarbuiten komen met zijn resultaten, dat was voor het eerst op de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1900.Van dan af zal hij regelmatig deelnemen aan de Salons en andere tentoonstellingen tot 1914. De eersteWereldoorlog heeft grote gevolgen voor zijn bedrijf; zijn manufactuur in Jeumont wordt verwoest endaarbij ook zijn persoonlijke atelier en privémuseum. De fabriek kon wel weer heropgebouwd wordenmaar dit betekent het einde voor zijn bezigheden met pâte de verre.

Zijn werk krijgt reeds vroeg erkenning: vanaf de Wereldtentoonstelling in 1900 kochten musea inbinnen- en buitenland het aan en werd hij vergeleken met de groten van zijn tijd. Het Designmuseum inGent vermeldt twee objecten in een inventaris in 1913, waaronder de kleine kom nr. 1433. Niet toevalligwas 1913 het jaar dat er in Gent een wereldtentoonstelling werd gehouden waarin Despret zijnmanufactuur vertegenwoordigde, maar het is niet geweten of de stukken ook toen zijn aangekocht ofreeds in het bezit van het museum waren.

Ook nadat hij zelf gestopt was met het maken van pâte de verre objecten zal zijn werk nog wordenopgenomen in retrospectieve tentoonstellingen. Tegenwoordig is Despret wat in de vergetelheidgeraakt, maar daar hoop ik met deze reconstructie van zijn werkproces verandering in te brengen.

Despret aan zijn bureau, uit het fotoalbum uit 1909 (Musée des Arts Décoratifs, Parijs)

casus

Een probleem in het onderzoek naar Despretswerkproces is het gebrek aan archiefmateriaal,grotendeels te wijten aan de verwoestingenvan zijn manufactuur in de EersteWereldoorlog. Hij verhuisde toen van Jeumontnaar Parijs en hield zich na de oorlog niet meerzo bezig met pâte de verre. De belangrijkstebronnen zijn de objecten zelf, het relaas vanzijn dochter in de thesis van Anne-Laure Carréen enkele contemporaine artikels waarin hijeen tip van de sluier oplicht over zijn techniek.

Daarom wilde ik het onderzoek ook via eenandere invalshoek bekijken: die van de praktijkzelf. Dat zou dingen aan het licht kunnenbrengen die niet vermeld zijn in geschrevenbronnen, maar toch een idee kunnen gevenover hoe hij te werk gegaan kon zijn. Hier wil ikwel meteen duidelijk maken dat dit een soortdenkoefening is met de handen, eenhypothetische benadering van Despretswerkproces. Ik heb me zoveel mogelijkgebaseerd op historische bronnen envergelijkbaar onderzoek (zoals dat van MaxStewart naar de techniek van Amalric Walter),maar dit was dus niet altijd mogelijk en heb ikberoep kunnen doen op de technischeexpertise van Anne Ausloos, Eric Pipien enSabine Deroo in Luca School of Arts.

kom uit 1906 (inv. nr. 1433, Design Museum Gent)

Ik koos een casus om de reconstructie uit te voeren, een object waarvan ik de ontstaansgeschiedeniswilde achterhalen. Het bevindt zich in het Designmuseum in Gent en is een kleine ronde kom uit 1906in paars, groen, roze en wit glas. Despret heeft meerdere edities gemaakt van dit model, en hetvertegenwoordigt voor mij de essentie van Desprets zoektocht naar de zgn. verdwenen Romeinse pâtede verre. Het het veelkleurige kommetje heeft opake, zeer ondoorzichtige plekken en andere, zoalshierboven te zien, die juist wel doorzichtig zijn. De strepen in het wit tonen hoe het glas gesmolten is inde oven, en in het algemeen geeft het kommetje een solide indruk; het is een samengesmolten massa.Dit is een wezenlijk verschil met wat men in de hedendaagse kunstpraktijk onder pâte de verre verstaat,nl. de korrel van de pasta blijft zichtbaar na het stoken. In de pioniersfase was dit niet zo duidelijkafgelijnd, en krijgen we een resultaat dat tegenwoordig onder vormsmelten valt.

1

1. de vuurvaste kroes

Pâte de verre bestaat uit kleine brokjes glas in verschillende korrelgroottes (meestal gezeefd zodat menmet een homogene massa kan werken) en een bindmiddel op waterbasis. Maar allereerst is er glasnodig, en vervolgens glas in specifieke tinten. Despret blonk uit in zijn kleurgebruik, en dat betekendedat ik zelf ook kleurexperimenten zou gaan doen.

Daarvoor had ik een aantal kroezen nodig van een stevig en vuurvast materiaal dat de extremetemperatuurverschillen het hanteren op hoge temperaturen aan zou kunnen. Hiervoor gebruikte ik eenrecept dat in het glasatelier ook gebruikt werd voor de grote kroes in de smeltoven.

RECEPT VOOR GIETKLEI VOOR EEN VUURVASTE KROES:

30% KAOLIN..........................................................3000g (3kg)10% BALL CLAY.....................................................1000g (1kg)60% MOLOCHIET...................................................6000g (6kg)--------------= 100% droge massa aangevuld met:

45% WATER...........................................................4500ml (4,5l)0,2% SODA............................................................20g0,25% WATERGLAS...............................................25ml

KAOLIN is een zuivere kleisoort die de basis vormt van porselein en zeer hoge temperaturen kanverdragen (maar krimpt wel sterk, tot 15%); MOLOCHIET is een chamotte van kaolin (reeds gebakkenen weer verpulverde klei) die zorgt voor stabiliteit op hoge temperaturen maar weinig plastisch is, enBALL CLAY juist heel plastisch.

Na een aantal kroezen met dit recept gemaakt en gebruikt te hebben, kwamen we tot de conclusie dateen molochietmengeling van verschillende korrelgroottes de kroes wellicht sterker had kunnen maken.De tijd ontbrak echter om dit uit te testen en te vergelijken.

2

3

De gipsmal fungeert als eenspons die het water uit degietklei opzuigt. Zo vormt degietklei een rand van klei. Ditproces duurt een tijdje (van 30minuten tot een uur), wantvoor de kroes was een dikkewand nodig. Deze foto is naarhet einde van het procesgenomen; de rand is reedszichtbaar.

4

De kroes in de mal moeteerst een tijd drogen envoldoende krimpen voorwe het uit de mal kunnenhalen. Dit duurt enkeledagen, afhankelijk van hoedroog of vochtig de luchtis.

De overtollige gietklei wordt weer gerecupereerd en gebruiken we volgende keerweer opnieuw. Dat maakt dat gietklei een economische manier van werken iswaardoor je weinig verliest. Zelfs de gedroogde stukjes (zoals de druppels opde zijkant van de mal) kun je drogen, fijnstampen en weer aanlengen met watertot je weer gietklei krijgt.

5

Om de bovenrand af te werken, schuur ik de gedroogde (nogongebakken) kroes op een glad, plat oppervlak in een plasje water.Door ronddraaiende bewegingen te maken slijt de rand mooi recht af.Het kan ook verder afgewerkt worden met schuurpapier.

De kroes wordt gebakken op 960°C (als biscuit) en kan dan gebruiktworden om er glas in te laten smelten.

6

2. glas prepareren

Glas kleuren gaat best als de glasbrokken zo klein mogelijk zijn, zodatde metaaloxiden die de kleur geven zich gelijkmatig in de glasmassakunnen verspreiden. De meest eenvoudige en propere manier is doorgesmolten glas in een emmer koud water te laten vallen. Dat is redelijkspectaculair: door de snelle afkoeling stolt het onmiddellijk en breekt ingruzelementen! Eric Pipien gaf me hierbij de nodige assistentie.Grote brokken met een hamer bewerken is ook mogelijk, maar dan is ermeer kans op vervuiling: stukjes ijzer van de hamerkop kunnen zich methet glas mengen en mogelijk de kleuren beïnvloeden.

In eerste instantie voerden we de testen uit met het glas dat we in hetatelier gebruikten voor glasblazen, nl. het transparante glas van hetZweedse Glasma. Dit had een andere samenstelling dan dat vanDespret, maar het was beschikbaar in het atelier en dat was handig omeen eerste test mee uit te voeren.

7

8

9

1 0

3. glas kleuren

De eerste test (met 100 gram Glasma glas) gebeurde om uit te vinden of de kroezen de temperatuuraankonden en om een eerste kleurtest uit te voeren met mangaanoxide (MnO2).

Mangaan is een zwart poeder dat een violette kleur geeft die soms neigt naar bruin-violet. In groteconcentraties lijkt het zwart; we gebruiken het dan ook onverdund om op keramiek te schilderen of teschrijven. Ik testte een lage (1%) en middelgrote (5%) dosis uit. Op 100g glas geeft dat dan hetvolgende recept:

100g GLASMA + 1% MnO2..........................1g MnO2100g GLASMA + 5% MnO2..........................5g MnO2

Om de oxide zo goed mogelijk door het glas te mengen, heb ik een beetje water aan de mengelingtoegevoegd en in een afzonderlijke plastic container glas en pigment door elkaar geschud tot hetvermengd was.

11

De hoeveelheden worden precies afgewogen met eenweegschaal die tot op 0,01 gram juist meet. Dat iszeker handig voor de pigmenten waar je meestal heelweinig van nodig hebt.

Interessante resultaten! Niet alleen was het kleurverschil heelduidelijk, ook hoe het met het glas was omgegaan was zichtbaar!Deze twee foto's tonen de binnenkant van de kroes, van bovenafgezien. De mengeling met 1% MnO (boven) is subtiel gekleurd enheeft een merkwaardige bruine rand, maar die van 5% heeftduidelijk heel wat meer actie gezien tijdens het smeltproces. Voorbeide testen had ik slechts 100g glas gebruikt, zoals je op devorige pagina kunt zien was dat niet zo veel, het bedekte net debodem. In de mengeling met 5% MnO (onder) is die massa tijdenshet smelten gaan koken en opborrelen en heeft zo glas afgezet overeen groot deel van de binnenwand.

1 2

1 3

Ik deed de test nog eens over met loodglas (rechtse kroes) en dat bleekniet zoveel op te borrelen. Ook de kleur was iets minder bruinig, meer violet.

1 4

Inmiddels had ik een voorraad loodglasgekregen om meer accurate kleurtesten tedoen. Het waren B-keuzes uit eenZweedse kristalmanufactuur. Deze werdenin de oven opgewarmd tot 500°C envervolgens in koud water gelegd om ze teverbrijzelen. Ik maakte er een nieuwekleurtest mee.

100% LOODGLAS + 5% Mangaanoxide.............................................400g glas + 20g MnO2

100% LOODGLAS + 2% Mangaanoxide + 0,25% Cobaltoxide...........600g glas + 12g MnO2 + 1,5g Co3O4

100% LOODGLAS + 0,01% Chroomoxide..........................................600g glas + 0,06g CrO

100% LOODGLAS + 5% Mangaanoxide.............................................100g glas + 20g MnO2

100% LOODGLAS + 5% Mangaanoxide.............................................100g glas + 20g MnO2

1 5

Deze keer gebruikte ik een grotere hoeveelheid glas, en naastmangaanoxide (5%) maakte ik recepten met MnO en cobaltoxide, om eenblauwere, paarse tint te verkrijgen; chroom voor een bleekgroene tint en ijzerom een andere groene tint te krijgen, en ten slotte tinoxide voor wit glas.

1 6

1 7

De kroezen op hun plaats in de klokoven. Het zand houdt ze op hun plaats en beschermt de bodemvan de oven.

STOOKPROGRAMMA om glas te kleuren in de oven, en het in gesmolten toestand er uit te nemen:

30' tot 500°C

60' tot 600°C (om de kwartssprong in de keramiek kroezen voorzichtig te laten gebeuren)

60' tot 1240°C (dit duurt in werkelijkheid langer; de bedoeling is om zo snel mogelijk naar dezetemperatuur te gaan)

60' blijven op 1240°C (tijd nodig om het glas te kleuren)

0' naar 1190°C (de werktijd om de kroezen met gesmolten glas uit de oven te halen; dit verhoogdenwe tijdens het proces weer naar 1240°C omdat de oven te snel afkoelde bij het telkens open- endichtdoen.)

1 8

Het spannende moment was om het gesmolten, en inmiddelsgekleurde glas uit te gieten in koud water. De temperatuur in deoven was 1240°C en dat geeft veel stralingswarmte, vandaar onzeruimtepakken.

1 9

Dit werk kon ik niet alleen en gelukkig kon ik rekenen op de vaste handvan Eric die de kroezen met een getande raku-tang uit de oven nam ende inhoud ervan in de met water gevulde kommen goot.

20

Soms was het niet zo gemakkelijk om de kroezen uit te gieten omdat er maar eenkleine hoeveelheid glas in de kroezen zat (testkleuren maakte ik met 100g glas) ofzoals op deze foto toen de oxide in kwestie (tinoxide) de smeltmiddelen tegenwerkteen het gesmolten glas een stijve massa bleef.

21

Dit zijn de kroezen na de stook: niet alles was gegaan zoals ik het geplandhad! De goed gevulde kroezen met mangaan- en cobaltoxide warenbeginnen overkoken, en op de koop toe was de kroes met mangaan (demeest rechtse) gebarsten en al het glas er uit gevloeid. Het zand had heelwat opgevangen, maar toch was er nog wat op de boden van de oventerechtgekomen. Gelukkig kon het gerepareerd worden.

22

Toch was het een geslaagde test: sommige kleurenzoals deze met chroom (0,01%) was goed gelukt!

23

24

Ook de test met cobaltoxide gaf een intens blauwe kleur, ondanks het overkoken in deoven. Hier had ik 2% MnO met 0,5% CoO gemengd. Het was de bedoeling geweestom een minder bruin violet te verkrijgen maar in plaats daarvan overheerste het cobalt.In latere kleuringengebruikte ik een fractie van het oxide, door een brokje van dezemengeling (+/- 1g) aan de nieuwe test toe te voegen, met het gewenste resultaat: eenhelder violet zonder bruine schijn.

Ik verhoogde de hoeveelheid chroomoxide van 0,01% (rechts) naar 0,1% (links) vooreen intensievere kleur.

25

4. pâte de verre bereiden

Pâte de verre bestaat uit gebroken, verbrijzeld en verpulverd glas in verschillendekorrelgroottes. Voor Despret was dit een rekbaar begrip en gebruikte hij zowel redelijkgrote korrels als fijn poeder, en alles daartussen. Op die manier kon hij meer variërenqua opaciteit (ondoorzichtigheid) en translucentie (lichtdoorlatendheid).

Daarom wordt het glas eerst nog eens gezeefd om de korrelgroottes te verdelen, eneventueel vermalen tot poeder. Hiervoor gebruikte ik zeven met verschillendeopeningen: 2mm - 5mm - 7mm.

26

Om het glas te vermalen tot een poeder gebruikte ik een trommelaar (tumbler), een machine met eenconstant ronddraaiend vat waarin ik een hoeveelheid glasbrokken, hardgebakken poserleinen knikkersen water had gedaan. Na een dag of twee is het glas gereduceerd tot poeder.

Dat is interessant voor intense kleuren, zoals het cobaltblauw hier, omdat het glas een zeer fijn poederwordt waarmee je kunt schilderen (vermengd met een bindmiddel). Dit vermalen glas wordt emailgenoemd, en werd gebruikt in de middeleeuwse glasschilderkunst, metaalbewerking en zelfs alsglazuur op aardewerk.

Ook in de pâte de verre werd email gebruikt om accenten te leggen of een subtiele toepassing van eenanders overheersende of te intensieve kleur.

!! OPGEPAST: droog glaspoeder inademen is erg slecht voor je longen, dus alleen hanteren metstofmasker en vermengen met water (zodat het niet in de lucht kan verstuiven).

Glas alleen maakt nog geen glaspasta: daar is een bindmiddel voor nodig. Meestal gaat dit opwaterbasis, maar kan ook op basis van vluchtige olie. Ik maakte eerst een test met water enbehangsellijm, daarna werkte ik vooral met sterk verdunde arabische gom. Organische bindmiddelenkunnen in hogere concentraties een residu achterlaten waardoor het glas troebel wordt en wit glas eengrijzige tint krijgt.

27

5. het model

Ondertussen had ik het kommetjein het Designmuseum een tweedekeer onderzocht, en had nu ook dematen opgenomen om eengelijkaardig model te creëren in hetatelier. Ik maakte een pasvorm uitaluminium waarmee ik een aantalmodellen in klei op de draaischijfmaakte. Interessant hierbij is dat demodellen banden vertonen die ookte zien zijn op de buitenwand vanhet origineel, dus is het mogelijk dathet model voor het origineel ook opdeze manier tot stand is gekomen.

28

29

Van de modellen maakte ik gipsmallen, en zo kon ik van elk model verschillende wasmodellen maken.

30

6. de vuurvaste mal

Een hedendaags recept voor een vuurvaste pâte de verre mal: 50% GIPS + 50% FLINT + GLASVEZEL

31

deze mal wordt laag voor laag opgebouwd in het gips-flint mengsel dat men gebruikt als het al lichtbegint op te stijven. Het is een kwestie van timing: een tijdje geduld uitoefenen, en dan sneldoorwerken voor het mengsel te stijf wordt.

32

Na het aanbrengen van een eerste laag gips/flint bedekte ik het met stukjes glasvezel. Vervolgensbouwde ik de mal verder op tot een dikte van +/- 2cm. Ik maakte gebruik van de verloren wastechniek;nadat de mal gevormd was smolt ik het wassen model er weer uit.

33

7. pâte de verre aanbrengen

34

Voor ik met het glasfrit van het gekleurde loodglas aan de slag ging, maakte ik eerst een test metBULLSEYE glas. Dat is fritte die commercieel verkrijgbaar is in verschillende korrelgroottes, voor dezetest gebruikte ik medium frit tot +/- 2mm. Dat is aan de grote kant en koos ik omdat ik vermoedde datDesprets werk ook met een pasta uit glas van een eerder grote korrel tot stand is gekomen(gecombineerd met accenten in glaspoeder).

Ik bedekte de wand met schellak, om te voorkomen dat de mal aan het glas zou kleven. Het witteglaspoeder vermengde ik met vluchtige lavendelolie en wreef ik in aan de wanden.

35

36

Ik maakte drie modellen van 120g glas:

- 1 met open mal, gevuld tot aan de rand- 1 met open mal, gevuld tot over de rand- 1 met een contramal (tegengewicht), gevuld tot aan de rand

37

38

Voor de contramal maakt ik op dezelfde manier als het model eerst een vorm in gedraaide klei(uitgemeten om in de kom te passen en een overlap te maken tot over de bovenrand), daar maakte ikeen gipsmal van en de contramal zelf maakte ik ook vuurvast. Dit deed ik met een aangepast receptwaarin een klein percentage kaolin en chamotte aan de gips/flint mengeling werd toegevoegd. Ditbleek goed te werken en maakte de contramallen bestand tegen meerdere keren stoken. Demengeling zelf is door het lage gehalte aan gips wel minder sterk, waardoor het makkelijk brak wanneerik het uit de mal haalde.

Recept voor een vuurvaste contramal:

45% GIPS45% FLINT5% KAOLIN5% CHAMOTTE

39

Een tweede test met gekleurd loodglas

40

8. in de oven

Het in de oven plaatsen van de mallen moest zorgvuldig gebeuren, want omdat de mallen met eenrelatief dunne laag waren opgebouwd en ze nog extra gewicht kregen op de contramal waren zetopzwaar en hadden ze kans om om te vallen. Daarom werden ze goed gebarricadeerd metovenstenen.

De mallen werden gestookt tot 710°C en behielden die temperatuur 120 minuten.

Een tweede test met gekleurd loodglas

41

Het resultaat van de eerste test met de drie vormen in Bullseye glas waren interessant, en toondenduidelijke verschillen: De open mal met glas tot aan de rand gevuld was licht verzonken en toonde hetreliëf van de niet volledig ingesmolten glaskorrels aan de binnenwand; de mal met glas tot over de randgaf een heel onregelmatig resultaat, en overtuigde me niet van de meerwaarde van deze manier vanvullen, en de mal met de contramal toonde hoe de textuur van de binnen- en buitenwandovereenkwam met het kommetje van Despret! In elk geval aan de onderkant van het kommetje, waarde contramal het meeste gewicht had uitgeoefend. Zie hiernaast op p. 42.

42

43

44

Een derde test gebeurde met twee kommetjes in 150g loodglas waarvan de ene hetzelfdestookprogramma had gevolgd, en de andere iets hoger, maar voor kortere tijd gestookt werd.Jammergenoeg kantelde het tweede kommetje tijdens het stoken en is dat programma vroegtijdigstopgezet (om te voorkomen dat het gesmolten glas wegvloeide)

45

De reconstructie en het kommetje van Despret in tegenlicht.

46

Toch had ik genoeg gegevens met het andere kommetje uit de derde test om te concluderen datDespret hoogstwaarschijnlijk dit model met een contramal had gemaakt, en gebruik maakte van eenglaspasta in verschillende korrelgroottes om nu eens translucentie te verkrijgen, dan weer een waasvan een minder doorzichtige kleur en soms echt donkere, ondoorzichte plekken.

47

9. afwerken

Een aspect van de reconstructie dat ik zelf (nog) niet heb afgewerkt, is de afwerking zelf. Zoals je kuntzien op p. 46 is het kommetje uit de derde test zeer onregelmatig van rand, en is de binnenkant nietgepolijst, wat bij dat van Despret wel het geval is. Ook de vreemde "pokken" aan de binnenkant bijDespret heb ik nog niet kunnen achterhalen. Die zijn er ongetwijfeld gekomen tijdens het smelten vanhet glas, maar of het aan de samenstelling van het glas ligt, of de atmosfeer in de oven, of destookcurve valt moeilijk te zeggen zonder bijkomende testen.

Het hele project was voor mij een immens boeiende oefening waarin ik methodes uit mijn beideopleidingen kon toepassen en die me heeft doen inzien dat dit niet alleen het historisch onderzoek kanondersteunen, maar ook een strategieën aanreikt voor de individuele kunstpraktijk. Een academischjaar werken aan een dergelijk onderzoek is misschien wel iets te kort om het helemaal grondig te doen,maar toch ben ik blij dat ik een globale hypothese heb kunnen geven van Desprets werkproces.