De omzendbrieven en gidsen inzake de duurzame ontwikkeling Urbain Bruggeman Verantwoordelijke van...

De omzendbrieven en gidsen inzake de duurzame

ontwikkeling

Urbain BruggemanVerantwoordelijke van ABA

22

1. Relevante omzendbrieven en gidsen• Omzendbrief P&O/DO/1 van 27 januari 2005;• Omzendbrief P&O/DO/2 van 18 november 2005;• Omzendbrief 307quater van 3 mei 2004;• Methodologische gids voor de aankoop van

gemotoriseerde voertuigen• Methodologische gids voor de aankoop van

informatica-, fax- en kopieermateriaal• Gids voor duurzame aankopen

33

2. Doel van de omzendbrieven en gidsen• Federale aankoopdiensten sturen in de richting

van duurzaam aankopen• Richtlijnen en voorschriften aanreiken om

duurzame aankopen te kunnen verwezenlijken• Duurzaamheid moet uitgangspunt zijn bij elke

aankoop

44

3. De omzendbrief P&O/DO/1• Doelgroep:

FOD’s POD’s Instellingen van openbaar nut onderworpen

aan het gezag, de controle of het toezicht van de staat

• Doel: Federale Overheid moet voorbeeldfunctie vervullen

• Publicerende overheid = FOD P&O FOD P&O heeft horizontale functie Duurzame ontwikkeling = onderdeel van de

organisatieontwikkeling

55

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (2)• Toepassingsverplichting van de technische en

ethische voorschriften vermeld in de Gids voor Duurzame Aankopen voor een aantal artikelen behorende tot de volgende productengroepen: Kantoorbenodigdheden; Keukenbenodigdheden; Klassement; Papierbenodigdheden Reinigingsproducten en huishoudelijke

producten Meubilair

66

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (3)

Verlichting; Verven en vernissen; Verpakkingsmateriaal; Voertuigen.

77

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (4)• Praktische uitvoering :

Ecologische voorschriften vermelden in de bestekken Ecolabel I dekt deze voorschriften Indien geen ecolabel I: alle documenten bij de offerte

voegen als bewijs dat voldaan is aan de vereiste voorschriften

Ethische voorschriften: door offerte in te dienen engageert de inschrijver zich automatisch om de acht basisconventies van de IAO respecteren

Indien producten gedekt zijn door sociaal label: voormelde verklaring niet meer nodig

88

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (5) Indien uit de offerte blijkt dat het engagement

niet wordt nagekomen:Uitsluiting van deelname aan de

overheidsopdracht Indien tijdens de uitvoering van de opdracht

blijkt dat engagement niet wordt nagekomen:Mogelijkheid tot verbreking van de opdracht

+ mogelijkheid tot het toepassen van maatregelen van ambtswege

99

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (6) Indien valse verklaringen worden vastgesteld:

Onderneming kan worden uitgesloten van deelname aan de overheidsopdrachten van de aanbestedende overheid

Indien deze maatregel wordt genomen:– Motiveringsplicht– Onderneming moet eerst worden gehoord

1010

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (7) Methodologische gidsen moeten verplicht

worden toegepast Indien de toepassing van de gidsen stuit op

bepaalde obstakels:Onmiddellijk melden aan de POD Duurzame

Ontwikkeling Voorstellen tot actualisering en verbetering

van de gidsen te realiseren via ‘bottom up’ feed back van de cellen Duurzame Ontwikkeling

1111

3. De omzendbrief P&O/DO/1 (8) Cellen Duurzame Ontwikkeling belast met de

statistische opvolging en implementatie van de gidsen

Cellen Duurzame Ontwikkeling moeten in kennis gesteld worden van elke bestelling van producten binnen hun organisatie

1212

4. De omzendbrief 307quater• Doelgroep:






1313

4. De omzendbrief 307quater (2)• Doelstelling:

Bij aankoop en leasing van voertuigen:Min. 50 % dieselvoertuigen met CO2-uitstoot

van minder dan 145 g/m3Min 50 % benzinevoertuigen met CO2-

uitstoot van minder dan 160 g/m3Bijdragen tot het halen van de Kyotonormen

1414

4. De omzendbrief 307quater (3)• Categorieën van voertuigen:

Categorie E: berlines Categorie D: afstandswagens Categorie C: middenklassers Categorie B: stadswagens Breaks Monovolumes

1515

4. De omzendbrief 307quater (4)• Maximumprijzen voor:

Voertuigen die rijden op dieselAankoopLeasing

Voertuigen die rijden op benzineAankoopLeasing

Voor alle voormelde categorieën van voertuigen

1616

4. De omzendbrief 307quater (5)

Speciale prijzen voor voertuigen die rijden op alternatieve motortechnologie:

Elektrische wagensWagens die rijden op waterstofcellenHybride voertuigen

1717

4. De omzendbrief 307quater (6)• Er wordt duidelijk vermeld wat er in de prijzen

begrepen zit• Herziening van de maximum prijzen mogelijk• Regels die moeten worden nageleefd:

Geen reden om verhoging van kredieten te bekomen

FOR zal een gamma voertuigen aanbieden dat beantwoordt aan de categorieën en kenmerken van deze omzendbrief

Alle aankoopdiensten moeten een maximale inspanning leveren om van de milieuvriendelijkheid een topprioriteit te maken

1818

4. De omzendbrief 307quater (7)• Elk jaar in de maand december maakt elke

federale entiteit een lijst over aan de Minister bevoegd voor de duurzame ontwikkeling van de aangeschafte voertuigen

• Enkel leasing zonder aankoopoptie is toegelaten• ABA ontwikkelt een typebestek of typebestekken

die beantwoorden aan de in de omzendbrief opgesomde desiderata

• Elke aanschaffing van een voertuig moet aan het voorafgaand advies van de IF worden onderworpen

1919

4. De methodologische gids voor voertuigen

• Deze gids sluit aan bij de omzendbrief 307quater• Milieuvriendelijke voertuigen =

hybridevoertuigen, elektrische voertuigen, voertuigen op waterstof, aardgas of LPG én voertuigen op benzine of diesel met een laag verbruik

• Care sharing wordt aanbevolen• Bij de aankoop moet de aanbestedende dienst

oog hebben voor de uitstoot van broeikasgassen (voornamelijk CO2)

2020

4. De methodologische gids voor voertuigen (2)

• Hoe kan men de uitstoot van vervuilende stoffen verminderen? Door zich te richten op nieuwe technologieën

(hybridevoertuigen, elektrische voertuigen, voertuigen op waterstof, …)

Door benzine en dieselvoertuigen beter te kiezen (CO2-uitstoot in het oog te houden, door een partikelfilter te laten plaatsen bij een voertuig op diesel, …)

Door voertuigen aan te kopen die beantwoorden aan de huidige EURO-norm

Door rekening te houden met het gebruik van het voertuig (alleen stad of lange afstanden)

Door de milieuvriendelijkheid op te nemen als gunningscriterium

2121

5. Is dit voldoende?

• Momenteel zijn de omzendbrief 307quater en de methologische gids voorbijgestreefd Momenteel zijn goede voertuigen op de markt

aanwezig met minder CO2-uitstoot De Vlaamse Gemeenschap heeft de ecoscore

ontwikkeld De partikelfilter is standaard geworden bij een

dieselvoertuig

2222

6. Dus…

• Heeft de Federale Overheid het initiatief genomen om de normen aan te passen Op 1 februari 2008 heeft de Ministerraad

beslist om nieuwe normen vast te leggen voor de voertuigen van de secretariaten en de beleidscellen

De Ministerraad heeft een aanpassing van de omzendbrief 307quater bevolen

2323

7. De nabije toekomst voor de voertuigen

• Nieuwe omzendbrief (307quinquies) wordt aan de Ministerraad voor goedkeuring voorgelegd De ecoscore vervangt de CO2-norm De partikelfilter of systeem met dezelfde lage

uitstoot aan kleine stofdeeltjes wordt verplicht voor alle dieselvoertuigen

De flexyfuel als brandstof wordt tevens voorzien

De maximumprijzen geldig voor de omzendbrief voor de secretariaten en beleidscellen worden toegepast op de voertuigen van de Federale Overheid

2424

7. De nabije toekomst voor de voertuigen (2)

Nieuwe technologieën mogen meer kosten Minimum 15 % van de gunningscriteria moet

gewijd worden aan de milieuvriendelijkheid Misbruiken bij leasing worden afgeblokt De controle wordt geoptimaliseerd De transparantie wordt geoptimaliseerd

KORTOM: MILIEUVRIENDELIJKE VOERTUIGEN KRIJGEN EEN GROTERE KANS

2525

8. De omzendbrief P&O/DO/2• Doelgroep:






2626

8. De omzendbrief P&O/DO/2 (2)• Ministerraad van 18 november 2005: enkel

duurzaam hout mag worden gebruikt• Toepasbaar op alle aankopen waarbij hout wordt

verwerkt• In alle bestekken moet worden vermeld dat het

hout dat wordt gebruikt moet beantwoorden aan de bepalingen van de omzendbrief

• Er wordt een definitie gegeven voor het begrip ‘duurzaam geëxploiteerd hout’

• Er worden criteria opgesomd die moeten worden gerespecteerd teneinde als duurzaam geëxploiteerd hout te worden erkend

2727

8. De omzendbrief P&O/DO/2 (3)• Er worden boscertificeringsnormen opgesomd die kunne

worden aanvaard als ‘conform aan de voorschriften van de omzendbrief’

• Toepasbaar op alle aankopen waarbij hout wordt verwerkt• In alle bestekken moet worden vermeld dat het hout dat

wordt gebruikt moet beantwoorden aan de bepalingen van de omzendbrief



• Er wordt opgesomd welke organen kunnen optreden om certificaten af te levern

2828

8. De omzendbrief P&O/DO/2 (4)• Er worden boscertificeringsnormen opgesomd die kunnen

worden aanvaard als ‘conform aan de voorschriften van de omzendbrief’

• Toepasbaar op alle aankopen waarbij hout wordt verwerkt• In alle bestekken moet worden vermeld dat het hout dat

wordt gebruikt moet beantwoorden aan de bepalingen van de omzendbrief



• Er wordt opgesomd welke organen kunnen optreden om certificaten af te leveren

2929

8. De omzendbrief P&O/DO/2 (5)• Er wordt aangeraden om de omzendbrief als bijlage te

voegen bij het bestek• De gevolgen van het afleggen van valse verklaringen

worden opgesomd in de omzendbrief• Als er elementen zouden opduiken die de toepassing van

de omzendbrief in de weg staan, moet dit onmiddellijk worden gemeld aan de POD Duurzame ontwikkeling

• Alle cellen Duurzame Ontwikkeling worden aangespoord om verbeteringsvoorstellen in te dienen, indien deze een positieve bijdrage kunnen leveren

3030

9. De methodologische gids voor de aankoop van informatica-, fax- en kopieermateriaal

• Waarom deze gids? Voorbeeldfunctie van overheid Overheid grootste gebruiker

• Impact op milieu: Energieverbruik Verbruik van accessoires (papier en inkt) Verbruik van natuurlijke bronnen Gevaarlijke stoffen Productie en afval

3131

9. De methodologische gids voor de aankoop van informatica-, fax- en kopieermateriaal (2)

• Behoefteanalyse uitvoeren zeer belangrijk! Vaste computer

Model dat overeenstemt met marktstandaard

Goede coherentie tussen processor, RAM-geheugen en snelheid van harde schijf

SchermenCRT-schermen (standaard)LCD-schermen (platte schermen)

3232


Bij voorkeur platte schermen (minder impact op milieu)Liefst LCD-schermen zonder kwik

PrintersInkjetprintersLaserprinters LP minder lawaai maar kunnen ozon en stof

verspreidenLiefst printers die recto-verso kunnen

afdrukken

3333


Fotokopieerapparaat. Mogelijke functies:Kunnen kopiërenKunnen scannenKunnen als printer fungeren (indien

aangesloten aan PC)Scannen mogelijk vanuit printer (indien

aangesloten aan PC)Ontvangst en verzending van mail (via

interne modem)

3434


Juiste behoefteanalyse zal uitmaken welk soort van fotokopieerapparaat het best aansluit bij behoeften (ook aantal kopieën is een criterium)

FaxtoestellenInkjetfax volstaat voor kleine volumes (geen

uitstoot van ozon of stof)Totale VOS-gehalte van de inkt niet hoger

dan 5 % van gewicht

3535


Laserfax aangewezen voor grote volumesStiller dan inkjetfaxbetere afdrukkwaliteit die waterresistent ismaar: uitstoot van ozon en stofCartridges in twee delen vereisen minder

accessoires (drumgedeelte meermaals gebruikt)

Kiezen voor faxtoestellen die recto-verso functioneren

3636


• Milieucriteria Beschreven in technische specificaties Gebruiken als gunningscriterium Ecologisch label van het type I (bepaald door

de norm ISO 14024) Impact op milieu mee bepaald door wijze van

gebruiken van het apparaat Behoorlijk configureren, gebruiken en

onderhouden

3737


Lange levensduur ook belangrijk bij keuze (minder afval in tijdsduur t)

• Overheidsopdracht - tips Milieuvriendelijkheid voorzien als

gunningscriterium Minimum technische voorschriften opleggen

(technische regelmatigheid)Naleving van beperkingen inzake gevaarlijke

stoffenBeperkt energiegebruik

3838


• Vaste computer – technische voorschriften Energieverbruik

Naleven van normen opgelegd door Energy Star

De computer moet de ACPI-waakstand met S3-niveau ondersteunen

terugbrengen energieverbruik tot minder dan 5 Watt

3939


Opnieuw activering computer in volgende gevallen:

– Werking van de modem– Koppeling met netwerk– Drukken op een toets– Schuiven met de muis

Overschakelen van actieve modus naar ACPI 3-modus moet gebeuren binnen maximum 30 minuten inactiviteit

4040


Levensduur en herstelbaarheidMinimale garantie van drie jaar op

wisselstukken en werkurenGarantie op beschikbaarheid van

wisselstukken tot drie jaar na het stopzetten van productie

Ingevolge snelle evolutie technologie: aanpassing van uitrusting moet mogelijk zijn

Uitbreiding van functies moet mogelijk zijn

4141


Harde schijf, CD- of DVD lezer of DVD-brander moeten kunnen worden vervangen

Levering computer met ten minste twee contactdozen (om onmiddellijk randapparatuur te kunnen aankoppelen)

Terugname en recyclage - criteriaDemontage mogelijk uit te voeren door één

persoonHandleiding demontage beschikbaar

4242


Niet-compatibele en gevaarlijke materialen scheidbaar

Plastic materialen moeten recycleerbaar zijnEtiketten vlot verwijderbaar of geïntegreerd

in toestelPlastic elementen:

– Vervaardigd uit één polymeer of compatibele polymeren

– Geen niet-scheidbare metalen bevatten

4343


Elementen in plastic die zwaarder wegen dan 25 gram: voorzien van duurzaam merkteken (norm ISO 11469)

90 % van behuizing van de chassis recycleerbaar

Gevaarlijke stoffenAfwezigheid van RoHS-stoffen (lood, kwik,

cadmium,…)Toepassingen in bijlage van de Richtlijn rond

RoHS wel toegestaan

4444


De plastic elementen die zwaarder wegen dan 25 gram moeten:

– Vrij zijn van chloorparaffines (ketenlengte/chloorgehalte)

– Vrij zijn van vlamvertragende stoffenBatterijen mogen maximum 0,0001 % kwik

bevatten, 0,001 % cadmium en 0,01 % lood

4545


GebruiksaanwijzingPertinente raadgevingen inzake

milieubewust gebruik– Aanbevelingen rond energiebesparende

functies– Hoe kan energieverbruik tot 0 herleid

worden?– Beperking gebruik van accessoires– Garantie en beschikbaarheid van

wisselstukken

4646


GeluidNorm ISO 9296

– Geluid maximum 48 db in wachtmodus– Geluid maximum 55 db wanneer

diskettelezer in werking is Uitvoeringsclausules – verpakking

Uit recycleerbaar materiaalMoeten maximaal teruggenomen worden

4747


• Schermen Technische specificaties

Energieverbruik– LCD-schermen verbruiken minder– Energieverbruik in ‘sleep’- modus minder

dan 10 Watt (in 15 minuten maximum)– Energieverbruik in ‘deep sleep’-modus

minder dan 5 Watt (in 30 minuten maximum)

4848


Levensduur en herstelbaarheidMinimale garantie van drie jaar op wisselstukken

en werkurenVoorschriften inzake aanpassing uitrusting moet

voorhanden zijnGarantie op beschikbaarheid van wisselstukken

tot drie jaar na het stopzetten van productie Ingevolge snelle evolutie technologie:

aanpassing van uitrusting moet mogelijk zijnUitbreiding van functies moet mogelijk zijn

4949



persoonHandleiding demontage beschikbaarNiet-compatibele en gevaarlijke materialen

scheidbaarPlastic materialen moeten recycleerbaar zijnEtiketten vlot verwijderbaar of geïntegreerd

in toestel

5050


Plastic elementen:– Vervaardigd uit één polymeer of

compatibele polymeren– Geen niet-scheidbare metalen bevatten


Lampen achtergrondverlichting makkelijk scheidbaar

5151




RoHS wel toegestaanDe plastic elementen die zwaarder wegen

dan 25 gram moeten:– Vrij zijn van chloorparaffines

(ketenlengte/chloorgehalte)– Vrij zijn van vlamvertragende stoffen

5252


Batterijen mogen maximum 0,0001 % kwik bevatten, 0,001 % cadmium en 0,01 % lood

Gebruiksaanwijzing Pertinente raadgevingen inzake milieubewust

gebruik– Aanbevelingen rond energiebesparende

functies– Hoe kan energieverbruik tot 0 herleid worden?– Beperking gebruik van accessoires– Garantie en beschikbaarheid van wisselstukken

5353


– Informatie inzake uitbreiding capaciteit– Informatie inzake garantie tot terugname

van de fabrikant Geluid

ARAB-normen moeten worden nageleefd Elektromagnetische emissies

Enkel van toepassing op CRT-schermen (aanbeveling 1999/19/EG van de Raad van 12 juli 1999)

5454


Uitvoeringsclausules – verpakkingUit recycleerbaar materiaalMoeten maximaal teruggenomen worden

5555


• Draagbare computer – technische voorschriften Energieverbruik

De computer moet de ACPI-waakstand met S3-niveau ondersteunen

terugbrengen energieverbruik tot minder dan 5 Watt

5656


Opnieuw activering computer in volgende gevallen:

– Werking van de modem– Koppeling met netwerk– Drukken op een toets– Schuiven met de muis

Overschakelen van actieve modus naar ACPI 3-modus moet gebeuren binnen maximum 15 minuten inactiviteit

Energieverbruik ‘off-modus’ max. 2 Watt

5757



wisselstukken en werkurenHarde schijf, CD- of DVD lezer of DVD-

brander moeten kunnen worden vervangen Terugname en recyclage - criteria

Demontage mogelijk uit te voeren door één persoon

Handleiding demontage beschikbaar

5858


Niet-compatibele en gevaarlijke materialen scheibaar





5959





RoHS wel toegestaan

6060





bevatten, 0,001 % cadmium en 0,01 % loodAchtergrondverlichting LCD-schermen mogen

gemiddeld niet meer dan 3 mg kwik per lamp bevatten

6161






wisselstukken

6262


GeluidNorm ISO 9296

– Geluid maximum 48 db in wachtmodus– Geluid maximum 55 db wanneer

diskettelezer in werking is Uitvoeringsclausules – verpakking

Uit recycleerbaar materiaalMoeten maximaal teruggenomen worden

6363


• Printers Energie

Gids vermeldt een tabel met energieverbruikscriteria


wisselstukken en werkurenVoorschriften rond aanpassing uitrusting

moet beschikbaar zijn

6464




scheibaarPlastic materialen moeten recycleerbaar zijnEtiketten vlot verwijderbaar of geïntegreerd

in toestel

6565


Plastic elementen:– Vervaardigd uit één polymeer of

compatibele polymeren– Geen niet-scheidbare metalen bevatten



RoHS wel toegestaan

6666






6767






wisselstukken

6868


Informatie inzake de upgrading van de printers

Informatie inzake de garantie tot terugname door fabrikant

Informatie inzake:– Aantal kopieën per minuut indien enkel

recto of recto-verso wordt afgedrukt– Onderhoudsadvies inzake de ozonfilter– Laserprinters: info inzake risico’s bij

gebruik van tonercartridges

6969


Geluid De gids vermeldt een tabel met geluidsnormen

Papier Geschikt voor recto-verso afdruk 100 % kringloop

Emissies De normen inzake emissies van totaal vluchtige

stoffen, benzeen, styreen, ozon en stof worden in een tabel vermeld in de gids

Ozonfilter wordt aanbevolen

7070



7171


• Fotokopieerapparaat – technische voorschriften Energie

De gids vermeld de normen inzake het verbruik van energie


persoonHandleiding demontage beschikbaar

7272


Niet-compatibele en gevaarlijke materialen scheibaar





7373





RoHS wel toegestaan

7474






7575






wisselstukken

7676


– Advies inzake garantie tot terugname door de fabrikant

Bovendien volgende informatie noodzakelijk:– Capaciteit toestel (kopieën per minuut bij recto

en bij recto-verso)– Onderhoud van ozonfilters– Risico’s voor de gezondheid en het milieu bij

het gebruik (hantering) van tonercartridges

7777


Geluid Lager dan 75db

Emissies Gids vermeldt maximale emissiewaarden Ozonfilter wordt aanbevolen

Papier Geschikt voor recto-versogebruik 100 % kringloop

7878


TonercartridgesGebruike cartridges moet worden

teruggenomen Photoconductor drum

Geen selenium, lood, kwik bevattenOntworpen voor hergebruik of recyclage


7979


• Faxtoestellen – technische voorschriften Energie

Gids vermeld tabel met maximum energieverbruik Overgang van energiebesparende naar

operationele modus = 20 seconden maximum Energieverbruik ‘off-modus’ niet meer dan 1 Watt

Levensduur en herstelbaarheid Minimale garantie van drie jaar op wisselstukken

en werkuren

8080




scheibaarPlastic materialen moeten recycleerbaar zijnEtiketten vlot verwijderbaar of geïntegreerd

in toestel

8181





RoHS wel toegestaan

8282






8383






wisselstukken

8484


– Informatie inzake upgradingsmogelijkheden– Advies inzake garantie tot terugname door de

fabrikantBovendien volgende informatie noodzakelijk:

– Capaciteit toestel (kopieën per minuut bij recto en bij recto-verso)

– Onderhoud van ozonfilters– Risico’s voor de gezondheid en het milieu bij

het gebruik (hantering) van tonercartridges

8585


GeluidGids voorziet tabel met maximum normen

EmissiesGids vermeldt maximale emissiewaardenOzonfilter wordt aanbevolen


8686


• Tonercartridges – Technische specificaties Verpakking

Tonercartridges moeten bij voorkeur opnieuw kunnen worden gebruikt of moeten kunnen worden gereconditioneerd of gerecycleerd

VeiligheidsficheVerplicht

8787


Terugname, reconditionering en/of recyclageVerkoper moet een systeem voorstellen voor

afhaling van gebruikte cartridgesMet het oog op reconditioneren of

recyclerenLeverancier moet instaan voor het

reconditioneren of recycleren

8888




RoHS wel toegestaanDe plastic elementen die zwaarder wegen

dan 25 gram moeten:– Vrij zijn van chloorparaffines

(ketenlengte/chloorgehalte)– Vrij zijn van vlamvertragende stoffen

8989


Geen stoffen bevatten zoals Carcinogeen, mutageen en stoffen die giftig zijn voor de voortplanting

Geen azokleurstoffen bevatten

9090

11. Gids voor duurzame aankopen

• Bevat technische en ethische normen die bij aankopen kunnen worden gehanteerd

• POD Duurzame Ontwikkeling is ‘eigenaar’• www.gidsvoorduurzameaankopen.be

9191

11. Aandachtspunten

• Cellen Duurzame Ontwikkeling hebben belangrijke taakZijn de omzendbrieven in de praktijk

toepasbaar?Evolueren ze mee met de nieuwe

technologieën?• Normen hebben geen zin als ze niet mee

evolueren met de tijd• Maximaal gebruik van omzendbrieven en gidsen

9292

12. Conclusies

• Duurzame ontwikkeling is een vaste waarde geworden

• Toepassing laat nog te wensen over• Cellen Duurzame Ontwikkeling moeten soms

meer ‘au sérieux’ genomen worden• Evolutie moet in de gaten gehouden worden• Domein ‘Duurzame Ontwikkeling’ moet uitgebreid

worden• Aan het werk! Is de boodschap

De omzendbrieven en gidsen inzake de duurzame ontwikkeling Urbain Bruggeman Verantwoordelijke van...

Documents

Transcript of De omzendbrieven en gidsen inzake de duurzame ontwikkeling Urbain Bruggeman Verantwoordelijke van...