De Nederlandse Opstand (1555-1588)

§ 2.1

Oriëntatiekennis

• Kerkhervorming / Reformatie– Calvijn en Luther

• Nederlandse Opstand – Filips II versus Willem van Oranje

• Wezenlijk verschil in karakter en aanpak

– Tachtigjarige Oorlog – Nederlanden “winnen”, d.w.z. Filips is niet bij machte doordat hij op

meerdere fronten tegelijk moet vechten en een lege schakist heeft

• Gouden Eeuw– Tegen de klippen op enorme welvaart vergaard– De Republiek wordt een wereldmacht

2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk

• De Troon en het Geloof– In 1553 na de dood van Edward IV (zoon van Henry VIII)

(1553) kwam Henry’s diepgelovig rooms katholieke dochter op de troon.

– Zij trouwde met de latere Filips II (!)

– Tevens liet zij protestanten (ketters) opnieuw vervolgen. In drie jaar tijd liet Bloody Mary driehonderd protestanten verbranden.

– In 1558 overleed zij kinderloos en werd opgevolgd door haar protestantse halfzus Elisabeth

Bloody Mary

2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk

• Elisabeth– Zij verbood alle andere kerken dan de Anglicaanse, maar

vervolgde andersgelovigen niet, behalve dan dat ze een kleine boete dienden te betalen

– Er bleef echter wel een spanning in het land doordat de meeste inwoners nog altijd katholiek waren én de belangrijkste troonpretendent, Maria Stuart katholiek was

– Hier kwam een einde aan toen bleek dat Maria samen met Filips II en de paus trachtte Elisabeth te verjagen.

• De Spaanse troepen en schepen slaagden er nooit in de Engelsen en hun bondgenoten op de knieën te krijgen en Maria raakte haar hoofd kwijt

Elisabeth

2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk

• Frankrijk en godsdienstburgeroorlogen – De 16e eeuw was één van bruut godsdienstgeweld– Tegen de stroom in bleef het protestantisme groeien– Onder de adel, burgers en ambachtslieden kende met name de

leer van Calvijn veel aanhang• Vanuit Genève werd zelfs onder Franse vluchtelingen zending

bedreven

• Vanaf 1559 kregen deze Hugenoten een aantal steden in hun bezit, alwaar zich een heuse Beeldenstorm voltrok, hetgeen leidde tot een regelrechte burgeroorlog tussen legers en gewapende bendes o.l.v. edelen.

• De Calvinisten werden de baas in het Zuiden. In het hof was verbittering en verdeeldheid.

2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk

• Frankrijk en godsdienstburgeroorlogen – In 1572 leekt het even dat

de Hugenoten zouden zegevieren.

• Hun leider, Hendrik van Navarra mocht een zus van de koning Karel IX trouwen.

• Zo hoopte de koning op verzoening.

• Echter, de paus en fanatieke katholieken waren fel tegen.

(Hendrik van Navarra, 1589-1610)

2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk

• De Bloedbruiloft 1572– Vier dagen na de bruiloft raakte een belangrijke Hugenootleider

gewond bij een aanslag. Daarop dreigde de Hugenoten met wraak. Dit kon “gemakkelijk” doordat een groot Hugenotenleger net buiten Parijs haar tenten had opgezet.

– Belangrijke katholieke leiders wisten de koning over te halen de belangrijkste Hugenoten in de stad te laten vermoorden, om zo een wraakneming voor te zijn.

– Binnen een nacht werden tweeduizend Hugenoten, waaronder bijna alle leiders, vermoord.

– In de weken daarna werden duizenden afgeslacht.– Hendrik ontsprong de dans doordat hij zich snel had bekeerd.

François Dubois, De Bartholomeusnacht, c. 1572-1584

19e eeuwse voorstelling van de “bloedbruiloft”

Youtube clip 10

min

Youtube clip 10

min

2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk

• De Burgeroorlog woedde voort– Het nieuwe lont in het kruitvat was de troonbestijging

van Hendrik III. Hij was oud en kinderloos. Zo werd de uit Parijs ontsnapte en inmiddels weer tot het Calvinisme bekeerde Hendrik van Navarra de troonopvolger! Dit tot razernij van alle fanatieke katholieken.

– Deze fundo’s verenigden zich in de Katholieke Liga en trokken samen met Filips II ten strijde tegen Hendrik en Hendrik (van Navarra).

• En hoe dat afliep…..

De Nederlandse Opstand

§ 2.2

2.2 Opstand in de Nederland (1566-1576)

• Karel wilde – evenals zijn zoon – religieuze eenheid; d.w.z. alleen de RK kerk– Zowel vader als zoon lieten daarom afvalligen (lees:

protestanten) vervolgen– Drie centrale Raden (bestaande uit hoge adel en

juristen)• Die gezamenlijk met de Landvoogd bestuurde

• Deze bestuurlijke verandering wijzigde de machtsverhoudingen zeer tegen de zin in van de steden, die alleen maar meer vrijheid wilden/eisten (oorzaak 1 van de Opstand)

2.2 Opstand in de Nederland (1566-1576)

• Karel wilde – evenals zijn zoon – religieuze eenheid; d.w.z. alleen de RK kerk– Zowel vader als zoon lieten daarom afvalligen (lees:

protestanten) vervolgen (oorzaak 2 van de Opstand)– De lokale bestuurders moesten deze vervolging uitvoeren

• Eerst werden er plakkaten uitgevaardigd

• Daarna moest de brandstapel; kerker; pijnbank in actie komen

– Echter, de lokale bestuurders lapten dit aan hun laars• redenen:

– Er waren al veel protestanten; ook onder de bestuurders– Men vond deze gang van zaken een inbreuk op de eigen rechten– Men vond verdraagzaamheid veel belangrijker dan vervolging

2.2 Opstand in de Nederland (1566-1576)

• Smeekbede– Om aan de druk op de Nederlanden een einde te maken,

sloegen protestanten en gematigde katholieken de handen ineen en overhandigde de landvoogdes, Margaretha van Parma, een smeekschrift

• Centraal hierin stond dat de rust alleen kon wederkeren wanneer de actieve vervolging van protestanten stopte

• De landvoogdes kon dit zelf niet beslissen, maar stemde (geschrokken als zij was) in met matiging tot nadere orders uit Madrid. Gevolg:

• De protestanten kwamen bovengronds en gingen in hun hagenpreken fel tekeer dé Kerk. Gevolg:

• De Beeldenstorm

Beeldenstorm

School TVClip beeldenstorm3 min.

2.2 Opstand in de Nederland (1566-1576)

• De landvoogdes wist de orde op praktische wijze te herstellen. Echter, voor Filips was de maat vol en hij stuurde Alva naar de Gewesten (1567)

• Deze kwam met tienduizend geharde soldaten naar de Nederlanden en wilde het calvinisme uitroeien

• Stelde de Raad van Beroerten (de Bloedraad genoemd) in– Deze moest (mogelijke) opstandelingen opsporen en veroordelen

• 1100 mensen werden geëxecuteerd.

• Zelfs twee mannen van Hoge Adel (de graven van Egmond en Hoorn) verloren hun hoofd door deze raad

• Tevens stelde hij de Tiende Penning in– Op alle handel tien procent belasting

2.2 Opstand in de Nederland (1566-1576)

Oorzaken

1. Streven naar Centralisatie

2. Vervolging protestanten

3. Strenger beleid van Filips II i.t.t. zijn vader; hij trachtte de handelingsvrijheid van de Gewesten en steden (steeds verder) in te perken

Aanleiding• Beeldenstorm (1566)• De landvoogdes wist de

orde op diplomatieke wijze te herstellen. Echter, voor Filips was de maat vol en hij stuurde Alva naar de Gewesten (1567)

• Instellen van de Tiende Penning

Vlucht en Verzet

• In eerste instantie vluchtten velen – met name adel en belangrijke burgers voor Alva en zijn troepen.

• Echter, ook hierdoor werd het verzet aangewakkerd– Twee soorten verzet

• Het reguliere verzet van Willem van Oranje en zijn broers, die troepen op de been brachten

• Verzet van de Geuzen, verbannen calvinisten en aanhangers van Willem die in eerste instantie zelfstandig opereerden

Willem van Oranje; vader des vaderlands

Den Briel en de gevolgen

• Op 1 april veroverde de watergeuzen – per ongeluk – Den Briel

– Deze verovering werd opgedragen aan Willem van Oranje, hetgeen hij aanvaarde

– Gesterkt door deze veroveringen grijpen in veel Zeeuwse en Hollandse steden de Calvinisten de macht

– Steden in het Oosten en Zuiden volgden na een bezoek van Willem himself. Echter, doordat steun van Hugenoten uit Frankrijk uitbleef werden de meesten weer heroverd, waarna gruwelijkheden niet uitbleven

Geuzen

Admiraal Lumey van de Watergeuzen

2.2 Opstand in de Nederland (1566-1576)

• Pacificatie van Gent, 1576– Men hoopte gezamenlijk van Spaanse troepen te worden

verlost

– In Holland en Zeeland werd het calvinisme (tijdelijk) de enige toegestane godsdienst (andere gewesten RK)

– Maar, werd wel vastgelegd dat één ieder gewetensvrijheid had; niemand mocht dus om zijn/haar geloof worden vervolgd

– De Pacificatie hield echter niet lang stand, door• De komst van een nieuwe landvoogd – de zoon van

Margaretha – met verse troepen• Onderlinge verdeeldheid tussen de Gewesten

Ferdinand Alvarez de Toledo (Hertog van Alva)

Raad van Beroerten

Histoclip Opstand

De Nederlandse Opstand

§ 2.3

2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576-1588)

• Het verbond tussen de Gewesten – de Pacificatie – bleek een tijdelijke

– De voornaamste oorzaak was de godsdienstige verdeeldheid. Willem was er niet in geslaagd radicale katholieken (Zuiden) en radicale protestanten (Noorden) tot elkaar te brengen

• Zijn voorstel tot religievrede (juli 1578) werd zowel door het Noorden als het Zuiden afgewezen

• In 1579 sloten drie Zuidelijke Gewesten de Unie van Atrecht en onderwierpen zich weer aan Filips II

• De andere Zuidelijke Gewesten sloten zich bij het Noorden aan en vormde de Unie van Utrecht (1580)

2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576-1588)

Hoe nu verder?

• De Gewesten die de Unie van Utrecht vormden vroegen zich af hoe nu verder te gaan?

– Willem wilde de Gewesten aan laten sluiten bij de hertog van Anjou – de broer van de Franse Koning – , wat enkele ook deden, hetgeen uiteindelijk op niets uitliep.

[De Franse vorst was de natuurlijke opponent van de Spaanse kroon!]

– In 1580 verklaarde Filips Willem ook vogelvrij en zette een prijs op zijn hoofd. De Gewesten zeggen hierna ook definitief hun vertrouwen in Filips op:

– In 1581 schrijft Willem het Plakkaat van Verlatinge; een unieke daad; men kon niet anders! Filips was gewoon een slecht vorst!

Plakkaat van Verlatinge

2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576-1588)

Hoe nu verder?

• De Gewesten die de Unie van Utrecht vormden vroegen zich af hoe nu verder te gaan?

– Willem kreeg echter geen tijd om zijn karwei af te maken, want in 1580 werd hij door Filips in de ban gedaan en in 1584 vermoord.

– Na de dood van de Hertog van Anjou en de moord op Willem werd de Graaf van Leicester – een vertrouweling van Elisabeth – landsheer, maar dit leverde meer problemen op dan steun.

– Vanaf 1588 staan de Gewesten alleen. En dit kon nooit goed gaan, of toch ….??

Moord op Willem de Zwijger

2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576-1588)

Hoe nu verder?

• De Gewesten die de Unie van Utrecht vormden vroegen zich af hoe nu verder te gaan?

– Vanaf 1588 staan de Gewesten er alleen voor !– Parma had Vlaanderen en Brabant al heroverd en grote delen

van Oost- en Noord-Nederland onder de voet gelopen.– Echter, Filips gaf op dat moment de voorkeur aan een aanval

op Engeland. 30.000 soldaten zouden door de Armada vanuit Vlaanderen worden overgezet.

– Zo kregen de Gewesten een zeer bruikbare time out

Parma slaat toe!

2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576-1588)

• Verdraagzaamheid– Volgens Willem van Oranje was dit de sleutel tot orde in de

samenleving– De Gereformeerden (de Nederlandse calvinisten) waren dit

echter niet met hem eens• In alle steden waar zij aan de macht kwamen werd de katholieke mis

verboden, katholieke geestelijken vervolgd en de kerken overgenomen• Zo legde een klein deel der bevolking (10% in 1588) de prins en het land

haar wil op.• Maar daar komt bij dat juist deze fanatieke gelovigen ook de meest

overtuigde opstandelingen waren.• Zo volgden ook de meeste (niet-gereformeerde) bestuurders (lees:

regenten) de lijn van het verbieden van andere kerken dan de Gereformeerde

2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576-1588)

• Gewetensvrijheid– Er was dus in de Republiek geen godsdienstvrijheid, maar wel

gewetensvrijheid.– De Gereformeerden wilden feitelijk dat het calvinisme dé

staatsgodsdienst werd. Zover kwam het echter niet.– Gereformeerd zijn werd echter wel je paspoort naar goede

functies, betrekkingen. – Zo kan het dat per stad nogal wat verschillende optraden in

hoe om te gaan met de godsdienst in het openbaar. En op het platteland werden veel katholieken gemeenschappen beschermd door edelen.

– Het aantal calvinisten groeide door aanwas en immigratie (Zuiden en Frankrijk).

De Nederlandse Opstand

§ 2.4

2.4 Het begin van de Gouden Eeuw- De Val van Antwerpen

• Holland en Zeeland lijden eerst sterk onder de oorlog, maar langzamerhand verplaatst de strijd zich naar het Oosten en het Zuiden (1576).

– Voor Holland, Zeeland en Friesland betekende dit welvaart, voor het Oosten, Brabant en Vlaanderen ellende

– De bevolking van Holland groeide door:

• 1514-1575 > 275.000 naar 400.000

• 1575-1622 > 400.000 naar 672.000

– Antwerpen en andere zuidelijke steden liepen “leeg”:

• In 1585 nam de Antwerpse bevolking dramatisch af: 100.000 naar 42.000

Economische kracht van het Zuiden

2.4 Het begin van de Gouden Eeuw- De Val van Antwerpen

• Holland en Zeeland lijden eerst sterk onder de oorlog, maar langzamerhand verplaatst de strijd zich naar het Oosten en het Zuiden (1576).

• Antwerpen en andere zuidelijke steden verarmden sterk doordat:

1. Antwerpse financierders flinke sommen geld aan Filips moesten lenen en niet terugkregen

2. muitende Spaanse soldaten de steden en vooral Antwerpen gruwelijk plunderden (Spaanse furie 1576)

3. waardoor ook veel (veelal geschoolde en welvarende) inwoners naar het Noorden vluchtten

4. de Hollanders en de Zeeuwen de Schelde afsloten

Vlucht naar de Noordelijke Nederlanden

2.4 Het begin van de Gouden Eeuw- De Opkomst van het Westen

• Holland en Zeeland lijden eerst sterk onder de oorlog, maar langzamerhand verplaatst de strijd zich naar het Oosten en het Zuiden (1576).

• De handel in het Westen groeide sterk. Naast de Oostzeehandel werd ook de Europese handel van Antwerpen gekaapt.

– Mede door het afsluiten van de Schelde én– De vlucht van ambachtslieden en handelaren naar het Noorden– Zo werd Amsterdam het nieuwe financiële hart van de wereld en

Leiden de grootste textielstad van Europa

• Daarnaast groeide de commerciële landbouw sterk door, hetgeen ook gold voor de steenbakkerijen en de nijverheid die samenhing met de scheepsvaart.

2.4 Het begin van de Gouden Eeuw Eigenwijs der Gewesten: de economie

• De Republiek bestond uit een groot aantal stedelijke en regionale economieën, die elkaar beconcurreerden.– Met vestigingsgunsten– Handelsbeperkingen (eigen munt, tol- en invoerrechten)– Elkaar dwarszitten door vasthouden aan privileges

• vb. directe Rotterdam-Amsterdam verbinding werd geblokkeerd door tussen liggende steden

– Gilden greep te laten houden op de nijverheid• Hetgeen geen waterdicht systeem was en van plaats tot plaats varieerde de

invloed van het gilde sterk

Maar toch vormden Holland en Zeeland één markt,kooplieden-regenten keken verder dan stadsgrenzen en overlegcultuur

floreerde

2.4 Het begin van de Gouden Eeuw Eigenwijs der Gewesten: samenwerking

• De Republiek bestond eigenlijk uit twee delen– De kustprovincies en de

landprovincies

• De eens machtige Hanze steden deelden het lot van het agrarisch achtergebleven en hier en daar zelfs sterk feodale platteland in de landprovincies

• Op bestuurlijk niveau was er weldegelijk een verbondenheid tussen kust- en landprovincies. Economisch daarentegen nauwelijks.

• In Holland ontstaat vanaf de 15e eeuw reeds een overlegcultuur tussen steden, Gewesten en binnen waterschappen– Kern: elkaar nodig hebben

en compromissen sluiten