De maatschappelijke relevantie van de geesteswetenschappen Lezing bij de feestelijke opening van de faculteit Geesteswetenschappen, Leiden 23-09-2008

De maatschappelijke relevantievan de Geesteswetenschappen

1: Deze foto Deze foto uit 1967 en is genomen op de Rotterdamse Lijnbaan, zomaar een kijkje in het alledaagse leven van het Surinaamse gezin van Delfi Roseval en Harold Baal. Een van de vele migranten die zich in de afgelopen eeuwen in Nederland hebben gevestigd.

- komt uit HBM

Deze komt uit het Historisch Beeldarchief Migranten, een initiatief van het CGM waarin ook onze nieuwe faculteit participeert. Het HBM is een digitaal archief, betaald door externe sponsoren en fondsen, waarin een schat aan beeldmateriaal uit de privé-collecties van migranten. 2: Het HBM is een van de vele initiatieven die Nederlandse migratiehistorici, verenigd in het CGM, hebben ondernomen en het Instituut Geschiedenis van onze faculteit speelt daarin – samen met het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam, een belangrijke rol.

- Zo is in juni van dit jaar een begin gemaakt met het opzetten van een website over de geschiedenis van migratie naar Nederland:

- met als belangrijkste taak het systematisch toegang bieden tot

gedigitaliseerde collecties in Nederlandse archieven en musea. - Een project, dat is uitgewerkt door Corrie van Eijl post doc bij

het IvG, en waar fondsen als het Mondriaan, VSB en Reaal fonds in totaal bijna 1 miljoen euro in hebben gestoken.

3: Deze voorbeelden tonen dat de maatschappelijke relevantie van geesteswetenschappelijke onderzoek naar migratie en integratie is evident. Zeker de afgelopen jaren kun je bijna geen tv aanzetten of krant openslaan of het gaat over de islam, asielzoekers dan wel criminele Marokkaanse jongeren. 4: Het initiatief ligt daarbij eerder bij de media dan bij de wetenschappers zelf. Zo werd ik bijvoorbeeld gisterenochtend om kwart voor 11 een email van het dagblad Trouw:

Geachte Leo Lucassen,

Podium, de opinieredactie van Trouw, is op zoek naar een auteur die zich wil buigen over de vraag in hoeverre het wijzen naar Marokkanen, c.q. Marokkaanse jongeren. nog effectief is bij het aanpakken van lokale problemen. Dit naar aanleiding van de gebeurtenissen in Gouda. De burgemeester van die stad is ten strijde getrokken tegen het 'overdreven

beeld' in de media van de problemen in zijn stad. Aan de andere kant wordt bijvoorbeeld geroepen om hard optreden tegen lastige Marokkaanse jongetjes die 's avonds laat op straat rondhangen. Dreigt hier ineffectieve stigmatisering, en heeft de burgemeester van Gouda dus gelijk?

Bent u geïnspireerd, of wilt u wellicht een andere invalshoek kiezen? Laat het ons weten. Een opiniestuk op Podium is maximaal 700 woorden (ongeveer anderhalf A-4-tje).

Diepe zucht, want net bezig met het lezen van een doctoraalscriptie en duizend en een andere dingen te doen. Nu ging die scriptie toevallig over het verband tussen krantenberichten over Marokkaanse criminaliteit in het Parool en wetenschappelijk onderzoek door het onderzoeksbureau O&S van de gemeente Amsterdam in de periode 1967-2005. Dus, ik dacht , kom laat ik eens een poging wagen. Afdeling communicatie en marketing ook weer blij. Het resultaat kunt u lezen op de opiniepagina van Trouw van hedenochtend. 5: Er schuilt echter ook een gevaar in dit soort aandacht van media, politici en beleidsmakers. Ze dwingen je al gauw hun werkelijkheid en hun definitie van het ‘probleem’ op en voor je het weet praat en schrijf je zelf alleen nog maar over criminele Marokkanen, terwijl de bulk van degenen om wie het gaat in Nederland zijn geboren en een groeiende minderheid keurig carrière maakt via HBO en universiteit.

6: Veel moeilijker, maar ook uitdagender is het om je eigen definitie en interpretatiekader ingang te doen vinden in de wereld aan de voet van onze ivoren toren. In mijn geval: de boodschap dat migratie niet gelijk staat met problemen, dat migratie geen nieuw fenomeen is, maar een structureel onderdeel van menselijke samenlevingen. Dat Marokkanen geen vijfde colonne vormen. Geen ‘Moslim kolonisten’ en ‘straatterroristen’, die - als we niet snel onze jongens (en meisjes) - uit Uruzgan overplaatsen naar Gouda Oost, ‘ons’ land over 10 jaar in hun greep hebben. Zoals de geachte afgevaardigde uit Venlo de Tweede Kamer bij de Algemene Politieke Beschouwingen voorhield. Een iets genuanceerder visie wordt in de huidige tijdgeest al snel wordt afgeserveerd als naïef multicultureel politiek correct denken. 7: In een poging om tot wat meer distantie en beschouwing te komen, werd in 2002 door Klaus Bade, hoogleraar te Osnabrück het initiatief genomen een overzicht te publiceren over de impact van migranten op de Europese samenleving sinds 1600. Samen met mijn collega Pieter Emmer ben ik van meet af aan bij dit project betrokken geweest en afgelopen jaar verscheen de meer dan 1000 bladzijden dikke Enzyklopädie Migration in Europa waarvan een Engelse editie volgend jaar bij CUP New York zal verschijnen.

Twee conclusies:

1) Migratie, geografische mobiliteit, is geen modern fenomeen, maar een structureel onderdeel van menselijke samenlevingen.

2) Integratie, in- en uitsluiting zijn evenmin iets nieuws en

bijgevolg vormt het verleden een interessant laboratorium waarin we kunnen uitzoeken:

- onder welke voorwaarden (factoren die zowel aan de kant van

de migranten als aan de kant van de ontvangende samenleving liggen) integratie snel dan wel langzaam verloopt

- onder welke voorwaarden minderheidsvorming optreedt. Om hier een antwoord op te vinden bevat de encyclopedie: 1) een handboekgedeelte met landenoverzichten 2) ruim 200 concrete casussen vanaf 1600 tot heden.

Ad 1: In geheel Europa veel mobiliteit: - bekendst zijn de vluchtelingen:

Religious and political refugees in Europe, 1500-1800

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

1500-1550 1550-1600 1600-1650 1650-1700 1700-1750 1750-1800

Spain/Muslims Spain/Jews France/HuguenotsSouthern Dutch/Protest. Salzburg/Protestants Russia/Muslims (Krim Tartars)Netherlands/Patriotten France/émirés

Bij deze geschiedenis valt op hoe intolerant Europese staten waren t.o.v. andersgelovigen en:

- dat nu gangbare lineaire up-beat ideeën over de joods-christelijke wortels van onze beschaving met een korreltje zout genomen dienen te worden.

- Die wortels mogen wellicht aanwijsbaar zijn. Maar zeker is dat

deze uitdrukking voor 1940, laat staan voor 1800, voor veel mensen als een idiote en curieuze contaminatie in de oren hebben geklonken.

- Honderden jaren hebben katholieken en protestanten relatief

vreedzaam samengeleefd, maar elkaar ook geregeld de kop ingeslagen, elkaar verdreven en gedwongen bekeerd.

- Om over het lot van joden in christelijke samenlevingen maar te

zwijgen.

Deze vluchtelingen maken echter maar een kwart uit van de totale mobiliteit

Veel tijdelijke migratie (seizoens)

Seizoensarbeid in Europa in de vroeg-moderne periode

Naast tijdelijke migranten waren het vooral migraties uit Europa, naar steden en naar het platteland die mensen in beweging brachten.

Betekent overigens niet dat de mobiliteit in de vroegmoderne periode al even hoog was als in de 19e eeuw. Zie vers van de pers een schatting van de migratieratios (zonder tijdelijke migraties) in geheel Europa.

Migration ratio's in Europe 1500-1900

0

5

10

15

20

25

1500-1550 1550-1600 1600-1650 1650-1700 1700-1750 1750-1800 1800-1850 1850-1900

Stijging zet begin 18e eeuw in, en kent twee versnellingen in 1e en 2e helft van de 19e eeuw. Maar ook voor 1700 al miljoenen mensen ‘on the move’

Minstens zo interessant als de grote Europese lijn zijn regio’s met al vroeg een zeer hoge mobiliteit, zoals de Republiek, waar reeds in de 17e het laat 19e eeuwse niveau werd bereikt, door massale migrantenstromen, zowel permanent, tijdelijk als transmigranten.

Tezamen veel belangrijker dan alle vluchtelingen (Zuid-N, Hugenoten, joden etc.) bij elkaar. Kijken we alleen al naar de in het buitenland geborenen, dan zien we een bijzonder hoog aandeel dat lang aanhield:

% in het buitenland geborenen in de Republiek (1600-1800)

12%12%15%Holland

12%9%24%Rotterdam

8%10%55%Leiden

24%25%40%Amsterdam

180017001600

Percentage of foreign born in the Netherlands 1600-2007

0

2

4

6

8

10

1600 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1930 1980 2007

Germany Rest Europe Colonial Rest non Europe

Te verklaren door: - hoge mate van proletarisering, - hoge urbanisatie - vrije arbeidsmarkt - hoge economische groei. Kortom: Zonder massamigratie geen gouden eeuw Ad 2: Integratie Interessant is dat het verleden leert dat integratie doorgaans het eindresultaat is van vestigingsprocessen: In dit geval bedoel ik met integratie: - niet primair als anders en niet primair als anders gezien. Als er sprake is van minderheidsvorming, in welke vorm dan ook, kan dit het resultaat zijn van:

1) zelfgekozen isolatie (Amish of andere orthodoxe groepen als beste voorbeeld). 2) maar vaker het gevolg van institutionele blokkades in de ontvangende samenleving: - joden die in veel landen (Republiek pas 1796) geen volwaardig

staatsburger waren - idem voor afwijkende religies (protestanten in Frankrijk,

Katholieken in Engeland)

HUGENOTEN

3) Doorgaans een ingewikkelde mix van die twee waarop isolatie een reactie kan zijn op uitsluiting. In dit verband is het interessant op te merken dat in de vroegmoderne periode niet het (joods) christelijke westen, maar het Islamitische Zuidoosten veel toleranter was ten opzichte van afwijkende godsdiensten.

Alhambra decreet (1492)

Niet zo vreemde dat verreweg de meeste Joden die Spanje na 1492 (Alhambra Decreet, start Inquisitie, gedwongen bekering) ontvluchtten kozen voor het oostelijke middellandse zee bekken, waar de Ottomanen heersten.

Joodse gemeenschappen in het Ottomaanse rijk(1840)

- Integratie het meest belemmerd wanneer institutionele

blokkades en laag menselijk kapitaal van de migranten convergeren

Goed voorbeeld zijn de Ieren in Engeland 1840-1900.

1) Arme criminele onderklasse Friedrich Engels (Die Lage der arbeitenden Klasse in England 1844): voorbeeld voor het Lumpenproletariaat:

Friedrich Engels (Die Lage der arbeitendenKlasse in England 1844):

Diese Leute, fast ohne alle Zivilisationaufgewachsen, an Entbehrungen aller Art von Jugend auf gewöhnt, roh, trunksüchtig, unbekümmert um die Zukunft, kommen so herüber undbringen alle ihre brutalen Sitten mitherüber in eine Klasse der englischenBevölkerung, die wahrlich wenig Reizzur Bildung und Moralität hat. […]

Diese Leute, fast ohne alle Zivilisation aufgewachsen, an Entbehrungen aller Art von Jugend auf gewöhnt, roh, trunksüchtig, unbekümmert um die Zukunft, kommen so herüber und bringen alle ihre brutalen Sitten mit herüber in eine Klasse der englischen Bevölkerung, die wahrlich wenig Reiz zur Bildung und Moralität hat. […]

Citeert in dit verband de Schotse schrijver en enthousiast verspreider van Duitse literatuur in Engeland, Thomas Carlyle:

Er braucht nur Salz zur Würze; er schläft ganzvergnügt im ersten besten Schweinestall, nistetsich in Scheunen ein und trägt einen Anzug vonFetzen, die aus- und anzuziehen eine der schwierigsten Operationen ist, die nur an Festtagenund zu besonders günstigen Zeiten vorgenommenwird. Der sächsische (= Anglo-Saksische) Mann, der auf solche Bedingungen nicht arbeiten kann, wird brotlos. Der unzivilisierte Irländer, nicht durchseine Kraft, sondern durch das Gegenteil davon, treibt den Eingebornen aus und nimmt von seiner Stelle Besitz. Da wohnt er in seinem Schmutz undseiner Unbekümmertheit, in seiner betrunkenenGewaltsamkeit und Falschheit, der fertige Nukleus von Degradation und Unordnung.

Er braucht nur Salz zur Würze; er schläft ganz vergnügt im ersten besten Schweinestall oder Hundestall, nistet sich in Scheunen ein und trägt einen Anzug von Fetzen, die aus- und anzuziehen eine der schwierigsten Operationen ist, die nur an Festtagen und zu besonders günstigen Zeiten vorgenommen wird. Der sächsische (= Anglo-Saksische) Mann, der auf solche Bedingungen nicht arbeiten kann, wird brotlos. Der unzivilisierte Irländer, nicht durch seine Kraft, sondern durch das Gegenteil davon, treibt den sächsischen Eingebornen aus und nimmt von seiner Stelle Besitz. Da wohnt er in seinem Schmutz und seiner Unbekümmertheit, in seiner betrunkenen Gewaltsamkeit und Falschheit, der fertige Nukleus von Degradation und Unordnung.

2) Bovendien waren veel Ieren zeer nationalistisch en was de steun voor radicale oplossingen (voorlopers IRA) groot (Fenians)

3) Misschien nog wel het ergst: het waren katholieken:

- William Murphy:

William Murphy (1834-1871)

-- afhuren van grote zalen: diatribe tegen de verdorven Ieren. Hitst de Engelse arbeiders op.

“Every popish priest is a murderer, a cannibal, a liar, and a pickpocket”

“Popery and Catholicdespotism or English liberalfreedom?”

Pogromachtige toestanden in 1860s

- Ook in Nederland (Oosterhout 1872, herdenking Den Briel)

Oosterhout 1872“Deze oranje honden en geuzen [de protestanten, LL] hebben ook gevlagd en feest gevierd omdat zij onze heilige priesters vermoord hebben. Maar eer wij twee of drie jaar verder zijn, zullen wij wraak nemen en een vuur aan leggen en de ketters daarop verbranden en we zingen er dan een mooi lied bij. Weg met de geuzen honden, weg met die oranje donders. Roeit ze uit dat uitvaagsel en verdelg ze, overal waar of ze zich ophouden en nestelen. Leve de paus, de heilige god en leve de katholieken. En als paus Petrus niet op de troon komt dan zullen wij hier in Oosterhout slag levere aan de geuzen en hen over de Moerdijk heen jagen.”

- parallel met moslims nu

Zolberg: A nation by design (2006)

“The confrontation between a sanctimonious mid-nineteenth-century Anglo-American Protestantism and a demonized Roman Catholicism strikingly evokes the late twentieth-century construct of a “clash of civilizations” between the West and Islam, and more particularly European reactions to Muslim immigrants.”

En dan zijn we weer full circle terug bij de Moslim kolonisten van Geert Wilders. Al betwijfel ik of de toch alleszins instructieve parallel tussen Marokkanen nu en Ieren toen Geert Wilders gerust zal stellen. Maar dat moet dan ook niet onze primaire taak zijn. Het is mooi als je er een maatschappelijk debat in goede zin mee kunt beïnvloeden. Een dergelijke overweging mag echter niet ons doel zijn. Alleen met de broodnodige distantie en onafhankelijke wetenschappelijke nieuwsgierigheid zijn de geesteswetenschappen in staat tot een geloofwaardige bijdrage aan de verdieping van kennis.