De gulden middenweg - Roberto Assagioli

© Copyright 2002 · Instituut voor Psychosynthese · Roberto Assagioli De gulden middenweg · 1

De gulden middenweg

Roberto Assagioli


De gulden middenweg

Roberto Assagioli

De tekst van deze brochure is – met vriendelijke toestemming –

ontleend aan het eerste hoofdstuk van het boek ‘Psychosynthese’,

uitgave Servire B.V., Utrecht.


Voorwoord van de Amerikaanse uitgeverEen redacteur van het Amerikaanse tijdschriftPsychology Today ging naar Florence om tebekijken of psychosynthese een combinatie is vanhet beste in de hedendaagse psychologie, of eenwillekeurig mengelmoesje, dat niet meer is dan eenwoordenspel.

Toen Freud meer dan een halve eeuw geleden inWenen zijn psychoanalyse ontwierp, werkte Dr.Roberto Assagioli in Italië aan de ontwikkeling vanpsychosynthese. Tot voor kort was zijn werk vrijwelonbekend in Italië en daarbuiten, maar vooral in delaatste tien jaar ontstonden er over de gehelewereld instituten voor psychosynthese, en werdende boeken van Assagioli in vele talen vertaald enuitgegeven.Er wordt verschillend gedacht over de betekenisvan zijn werk. Sommigen geloven dat hij ‘de wil’weer aan de psychologie heeft teruggegeven, eenlevensvatbaar idee van het ‘transpersoonlijke Zelf’met zorg heeft uitgewerkt en een therapeutischetechniek heeft samengesteld, die een weergave isvan alle wijsheid die de moderne psychologie tebieden heeft.

Mike Murphy en Stuart Miller uit Esalen zijn vanmening dat psychosynthese een veelomvattende vi-sie uitdraagt, die een verbintenis tot stand zoukunnen brengen tussen de humanistische, detranspersoonlijke en de experimentele psychologie.Anderen zien Assagioli’s concept als een terugvalnaar het Victoriaanse tijdperk, zijn‘transpersoonlijke Zelf’ als een slecht vermomdleentjebuur spelen bij de idealistische theologie enzijn technieken als een willekeurig bijeengeraaptmengelmoesje.

Een sfeer van gematigdheidToen ik ze de eerste keer las vond ik de boekenPsychosynthese en Over de Wil allesomvattend,zwaarwichtig en slaapverwekkend. De analyses vanAssagioli waren zo uitgebalanceerd, zijndiagrammen zo veelomvattend, zijn oplossingen zoalgemeen, dat het geheel weg leek te zinken in eenmoeras van middelmatigdheid. De guldenmiddenweg mag dan een gemakkelijk leventje metzich meebrengen, maar het verschaft weinig opwin-dend proza.De visie van ‘een complete en harmonieuze


ontwikkeling van de menselijke persoonlijkheid’ enhet ‘verwijderen van alle conflicten en hindernissendie deze ontwikkeling kunnen schaden’, is op z’nbest optimistisch en op z’n slechtst naïef tenoemen.En wat te denken van een psychotherapeut die debeste inzichten en technieken van een dozijnconcurrerende scholen overneemt?Op het Amerikaanse psychotherapeutische toneelzijn we gewend aan psychologische oorlogsvoering,regelmatige botsingen in de geest tussen leden vande ‘American Psychological Association’ en de‘Association for Humanistic Psychology’ (Islichamelijk contact toelaatbaar? Is shocktherapiehumaner dan met een cliënt naar bed gaan?)Evenwicht en harmonie doen nogal flauw aan,vergeleken met oerschreeuwen, M & M’s en vrijeassociatie.Ik vroeg me af wat een aristocraat met eenverzoeningsgezinde geest ons, agressievelingen,nog te vertellen zou kunnen hebben. Psychosynthe-se klonk groots en methodisch, maar een beetje teheroïsch. Zou psychotherapie niet bescheidenermoeten zijn?Misschien is het beter om een al te grootse visie te

vermijden en je te concentreren op de mogelijkheidom afdoende te kunnen helpen. Ik had mijn twijfelsover de psychosynthese. De alternatieven biedenechter nog minder perspectief.

Een onzichtbare glorieToen ik een paar weken later, na een intercontinen-tale vlucht, in Italië aankwam, werd het mij steedsmoeilijker om critisch en objectief te blijven.Elke centimeter van Florence die niet gevuld is metFiats en toeristen, is doordrenkt van deRenaissance.Michelangelo’s David getuigt van de klassiekeideeën over proporties. Botticelli’s Venus rijst nogsteeds met amandelvorige olijvenogen uit de zeeomhoog, overigens vergelijkbaar met de ogen vaneen verkoopster in een winkeltje op de PonteVecchio. De Dom staat er als een monument voorde onzichtbare glorie, die eens in het hart van destand had bestaan.Nog voordat ik het Instituut voor Psychosynthese opde Via San Domenico nummer 16 binnenging,waren mijn verwachtingen reeds gericht op een ma-jestueuze psychologie, die de moderne geest zoukunnen ondersteunen.


De woning van Assagioli bevindt zich boven hethoofdkwartier van het Instituut; een klein kamertjevan die woning heeft hij in gebruik als werkkamer.Twee wanden gaan verborgen achter boeken;Ralph Waldo Emerson, Herman Keyserling,Abraham Maslow en Carl Gustav Jung lijken tot defavorieten te behoren. Op de een na laagste plankstaat Jonathan Livingstone Seagull, tussen RolloMay en Erik Erikson. Het antieke bureau is bezaaidmet voorwerpen en papieren: versgepluktebloemen, een barometer, een klok, eenkookwekker, een vlag van de Verenigde Naties, eensterrenhemel, twee woordkaarten met de tekst‘Energie’ en ‘Goede Wil’.De muren, eens wit, zijn nu vergeeld als oudebeenderen. Een gecapitonneerde antiekeVictoriaanse canapé staat in de hoek van de kamer.Assagioli staat op om me te begroeten. Hij is oud,ziet er tenger en broos uit, maar de levendigheid enhet enthousiasme in zijn gezicht maken dat hij zeerduidelijk aanwezig is. Zijn geitensik en zijnzalmkleurige zijden jasje verlenen hem eenouderwets aanzien en autoriteit.

Assagioli: Ik moet u verzoeken uw vragen schriftelijk

te stellen, want zoals u weet kan ik niet horen.

Keen: (Dit wordt een vreemd gesprek. Ik zal tweedialogen tegelijk moeten houden, een met detaperecorder en een met Assagioli. Om zijnantwoorden terug te kunnen vinden zal ik mijngeschreven vragen eerst op tape moeten inlezen. Ikzal ook nog andere zaken op de band moetenvastleggen, zoals mijn nadere uitwerking,deelvragen, twijfels en soms ook geluiden ofstemmen. Het zal moeilijk zijn nuances vast testellen, omdat hij alleen op de gestelde vragenantwoordt, maar ja, de meeste mensen zijn juistweer doof voor de ‘metaconversatie’, de gedachtenachter de woorden. Er zijn dus vier deelnemers aanelke dialoog, twee daarvan gebruiken geenwoorden.)

Keen: Wat zijn de voornaamste verschilpuntentussen psychosynthese en psychoanalyse?Assagioli: Wij besteden veel meer aandacht aan hethoger onbewuste en aan de ontwikkeling van hettranspersoonlijke Zelf. In een van zijn brieven zegtFreud: ‘Ik ben slechts geïnteresseerd in hetsouterrain van de mens’. Psychosynthese is


geïnteresseerd in het hele gebouw. We proberen delift te bouwen, die toegang geeft tot elk niveau vande persoonlijkheid. Per slot van rekening is eengebouw met alleen maar een souterrain zeerbeperkt. We willen ook het dakterras openen, vanwaaruit je naar de sterren kunt kijken en in het lichtvan de zon kunt staan. We houden ons bezig metde synthese van alle gebieden van depersoonlijkheid. Dat betekent dat psychosyntheseallesomvattend en inclusief is. Zij is niet tegenpsychoanalyse of gedragsmodificatie, maar zijbenadrukt wel, dat de behoefte aan betekenis, aanhogere waarden en aan een spiritueel leven, evenwerkelijk en reëel is als de biologische en socialebehoeften. We ontkennen dat er geïsoleerdemenselijke problemen bestaan. Neem bijvoorbeeldseks. Er bestaat geen seks op zichzelf. Seks isverbonden met elke andere functie. Wat menseksuele problemen noemt, wordt vaak veroorzaaktdoor machtsconflicten tussen twee mensen en kanslechts worden opgelost door de complexeinteracties tussen beiden te ontrafelen.

Keen: De kenmerken die U tot nu toe hebtgenoemd hebben vooral betrekking op de theorie.

Is Uw therapeutische techniek anders dan bij depsychoanalyse? (Het is voor de lezers overlogotherapie en existentiële therapie altijd eenshock als ze ontdekken dat deze richtingen geenvernieuwingen in de therapievorm hebbenaangebracht, wat zou kunnen betekenen dat er inde praktijk geen verschil bestaat.)Assagioli: Psychosynthese maakt gebruik van meeroefeningen en technieken, dan ik hier op kannoemen. We hebben oefeningen voor desystematische ontwikkeling van elke functie van depersoonlijkheid. Aan het begin van elkebehandeling onderzoeken we alle bewuste en onbe-wuste aspecten van de persoonlijkheid doorpatiënten hun levensbeschrijving te laten geven,een dagboek bij te laten houden, vragenlijsten in telaten vullen en ze allerlei projectietests (TAT, vrijtekenen, etc.) te laten maken. Later in de therapiegebruiken we ontspanning, muziek, kunst,ritmische ademhaling, geestelijke concentratie,visualisatie, fantasie, woorden en symbolen die ietsin de mens oproepen en meditatie. Maar ik wil erde nadruk op leggen dat elke mens verschillend isen dus geen enkele techniek automatisch toegepastwordt.


Keen: Is de psychosynthese ontstaan uit de psycho-analyse?Assagioli: Jawel. In 1910 was Freud onbekend inItalië. Mijn professoren aarzelden, doch ten slottestemden zij erin toe dat ik mijn dissertatie overpsychoanalyse zou schrijven. Ik ging naar Zurichom daar bij Eugen Bleuler, de ontdekker van deschizofrenie, te studeren. Toen ik terugkwam heb ikde psychoanalyse in Italië in praktijk gebracht,maar ontdekte ik snel de beperkingen ervan.

Keen: Hoe was Uw verhouding met Freud en Jung?Assagioli: Ik heb Freud nooit ontmoet, maarcorrespondeerde met hem. Freud heeft wel aanJung geschreven, dat hij hoopte dat ik depsychoanalyse in Italië zou helpen ontwikkelen.Maar ik werd dus al snel een afvallige. Met Junghad ik een vriendschappelijkere verhouding. In deloop der jaren hebben we elkaar vele malenontmoet en hadden uitgebreide en zeer plezierigegesprekken. Van alle moderne psychotherapeutenstaat Jung in theorie en praktijk het dichtst bij depsychosynthese.

Keen: Wat zijn de overeenkomsten en wat deverschillen?Assagioli: In de therapeutische praktijk wijzen wijbeiden pathologie af, d.w.z. afwijzing van gerichtzijn op ziekelijke manifestaties en symptomen vaneen veronderstelde geestelijke ‘ziekte’. Beidenbeschouwen we de mens als een fundamenteelgezond organisme, dat tijdelijk onbevredigend kanfunctioneren. De natuur probeert steeds hetevenwicht te herstellen en in de psyche overheersthet principe van synthese. Onverenigbare tegenstel-lingen bestaan niet. Therapie heeft als doel het indi-vidu te helpen zijn persoonlijkheid zo te verande-ren, dat schijnbare tegenstellingen geïntegreerdkunnen worden. Zowel Jung als ikzelf hebbenbenadrukt dat een mens ook zijn hogere psychi-sche functies kan ontwikkelen, de zogenaamde spi-rituele dimensie. Onze verschilpunten kunnenmisschien het beste worden aangeduid met eendiagram van de psychische functies. Jungonderscheidt vier functies, namelijk:gewaarwording, gevoel, denken en intuïtie.Psychosynthese acht de vier functies van Jung nietvoldoende voor de volledige beschrijving van hetpsychologische leven. Onze opvatting kan als volgt


gezien worden: wij menen dat de verbeeldings-kracht of fantasie een aparte functie is. Bovendienbestaat er een aantal functies die ons aanzetten tothandelen in de buitenwereld. Tot deze groepbehoren instincten, neigingen, impulsen,verlangens en aspiraties. En hiermee komen we bijeen van de centrale fundamenten van depsychosynthese. Er bestaat een fundamenteelverschil tussen impulsen, drijfveren, verlangens ende wil. In het menselijk bestaan spelen veelvuldigconflicten tussen verlangens en de wil. We kennende wil dan ook een centrale positie toe in het hartvan het zelfbewustzijn of ego.

Keen: (Pas op - gevaarlijk terrein - steeds als hetverlangen lijnrecht tegenover de wil staat, ontstaater een tragisch conflict dat slechts doortussenkomst van ‘een sterke man’ kan wordenopgelost. Ik vermoed dat de ijzeren handschoenvan deze wilskracht zich schuilhoudt onder defluwelen hand van de synthese.)

Keen: Waarom plaatst U de wil in het centrum vanhet ego? Pleit U voor een nieuwe vorm van ‘volunta-risme’? Moeten we Descartes als volgt verbeteren:

‘Ik wil, dus ik ben?’.Assagioli: Ik geloof dat de wil de Assepoester is vande moderne psychologie. Ze werd teruggestuurdnaar de keuken. Het Victoriaanse idee datwilskracht alle hindernissen kon overwinnen werdtenietgedaan door Freuds ontdekking van deonbewuste drijfveren. Maar ongelukkigerwijs leiddedit tot de moderne psychologie met een determinis-tische kijk op de mens: als een bundel met elkaarconcurrerende krachten zonder centrum. Dit istegenstrijdig met de ervaring die ieder mens vanzichzelf heeft. Op een gegeven moment, misschienin een crisis of bij dreigend gevaar, wordt men wak-ker en ontdekt het individu zijn wil. Dezeontdekking, dat het zelf en de wil innerlijkverbonden zijn, kan iemands bewuste ervaring vanzichzelf en de wereld veranderen. Hij ziet dan dathij leeft, hij is een acteur, begiftigd met de machtom te kiezen, contacten te leggen, wijzigingen inzijn eigen persoonlijkheid aan te brengen, in dievan een ander of in de omstandigheden. Dit besefleidt tot een gevoel van heelheid, veiligheid envreugde. Omdat de moderne psychologie decentrale plaats van de wil verwaarloost, ontkent zeook dat we een directe ervaring van onszelf


hebben. Met de zekerheid dat iemand een wilheeft, komt ook het besef van de nauwe relatietussen willen en het zelf. Dit is de existentiëleervaring van het directe bewust worden, van zuiverzelfbewustzijn. Het is dit zelfbewustzijn waardoor demens zich onderscheidt van het dier. Menselijkewezens zijn bewuste wezens en weten ook dat zebewuste wezens zijn. We kunnen het belang vanzelfbewustzijn, van willen en zijn, uitdrukken doorte zeggen (in tegenstelling tot Descartes) ‘Ik ben mebewust te zijn en te willen’ of ‘Ik ben een willend zelf’.

Keen: (Volgens mij laat hij het hele deterministischekaartenhuis, waarin de wetenschappelijkepsychologie vertoefde sinds de ‘oorzaak en gevolg’-theorie de troon besteeg, in elkaar storten. MijnGod, hij probeert ons verantwoordelijkheid te latennemen voor onze eigen identiteit. Verrassing.Onwaarschijnlijke bondgenoten. Introspectie enmodificatie leiden tot herstel van de wil. Assagioliontdekt de wilskracht door naar binnen te kijken.Barbara Brown - zie New Mind, New Body - is vanmening, dat elke lichamelijke reactie kan wordenbeheerst, die kan worden gemeten en waarvan deresultaten terug kunnen worden gegeven aan de

bewuste geest. En waardoor wordt deze reactie danbeheerst? De wil. Het begint erop te lijken dat er weleen duiveltje in het doosje zit.)

Assagioli: Ik denk dat de meeste discussies overidentiteit zijn mislukt, omdat de meesteacademische psychologen niet de moeite nemenom op een juiste manier te experimenteren. Ze latenwel ratten in doolhoven rennen, maar gaan nietbinnen in hun eigen laboratorium, om de eigenervaring met de wil te onderzoeken. Met enigeoneerbiedigheid zouden we hen kunnen vergelijkenmet die theologen die weigerden door Gallileo’stelescoop te kijken, omdat ze bang waren hun eigenwereld te verstoren. Ze verwaarlozen de introspectie,het beste laboratorium dat de psycholoog heeft.

Keen: Kunt u de wil nader beschrijven?Assagioli: Nee, die is niet te beschrijven. Het is eenkwestie van rechtstreeks ervaren, net als deervaring van rood en blauw. Kunt u me vertellenhoe het is om blauw waar te nemen?

Keen: (Het heilige der heiligen is altijd leeg. In hethart van elk denksysteem bevindt zich het


onuitsprekelijke. Vraag een rationalist hoe je eenhelder en duidelijk idee ontsluiert, een freudiaanhoe je een oedipaal complex ontdekt, eenpositivist hoe je het verificatiebeginsel op zijn juist-heid onderzoekt en het antwoord is steedsgestamel dat een verwoede stilte verbergt. Hetbeginpunt ligt altijd in de verborgenheid, hetonderwerp is altijd datgene wat nog niet isuitgesproken, de taal leidt ons slechts naar hetpunt waar de stilte begint).Zo ongeveer wèl denk ik. Blauw is koel alsstromend water, zeer verschillend van het rood vaneen pijpkaneel of van het goud van de zon. Als uhet heeft over de wil, doelt u op zoiets als devastberadenheid die de Pruisische ruggegraat rech-ter maakt of op de warme sappen die door HenriBergon’s Elan Vital stromen.Assagioli: Neen. In mijn opvatting is ‘elan vital’ deware opvatting van libido, zonder de specifieke sek-suele bijbetekenis die Freud eraan heeft gegeven.Het is drijfkracht, het vermogen de energie die tengrondslag ligt aan het leven. De wil is meer derichtinggevende invloed in de persoonlijkheid dande vitale kracht.

Keen: Maar dat veronderstelt dat er een enkelvoudi-ge wil is, een enkelvoudige richtinggevende kracht.Vanaf Sint Paulus tot Freud heeft de ervaring vande gespleten wil de mens in verwarring gebracht.Het goede dat ik wil, doe ik niet en de wil tot levenis tegengesteld aan de wil tot sterven. Hoe brengt udeze tegenstrijdige wils-impulsen tot eenheid?Assagioli: Het is zeker waar dat er een veelheid aanenergieën binnen het zelf bestaat. Maar de wil isuiteindelijk die activiteit van het zelf, welke dieveelheid overstijgt. De wil richt en regelt de anderekrachten van de persoonlijkheid en brengt ze opeen creatieve manier in evenwicht. Ik geloof niet dater enige fundamentele splitsing of enigonverzoenlijk conflict binnen de mens bestaat. Ikgeloof niet dat er een wil tot sterven bestaat, die dewil tot leven tegenwerkt. Wat eenvoudig ‘degespleten wil’ wordt genoemd, is in werkelijkheidhet conflict tussen de centrale wil en een groot aan-tal driften, neigingen, verlangens en wensen. Dit iseen universele ervaring. Conflicten zijn in elknormaal individu aanwezig. Zonder deze conflictenzou er geen behoefte bestaan aan psychoanalyse ofpsychosynthese. Elke keuze houdt een conflict in:of je blijft thuis om te lezen, of je gaat uit wandelen;


je kunt deze dingen niet tegelijk doen. Bij een neur-otisch conflict gaat het om een wanhopige pogingtwee onverenigbare zaken tegelijk te willen hebben.Maar bij een normaal mens kan de wil zodanigfunctioneren, dat het conflict vermindert of zelfsverdwijnt, door te onderkennen dat er eenhiërarchie van behoefte bestaat en in die volgordete werk te gaan. De centrale wil verdeelt de takenover de andere delen van de persoonlijkheid. Alsvoorbeeld noem ik een analogie die preciesaangeeft wat ik bedoel: de wil is als de dirigent vaneen orkest: hij is niet aanmatigend, maar veeleer denederige dienaar van de componist en de partituur.

Keen: (Ik hoor vrouwenstemmen op deachtergrond: filosofie en psychologie waren in dewesterse wereld altijd voorbehouden aan mannenonder elkaar, borrelpraat met een sigaartje erbij.Waar blijft de vrouwelijke zienswijze? Beschrijft hijde toestand van de mannelijke psyche of van demenselijke psyche? Is het centraal plaatsen van dewil niet een typisch mannelijke benadering?Richting geven, beheersen, zich laten gelden enagressie worden traditioneel beschouwd als manne-lijke eigenschappen. Het vrouwelijke deel van de

mensheid wordt meestal gezien alstegemoetkomend, verzorgend, plooibaar.)Keen: Onderscheidt u een essentieel vrouwelijkaspect aan het zelf? Of aan de wil? Hoe brengt u demannelijke elementen van het zelf met elkaar inevenwicht?Assagioli: De wil is niet alleen maar zich latengelden, agressie en beheersing. Daarnaast bestaatde aanvaardende wil, de zich overgevende wil, detoegewijde wil. Je zou kunnen zeggen dat er eenvrouwelijke polariteit van de wil bestaat, namelijk debereidwillige overgave, de vreugdevolle aanvaardingvan andere functies van de persoonlijkheid. Ik kanhet ook op een andere manier zeggen. In het hartvan het zelf is er zowel een actief als een passiefelement: een actief handelend element en eentoeschouwer. Zelfbewustzijn houdt in dat wegetuige zijn - een pure en liefdevolle getuige - vanwat er binnen en buiten ons gebeurt. In dezebetekenis is het zelf niet alleen dynamisch, maar ishet ook een getuige, een toeschouwer, een waarne-mer, die de voortgaande stroom van gebeurtenissenbeziet. Er is echter ook een ander deel van hetinnerlijke zelf - de ‘willer’ of richtinggever - dat actiefingrijpt om de verschillende functies en energieën


van de persoonlijkheid op elkaar af te stemmen, omverplichtingen aan te gaan en om tot actie aan tezetten in de buitenwereld. Derhalve: in het centrumvan het zelf bestaat er eenheid tussen het mannelij-ke en het vrouwelijke, van wil en liefde, van actie enwaarneming.

Keen: (Dit is duidelijk het idee van synthese; hetvoegt samen wat gewoonlijk gescheiden wordt. Deoosterse filosofie meent de essentie van de mens tevinden in de tijdloze waarnemer, terwijl de westersefilosofie - sinds de opkomst van de techniek - devoornaamste waardigheid van de mens in hetvermogen de wereld te beheersen en in daadkrachtzoekt. Assagioli laat Oost en West een huwelijk aan-gaan. Heeft zo’n gemengd huwelijk een kans vanslagen, of komen er filosofische bastaards uitvoort?)Keen: Hoe leert psychosynthese deze olympischehouding van onthechte kracht te bereiken?Assagioli: Techniek hangt altijd samen met depersoonlijke situatie, dat maakt het dus moeilijk omte generaliseren. Maar ik kan twee basistechniekenbespreken: dis-identificatie en de training van dewil. Om te beginnen een algemeen psychologisch

principe: ‘We worden gedomineerd door alles waarwe ons mee identificeren en we zijn in staat alles tedomineren en te beheersen, waarvan we onshebben gedis-identificeerd’. De gebruikelijke foutdie we allemaal maken, is dat we ons identificerenmet een stukje inhoud van het bewustzijn, in plaatsvan met het bewustzijn zelf. Sommige mensenontlenen hun identiteit daardoor vooral aan hungevoelens, anderen aan hun gedachten en weeranderen aan hun sociale rol. Maar de identificatiemet een deel van de persoonlijkheid vernietigt devrijheid die ontstaat uit de directe ervaring van hetik.

Keen: We identificeren ons dus eerder met eeneigenschap van een deel dan met het deel zelf.Assagioli: Dat is juist. Het gebeurt vooral datiemand door een crisis in zijn leven beroofd wordtvan de functie of rol, waarmee hij zich voornamelijkgeïdentificeerd had; bijvoorbeeld een atleet wiens li-chaam wordt verminkt, een geliefde gaat ervandoormet een zwervende dichter, een toegewijde werkne-mer moet met pensioen. In dergelijke gevallenwordt het proces van dis-identificatie door de omge-ving opgedrongen en kan de oplossing alleen


komen via een proces van dood en wedergeboorte,met de mogelijkheid van een ruimeridentiteitsbesef.Aan dit proces kan men bewust werken. Deoefening van identificeren en dis-identificerenhoudt in het bewust toepassen en bevestigen vande volgende werkelijkheid: ‘Ik heb een lichaam,maar ik ben mijn lichaam niet’, ‘ik heb emoties,maar ik ben ze niet’, ‘ik heb een baan, maar ik bendie baan niet’ enzovoort. Systematische introspectiekan helpen om alle gedeeltelijke zelfidentificaties teneutraliseren.

Keen: Deze techniek lijkt op de ‘Vippissana’-medita-tie in het boeddhisme, waarbij men voorbijgaandegedachten, gewaarwordingen en beelden louterwaarneemt.Assagioli: Ja, en het leidt tot de bevestiging dat dewaarnemer verschilt van datgene wat hijwaarneemt. Hieruit volgt dat de fase na de dis-iden-tificatie een nieuwe fase is van de identificatie methet zelf: ‘Ik erken en bevestig dat ik een centrumvan zuiver zelfbewustzijn ben. Ik ben een centrumvan wil, in staat om mijn psychologische processenen mijn fysieke lichaam te beheersen, richting te

geven en te gebruiken’. Het doel van deze oefeningis te leren om je op elk tijdstip van de dag te dis-identificeren, het zelf los te maken van iedereoverheersende emotie, persoon, gedachte of rol, ende uitkijkpost in te nemen van de onthechtewaarnemer.

Keen: (Gevaar: de toepassing van de identificatiezou een mens op kunnen leveren van veel licht enweinig vuur. Liefde valt altijd buiten de dagelijkseregelmaat; daardoor is ze per definitie blind. Ik zoekeen vrouw uit, een plaats, een soort werk dat ik eenbovenmatige hoeveelheid aandacht geef. Veel omiets geven impliceert altijd een element vanfetisjisme. Hartstocht maakt ons eenzijdig. Dekortste weg naar het hart van de dingen, betekentdat je je soms moet overgeven aan krachten, impul-sen en verlangens, die je niet kunt begrijpen of dieons kunnen overstijgen. Is hartstocht welverenigbaar met psychosynthese?Norman O’Brown: ‘We zijn allen slechtsbrokstukken. We zijn gebroken’. In de christelijketraditie komt genezing voort uit het accepteren vanonze gebrokenheid en niet uit het synthetiseren vanonze brokstukken tot een volmaakt geheel. Het


ideaal van heel-zijn, waarbij alle menselijkemogelijkheden worden gerealiseerd, het opheffenvan tegenstrijdigheden naar een hoger vlak en hetverkrijgen van verlichting boeit me zeer. Maar ikheb de verdenking dat dit een profane vervanging isvoor het Koninkrijk Gods (dat altijd morgen zoukomen). Wellicht is het menselijk bestaan onvermij-delijk gekleurd door eenzijdigheid en tragedie.Misschien. Maar ik ben het aan mijzelfverschuldigd mijn eigen twijfel te betwijfelen. Mijnweerstand tegen een idee van leven dat meer isdan strijd, kan uit mijn eigen ego komen, datvasthoudt aan tegenstellingen. Zou ik nog steedsmijzelf zijn als ik vrolijk en gesynthetiseerd was?)Keen: Ik begrijp hoe u komt tot de zuivere ervaringvan het zelf als waarnemer, maar hoe kunt ubeweren dat de wil in staat is alle andere functies tebeheersen en richting te geven? Vaak lijkt de wil dekracht te missen om kinderlijke neigingen teonderdrukken. Soms is de wil als een krachtelozegevangene, geregeerd door een kinderlijke tiran. Alseen depressie toeslaat, of als boosheid opwelt, of alsseksuele begeerte opbruist, dan lijkt de wilskrachtzwak, meer als een oude vader of moeder dan alseen krachtige manager van de persoonlijkheid.

Assagioli: De wil kan systematisch ontwikkeld enversterkt worden, zoals elke andere functie van depersoonlijkheid. Als hij zwak is, kan hij wordenversterkt door regelmatige training, op dezelfdewijze als spieren worden ontwikkeld door bepaaldegymnastiekoefeningen. Als iemand begint met eenzwakke wil, dan zou hij - door het simpele wondervan overcompensatie - een wil kunnen ontwikkelendie sterker dan gemiddeld is. Ieder mens heeftgenoeg wilskracht om een begin te maken met hetontwikkelen van zijn wil.

Keen: (Altijd als iemand het heeft over hetontwikkelen van wilskracht, zie ik tweetegenstrijdige beelden: 1. de ‘self made man’, Hora-tio Alger, Dale Carnegie en ‘Hoe ontwikkel je eenkrachtige persoonlijkheid in dertig dagen’.Vermoedens van oppervlakkigheid; 2. hetslachtoffer. Neurose is innerlijke passiviteit. Depres-sie is aangeleerde hulpeloosheid. Zonder sterke wilblijft men slachtoffer. Misschien. De ambivalentieover het idee van de wil, of liever de verwaarlozingdaarvan in de moderne psychologie, is de weerspie-geling van het probleem dat wij hebben met hetverlangen naar persoonlijke macht. Ons


machtsstreven hebben wij buiten onszelf geplaatst,gekanaliseerd in de richting van de wetenschap,technologie, politiek en oorlog. Waarom zouden wijniet de ontwikkeling van innerlijke kracht tot eenopenlijk doel maken?)Keen: Welke andere technieken gebruikt u om dewilskracht te ontwikkelen?Assagioli: Eerst nog een verduidelijking. Psychosyn-these houdt zich niet primair bezig met hetontwikkelen van wilskracht. Sterkte van de wil is no-dig, maar is niet genoeg. Het is evenzeer vanbelang een bekwame wil te ontwikkelen en een wiltot het goede. Wij kennen vele technieken om elkvan deze kwaliteiten te ontwikkelen. Ik heb dezetechnieken uitvoerig behandeld in Over de wil. Eenvan deze technieken is het visualiseren van het‘ideale model’. Stel je zo levendig mogelijk voor water in je leven zou veranderen als je een sterke wilhad. Visualiseer jezelf in de situatie dat je innerlijken uiterlijk meester over jezelf bent. We adviserenook om elke dag enige ‘nutteloze’ oefeningen tedoen, om de zelfdiscipline te versterken. Je kuntbesluiten om tien minuten op een stoel te gaanstaan, of elke dag een kilometer hard te lopen, ofeen boze bui te bedwingen. Het is moeilijker een

‘bekwame’ wil te ontwikkelen. Als de wil preciestegenovergesteld is aan sterke gevoelens ofneigingen, wordt hij overdonderd. We moeten duseen bepaalde strategie bedenken om ons doel tochte bereiken. Neem bijvoorbeeld een persoon meteen obsessief verlangen, die deze obsessie graagkwijt wil. Hoe meer hij zich concentreert op dezeobsessie, des te sterker wordt deze. Maar hij kanzijn aandacht voor deze obsessie verminderen endeze vervangen door een andere; hij kan eenzinvolle ‘obsessie’ aankweken. Het zien van nieuwebeelden stimuleert het ontstaan van een nieuwewerkelijkheid, zoals die door deze beelden gesugge-reerd wordt. Dit heeft te maken met een bekendepsychologische wet: beelden of mentaleafbeeldingen en ideeën hebben de neiging de fysie-ke omstandigheden en externe omstandigheden opte roepen die hiermee overeenstemmen. Of zoalsWilliam James zei: ‘Elk beeld bevat een motor-element’. Een zeer eenvoudige techniek die ikgebruik is een serie kaarten met ‘oproepende’ woor-den, zoals kalmte, geluk, geduld, energie, goede wilenzovoort. Als deze kaarten overal neergezetworden brengen ze bij de patiënt iets teweeg enroepen de hoedanigheden op die ze symboliseren.


Kunstvoorwerpen gebruik ik ook op die manier,bijvoorbeeld de ‘Transfiguratie’ van Fra Angelico; ditis een zichtbaar symbool voor de verandering vande persoonlijkheid, die totstandkomt, als iemandcontact maakt met het transpersoonlijke Zelf.

Keen: (Is dit eenvoud van geest of een verstandiggebruik van de automatische reacties van lichaamen geest? Ik weet het niet. Bekentenis: op eenavond zette ik in mijn hotelkamer een kaart met‘Glorie’ neer en wachtte op de gevolgen. ‘s Morgenswerd ik wakker tussen de verkreukelde en muffe la-kens bij stralen zonlicht en kerkklokken, eengouden dag, Florentijnse koffie, Leonarda da Vincien zeer zeker glorie. Maar we weten toch allemaaldat zulke ervaringen het gevolg zijn van suggestie,nietwaar?)Keen: Goede wil schijnt meer te horen bijgodsdienst dan bij psychotherapie. Kan de wil nietgezond zijn, zonder dat ze goed is?Assagioli: Nee, de mens maakt altijd deel uit vaneen sociaal verband, hij zit niet op een eiland. Dus,hoe meer conflicten er zijn, hoe meer energie erwordt verspild. Als we een diep gevoel van vredewillen ervaren, hangt dat af van de harmonisatie

van de wilsenergieën. Egocentriciteit werkt volstrektvernietigend op de samenwerking, die nodig is vooreen volledige deelname aan de gemeenschap.Waarom zouden we ‘de goede wil’ beschouwen alseen deugd die we kunnen missen en die slechtsvoor godsdienstige mensen van belang is? Ik kanzelfs nog een stap verder gaan. Ditzelfde principegaat op voor de menselijke relatie tot de natuur enhet heelal. Niemand kan zich aanmatigen dat hijniets met het heelal te maken heeft. Of hij het nuleuk vindt of niet, de mens maakt deel uit van deuniversele wil en hij moet op de een of anderemanier in harmonie komen en bereid zijn mee tedoen met het ritme van het universele leven. Het inharmonie raken met de eenwording van hetindividu met de universele wil - de Chinezennoemen het Tao, de stoïcijnen zien het als hetaanvaarden van het lot, de christenen als ‘Gods wil’- is een van de hoogste menselijke doelstellingen,ook al wordt die zelden verwezenlijkt.

Keen: Tot aan de tijd dat Maslow begon te sprekenover ‘metabehoeften’, werd de psychologie inverlegenheid gebracht door alles wat er uitzag alsmetafysica of godsdienst. Nu lijkt het erop dat


mystiek en geneeskunde hun krachten gaanbundelen. Is het zo, dat een gezond zelfbewustzijnnoodzakelijkerwijs een godsdienstige bindingimpliceert?Assagioli: Dat is niet noodzakelijk. Persoonlijkepsychosynthese kan worden bereikt door inzicht inhet lagere- en middelsteonbewuste. Bij een aantalmensen zal, als de fundamentele psychologischebehoeften zijn bevredigd en er een zekere staat vanwelzijn is bereikt, verveling en een gevoel vanzinloosheid de kop op steken, en dan begint hetzoeken naar een hoger doel in het leven. Jung zeihet al: voor sommigen is het voldoende om normaalen aangepast te zijn, maar anderen hunkeren naarhet transcendente. In de psychologie zien we nueen vierde kracht, de ‘transpersoonlijkepsychologie’, die de behoeften en strevingen wil on-derzoeken, die verder gaan dan zelfverwezenlijkingen humanistische psychologie.

Keen: In de tijd van Freud bestond er een uitgebrei-de culturele samenzwering om het libido teonderdrukken, het te dwingen onbewust te blijven.Zou u zeggen dat er nu een analoge samenzweringbestaat om de religieuze neigingen te

onderdrukken? Het lijkt wel of wij ons net zoschamen voor onze lust tot zinvolheid, als deVictoriaanse samenleving voor erectie en minderedele hartkloppingen.Assagioli: Menigeen schijnt zich vrijwillig te hebbenonderworpen aan een geestelijke ‘lobotomie’(operatie tot scheiding van de voorhersenen van derest van de hersenen), aan een onderdrukking vanhet verhevene, een volledige ontkenning van hettranspersoonlijke Zelf. Dientengevolge blijft hethoger onbewuste praktisch onbekend voor velen.De huidige psychologie heeft vaak het accepterenvan een gedegradeerd zelfbeeld bevorderd met hetargument dat alle geestelijke of religieuze impulsenslechts sublimaties zijn van seksuele instincten. De-ze simplificatie gaat voorbij aan het feit dat veel vande meest creatieve mensen in de geschiedenis dermensheid verslag hebben gedaan van transpersoon-lijke aard. Met welk recht mogen we ontkennen datgeestelijke neigingen even reëel of fundamenteelzijn als seksuele of agressieve neigingen?

Keen: Waarom zouden we het verhevene willenonderdrukken? Waarom is het paradijs zobedreigend?


Assagioli: Het is net zo mysterieus als hetonderdrukken van de seksuele opwinding. Wevrezen het verhevene omdat we het niet kennen enomdat we ernaar zouden moeten handelen als wede realiteit van hogere waarden toelieten. Deugd,samenwerking, het laten varen van egoïsme en deverantwoordelijkheid voor geestelijke groei gaansamen met de erkenning van het hogere Zelf.

Keen: Wat is de aard van het transpersoonlijke Zelf?Spreekt u over een entiteit die losstaat van het zelfdat we kunnen ervaren in het gewone bewustzijn?Assagioli: Goede vriend, ik kan je niet vertellen hoehet transpersoonlijke Zelf eruitziet. Maslow heeft ge-poogd het te omschrijven (‘De psychologie van hetmenselijk zijn’), zoals hij ook deed met de aard vande ‘piek-ervaring’. Directe ervaring met hettranspersoonlijke Zelf komt weinig voor en devereniging met dit Zelf is heel ongewoon. Velenechter hebben er kennis van, die ze hebbengekregen via het hogere onbewuste of onbewuste.Ik kan wel een beschrijving geven van de gevolgen.Het manifesteert zich spontaan in de scheppendewerken van de grote universele genieën, zoalsbijvoorbeeld Plato, Dante en Einstein. Anderen

komen ermee in contact door gebed of meditatie, ofze ondergaan wellicht de invloed van een hogeremacht. Taal schiet altijd tekort als men wil sprekenover transpersoonlijke of spirituele ervaringen. Elkemanier van uitdrukken is in hoge mate symbolischen een groot aantal symbolen worden gebruikt,zoals verlichting, afdalen in de onderwereld van depsyche, ontwaken, zuivering, transmutatie, psycho-spirituele alchemie, wedergeboorte en bevrijding.

Keen: Ik veronderstel dat er technieken zijn in depsychosynthese, om bewustzijn van hettranspersoonlijke Zelf te ontwikkelen.Assagioli: Ja, zoals de innerlijke dialoog, die vaakgoed werkt. Stel je een zeer wijze man voor die hetantwoord weet op alle problemen die jebezighouden. Als je deze man om informatie zoukunnen vragen, wat zou hij je dan allemaal nietkunnen vertellen. Dit is je innerlijke leraar …

Keen: (Ik ben bang dat mijn innerlijke leraar eentikje seniel is. Het lijkt alsof hij tegenstrijdigeadviezen geeft: maak ‘t je gemakkelijk of werk juistharder; neem grote risico’s of blijf zitten waar je zit;ga op de maffe toer of doe maar gewoon, dan doe


je al gek genoeg. Hij kan nooit besluiten of hij aande kant staat van Dionysus of van Apollo).Assagioli: … als je luistert naar het antwoord kanhet zomaar via een ander bij je binnenkomen, ofdoor een boek dat je leest of door de manierwaarop de omstandigheden zich ontwikkelen.Meditatie is ook goed. Soms stel ik de cliënt voorom een brief te schrijven.

Keen: Aan het transpersoonlijke Zelf?Assagioli: Ja, ‘Beste transpersoonlijke Zelf …’Probeer het en kijk wat er gebeurt.

Keen: Aan welk adres moet ik die brief versturen?Assagioli: Hetzelfde adres waaraan je al die bozebrieven stuurt, waarin je een geliefde of een vijandalle dingen schrijft die je in hem haat.

Keen: Ik kan er nog steeds niet toe komen om voormezelf te besluiten of de technieken vanpsychosynthese naïef of briljant zijn. Ze lijken mijvaak een beetje al te eenvoudig. (Zou ik op ditmomen moeten toegeven dat ik na de zitting van gi-steren en zijn ‘simplistische’ analyse van neuroseals een ‘weifelen in de stoel van besluitvorming’

voor-altijd-en-eeuwig gestopt ben met roken?)Volgens een oude traditie liggen wijsheid endwaasheid dicht bij elkaar. Is een wijze eenvoudigvan geest? Is de vereenvoudiging, die met de jarenkomt, wijsheid of vermoeidheid? En ispsychosynthese een moderne versie van de schoolder wijzen? Wat is het verschil tussen een wijze eneen dwaas?Assagioli: wijsheid is heden ten dage nog meer uitde mode dan ‘wil’. Het oorspronkelijke begrip‘wijsheid’ heeft weinig te maken met dwaasheid.Natuurlijk houdt wijsheid een hogere eenvoud vangeest in, maar dit is geen vorm van achterlijkheid.In het chinees is wijsheid een combinatie van hetteken voor wind en bliksem. De wijze man is dusniet sereen en vermoeid, doch ongrijpbaar als dewind en bereid tot bliksemsnelle actie. Wijsheid isverbonden met intuïtie (daarom wordt ze gezien alseen vrouw, Sofia) en met het zien van dingen alseen geheel. Op deze wijze staat het in verband methet transpersoonlijke perspectief. Het is hetvermogen om te spelen met tegenstellingen endaartussen een synthese te bewerkstelligen. Ikveronderstel dat leeftijd een mens kan helpen ietsvan het perspectief te verwerven, dat nodig is om


harmonie te scheppen tussen schijnbaretegenstellingen.

Keen: William Blake zei: ‘De weg van debuitensporigheden leidt naar het paleis van dewijsheid’. Behoort jeugd niet meer een tijd te zijnvan buitensporigheden dan van voortijdig strevennaar evenwicht?Assagioli: Dat is leuk.

Keen: Het volgende citaat van de Schotse filosoofNcNab sluit erop aan: ‘Wijsheid is een deugd in detweede helft van het leven, maar is vervelend in deeerste helft’. Moet psychosynthese eigenlijk nietgereserveerd worden voor degenen die ouder zijndan veertig?Assagioli: U wilt me wel verontschuldigen, dat mijnantwoord niet volledig is. Individuen verschillen.Sommige mensen zijn psychologisch rijp en sommi-ge volwassenen zijn psychologisch als een kind.Persoonlijke psychosynthese is deels noodzakelijkvoor transpersoonlijke psychosynthese, maarmensen kunnen op verschillende leeftijden hieraantoe zijn.

Keen: Wat zijn de grenzen van psychosynthese? Alsu een criticus van uw eigen systeem was, wat zou udan voor kritiek leveren?Assagioli: Ik zou dit eigenlijk aan u moetenoverlaten, maar ik zal het toch doen. Het is welamusant. Ik zal antwoorden met behulp van eenparadox. De beperking van psychosynthese is dathet geen beperking heeft, het is te veelomvattend,te uitgebreid. Een zwak punt is, dat het teveelaanvaardt. Het ziet teveel kanten tegelijk en dat iseen nadeel.

Keen: (Dit was mijn ‘zelfkennis’-vraag. De meesteberoemde mensen krijgen ongeveer een 6 tot 7voor hun antwoord op deze vraag; ik geef Assagiolizonder aarzelen een 10. Deze man ziet deachterkant van zijn eigen gelijk.)Keen: Hannah Arendt zegt datvergevingsgezindheid de sleutel is tot actie envrijheid. Zonder vergevingsgezindheid wordt hetleven beheerst door de drang tot herhaling, dooreen eindeloze kringloop van haat en vergelding.Toch zijn er weinig psychotherapeuten die dezemening zijn toegedaan. Sommigen, zoals Janov,lijken wrok en boosheid tegen ouders en tegen de


maatschappij aan te moedigen, omdat die de bronzijn van oerpijn. Vertelt u mij eens watpsychosynthese te vertellen heeft oververgevingsgezindheid, verantwoordelijkheid endankbaarheid.Assagioli: In psychosynthese leggen we de nadrukop individuele verantwoordelijkheid. Het doet er niettoe wat iemand is overkomen in het verleden, hijmoet in het ‘hier en nu’ verantwoordelijkheidnemen voor wat hij wil veranderen in zijnpersoonlijkheid en ophouden met de schuld gevenaan ouders of aan de maatschappij. Ik ben tegenvele dingen in de moderne samenleving en in diezin dus een revolutionair, maar we moeten desamenleving van binnenuit veranderen, opdat hetonze samenleving is. Ik raad u aan begrip en mede-lijden te hebben tegenover degenen die u schadehebben berokkend. Waarschijnlijk is de schademinder groot dan u denkt. Natuurlijk zijn we medebepaald door het verleden, maar het ligt binnen onsvermogen dit los te laten, verder te gaan, onszelf tede-conditioneren, onze vaste patronen te wijzigenen uit te breiden. De meeste schade die ouders bijhun kinderen veroorzaken, vloeit voort uitonwetendheid en niet uit kwaadwilligheid. In dit ver-

band kan men zich eerder bevrijden door diegenente vergeven die niet beter weten, dan door een wrokte koesteren en medelijden met zichzelf te hebben.Ook is het gemakkelijker te vergeven als je incontact komt met het werkelijke lijden van demensheid. Het zou een goed idee zijn om in deopvoeding van kinderen een wekelijks bezoek op tenemen aan ziekenhuizen, inrichtingen voorgeestelijk gestoorden en achterbuurten, zodat zij di-rect contact maken met het menselijk lijden, zondertussenkomst van theorieën, statistieken en politiekeideologieën.

Keen: Sinds het achteruitgaan van de religie in dewesterse wereld en het verdwijnen van ‘rites depassage’ (rituelen bij geboorte en dood), is depsychologie de taak toegevallen mensen te helpenin overgangscrises en in grenssituaties. Hoe staat utegenover de dood? Wat betekent dat voor u op deleeftijd van 85 jaar?Assagioli: De dood ziet er voor mij allereerst uit alseen vakantie. Er bestaan vele hypothesen over dedood en het denkbeeld van reïncarnatie lijkt mij hetmeest zinvol. Ik heb geen eigen ervaring metreïncarnatie, maar met dit geloof ben ik in het


goede gezelschap van honderden miljoenen ooster-lingen, van Boeddha en van vele anderen in hetwesten. De dood is een normaal deel van debiologische kringloop. Mijn lichaam sterft, maar ikben meer dan dat. Ik maak me er niet erg bezorgdover. Misschien sterf ik vanavond wel, maar ik bengaarne bereid nog vele jaren te aanvaarden omwerk te doen dat me interesseert en waarvan ikdenk dat het nuttig is voor anderen. Ik ben, zoalsde Fransen zeggen ‘disponable’ (beschikbaar).Humor helpt ook en gevoel voor verhoudingen. Ikben een individu op een kleine planeet in een kleinzonnestelsel in een van de melkwegstelsels.

Keen: (Het is moeilijk om erachter te komen wat nubewijskracht heeft voor een nieuwe filosofie en voorde therapie die er uit voortvloeit. Elke vorm vantherapie heeft opzienbarende successen enevenzoveel dramatische mislukkingen. Eenargument dat ook de tegenstander als overtuigendaanvaard heeft, als toegevoegd bewijsstuk:sprekende over de dood veranderde Assagioli’sstem niet van toonhoogte of van sterkte, het lichtbleef in zijn donkere ogen spelen en zijn mond wasnooit veraf van een glimlach.)


ROBERTO ASSAGIOLI STIERF OP 23 AUGUSTUS 1974

Over de auteurSam Keen is ‘consulting editor’ van het Amerikaanse tijdschrift Psychology Today. Hij behaalde eenmastersdegree aan de Harvard Divinity School, een Ph.D. in filosofie en godsdienstfilosofie te Princetown.Hij is freelance schrijver en docent aan verschillende academies en universiteiten. Schreef o.a.: Apology forWonder; To a dancing God; Telling our Story; Voices and visions.

Dit is een publicatie van het Instituut voor Psychosynthese Nederland. Op deze publicatie berust het copyright van de auteurs en het Instituut voor Psychosynthese. Het origineel is te bestellen via internet op www.psychosynthese.nl of via het instituut, tel.: 030 - 271 46 34.

De gulden middenweg - Roberto Assagioli

Education

Transcript of De gulden middenweg - Roberto Assagioli