De Molenvriend 43

Uitgave van de verenigingMolenvrienden Land van Cuijk

Nr. 43

VERENIGING MOLENVRIENDEN LAND VAN CUIJKhttp://home.wxs.nl/~donwerts

BESTUUR

VOORZITTER Mari Goossens D. Boutsstraat 25Tel. 0485-573815 5831 VN BOXMEER

SECRETARIS Don Werts Straatkantseweg 28Tel. 0485-322460 5443 NC HAPSFax 0842-110623 E-mail:

[email protected] Perry Hendriks De Vang 20

Tel. 0485-322872 5437 BP BEERSBESTUURSLEDEN Frits Harteman Bilderbeekstraat 23

Tel. 0485-572271 5831 CW BOXMEERHans Heijs Bilderbeekstraat 20Tel. 0485-577330 5831 CX BOXMEER

COMMISSIES

ARCHIEFCOMMISSIE Tel. 0485-313647 Isabellalaan 305431 GW CUIJK

LEDENADMINISTRATIE Tel. 0485-322460 Straatkantseweg 28Fax 0842-110623 5443 NC HAPSGIRONUMMER: 4008385 onder vermelding adres penningmeester

MOLENARCHIEF Tel. 0485-313647 Isabellalaan 30LAND VAN CUIJK 5431 GW CUIJK

Eenieder kan na afspraak het archief raadplegen

BIOTOOPWACHT Tel. 0485-313298 Moleneind 4LAND VAN CUIJK 5431 HW CUIJK

DE MOLENVRIEND 43

ColofonJaargang 17, nummer 1, januari 2001Lijfblad van de vereniging Molenvrienden Land van Cuijk, opgericht in 1984.De Molenvriend wordt gratis toegezonden aan de leden van de vereniging. De contributie hiervoor is ƒ 22,04 ofEUR 10,--. Aanmelding kan geschieden door het bewuste bedrag te storten op de girorekening van devereniging. De Molenvriend is een advertentiemedium.

REDACTIE Frits Harteman Marko SturmBen Verheijen

REDACTIEADRES Bilderbeekstraat 23 5831 CW BOXMEERof e-mail: [email protected]

VERDER WERKTE(N) MEE Robbert Verkerk

ILLUSTRATIES Robbert Verkerk

VOORPAGINA Oude foto van de Luctor et Emergo met maalde-rijgebouw (zie artikel op pagina 6)

De Molenvriend 43, januari 2001 pagina 3

pagina 2 Colofonpagina 3 In dit nummer

Van de redactiepagina 4 Mededelingen van het bestuur - Agendapagina 5 Perikelen rond een kruilier

wat hergebruik van onderdelen na oorlogsschade met zich meebracht...door: Frits Harteman

pagina 6 Onderzoek in de “Luctor et Emergo” te Rijkevoorteerste deel van het verslag van het molinologisch onderzoek in Rijkevoort

door: Robbert Verkerkpagina 16 Molens in de regio

de stand van zaken omtrent onze molensdoor: Ben Verheijen

In dit nummer

Van de redactieHet lag in de bedoeling dit nummer van de Molen-vriend vóór de Kerstdagen te laten verschijnen. He-laas is dat door omstandigheden niet gelukt. Als u ditnummer nu onder ogen krijgt is het nieuwe jaar alweer enkele weken oud. Niettemin willen wij u voordit nieuwe jaar alsnog onze beste wensen doen toeko-men en hopen dat dit jaar ons datgene mag brengenwat wij en u ervan verwachten.

Voor wat de Molenvriend betreft spreken wij als re-dactie de wens uit, dat wij geregeld mogen beschikkenover voldoende kopij opdat we ons verenigingsbladfrequent en op tijd kunnen laten verschijnen. Immers,dit blad is naar onze mening het bindmiddel bij uitstek

tussen bestuur en leden en leden onderling en kandaarom niet gemist worden.

Tot onze spijt hebben we voor dit nummer geen bij-drage voor de rubriek “Aan de Licht” mogen ontvan-gen. Hopelijk dat wij deze rubriek in ons volgendnummer weer kunnen voortzetten. Tot slot willen wijde inzenders van de kopij voor dit nummer dankenen wij vertrouwen dat de inhoud van het blad metonder meer een molinologisch artikel over de Luctoret Emergo uw instemming kan wegdragen.

De Molenvriend 43, januari 2001pagina 4

Mededelingenvan het bestuur

Bij overname van artikelen en/of foto's, auteur eneventuele bron(nen) vermelden. Tevens hiervanmelding maken bij de uitgeefster of redactie vandit blad.

De redactie stelt zich niet aansprakelijk vooreventueel gemaakte fouten of anderszins ontstaneongemakken.

Alhoewel het laatste nummer van 2000, is het jaar2001 inmiddels begonnen als u dit leest. Derhalvewil ik namens het bestuur toch nog eenieder een ge-zond en gelukkig nieuwjaar toewensen. Hopelijk eenjaar met veel wind en hopelijk ook het jaar van afron-ding van enkele molenprojecten zoals de video overde molens in het Land van Cuijk en de informatie-borden bij de molens. Op dit moment wordt nog hardgewerkt aan de voltooiing van deze projecten, maarzeker is dat we beiden over enige maanden kunnenbewonderen. Wellicht kunnen er in dit nieuwe jaardan weer enkele nieuwe molenprojecten in het Landvan Cuijk geïnitieerd worden.

Onder de overige lopende projecten scharen we na-tuurlijk ook nog steeds de molenzaak Beers. Inmid-dels hebben zich gelukkig meer mensen opgeworpenom de hete kastanjes uit het vuur te halen. Een vande acties is zo dat de Rotaryclub in Cuijk gemobili-seerd is. Dat kan nooit kwaad! Door de Molenstich-ting De Hoop te Beers wordt geprobeerd op kortetermijn een afspraak met de verantwoordelijk wethou-der in de gemeente Cuijk (eigenaar van de molen) temaken. Helaas door ziektegevallen, kan dit nog evenop zich laten wachten.

Dan hebben we nog een vreemde moleneend in debijt en dat is Mill. Alweer lange tijd geleden werdineens door de firma Beijk gerestaureerd aan dezemolen, maar al snel kwam dat werk ook weer stil teliggen en konden we een molen aantreffen met onder-meer een halve staart. Nu blijkt ineens dat de molenwederom te koop staat, maar nu voor een aanzienlijklager bedrag. Werd eerst nog een slordige miljoengevraagd, nu is men teruggezakt naar het drievierdedeel hiervan! Benieuwd hoe het toekomstperspectiefvoor deze molen eruit ziet!

Verder werd in het najaar van 2000 na drie jaren weereen wervingsactie voor nieuwe vrijwillige molenaarsop touw gezet. Maar liefst een drietal aspirant mole-naars heeft dit voorlopig opgeleverd. Opvallend ishierbij ditmaal een sterke vertegenwoordiging uit hetwesten van ons gebied als we kijken naar de woon-plaatsen van de drie beginners: Wanroij, Wilbertoorden Westerbeek. Wij wensen hen veel succes met deopleiding. We mogen dus spreken van een succes-volle actie. Het is nu ook zaak de vervolgtrajecten opeen goede manier te coördineren. Dit zal dan ookeen agendapunt worden voor de komende bestuurs-vergaderingen.

de secretaris

Agenda21 februari:Jaarvergadering Molenstichting Noord-Brabant25 maart:10e Westbrabantse Molendag27 maart:Jaarvergadering Molenvrienden Landvan Cuijk29 april:1e Vlaamse Molendag12 mei:29e Nationale Molendag15 juni:16.00 u Opening Brabants Molenweekenddoor Gedeputeerde van Harten16 en 17 juni:2e Brabants Molenweekend


Perikelen rond een kruilier(of van het ene komt het andere)

Bij het ordenen van mijn bescheiden kwam ik eenartikel tegen dat in de Molenaar van oktober 1945staat onder de rubriek “Uit onzen lezerskring”, waarinde heer Willems uit Boxmeer een opsomming geeftvan de verwoesting en beschadiging van de molensin het Land van Cuijk, opgelopen tijdens de oorlogs-handelingen en waarop de Duitsers worden aange-sproken. De heer Willems gebruikt voor onze ooster-buren consequent een minder vleiend woord wat voordie tijd gebruikelijk was. Over de molen “Martinus”schrijft hij: “De molen van den Heer M. v.d. Berg teBeugen kreeg een voltreffer op de kruilier.”

Toen ik dit las schoot mij een gesprek te binnen datik enkele jaren geleden had met Nol (Arnoldus) vande Berg, een zoon van Martinus van de Berg, die dittoen bevestigde. Hij vertelde dat de kruilier volledigwas vernield en men daardoor genoodzaakt was omop zoek te gaan naar een andere kruilier. Zij kregenvan een paar bekenden een tip dat er een kruilier tekoop zou zijn in Boxmeer. Deze had toebehoord aande standerdmolen aldaar, welke zoals zovele molensin de regio verwoest was. Ook hierover schrijft deheer Willems in de Molenaar: “De oude standaardmo-len van den Heer P. Derkx te Boxmeer is door demoffen in brand gestoken.” De kruilier was blijkbaarnog te gebruiken, dus ging Nol op weg naar de Waran-da in Boxmeer. Daar aangekomen bleek mulderDerkx – in de Boxmeerse volksmond destijds ge-noemd “Pietje de Mulder” niet aanwezig te zijn dochwel diens dochter. Volgens Nol was dat niet erg, wanthij zag liever de dochter dan de kruilier. Hij moestnog maar eens terugkomen. Er waren ergere dingenmoet Nol gedacht hebben want hij vond het uiteraardniet erg om terug te komen, hij had immers meer ge-zien dan een kruilier. Bij zijn volgende bezoek werdde koop van de kruilier voor 25 gulden beklonken enNol hield aan zijn bezoek niet alleen een kruilier voorde “Martinus” over maar ook een relatie met de mole-naarsdochter waarmee hij later trouwde en er een langen gelukkig huwelijk mee had. Helaas zijn beide men-sen overleden, Nol in 1999 en Marietje Derkx eenaantal jaren daarvoor.

Tijdens het aanleggen van het plantsoen voor de mo-len kwamen bij het omzetten van de grond een paar

stukken ijzer te voorschijn. Nadat deze schoonge-maakt waren en ontdaan van de roest, bleken het res-tanten van een gietijzeren rad te zijn en het zou medaarom niet verbazen als het stukken van de kapot-geschoten kruilier zouden zijn. Wij hebben ze be-waard en liggen nu als curiositeit onder in de molen.

Frits Harteman

Martinus van de Berg in 1944 gefotografeerd bijde oorspronkelijke kruilier.


1. GeschiedenisIn 1900 vroeg Hermanus Verbruggen, een telg uit demolenaarsfamilie Verbruggen uit Sint-Hubert, toe-stemming om in Rijkevoort aan de Brink een motor-maalderij op te richten. Deze werd uitgerust met tweekoppels maalstenen en een houtzagerij. In het volgen-de jaar bouwde Hermanus achter de maalderij eenronde stenen stellingkorenmolen met drie koppelsmaalstenen. Bij de bouw maakte hij gebruik van on-derdelen van waarschijnlijk een houtzaagmolen uitde omgeving van Rotterdam. In 1908 bouwde JanVerbruggen (zoon van Hermanus) ten noordwestenvan de molen een molenaarshuis, zie foto rechts. In1912 bouwde Willem (ook een zoon van Hermanus),die inmiddels de molen had overgenomen een mole-naarshuis op het oosten in Jugendstil-stijl (foto onder).Nog twee jaar later verbouwde de familie Verbruggenten zuidwesten van de molen, aan de overzijde vande Brink, een bakkerij annex café en winkel, weer inde Jugendstilstijl. Deze drie gebouwen zijn nog steedsaanwezig en de bakkerij/winkel/café is nog steeds ineigendom van de familie. Het gebouw is inwendignog geheel in zestiger jaren stijl. Waarschijnlijk inde twintiger jaren zijn de schilderingen aangebrachtop de het gaande werk op de steenzolder (zie foto op

Onderzoek in de “Luctor etEmergo” te Rijkevoort

Oude foto van hetmolenaarshuis uit 1912

Het molenaarshuis van Jan Verbruggen uit 1908

het volgende blad). De symboliek van de grote Bra-bantse vlag op de koningsspil en de kleine Nederland-se vlag op de steenspil kan alleen in Brabant zijn aan-gebracht. Buiten deze schilderingen is de koningsspilechter al een toonbeeld van vakmanschap. Met zijnvele overgangen van vierkant naar rond of naar acht-kantig toont hij het kapitaal wat mocht worden uit-gegeven bij de bouw van deze molen. Tijdens deTweede Wereldoorlog was de rivier de Maas de gehe-


le winter van ’44–’45 een frontrivier. In de buurt vanRijkevoort stond Britse artillerie opgesteld. Vele mi-litairen van de Royal Artillery hebben hun namen,hun woonplaats en een kerstwens geschreven in deblokjes van de Brabantse vlag op de koningsspil. In

de oorlog werd de molen uitgerust met Van Bussel-stroomlijnneuzen. Na de oorlog veranderde er veel.In de vijftiger jaren werd het maalderijgebouw afge-broken en vervangen door een groter tussen de molenen het molenaarshuis uit 1912. Ook werden tweesteenkoppels verwijderd om meer ruimte te krijgenin de molen. In 1972 vond er een restauratie plaats,uitgevoerd door molenmaker Huub Beijk uit Affer-den. Het betrof hier vooral de buitenzijde, zodat hetinterieur nu nog bijna onaangetast is. Wel verdwe-nen de stroomlijnneuzen en werd een oude potroedevervangen. De molen is nu dan ook met drie typeroeden uitgerust. Een Derckx-roede, een Pot-roedeen een Fransen-roede als lange spruit. In 1989 werdde molen weer gerestaureerd. De gemeente Wanroij,die de molen in 1986 kocht van de weduwe Verbrug-gen, liet hem restaureren door molenmaker HarrieBeijk uit Afferden. Inwendig werd de oude kruivloergedeeltelijk vervangen en enkele vangstukken; uit-wendig het kapbeschot, de stelling en de ophekkingvan het gevlucht.

2. Rondgang door de molenDe rondgang begint eigenlijk al buiten. Veel is erhier niet te zien, dat hergebruik doet vermoeden. Deenige uitzondering vormt de bovenas. Askoppen wor-den door veel bezoekers als vanzelfsprekend gezien.De tekst NSBM FYENOORD 1859 op de as (zie fotohieronder) is niet zo vanzelfsprekend als het er uitziet.Deze werf in Rotterdam maakte de eerste assen inons land en hield er ook al vroeg mee op. Van de nunog draaiende assen van dit merk is dit met jaren dejongste. In die tijd verspreidden deze assen zich ineen cirkel rond Rotterdam naar Goes. Assen vanFyenoord buiten deze streek waren dus hergebruikteassen. En in dit geval is het nogal logisch want de asis 42 jaar ouder dan de molen. Verder is een latere

De in 1914 verbouwde bakkerij annex café enwinkel

Schilderingen op de koningsspil en het spoorwielDe askop van de Feyenoord as met tekst NSBM

Fyenoord 1859


vorm van hergebruik te herkennen. De lange spruit iseen oude Franssen-roede (foto bovenaan). Binneninop de begane grond zien we in de vloer van de graan-zolder twee ijzeren profielen en een duidelijkherkenbare achtkantstijl. Herkenbaar aan de onder-zijde zijn de dubbele gaten waar de regels aankwamen(foto onder) en aan beide zijde de gaten van aanko-mende kruizen. Aan één zijde een dubbele inkepingvoor kruizen. Gezien de korte afstand toch elkaar (enhet feit dat er geen kruizen met dubbele kepen gevon-den zijn) doet vermoeden dat het kruis een keer ver-stoken is. Aan een uiteinde van de stijl is het beginvan een scheg te zien, net naast het andere uiteindevan een kruis. De gaten aan de andere zijde markerende plaatsen van de korbelen (2x) en een bintbalk. Degaten van de kapzolderbintbalk ontbreken. Wel valthet nummer van de stijl VIII op. Op de grond liggennog enkele onderdelen die bij de laatste restauratie(1989) zijn vervangen. Hierbij zijn vooral twee tafele-mentstukken van het boventafelement (zie fotorechtsboven) van belang. Beide stukken zijn niet langgenoeg om de afstand tussen twee stijlen te overbrug-

gen. De gaten voor de veldstijl en de beide honds-oren zijn duidelijk te herkennen. Vervanging van on-derdelen, zoals deze tafelementstukken is altijd jam-mer. Aan de andere kant hadden we nooit ontdekt alsdeze stukken waren blijven liggen tussen de muur ende onderring. Dan waren de inkepingen immers niette zien. Een zolder hoger vallen meteen weer tweeachtkantstijlen op. Beide achtkantstijlen hebben eenander gatenpatroon (foto opvolgende pagina boven)dan de eerste achtkantstijl. De beide regels zitten nietop gelijke hoogte en bij beide stijlen loopt één regelover de volle diepte van de stijl door. Naast de regelzit nog een gat door de regel. Dit gat dient voor deroosbouten. Buiten dit gat valt ook de inkeping vaneen extra korbeel op, dat de brede regel ondersteunde.Een zware regel in het veld met een korbeelondersteu-ning? Het betreft hier dus geen polder- of korenmolen.De vloerbalken zijn voor een groot gedeelte oudekruizen. Drie hiervan zijn bijna geheel aanwezig enkunnen straks bij de reconstructie van de grootte vanhet achtkant van belang zijn. Natuurlijk wordt vanieder kruis de hoek waarmee hij zijn collega kruistopgemeten (foto volgende pagina onder). Daarnaastde plaats waar eventuele veldstijlen of raamstijleninkepingen veroorzaken en natuurlijk het uiteinde van

De Franssen-roe gebruikt als lange spruit

Een gelijkmatig gatenpatroon in een oudeachtkantstijl (vloer luizolder)

De oude boventafelementstukken


een kruis (foto rechtsboven). Bij alle kruizen is dehoek tussen de kruizen ongeveer 76 graden. Ze zatendus waarschijnlijk allen op dezelfde hoogte. Een ge-deelte van de vloerbalken zijn waarschijnlijk regels.Deze zijn moeilijker te herkennen. De meeste regelsen korbelen zijn waarschijnlijk verzaagd tot vloerenen ondersteuningen in de muren voor de balkkoppen,omdat ze voor andere toepassingen te kort zijn. Opde vloer van de graanzolder ligt nog een vervangenachterkeuvelensbalk. Aan de vangzijde is geen gatvoor de ophanging van de wipstok te zien. Wel zijner aan deze zijde twee gleuven in de balk. Hieraanwaren de stijlen bevestigd waar de wipstok tussendraaide. De molen komt dus uit een streek waar wip-stokken normaal waren. Hij is nu, je zou haast zeggennatuurlijk, uitgerust met een vangtrommel. In devloer van de steenzolder zitten twee stijlen en tweebintbalken. De meest noordelijke stijl heeft een num-mer IV en twee regels op dezelfde hoogte net als destijl in de vloer van de graanzolder. Het zuidelijkekruis heeft twee regels op verschillende hoogte meteen korbeelondersteuning voor één van beide regels.

Een gatenpatroon in een oude achtkantstijl vooreen zware regel met korbeelondersteuning

Midden van een kruis

Uiteinde van een kruis

De bintbalken zijn zwaar uitgevoerd. (foto volgendebladzijde). Zij zijn 28 cm breed en 38 cm hoog. Ge-zien de inkepingen, is de totale hoogte ongeveer 44cm geweest. In het midden van de bintbalken zit eengrote inkeping aan de bovenzijde. Hiertussen zat eenbalk voor de lagering van de koning. Aan één zijdezitten inkepingen voor nog twee balken, aan de anderezijde voor 1 balk. Tesamen met de twee verzwaarderegels, die op dezelfde hoogte liggen krijgen we zovijf lagerpunten voor een ... driepuntskrukas. De ge-vonden achtkante molen was dus met zeer grote waar-schijnlijkheid een houtzager. Op de vloer van desteenzolder ligt als lagering van de koning een stuktussentafelement (foto op volgende pagina). Aan derand zijn nog net de snijlijnen van de kruisende tafe-lementstukken te zien. Hieruit kan de grootte van hettussentafelement berekend worden. Zonder de groottevan beide tafelementen zou men immers niet de totalehoogte van het achtkant kunnen berekenen. De aan-komende twee veldstijlen laten ook nog inkepingenachter in het tafelement. De twee doorgaande veld-stijlen naar onderen liggen nu bovenop. Het tafele-mentstuk is dus gedraaid. Aan de buitenzijde is don-kere verf te ontwaren. De vloer van de steenzolderzelf is trouwens nog van de bouw van de molen. Deoude planken in verschillende breedten en de ijzerenplaten voor de afdekking van allerlei gaten van deverdwenen koppels geven de zolder een fraai aan-zicht. Enkele planken hebben exact de breedte vanhet tussentafelementstuk. Blijkbaar zijn er tafelement-stukken verzaagd tot vloerbalken. Deze vloer moetniet zoals al enkele keren is voorgesteld in bestekkenvervangen worden, maar zolang mogelijk bewaardblijven. In de vloer van de luizolder zitten weer tweeachtkantstijlen. Als men bedenkt dat de ijzeren balkin de graanzoldervloer ook een achtkantstijl was, ko-men we nu op 8 uit. Ook bij deze stijlen weer vanieder één. De oostelijke balk heeft twee regels op ver-schillende hoogte met weer een ondersteunende kor-


beel bij de zwaarste regel. De westelijke balk heefttwee lichte regels op gelijke hoogte. Tussen de stijlenzitten nog twee kruizen en enkele stukken regel. Ookbij deze kruizen is de hoek weer ongeveer 76 gra-den. De steenschijfloop heeft buiten de vierkante ga-ten van de huidige staven nog een rij ronde gaten.(zie foto rechts). Deze gaten zitten net in de rand vande schijven en hebben een steek van 8,8 cm en eenaantal van 31 staven. De staven zijn nu aan de kortekant voor een krukwiel, maar de dikte van de schijven,en het feit dat de beide schijven nu omgedraaid – deaanhechtingspunten voor de stutstaven en de rondegaten geven deze indruk – gebruikt zijn, geven aandat dit de schijven kunnen zijn van een krukwiel. Hetis natuurlijk toeval als we van de drie schijflopen pre-cies die ene hebben overgehouden die vroeger hetkrukwiel was. Het spoorwiel is duidelijk van jongeredatum en lijkt sprekend op het spoorwiel van de mo-len van Katwijk aan de Maas. Dit was een Zuidplas-

Een losse bintbalk vaneen krukgebint: deonderdelen van de

Rijkevoortse molen zijnafkomstig van een

houtzager!

Ondertafelementstuk onder de koningsspil

De schijfloop met dubbele gatenkrans

molen, dus ook hier is het spoorwiel bij de herbouwin deze streek nieuw gemaakt. Om het spoorwiel zitvoor de afscherming van het luiwerk een stuk vaneen rollenwagen van een rollenkruiwerk (foto op vol-gende bladzijde). Een belangrijk detail is dat in demolens van Haps en Katwijk aan de Maas de spilbalkvoor de koning in de vloer ligt, terwijl hij in Rijke-voort erop ligt. Een vergissing met grote gevolgen!!In de vloer van de kapzolder zitten twee vaste bintbal-ken van het kapgebint (foto volgende bladzijde on-deraan). De inkepingen voor de kruisende bintbalkenen de pennen van de korbelen zijn goed te herkennen.Er zijn geen inkepingen of spijkergaten te vinden voorde ophanging van een vangtafel, zoals nu nog bij deHeesterboom te Leiden is aan te treffen. Tussen detwee bintbalken zitten twee helften van een in de len-gterichting doorgezaagd tussentafelementstuk. Aanweerszijde van de bintbalken zitten nog twee maal


De oude rollenwagen houdt het luitouw uit hetspoorwiel

Het kapgebint

twee kruizen. De hoek tussen deze kruizen is 80 gra-den. Dit is wel dicht bij 76 graden, maar toch weerver weg. De schuinte van de inkeping met het anderekruis loopt namelijk niet in dezelfde richting als deschuinte van de inkepingen met de veldstijlen (fotorechts). Als dat wel zo is, is het kruis hoger dan hetbreed is. Alle voorgaande kruizen waren dat. Dit kruisis echter breder dan het hoog is en heeft een hoekvan 180 - 80 = 100 graden. Deze twee kruizen zatenwaarschijnlijk boven de deuren naar de stelling. Dekleine driehoekige inkepingen tussen de inkepingenvan het andere kruis en een veldstijl wijzen ook opde aanwezigheid van een deur. De luitafel is metkruisarmen uitgevoerd en dus misschien een herge-bruikt kroonwiel (foto volgende pagina). Misschienwel de aandrijving van het krukwiel. Enig bewijshiervoor is niet te vinden. In de kap aangekomen valtmeteen op dat hier weinig vervangen is. Eerst kijkenwe nog even naar het achtkant voor we overgaan totde kap zelf. De ring op het muurwerk is bij de laatste

Een vlak kruis

restauratie vervangen. Twee stukken van dit oude bo-ventafelement vonden we al op de begane grond. Deoude onderring met rollensluis voor een rollenkrui-werk is nog aanwezig (foto onderaan volgende pagi-na). Dat de molen een rollenkruiwerk had wisten weal. De rollensluis is nu, met een uitneembaar stuk sta-len ring, geschikt gemaakt voor het Engels kruiwerk.De buitendiameter van de onderring is niet gelijk aande binnendiameter van de keerkuip. Deze laatste isnog gedeeltelijk aanwezig. De binnendiameter vande keerkuip is wel gelijk aan de buitendiameter vanhet boventafelement. Een vreemd detail is de ver-draaiing van de overring. Deze is enkele graden ver-draaid, zodat de oude inkepingen voor de voeghoutenduidelijk zichtbaar zijn (foto volgende pagina). Datde kap van deze molen niet Brabants is, is wel zeker.

Ieder detail wijst op een herkomst van elders. Hetbovenwiel is zwaar uitgevoerd met extra trekstangenen zeker ouder dan 95 jaar (zie foto verderop). Hetwiel is bij de bouw in Rijkevoort vergroot, waar-schijnlijk om de vangkracht te vergroten (zie foto ver-derop). De extra rand buiten de kammen is duidelijkherkenbaar. Dit levert echter problemen op in de restvan de kap. Het wiel paste niet meer tussen de voeg-houten, zodat deze aan de binnenzijde zijn afge-schaafd (foto verderop). Het paste met vang ook nietmeer tussen de gordingen, zodat deze buiten de span-ten zijn gelegd (zie foto verderop in dit artikel). Deoude gaten in de spanten zijn nog zichtbaar. De vangwas voor de restauratie van 1989 nog grotendeels deoude. De oude stukken zijn echter nog gedeeltelijkaanwezig en geven extra informatie. In één van destukken zat een bevestiging voor een stut. De gleufin het voeghout is ondanks het afschaven nog enigs-zins zichtbaar. De vangstukken waren van voor deherbouw in Rijkevoort, dus waarschijnlijk betrof het


De luitafel

De rollensluis

De oude inkeping voor een voeghout in debovenring


Het oude bovenwiel

De vergroting van het bovenwiel

Het geschaafde deel van het voeghout


De gordingen buiten de spanten

hier een Vlaamse vang met stut!! De rijklamp is ver-stelbaar uitgevoerd (foto rechtsboven). Door middelvan twee spieën wordt hij in een geleidingsblok opzijn plaats gehouden. Dit systeem werd rond 1900uitgevoerd door molenmaker Van der Loo uit ... Rot-terdam. De ezel heeft een duidelijke uitsparing aande achterzijde om niet tegen stijlen of blokkelen telopen. Verder is de ezel uitgerust met een schuif watin deze streek niet voorkwam (foto rechtsonder). Devangbalk zelf vertoont vele spijkergaten aan de onder-zijde, doch een duidelijk patroon voor een specifiekhoutzagersvangsysteem valt niet te herkennen. De ko-ning was, zoals eerder gezegd, gelagerd op een balkop de steenzoldervloer en niet erin. Deze 22 cm heb-ben we in de kap dan ook teveel. De gemakkelijksteoplossing zou zijn, de spil met 22 cm in te korten,doch dat ziet met nu, nu men de gehele kap kan over-zien. Tijdens de bouw werd dit niet gezien. Men wasimmers nog bezig met het plaatsen van voeghoutenen de ijzerbalk en met besloot de ijzerbalk op de voeg-houten i.p.v. erin te leggen (foto volgende pagina bo-venaan). Dit kon echter niet ongestraft gebeuren, zo-dat later een groot stuk uit het boshout om de as ver-

De verstelbare rijklamp

De schuif in de ezel


De ijzerbalk op de voeghouten

wijderd moest worden (foto rechtsboven). Achter rondde pensteen zit nog een zware bok met een zwaregesmede springbeugel. Ook deze constructie kwamin deze streek niet voor, doch wel in Zuid-Holland(foto onder).

Tekst en foto’s: Robbert Verkerk

Dit artikel was het eerste in een serie van twee arti-kelen over het molinologisch onderzoek in molen Luc-tor et Emergo.

Het uitgekapte deel van het boshout

De bok boven de pensteen


Molens in de regioDe molen De Hoop te BeersZoals reeds eerder vermeld heeft de monumenten-commissie van Cuijk tegen de restauratie van molenDe Hoop in Beers gestemd. Hierbij volgde deze com-missie het streven van de gemeente Cuijk om de res-tauratie niet uit te voeren. Het is duidelijk dat PeterSimons die namens de Molenvrienden Land vanCuijk deel uitmaakt van deze commissie, in deze si-tuatie niet in staat was om ondanks een vurig pleidooidit negatieve advies te voorkomen. Onze verenigingheeft een brief hierover naar de gemeente Cuijk ge-stuurd en nog eens op de restauratieplicht gewezen.Ook is deze zaak in de dagbladen gepubliceerd omin de regio aandacht voor deze molen te vragen. DeVereniging Molenvrienden Land van Cuijk zal aanStichting molen De Hoop steun verlenen om de zaakweer min of meer op de rails te krijgen. Men gaathierbij uit van het principe dat de uiteindelijke ini-tiatieven voor de restauratie vanuit het dorp Beerszelf moeten komen. De kosten van de restauratie zijninmiddels opgelopen tot ruim één miljoen gulden.Het bestuur van Molenstichting De Hoop is van planom met de gemeente Cuijk te discussiëren over eenmogelijk gefaseerde restauratie van de Beerse molen.

De Martinus te BeugenHelaas is er over de Beugense molen niet veel nieuwste melden. De molenaars wachten nog altijd tot hetkoppel stenen dat geruild kan worden tegen de aanwe-zige Franse stenen gebild is. Tot deze stenen er zijn,kan er niets gedaan worden aan het tweede koppel,omdat men nu eenmaal niet lukraak gaten in de vloerkan gaan zagen of meelringen maken die dan laterniet passen.Deze kleine teleurstelling heeft niet kunnen verhinde-ren dat de molenaars lustig doorgedraaid hebben. On-danks de restauratie van de staart en het voegwerkgaf de teller eind 2000 toch een getal boven de100 000 aan.

De Jan van Cuijk te CuijkIn de loop van november heeft molenmaker Beijk deJan van Cuijk flink onder handen genomen. Het voorhet afgelopen jaar in het meerjarenplan vastgelegdeonderhoud werd uitgevoerd. Daarnaast ook nog eenactiviteit welke in feite in het jaar 2002 gepland was.Het onderhoud betrof de volgende werkzaamheden.Het weer naar voren leggen van de windpeluw, dezewas namelijk naar binnen gekanteld waardoor de bin-

nenroede raak liep tegen het voorkeuvelens. De wind-peluw is ook afgedekt met een gegalvaniseerde plaatom inrotten te voorkomen. De baard is helemaal ver-nieuwd waarbij gebruik is gemaakt van roestvrijstalennagels. Verder is de koning gecentreerd hetgeen wilzeggen dat deze 8 cm naar achteren en 3 cm naarrechts is verplaatst. Het aswiel met de vang is zodoen-de ook 8 cm verplaatst. De beplanking van het voor-keuvelens is vernieuwd in grenen delen waarbij ookde beide windluiken zijn vernieuwd. Ook hierbij isweer roestvrij bevestigingsmateriaal gebruikt. Devloer van de maalzolder is in zijn geheel vervangenmet vurenhouten delen. Daarvoor werden eerst dekoppen van de onderliggende balken aan westzijdepoly-chemisch gerepareerd en werden 11 kinderbal-ken vernieuwd. Deze actie was eigenlijk gepland voorhet jaar 2002 maar men vond de vloer in het algemeente weinig betrouwbaar. Verder werden de taatspotten,de neut van de koning en de lagers van het luiwerkschoongemaakt en opnieuw ingevet. Links van deentreedeur van de molen liggen sinds enkele dagentwee stenen van een kollergang. Deze stenen zijn innovember bij de sanering van een perceel in het cen-trum van Cuijk onder de Jan van Cuijkstraat gevon-den. Een steen is hierbij jammer genoeg gebrokenmaar het voordeel is dat je nu kunt zien hoe hij ervan binnen uitziet. De halve stukken liggen op elkaar,daarnaast ligt de hele steen. De diameter van de stenenis 150 cm terwijl de dikte 55 cm bedraagt. Het asgatis 30 x 30 cm. In de volgende uitgave van de Molen-vriend komt een meer uitgebreid verhaal over dezekantstenen.Tijdens een aanwakkerende najaarsstorm ontdekteeen passerende collega-molenaar nog laat in de avonddat een vol zeil voorgespannen stond. Niets was min-der waar, want het zeil bleek door kwajongens losge-maakt te zijn en door iemand provisorisch vastge-maakt (min of meer een vorm van voorleggen) te zijn.Met de te verwachten stormkracht in het achterhoofdwerd besloten het zeil alsnog op de gebruikelijke wij-ze op te rollen en te klampen, zodat het niet kapotzou kunnen slaan en niet zou bijdragen in de trek-kracht van de molenwieken. Al met al een hachelijkzaakje zo voor twee molenaars rond middernacht ineen hevige storm!

De Bergzicht te GasselDe nieuwe omheining rond De Bergzicht is door mo-lenaar Jan van Haren compleet gemaakt. Zoals be-


kend bevindt zich rond de molen veel bosschage enhet ligt in de bedoeling om deze keer het stuk aan dezuidwestzijde te kappen. Te zijner tijd kan hij de hulpvan de andere molenaars hierbij wel weer gebruiken.Er is met de gemeente Grave contact geweest metbetrekking tot het vernieuwen van de rieten bedek-king van de achtkant en het is verheugend dat degemeente Grave er zeer positief tegenover staat enaan dit plan wil meewerken. Wanneer het gaat gebeu-ren is nog niet bekend. Verder is molenmaker HarrieBeijk bezig met verschillende zaken op deze molen,maar het ontbreekt hem vaak aan tijd om dit werk tecontinueren. De electrische aandrijving van de krui-bok bevalt Jan nog steeds goed want volgens hemzelfwordt hij ook al een dagje ouder en kan hij deze hulpgoed gebruiken. Een bijkomend voordeel is dat hijnu in staat is om de staartschoren beter over de hoekenvan de achtkant te wippen. Door op deze positie tij-dens het kruien gebruik te maken van de stut wordtde staart opgetild en wordt de afstand tussen deschoren en de hoek van de rieten achtkant groter. Deafgelopen tijd waren er niet zo heel veel mogelijkhe-den op de Bergzicht om te malen en te draaien omdathet in deze periode niet veel heeft gewaaid.

De Mariamolen te HapsMolenaar Don Werts weet te vertellen dat de schijf-loop in de kap scheefgezakt is. Hierdoor lopen dekammen van het bovenwiel raak met de velgen vande schijfloop. Dit vormt een belemmering om voluitte draaien. Aan malen durft hij in deze situatie al he-lemaal niet meer te beginnen. Molenmaker Beijk islangs geweest en heeft diverse werkzaamheden uitge-voerd. Zo werd de windvaan gerepareerd en terugge-zet, nieuwe roosterhouten in de rechterzijde van dekap aangebracht, het waterhol gerepareerd en eenvloerplank in de luizolder vervangen. Verder is ereen firma in de molen geweest met de opdracht omde houtaantasting in de Mariamolen te inventariseren.Enige tijd voor Kerstmis zijn de entreedeuren van deHapse molen weer eens met graffiti ontsierd.Onlangs heeft de molen door de firma Van Lierop inzijn geheel een houtbehandeling ondergaan. Alle bal-ken zijn ingespoten met een speciaal soort gif. Gedu-rende een periode van 10 jaar is al het houtwerk nugegarandeerd vrij van houtwormen en soortgenoten.Hopelijk leveren de injectiepluggen geen blijvendevisuele hinder op.

De Heimolen te Sint-HubertMolenaar Harrie Daverveld verwachtte tussen afgelo-pen Kerst en Nieuwjaar twee nieuwe zeilen op hetgevlucht van de Heimolen te kunnen hangen. Dooromstandigheden heeft de firma van Neerven uit Ossde aflevering van deze windvangers echter een paar

weken uit moeten stellen. Verder zijn er weinig pro-blemen met de molen en wordt er regelmatig meegedraaid. In de molen liggen de door Harrie verwor-ven klinkers welke straks gebruikt worden voor hetopvullen van de rondingen in de inrijpoort. Het bio-toopgebeuren is nog steeds niet optimaal. Deze zomerzijn de drie essen die pal voor de molen staan flinkgetopt maar aan het rechts gelegen bosje is nog steedsniets gedaan. Verder weet Harrie te vermelden datde publicatieborden voor de diverse molens binnenniet al te lange tijd afgeleverd worden. Momenteelheeft hij een leerling, zijn neef die van plan is om deopleiding tot (vrijwillig) molenaar te volgen. Het les-materiaal heeft hij al in zijn bezit.

De Stellingmolen te KatwijkTen gevolge van het project “Cuijk terug naar hetwater” in de Heeswijkse Kampen komt deze molensteeds meer tussen het water te liggen. Destijds heb-ben we hierover al eens gegrapt door te stellen dathet misschien mogelijk is om deze molen straks omte bouwen tot een poldermolen. Molenaar Peter Si-mons geeft aan dat het riet van deze achtkant aan dezuidzijde dun en kort wordt. De wilgen tenen die on-der het riet zitten zijn zichtbaar. Dit proces is vooralaan de zuidzijde aanwezig omdat daar wind en regenveel meer invloed hebben dan in de andere richtingen.Door het natte najaar is de stelling groen van de algenen spekglad wat problemen oplevert bij het kruien.Het gebruik van algendoder lost dit probleem slechtstijdelijk op. De familie Van Kempen is van plan omin de molen te blijven wonen. Vóór de molen liggenin verband met het bovengenoemde project grote ber-gen zand, wel tot aan stellinghoogte en Peter noemtdeze situatie “De molen achter de duinen”.

De Korenbloem te MillTijdens een telefoongesprek met de Heer Kuppevelduit Langenboom bleek dat de molen met het woonhuisnog steeds te koop is. Veel meer informatie kwam erniet uit omdat de eigenaar van de Millse molen hetbeter vond om voorlopig niets over deze zaak te publi-ceren. Hij gaf aan om over enkele maanden terug tebellen omdat de zaak zich dan waarschijnlijk verderontwikkeld zal hebben.

De Vooruitgang te OeffeltDe Vooruitgang is nu voorzien van 6 nieuwe kruipa-len, deze zijn van azobéhout gemaakt. Molenaar Theovan Bergen heeft nog 6 nieuwe palen gevraagd zodatde kruipalen straks allemaal vervangen zijn. Bij ver-vanging van deze elementen blijken deze in het alge-meen voor een groot deel weggerot te zijn. Op demaal- en op de steenzolder zijn 2 vensterbanken ver-vangen, deze bleken te lekken en het materiaal was


bijna helemaal kort geworden. Bij het vervangen isdakleer gebruikt om het vocht buiten te houden. Dehardnekkige lekkage in de kap is nu gerepareerd. Eenmoeilijk vindbaar scheurtje bleek de boosdoener tezijn. In het jaar 2003 wordt de kapbedekking helemaalvernieuwd. Het afgelopen jaar heeft het team op deOeffeltse molen in totaal 4 geslaagde molenaars afge-leverd, het hoogste aantal wat op deze molen is voor-gekomen. De geslaagden waren een dame en drie he-ren. Momenteel heeft Theo in feite nog één leerling,dit is de heer Leo Faes uit Moergestel die wellicht inmei op tentamen gaat. Deze man legt ’s zaterdags140 km af om de molenopleiding te volgen. Een leer-ling uit Arnhem komt af en toe maar eens (bij noor-denwind!) aanwaaien.

De windmolen De Korenbloem en de watermolente OplooDe standerdmolen De Korenbloem staat nog steedsscheef in zuidwestelijke richting. Om te kunnen krui-en heeft men een sleuf gegraven waar de slof door-heen kan schuiven. Volgens molenaar Piet Geenenwordt deze scheefstand veroorzaakt door het weg-en inzakken van het vulhout onder de zonneblokken.Ondanks deze wetenschap vindt men het toch noodza-kelijk om de hele scheefstand nog eens breed te onder-zoeken. Verder is de molen redelijk in orde en wordter regelmatig mee gedraaid en gemalen door Piet Gee-nen en Jan van Riet. Het afgelopen jaar heeft het ge-vlucht zo rond de 30 000 omwentelingen gemaakt.Ook met de watermolen wordt regelmatig gedraaid.De molenaars kunnen zelf het waterpeil van de beekregelen, waarbij ze rekening houden met de beno-digde waterstand voor de aanliggende landerijen. Hetis een kunst om met zo weinig mogelijk water en eenlaag toerental te draaien want onder deze omstandig-heden is het mogelijk om bijvoorbeeld gedurende eenhele voormiddag te draaien. Het waterrad heeft inhet jaar 2000 in totaal ongeveer 65 000 omwentelin-gen gemaakt. Zowel in de wind als in de watermolenzijn de betonnen vloeren afgebrokkeld en de grotewens van de molenaars is om de bestaande vloerente vervangen doormiddel van een stenen plaveisel.

De Luctor et Emergo te RijkevoortMolenaar Robbert Verkerk vertelde dat ze veel draai-en met de Luctor et Emergo. In ruim 2 maanden heb-ben de molenaars de laatste tijd ongeveer 32 000 om-wentelingen bij elkaar gedraaid. De molen moet daar-bij vaak lange dagen maken want met de drie mole-naars Sytske, Robbert en Mari wordt de stellingmolenbehoorlijk aan de tand (kam) gevoeld. Er worden zelfsdagen van ’s morgens 10 uur tot ’s avonds 8 uur ge-maakt. De molenaars zijn daar ook bezig met het ma-ken van mooimakersgoed, hierbij de Zaanse traditie

volgend. In totaal blijkt het geheel uit 23 onderdelente bestaan en het wordt uit hout vervaardigd. Het kar-wei gaat ongeveer een half jaar duren. Men ziet in-middels uit naar een grote restauratie waarbij de helestaart met kruibok vervangen dient te worden. Verderworden de oude balken onder de maalzolder chemischgelast, waarbij de stalen hulpbalk kan komen te ver-vallen. Tengevolge van de wisselende belasting vanhet gevlucht veroorzaakt door de “beruchte bomen”zit er nogal wat oneigenlijke beweging in het wieken-kruis en moeten alle verbindingen, schroeven en wig-gen nagekeken worden. Dit jaar bestaat de molen 100jaar en de molenaars zijn van plan om dit heuglijkefeit te gaan vieren.

De Hamse molen te WanroijMolenaar Jan Selten heeft de maalstenen nu ge-scherpt. In de vorige editie van de Molenvriend werdvermeld dat deze stenen geen eigenlijke maal- en vijl-kant hadden. De molenaars hebben de steen eerst flinkmet de kneushamer bewerkt en daarna een compleetscherpsel aangebracht dus inclusief maal- en vijlkant.Bij het afstellen brak een slecht gelaste bout af op depasbalk waardoor de bolspil eruit viel. Men heeft eral enkele keren met de gescherpte steen gemalen enhet geeft redelijk goede resultaten maar het systeemmoet nog iets bijgesteld worden. De steenkraan blijkteigenlijk te kort te zijn om goed met de stenen tekunnen manipuleren. Het ligt in de bedoeling om dekraan langer te maken. Hiervoor heeft men al eenlangere balk besteld. Naast de molenaars Jan Seltenen Jos Verberk vertoeft er ook nog een leerling op deHamse Molen. Dit is Walter Cornelissen uit Wanroijdie naar het schijnt ook al fanatiek bezig is met detheoretische kant van het molengebeuren. Tenslottekan vermeld worden dat de Hamse Molen zich ingoede staat bevindt. We hopen dat dit nog lang zoblijft want U weet het: “Meulens en hennen...!”

Ben Verheijen

BezoektijdenDe oplettende lezers valt het (na het zien vande advertenties rechts) wellicht op dat debezoektijden en telefoonnummers van demolenaars deze keer niet opgenomen zijn.Zoals altijd zijn deze ook te vinden opInternet:http://home.wxs.nl/~donwerts/bezoek.htm


(advertentie)

Beijk Molenbouw BVRimpelt 15a

5851 EK AFFERDENtel. 0485-531910fax 0485-532305

(advertentie) (advertentie)

De Molenvriend 43

Documents

Transcript of De Molenvriend 43