De meerwaarde van internationalisering, een concreet voorbeeld:

een Intensief Programma “Community Based Mental Health” in Nijmegen

Hein van der Hulst

Inleiding

Enige tijd geleden schreef ik in dit blad over de meerwaarde van internationalisering voor studenten

in het Hoger Beroepsonderwijs (At Home and Abroad, Onderwijs en gezondheidszorg, december

2011). Ik vermeldde daarbij dat wij al jaren internationale cursussen mee ontwikkelen en uitvoeren.

Ook schreef ik over de bredere kijk van studenten na een internationale ervaring: bredere visie op

hun professie, een tolerantere kijk op anderen, een ruimere invulling van de multiculturele

samenleving, reflectie op eigen gedrag, en, relativering van de gezondheidzorg in eigen land.

De afgelopen twee decennia is de belangstelling voor internationale ervaring binnen het Hoger

Onderwijs fors toegenomen. Hans de Wit, lector Internationalisering aan de Hogeschool van

Amsterdam: “Met de komst van het Erasmusprogramma werd een onomkeerbare trend ingezet van

onderwijssamenwerking en –uitwisseling die doorwerkt in alle facetten van het hoger onderwijs. Het

nieuwe programma Erasmus for All lijkt een poging om het oude met het nieuwe te verbinden.

Mobiliteit is net als internationalisering inderdaad geen doel op zich, maar een bijdrage aan

bevordering van de interculturele en internationale competenties van studenten en de kwaliteit van

het onderwijs” (Europa Expresse, 2012, publicatie van NUFFIC).

“Anno 2012 is het niet meer de vraag óf studenten interculturele competenties moeten leren maar

hóe dat gebeurt. Immers, waar zij later ook gaan werken, het zal altijd binnen een multiculturele

context plaatsvinden, zowel in ons land als daarbuiten. “De verpleegkundige van vandaag de dag

wordt in alle velden geconfronteerd met vogels van zeer diverse pluimage. Dat geldt niet alleen voor

patiënten en cliënten maar evenzeer voor collegae. Afgestudeerden zullen kennis moeten hebben

van de verschillen tussen culturen”(Van der Hulst, 2011). Een Intensive Program(IP), zoals hier

beschreven, levert daaraan een belangrijke bijdrage: niet alleen de inhoud dwingt om over de

grenzen heen te kijken, ook de samenwerking met medestudenten uit andere landen vereist een

interculturele attitude”. (Van der Hulst,H. & Koekkoek,B. 2012)

Dit studiejaar boden wij een nieuw ontwikkelde cursus aan “Community Based Mental Health”1, een internationaal programma van 2 weken. In dit artikel doe ik verslag van deze cursus en geef ik

antwoord op de vraag wat studenten en docenten nu echt winnen door deel te nemen.

Ik beschrijf de inhoud van dit zogenaamd Intensive Programme (IP) ; een prachtige combinatie van

enerzijds het vakgebied sociale psychiatrie en anderzijds de internationale dimensie. Ik beschrijf

welke ervaringen we er mee opdeden tijdens de uitvoering ervan begin 2012 met als doel om

collega’s te informeren en te motiveren om zelf aan een dergelijke cursus deel te nemen, studenten

1 In Nederland spreken wij over Geestelijke Gezondheidszorg en over Sociale Psychiatrie. In het Engels wordt

dat Mental Health en Community Based Mental Health. “Social Psychiatry” wordt i.h.a. niet gebruikt en kan

derhalve misleidend zijn.

ertoe te motiveren, dan wel een andere cursus te ontwikkelen, maar ook om aan te tonen dat een

internationale en interdisciplinaire benadering van – in dit geval de sociale psychiatrie - inderdaad

meerwaarde heeft.

Een dergelijk IP kan, via een applicatie worden aangemeld bij de NUFFIC, het Nederlands agentschap

voor internationale samenwerking binnen het Hoger Onderwijs. Hier bekijken experts de kwaliteit,

doelstellingen, het innovatief karakter e.d. en wordt besloten of subsidie wordt verleend via het

zogenaamde Erasmus Lifelong Learning Programme (LLP). Deze subsidie bestaat voornamelijk uit

vergoedingen voor reis- en verblijfkosten voor zowel studenten als docenten alsmede uit een vast

bedrag voor organisatorische kosten.

Het IP “Community Based Mental Health”

“Via ons internationaal netwerk is een aantal Europese partners benaderd met de vraag of zij zouden

willen participeren in een IP rondom sociale psychiatrie. De reacties waren uiterst positief: er waren

al veel uitwisselingprogramma’s maar de geestelijke gezondheidszorg kwam nauwelijks aan bod.

Uiteindelijk kwamen we tot een groep van acht hogescholen uit zes verschillende landen: België

(Hasselt en Gent), Finland (Oulu), Letland (Riga), Polen (Wroclaw), Portugal (Lissabon en Setúbal) en

Nederland (Nijmegen). Al deze partners tekenden een intentieverklaring waarin zij niet alleen kennis

van - en ervaring met - psychiatrie beklemtoonden, maar zich ook verplichtten tot het bijdragen via

docenten en studenten. Deelname zou open staan voor derdejaars Bachelor studenten vanuit de

disciplines verpleegkunde, ergotherapie, fysiotherapie, sociaal pedagogische hulpverlening en

maatschappelijk werk & dienstverlening - een, vanuit de GGZ bekeken, niet direct voor de hand

liggende mix van beroepen”.(Van der Hulst,H. & Koekkoek, B. 2012)

De aanvraag werd met stip goedgekeurd, de subsidie toegezegd, en we konden starten met de

voorbereidingen: de ontwikkeling van een internationaal, intercultureel en multidisciplinair twee

weken durend programma. Iedere instelling was verantwoordelijk voor de werving van studenten.

De voertaal was Engels. Enige ervaring met - de praktijk van - de GGZ was gewenst.

De deelnemende landen, instellingen en studenten:

Vanuit België, Hasselt en Gent: 2 studenten ergotherapie en 4 studenten sociaal werk.

Vanuit Polen, Wroclaw: 6 studenten fysiotherapie.

Vanuit Portugal, Lissabon en Setúbal: 11 studenten van verpleegkunde, logopedie en

fysiotherapie.

Vanuit Finland, Oulu: 6 studenten verpleegkunde en ergotherapie.

Vanuit Litouwen: 6 studenten ergotherapie.

Vanuit Nederland, Nijmegen: 6 studenten verpleegkunde en één student creatieve therapie.

Nadat wij, via schriftelijke informatie, de expertise van de deelnemende partners in kaart hadden

gebracht stelden wij tijdens een tweedaagse bijeenkomst de grote lijnen en de verschillende

didactische werkvormen van het programma vast. De diversiteit van de participerende collegae

zorgde voor zeer verschillende invalshoeken en werkvormen variërend van traditionele hoorcolleges

en casework tot creatieve vormen van samenwerking en presentatie ondermeer via “critical

movies”.2

Voorafgaand aan het IP vond een voorbereidingsprogramma plaats via Blackboard 3. Aangezien het

programma zelf vrij kort is wilden wij er zeker van zijn dat studenten zich én moesten prepareren

(o.a. via casuïstiek en relevante artikelen) als mede met elkaar konden kennis maken. Dit Blackboard

programma staat nog steeds open. Van alle docenten werd vooraf een abstract van hun les of

workshop gevraagd en ook op Blackboard geplaatst. De cursus vond eind januari 2011 plaats in

Nijmegen terwijl werkbezoeken weren gehouden in Utrecht (bemoeizorg) en Apeldoorn

(verslavingszorg).

De inhouden

De rationale voor dit IP staat als volgt omschreven:

“Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) verschilt enorm per land, óók binnen Europa, wat betreft

aspecten als biologisch/medische dan wel sociale benaderingen, de rol van soci ale determinanten,

de wijzen van behandeling (medicijngebruik) en benadering (responsiveness volgens de World Health

Organisation, 2003). De kwaliteit van de GGZ kan als indicatie worden beschouwd van de `state of

the art` van de gehele samenleving. De huidige ontwikkelingen binnen de GGZ in Nederland, meer

eigen verantwoordelijkheid, minder professionele zorg, meer eigen bijdragen e.d., zijn daar

representatief voor. Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw wordt psychiatrische problematiek,

mede onder invloed van de antipsychiatrie, meer en meer interdisciplinair en holistisch benaderd. Dit

blijft niet zonder gevolgen voor de (para)medische en sociale opleidingen+ de multi professionele

benadering wint terrein”. (Van der Hulst, 2011)

De cursus zelf

Het begin van de cursus bestond allereerst uit introducties, zowel van het IP zelf (internationaal,

intercultureel en interdisciplinair) als van de belangrijkste elementen van deze cursus: terminologie

(psychopathologie), de geestelijke gezondheidszorg in het algemeen en in verschillende landen in het

bijzonder en de relatie tussen geestelijke gezondheid en samenleving; het gaat immers om sociale

psychiatrie. Daarnaast waren er creatieve activiteiten gericht op kennismaking en samenwerking. Om

te voorkomen dat studenten te zeer consumenten werden, was hen vooraf gevraagd presentaties te

verzorgen over zowel hun land als over de staat van de GGZ in hun land. Dit laatste gebeurde aan de

hand van vooraf gekozen items als verslaving, schizofrenie en depressie.

Vanaf de derde dag werd studenten gevraagd zich te buigen over concrete gevalsbeschrijvingen,

cases. Hierin vond een opbouw plaats van mono- naar multidisciplinair en van nationaal naar

2 Een “critical movie” is een vorm van assessment waarbij studenten via een zelf gemaakte fi lm een ond erwerp

uitdiepen.

3 Blackboard is een digitaal platform waarbij zowel informatie wordt gegeven alsook de mogelijkheid wordt

geboden deelnemers met elkaar te laten communiceren.

internationaal, zodat er uiteindelijk gewerkt kon worden in multidisciplinaire en internationale

werkgroepen van zo’n zes personen begeleid door een tutor.

In de loop van de cursus kwamen allerlei soorten onderwerpen ter sprake, zoals art therapy, het

gebruik van zelf in de GGZ, ethische vraagstukken, de begeleiding van jongeren en ouderen, de

omgang met “moeilijke cliënten” in de chronische zorg en zelfs “Tai Chi in de GGZ “ kwam aan de

orde.

Ook vonden er twee werkbezoeken plaats om studenten te laten kennismaken met typische

voorbeelden van de Nederlandse praktijk: bemoeizorg en verslavingszorg. Bij de bemoeizorg

kwamen – vanzelfsprekend – vragen aan de orde over verantwoordelijkheid van de cliënt enerzijds

en zorgplicht van de samenleving anderzijds; tot hoever moet de zorg gaan. Het zorgde voor

uitgebreide discussies. De verslavingszorg maakte met name indruk via een verhaal van een

ervaringsdeskundige: hij vertelde – in perfect Engels! – zijn levensverhaal en het nut van begeleiding

bij zijn afkicken.

Iedere dagdeel bespraken de studenten hun ervaringen van dat deel in zogenaamde reflectiesessies

waarbij een docent , als tutor, studenten stimuleerde om terug te kijken op bijeenkomsten. Gezien

de intensiteit en de veelheid van onderwerpen wilden wij, via deze sessies, voorkomen dat inzichten

snel zouden “wegzakken” of te weinig geïntegreerd zouden raken.

In plaats van de gebruikelijke presentaties werd als afsluitend assessment gekozen voor de eerder

genoemde critical movies: in kleine groepen kozen studenten voor een bepaald thema dat een dag

lang werd besproken, onderzocht en uitgewerkt en uiteindelijk zou resulteren in een soort film

waarin de dilemma’s en mogelijkheden van het thema werden vertoond. De producten waren

indrukwekkend; niet alleen werden alle thema’s evidence based onderbouwd, zij vertoonden ook de

ontwikkeling van studenten gedurende dit IP. Deze filmpjes zijn via een website nog steeds in te zien.

Leerdoelen en resultaten

Naast doelen als “verbetering van de kwaliteit en samenwerking tussen hogescholen en de

ontwikkeling van innovatieve praktijken in opleiding en training”, lag speciale nadruk op een “sterke

multidisciplinaire benadering” en “onderwerpgebieden welke momenteel onderbelicht zijn” ( Van der

Hulst, 2011).

Als resultaat werd verwacht:

“Een intensief programma voor studenten én docenten waardoor studenten interculturele en

interdisciplinaire competenties kunnen ontwikkelen waardoor zij pro-actiever en creatiever worden

binnen een veranderend gezondheidszorgsysteem. Tevens wordt beoogd via het benoemen van best

practices een beter begrip te krijgen voor de GGZ in verschillende Europese

gezondheidszorgsystemen. Het programma beoogt verder de ontwikkeling van strategieën van

empowerment van cliënten in de samenleving” (Van der Hulst, 2011). De doelen:

Uitwisseling van expertise in de sociale psychiatrie;

Bevordering van interprofessionele en interdisciplinaire samenwerking;

Vergroting van de kennis met betrekking tot de GGZ;

Ontwikkeling van strategieën binnen de sociale psychiatrie.

Door middel van twee evaluaties, een standaardevaluatie van het NUFFIC en een, binnen een aantal

bestaande internationale cursussen ontwikkelde digitale evaluatie, werden de resultaten gemeten.

Studenten bleken zeer tevreden wat moge blijken uit de scores: relevantie van de cursus: 3.93 (op

schaal van 1 –zeer ontevreden- tot 4 – zeer tevreden), kwaliteiten van lessen en workshops: 3.95,

overall satisfaction: 3.63!

Meer toegespitst waren de uitkomsten:

Kennis van karakteristieken van andere culturen: 3.71

Betere competenties en vaardigheden m.b.t. interculturele en internationale aspecten: 3.68

Meer respect voor de visie van anderen: 3.76

Meer kennis van de GGZ in andere landen: 3.79

Meer begrip voor de verschillende benaderingswijzen en strategieën binnen de GGZ: 3.79

Groter bewustzijn van het nut van duidelijke communicatie tussen professionals: 3.83

Studenten kregen ook de gelegenheid hun persoonlijke ontwikkeling aan te geven via vragen als:

“hoe - en waarom - denk je dat deze cursus heeft bijgedragen aan je professionele ontwikkeling” en

“zal deze cursus impact hebben op je professionele praktijk, met andere woorden ben je anders gaan

denken over je toekomstige praktijk”. Een greep uit alle – 100% positieve - antwoorden:

Opende mijn ogen, werd meer open minded, heb stigma’s verworpen, minder oordeel over

goed en fout, vooral begrepen “to be there”, meer out of the box denken, meer holistisch

denken.

Leerde andere gezichtspunten te zien binnen de GGZ, heb bredere kijk op GGZ en op preventie

daarbinnen, meer informatie over evidence based concepten, verwacht meer geduld in het

werk in de GGZ te zullen hebben, weet nu zeker dat ik in de GGZ wil werken.

Meer begrip voor psychiatrie in het algemeen en mensen met psychiatrische problemen in het

bijzonder, kan nu meer uitgaan van de cliënt zelf, mijn ideeën zijn ondergeschikt aan die van

de cliënt, cliënten zijn geen cliënten maar mensen, wat is normaal en niet normaal, leerde

over de relatie tussen ontwikkelingen in de samenleving en geestelijke gezondheid.

Meer respect gekregen voor andere disciplines wat ik hard nodig heb in mijn toekomstig

werk, meer vaardigheden om multidisciplinair te kunnen werken, kreeg verschillende

perspectieven en strategieën van andere disciplines, er is veel meer dan alleen social work ,

voel mij zekerder t.a.v. mijn eigen discipline.

Ervaring en skills m.b.t. interprofessioneel werken: verschillende perspectieven om naar de

cliënt te kijken. Er is meer dan alleen de eigen professie, daardoor ook andere

benaderingswijzen geleerd.

En tot slot, “ik had dit nooit in mijn eigen land geleerd”. Alle studenten schrijven deze cursus zeker te

zullen aanbevelen bij hun studiegenoten. Als er al minpunten werden genoemd dan hadden deze

vooral betrekking op de interculturele aspecten van het programma, niet op de inhouden rondom

sociale psychiatrie. Studenten werden geconfronteerd met zowel andere gewoonten van elkaar

alsook met andere didactische benaderingen waaraan zij moesten wennen; de Nederlandse

omgangsvormen tussen studenten en docenten lijken veel gelijkwaardiger dan in de andere landen.

Aangezien naar onze mening deze interculturele verschillen waardevolle leerervaringen bieden zullen

wij in de toekomst hieraan zeker méér, en andere aandacht besteden.

Conclusie

Het IP Community Based Mental Health lijkt te zijn geslaagd. De antwoorden van studenten geven

aan dat zij niet alleen hun kennis en inzicht in de sociale psychiatrie hebben vergroot maar zich ook

meer bewust zijn geworden van de relativiteit van eigen paradigma’s en stigma’s. Ook hebben zij

meer praktische mogelijkheden gekregen in de – interdisciplinaire – samenwerking. Zij hebben

ervaren dat monodisciplinair werken zijn beperkingen kent. De samenwerking met een vijftiental

collegae verliep meer dan uitstekend: waarden werden gerespecteerd, er werd van elkaar geleerd en

er bestonden geen verborgen agenda’s. En zelfs op het persoonlijke vlak werden verbanden

gesmeed.

Inmiddels is voor 2013 de nieuwe subsidieaanvraag goedgekeurd zodat wij komend jaar, hopelijk

met hetzelfde team, weer een leerzame cursus kunnen opzetten. De voorbereidingen hiervoor zullen

eind oktober plaatsvinden bij één van de partners in Portugal.

* Over de auteur

Hein van der Hulst is socioloog en werkt aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen in Nijmegen. Jarenlang was hij coördinator van de opleiding Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige (SPV). Naast deelname aan deze opleiding is hij als coördinator Internationalisering verantwoordelijk voor internationalisering binnen het Instituut Verpleegkundige Studies van de HAN.

Referenties

http://ec.europa.eu/education/erasmus/ip_en.htm

Europa Expresse NUFFIC, 2012

Van der Hulst, H. (2011). Applicatie Erasmus Lifelong Learning Programme, 2011. HAN Nijmegen.

Van der Hulst, H. (2011) At home and abroad, de (meer)waarde van internationalisering in het HBO.

Onderwijs en gezondheidszorg, december 2011.

Van der Hulst, H. & Koekkoek, B. (2012) nog te plaatsen artikel in het vakblad van de V&VN, SP.

http://ec.europa.eu/education/erasmus/ip_en.htm