De Groote Oorlog bekeken door een pince-nez....

De Groote Oorlog bekeken door een pince-nez

Edward Anseele, het socialisme en de bezetting van Gent

Eindverhandeling voorgelegd tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Geschiedenis

Promotor: Prof. Dr. Bruno De Wever Commissaris: Prof. Dr. Marc Boone

Commissaris: Dr. Maarten Van Ginderachter

Willem Dedobbeleer Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwste Geschiedenis

Academiejaar 2006-2007

2

Dankwoord

Graag wil ik een aantal personen bedanken die hebben geholpen bij de totstandkoming van

mijn licentiaatsverhandeling. De twee voorbije jaren had ik nooit kunnen doorkomen zonder hun

advies, steun, afleiding of eenvoudigweg betoonde interesse. In de eerste plaats dank ik mijn

promotor, Prof. Dr. Bruno De Wever, voor het advies, de tips, de interesse, het geduld, de motivatie en

het overzicht. Hetzelfde geldt voor mijn twee leescommissarissen Prof. Dr. Marc Boone en Dr.

Maarten Van Ginderachter. Speciale dank gaat ook uit naar Michel Vermote van het AMSAB en Prof.

Dr. Sophie de Schaepdrijver van de Pennsylvania State University. Beiden hebben mij met de kennis

die zij hebben van hun vakgebied niet alleen met veel raad bijgestaan. Ze gaven ook duidelijk richting

aan mijn onderzoek. Het was ook dhr. Vermote die me toegang verschafte tot het Anseele-archief en

Prof. Dr. Schaepdrijver die mij ertoe bracht dit thema te onderzoeken. Verder dank ik ook Prof. Dr.

José Gotovitch, Dr. Luc Vandeweyer, Dr. Daniël Vanacker, Dr. Antoon Vrints en Jan Van der Fraenen

voor het beantwoorden van mijn vragen en het laten blijken van een grote interesse in het behandelde

onderwerp. Dat werkte meer dan eens motiverend.

Als instellingen verdienen het AMSAB, het Gentse Stadsarchief, het AMVC en het personeel

van de universiteitsbibliotheek en de vakgroep Nieuwste Geschiedenis een vermelding. Vaak werd ik

heel vriendelijk ontvangen, en werd ik geduldig op weg geholpen. Zonder de toestemming van de

Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Camille Huysmans mocht het archief in het AMVC niet

geraadpleegd worden. Ook aan hen bedankt.

Natuurlijk mag ik mijn familie en mijn vrienden niet vergeten. Zij waren een grote steun,

misschien zonder het te beseffen. Ze prikkelden me, moedigden me aan, toonden veel vertrouwen,

steunden me, gaven me raad en/of boden me de nodige afleiding. Een aantal van mijn familieleden en

vrienden verdienen een apart dankwoordje. In de eerste plaats denk ik aan mijn mama en aan Myriam.

Beiden toonden niet alleen veel liefde, steun en geduld, maar gaven me ook de nodige raad en hielpen

bij het overlezen en het signaleren van tekortkomingen. Voor de steun en liefde dank ik ook mijn

papa. Verder hebben ook Joachim, Michaël, Kirsten en Stijn gevoelig hun steentje bijgedragen. Die

eerste voor de steun, het nalezen en de oprechte interesse, Michaël om de eerste anderhalve maand

mijn lot te delen in het archief, Kirsten voor het nalezen van de inleiding en alle vier om meer dan eens

voor de nodige afleiding te zorgen. Al mag ik bij dat laatste nog veel mensen niet vergeten. Bedankt.

3

Inhoudstafel Dankwoord .............................................................................................................................................. 2 Inhoudstafel ............................................................................................................................................. 3 Lijst met afkortingen................................................................................................................................ 5 Inleiding................................................................................................................................................... 6 De figuur Anseele ................................................................................................................................. 6 Onderzoeksvragen............................................................................................................................... 11 Bronnenselectie ................................................................................................................................... 18 1. De eerste oorlogsmaanden................................................................................................................. 23 1.1. De oorlogsverklaring en oorlogsroes ........................................................................................... 23 1.2. De bezetting van de stad Gent...................................................................................................... 26 1.3. Onderwerping aan de censuur ...................................................................................................... 29 1.4. Besluit .......................................................................................................................................... 29 2. Anseele en de hulp aan de bevolking................................................................................................. 31 2.1. België voor de oorlogsverklaring en de gevolgen daarvan voor de oorlogstijd........................... 31 2.2. Anseele tot de bezetting van Gent................................................................................................ 34 2.3. Het Nationaal Hulp- en Voedingscomiteit (NHVC) .................................................................... 37 2.4. Bevoorrading................................................................................................................................ 40 2.4.1. Algemeen................................................................................................................................ 40 2.4.2. Bevoorrading van de stad in aardappelen............................................................................... 43 2.4.3. Bevoorrading van de stad in kolen en cokes........................................................................... 52 2.4.4. Stedelijke magazijnen............................................................................................................. 56 2.4.5. Besluit..................................................................................................................................... 57 2.5. De werken aan de darsen.............................................................................................................. 59 2.6. Arsenaal........................................................................................................................................ 65 2.7. Opgeëisten.................................................................................................................................... 66 2.8.. Barema / Werklozenfonds........................................................................................................... 70 2.9. Stadsfinanciën .............................................................................................................................. 70 2.10. Loonsverhoging en verbetering arbeidsomstandigheden voor stadswerklieden ........................ 73 2.11. Besluit ........................................................................................................................................ 74 3. Anseele en de politieke strijd............................................................................................................. 76 3.1. Inleiding ....................................................................................................................................... 76 3.2. Politieke toe-eigening van de hulpinitiatieven ............................................................................. 77 3.2.1. Kritiek op de stad als hulpverlenende en bevoorradende instantie......................................... 77 3.2.2. Het debat over (de vertegenwoordiging in) het NHVC.......................................................... 78 3.2.3. De veroordelingen van SM Vooruit........................................................................................ 81 3.2.4. Werklozenfonds en onderstandsbarema ................................................................................. 82 3.2.5. Het voortbestaan van SM Vooruit .......................................................................................... 89 3.2.6. Besluit..................................................................................................................................... 90 3.3. Binnen de socialistische federatie ................................................................................................ 90 3.3.1. Propaganda en propagandistische activiteiten ........................................................................ 90 3.3.2. Discussies en ondernemingen met belangrijke propagandistische waarde........................... 100 3.4. De naoorlogse maatschappij in de ogen van Anseele ................................................................ 102 3.5. Anseele als onderwerp van het politiek getouwtrek................................................................... 104 3.6. De Waarheid van de Vrije Socialistenbond ............................................................................... 108 3.7. Besluit ........................................................................................................................................ 110

4

4. De vredeskwestie op de Internationale en Gentse scène: onduidelijkheid troef.............................. 113 4.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 113 4.2. De Internationale ........................................................................................................................ 114 4.2.1. Het begin van de oorlog........................................................................................................ 114 4.2.2. In het verloop van de oorlog................................................................................................. 117 4.2.3. Geen eensgezindheid met het partijbestuur in Brussel ......................................................... 119 4.3. De Stockholm-kwestie ............................................................................................................... 123 4.4. De Gentse Jonge Wachten en de Vredesgroep........................................................................... 130 4.5. Besluit ........................................................................................................................................ 137 5. Anseele en het activisme ................................................................................................................. 140 5.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 140 5.1.1. Anseele flamingant? ............................................................................................................. 140 5.1.2. Het activisme te Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog ......................................................... 142 5.2. Het Belgische vaderland............................................................................................................. 146 5.3. Anseele tegen de activisten ........................................................................................................ 146 5.3.1. Een volkomen vreemd streven.............................................................................................. 146 5.3.2. 1916: Protest tegen de Vlaamsche Hoogeschool.................................................................. 147 5.3.3. 1917: oplopende tegenstellingen .......................................................................................... 149 5.3.4. 1918: de “zelfstandigheid” van Vlaanderen en het ontslag van Anseele als schepen .......... 155 5.4. Besluit ........................................................................................................................................ 160 6. Anseele en de Duitsers..................................................................................................................... 163 6.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 163 6.2. Anseele tegenover Duitsland...................................................................................................... 163 6.3. Anseele tegenover de Duitsers ................................................................................................... 168 6.4. Besluit ........................................................................................................................................ 171 7. De laatste oorlogsweken .................................................................................................................. 173 7.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 173 7.2. Te Gent....................................................................................................................................... 173 7.3. Op het Belgische niveau............................................................................................................. 178 7.3.1. Anseele president van de Belgische republiek?.................................................................... 178 7.3.2. Anseele wordt minister ......................................................................................................... 180 7.4. Besluit ........................................................................................................................................ 181 Algemeen Besluit................................................................................................................................. 183 Literatuur en bronnen .......................................................................................................................... 188 A. Bronnen ........................................................................................................................................ 188 Bronnen in handschrift ................................................................................................................... 188 Uitgegeven bronnen........................................................................................................................ 189 Periodieken ..................................................................................................................................... 190 B. Literatuur ...................................................................................................................................... 190 Bibliografieën ................................................................................................................................. 190 Literatuur ........................................................................................................................................ 191

5

Lijst met afkortingen

AES = Algemeen Enkelvoudig Stemrecht AMSAB = Archief en Musium van de Socialistische Arbeidersbeweging AMVC = Archief en Museum van het Vlaamse Cultuurleven BWP = Belgische Werkliedenpartij DW = De Waarheid ISB = Internationaal Socialistisch Bureel NG = Nieuwe Gazet van Gent NGC = Nieuwe Gentsche Courant NHVC = Nationaal Hulp- en Voedingscomité PHVC = Provinciaal Hulp- en Voedingscomité RJ = Roode Jeugd SAG = Stadsarchief Gent SJW = Socialistische Jonge Wachten SM = Samenwerkende Maatschappij (Vooruit) UC = Uitvoerend Comité (van de Internationale) VO = Vooruit (dagblad)

6

Inleiding

De figuur Anseele

Eén van de grootste figuren die de Belgische politiek heeft gekend, is ongetwijfeld de

socialistische pionier Edward Anseele. Een kennismaking met de persoon die het onderwerp uitmaakt

van deze scriptie, is dan ook gepast. Het zal daaruit meteen duidelijk worden waarom het verhaal van

Anseele tijdens de Eerste Wereldoorlog een belangrijke bijdrage is tot de geschiedenis van Gent, en

zelfs België. Geboren te Gent in juli 18561, zou hij tijdens zijn leven uitgroeien tot een icoon, en nog

lang daarna een legendarische naam blijven. Zijn betekenis voor het (Belgische) socialisme is dan ook

niet min.

Op 18-jarige leeftijd leerde Anseele de Gentse afdeling van de socialistische (Eerste)

Internationale kennen. De meeting die hij nieuwsgierig bijwoonde, zou, volgens de eerder

ongenuanceerde biograaf Paul Kenis “wellicht het meest belangrijke feit uit geheel zijn leven” zijn

geweest. De beweging zou hem voor de rest van zijn leven niet meer los laten.2 Hij trok meteen de

aandacht door zijn enthousiasme en niet veel later zou hij al met het nazicht van de rekeningen en

correspondentie van de sectie belast zijn.3 Toen de Internationale op een mislukking was uitgelopen,

was het vooral door de Gentse groep - onder impuls van Edmond van Beveren, en later van Edward

Anseele - dat de socialistische arbeidersbeweging in België weer een nieuwe wind in de zeilen kreeg.

In 1877 zou de voor de rest vrij betekenisloze Vlaamse Socialistische Partij worden opgericht,

evoluerend naar de al even grijze Belgische Socialistische Partij (BSP). Ook hier zou Gent de

drijvende kracht zijn. De belangrijkste ontwikkeling in het Belgische socialisme vond echter plaats in

1885. Toen in de Borinage een werkersstaking uitbrak, werden op voorstel van Anseele broden

gestuurd naar de stakers. De solidariteit tussen beide landsdelen die daar het gevolg van was, zou een

noodzakelijke voorwaarde zijn voor de oprichting van een Belgische Werkliedenpartij (BWP), dat een

duurzaam sociaal-democratisch compromis was. Opnieuw was Gent dus de gangmaker. De

belangrijkste programmapunten van de BWP waren onder meer de verovering van het algemeen

stemrecht, de scheiding van kerk en staat, de nationalisatie van banken, spoorwegen enz. en tot slot het

bekomen van een redelijke arbeidsduur. De stap naar het politieke socialisme was gezet.4 Eenduidig is

de literatuur niet, maar dat Anseele een belangrijke rol speelde - zowel bij de totstandkoming van de

1 G. VANSCHOENBEEK, “Anseele, Edward (Eduardus Camillus), minister en socialistische politicus” in: Nationaal Biografisch Woordenboek, 13, Brussel, Paleis der Academieën, 1990, p. 37. 2 P. KENIS, Het leven van Edward Anseele, Gent, De Vlam, [1930], pp. 68-69. 3 G. DEBEUCKELAERE, Een bijdrage tot de biografie van Edward Anseele-tot 1894, Gent, Universiteit Gent, 1967, pp. 12-13. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling) 4 T. LUYKX, Politieke geschiedenis van België, deel 1: van 1789 tot 1944, Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1977, p. 183.

7

BWP als bij het opstellen van het programma -, kan niet ontkend worden.5 Internationaal gezien was

het ook hij die het idee voor de jaarlijkse 1-meiviering opwierp.6 Zo had hij een hand in de relancering

van zowel het Belgische socialisme als dat van de Internationale.

Bij de eerste verkiezingen met het algemeen meervoudig stemrecht in 1894 zou Anseele als

eerste socialist meteen verkozen worden voor de Kamer (voor Luik): een functie die hij bekleedde tot

aan het einde van zijn actieve carrière. Zonder aarzeling ging hij energiek te keer tegen zijn

behoudsgezinde collega’s en legde hij zijn gewicht in de schaal voor allerhande sociale verbeteringen.

Befaamd was de zogenaamde Cartouche & Cie–redevoering, over de wantoestanden in de Gentse

textielindustrie.7 In 1918, net na het einde van de Eerste Wereldoorlog, zette hij zijn persoonlijke

opgang nog verder, aangezien hij in het kabinet van nationale eenheid werd opgenomen, samen met

Wauters en Vandervelde. Opnieuw was hij voor (bevrijd8) België een van de eerste socialisten die het

tot minister brachten. Hij kreeg de portefeuille van Openbare Werken toegewezen. Onder druk van de

socialisten werd in 1918 bij de besprekingen van Loppem ook het belangrijkste programmapunt van

de BWP, namelijk het algemeen enkelvoudig stemrecht (AES), doorgevoerd.9 Internationaal werd zijn

belang voor de Eerste Wereldoorlog eveneens steeds groter: in de Tweede Internationale vormde hij

samen met Bertrand, Huysmans en voorzitter Vandervelde het Uitvoerend Bureel.10

Op het meer lokale vlak zou Anseele ook zijn stempel drukken op de politiek en de

ontwikkeling van het socialisme. Bij de eerste gemeenteraadsverkiezingen met het meervoudig

stemrecht, werden de socialisten meteen de grootste Gentse partij met 14 zetels, tegen 13 voor de

liberalen en 12 voor de katholieken. Verder dan een zitje in de Gemeenteraad geraakte Anseele echter

niet, omdat de katholieken en liberalen de socialisten voorlopig blokkeerden.11 In 1907 kon het rode

blok niet langer genegeerd worden, en werd hij schepen van Financiën voor Gent. Zijn schepenpost

gaf hij pas op toen hij minister werd in 1918.12 Een tweede grote verdienste was de oprichting van het

dagblad Vooruit. In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 1884 kon hij zijn

partijgenoten van de BSP van de noodzaak van een plaatselijk socialistisch dagblad overtuigen. Zo

werd Vooruit uit de grond gestampt met als doel gerichte propaganda te voeren. Het tijdelijke project

was een succes en Anseele zag meteen in welke kracht er uitging van het permanent maken van het

dagblad voor de socialistische federatie. Dat gebeurde en het blad zou te Gent uitgroeien tot een

5 G. DE BEUCKELAERE, op.cit., pp. 129-130 6 M. DOMMANGET, Histoire du premier mai, Paris, Société universitaire d’éditions et de librairie, 1953, pp. 76-77. 7 P. KENIS, op.cit., p. 200, pp. 207-212. De kern van de Cartouche & Cie-redevoering is terug te vinden in: Documenten van en over Edward Anseele, 1856-1938, deel 1, Gent, Het Licht, 1945-1946, pp 7-14. . De redevoering geeft een interessant beeld van Anseeles stijl. 8 Tijdens de oorlog was Vandervelde al minister geworden in de regering in Le Havre. 9 T. LUYKX, op.cit., pp. 275-276. 10 W. GELDOLF, Stockholm 1917: Camille Huysmans in de schaduw van titanen, Antwerpen, Contact, 1996, p. 28. 11 P. KENIS, op.cit., p. 214. 12 ibid., pp. 255-256.

8

stevige tegenspeler van de burgerlijke bladen, zoals Le Bien Public en La Flandre Liberale.13

Daarnaast was er ook nog de Samenwerkende Maatschappij (SM) Vooruit. Begonnen als een

coöperatieve bakkerij, zou de verbruikscoöperatie uitgroeien tot een machtig bastion, met onder meer

een coöperatieve klerenwinkel, een grootwarenhuis en een apotheek. In het stadsbeeld van Gent zijn

de imposante sporen daarvan nog steeds aanwezig. Zo is het cultuurcentrum Vooruit in de St.-

Pietersnieuwstraat niets anders dan het grote feestpaleis van de SM, ingehuldigd in januari 1915. De

leden kregen in ruil voor hun lidgeld elke drie maand een deel van de winsten van de maatschappij

uitgekeerd, en konden daarnaast genieten van voordelige prijzen. Op die manier was de SM Vooruit

bijzonder aantrekkelijk voor de arbeiders, wat meteen ook de belangrijkste verklaring is voor haar

grote succes. De grootste winsten van de SM kwamen echter vooral de Gentse federatie van de BWP

ten goede, die de middelen aanwendde voor haar hardnekkige propaganda, werkingskosten en verdere

uitbreiding van de coöperatieve. Anseele zag het aantrekkelijke van dat mechanisme goed in. Volgens

Debeuckelaere in zijn “bijdrage tot de biografie van Anseele” was er evenwel geen sprake van dat

Anseele de eigenlijke stichter was van de SM Vooruit. Foucaert, Van Gijseghem, Verbauwen en De

Witte waren de drijvende krachten achter het initiatief. Wel is het zo dat Anseele de SM Vooruit tot

haar grote bloei bracht, gesteund door Van Beveren. Ze namen immers nog in het stichtingsjaar 1883

de macht over, toen ze de coöperatieve vooral ten dienste wilden stellen van de socialistische strijd, en

de oorspronkelijke stichters zich daar niet in konden vinden.14 Naast het oprichten van een ziekenkas

(de Bond Moyson) en het stichten van een Bank van de Arbeid in 1913 - beide geen kleine

verwezenlijkingen -, werden er onder Anseeles impuls ook nog coöperatieve fabrieken opgericht. Het

geld dat de arbeiders hadden kunnen verzamelen als gevolg van hun verbeterende positie in de

maatschappij, moest als startkapitaal dienen. Volgens Anseele “de schoonste en stoutste poging, die de

werkende klasse van België tot hiertoe heeft aangedurfd.” De weverij die er het gevolg van was,

draaide voor het eerst op 21 september 1904. 35 % van de winsten werd aan de werklieden en de

bedienden uitgekeerd, 20 % aan de klanten, 15 % aan sociale werken ten voordele van het personeel

en telkens 10 % aan de beheerders, aan de federatie der coöperatieven, en ten slotte aan werken voor

arbeidersontwikkeling.15

Anseele was een icoon voor zijn achterban en ver daarbuiten, bemind onder de arbeiders voor

zijn niet aflatende energie en onder de burgerij gevreesd voor zijn scherpe redevoeringen. Maar

volgens Hendrik Defoort was hij ook een pionier. In zijn “Werklieden bemint uw profijt!” onderzocht

hij de Gentse sociaal-democratische casus tegen de achtergrond van het internationale socialisme. Het

Gentse model kan grotendeels samengevat worden als “de kapitalisten met eigen middelen bestrijden”.

Met de explosieve groei van de SM Vooruit, het oprichten van coöperatieve bakkerijen, apothekers,

13 G. DEBEUCKELAERE, op.cit., pp. 109-111. Het huidige links georiënteerde dagblad De Morgen is de opvolger van Vooruit. 14 ibid., pp. 79-80, pp. 83-85 15 P. KENIS, op.cit., pp. 249-252.

9

ziekenfondsen en zo meer, gesteund door een machtig socialistisch dagblad, is het daar fantastisch in

geslaagd. De Gentse arbeiders stapten mee in het microsysteem dat de Gentse socialisten hadden

uitgebouwd en profiteerden van de winsten dat het genereerde. Het project breidde zich steeds verder

uit in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog

Is dat Gentse model grotendeels afwezig of niet meer dan een voetnoot in de grote studies over

het socialisme, toch toont Defoort aan dat het wel degelijk ook lustig geanalyseerd en ten dele

overgenomen werd door de socialisten van over de grenzen heen. Los daarvan, en zoals hierboven

reeds aangehaald, stond Gent ook en vooral model voor het Belgische project, en de BWP als

socialistische partij. Kortom, het Gentse model - waarvan Anseele en tot aan zijn dood in 1897 ook

Van Beveren de drijvende krachten van waren - speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de

sociaal-democratie.16 Volgens Vanschoenboeek was het Gentse model nog het best te typeren als

volgt: “zijn gedurfde inpassing in de moderne sociale marktekonomie waarbij men openlijk uitkwam

voor een sociaal-technokratische managementsfilosofie.”17 De organisatiegeest, het scherpe inzicht en

de werkkracht van Anseele waren daarbij onontbeerlijk, en voor de Eerste Wereldoorlog zou hij dan

ook (samen met Vandervelde) uitgroeien tot de absolute leider van de BWP en een figuur met groot

aanzien in de internationale socialistische kringen. Hij wás een pionier. En het belang van het Gentse

socialisme in de ontwikkeling van het internationale en Belgische socialisme mag niet onderschat

worden.

Het Gentse project werd ook gekenmerkt door haar pragmatische karakter. Het doel waren

concrete en directe lotsverbeteringen. Heel het verhaal van de SM Vooruit, de Bond Moyson, de

coöperatieve industrieën, enz. is daar op zich al een perfect voorbeeld van. Anseele wenste niet de

omverwerping van het kapitalisme, maar de sociale modificatie ervan.18 We vinden die pragmatische

geest ook terug in het partijprogramma van de BWP. Ook daar lag de nadruk op het doorvoeren van

concrete hervormingen in het belang van de arbeiders. Het belangrijkste programmapunt was de

verovering van het algemeen (enkelvoudig) stemrecht. De redenering daarachter was opnieuw

pragmatisch. Immers, als de arbeiders stemrecht zouden hebben, was de onteigening van de

kapitalisten nabij omdat de BWP dan een verregaande machtspositie zou opbouwen. Het electorale

potentieel van een tot dan toe politiek monddode groep was groot. En die onteigening van de

kapitalisten was het uiteindelijke doel.19

16 H. DEFOORT, Werklieden bemint uw profijt! De Belgische sociaaldemocratie in Europa, Leuven, Lannoocampus/Amsab, 2006, pp. 128-495. 17 G. VANSCHOENBEEK, De wortels van de sociaal-democratie in Vlaanderen. Le ‘monde socialiste gantois’ en de Gentse socialisten vóór de Eerste Wereldoorlog, Gent, Rijksuniversiteit Gent, 1992, pp. 846-847. (Onuitgegeven doctoraatsverhandeling) 18 ibid., pp. 846-847. 19 A. MOMMEN, De Belgische Werkliedenpartij 1880-1914, Gent, Masereelfonds, 1980, p. 48.

10

In de prosopografische studie die Vanschoenbeek maakte van de Gentse sociaal-democraten,

komt Anseele naar voren als een volkstribuun, een volksmenner, die een groot deel van zijn kracht en

aanzien te danken had aan zijn “virtuose de la brutalité”. Zijn kleine gestalte compenseerde hij met een

zekere brutaliteit en scherpte in woorden, al kon hij ook heel innemend zijn. Zijn opgang had hij

vooral te danken aan het feit dat hij tot de pioniers kon gerekend worden, zijn martelaarschap (hij zat

in de lente van 1886 een aantal maanden een gevangenisstraf uit omdat hij de koning had beledigd) en

het feit dat de kritiek uit de hoek van De Witte op het juiste moment kwam. Hij kwam er alleen maar

sterker uit. Daarna was Anseele onaantastbaar geworden in de Gentse kringen: hij “kon zonder

problemen zijn opvattingen en projecten ontvouwen en voorstellen, enkel hoefde hij de tijd te laten

werken.” Zelf profileerde hij zich van aan het begin van de twintigste eeuw ook zo: zijn autoriteit was

gevestigd. Híj was dé leider, en niemand anders. Hij zou zich zo bijvoorbeeld niet meer laten verleiden

tot het in de clinch gaan met interne opposanten, maar liet anderen de kastanjes uit het vuur halen (iets

wat we ook terugzien tijdens de Eerste Wereldoorlog). Maar bovenal was Anseele een goed

bemiddelaar tussen uiteenlopende strekkingen en groepen in eigen kring, zodat Vanschoenbeek hem

een bonapartisch talent zou toeschrijven. Hij doorzag de verschillende lobby’s binnen het Gentse

socialisme, en speelde daar bijzonder goed op in. Hijzelf kon zich dan ook perfect profileren als grote

Gentse leider. De eretitel “Vader” Anseele was de perfecte uiting van het “patriarchaal” socialisme dat

het Gentse model was.

Eigenlijk kon Anseele net zo goed carrière hebben gemaakt in een gedemocratiseerde liberale

partij. Hij stond veel dichter bij de liberale kringen dan hij zelf wilde toegeven.20

Dat de figuur van Anseele mythische proporties had, kon men al vaststellen bij zijn overlijden

in 1938.21 Tijdens de uitvaartplechtigheid kwam er een indrukwekkende volksmassa op straat om hem

een laatste eer te betuigen.22 De inhuldiging van het Gentse Anseele-monument op het Woodrow

Wilsonplein kort na de Tweede Wereldoorlog, is eveneens een bewijs van de betekenis van de

vooraanstaande socialist. De bundel eerbetuigingen voor deze gelegenheid, uitgegeven met

medewerking van Camille Huysmans en andere prominente Belgische socialisten, zijn dat evenzeer.23

In de twee decennia daaropvolgend zouden er nog talloze herdenkingen zijn.24 Ook nu nog wordt hij

geroemd en herdacht. Afgelopen jaar werd 150 jaar Edward Anseele gevierd, met een tentoonstelling

in de Bank van de Arbeid, ingericht door het Amsab. En bij de verkiezing van de Grootste Belg in

20 G. VANSCHOENBEEK, op.cit., pp. 843-847. 21 id., “Anseele, Edward ...”, p. 37. 22 Zie daarvoor de online foto-collectie van www.amsab.be. 23 G. CROMMEN, C. HUYSMANS, L. DE BROUCKÈRE (et al.), Edward Anseele ter ere, huldeboek ter gelegenheid van de inhuldiging van het Anseele-monument, Gent, s.n., 1948, s.p. 24 Zo werden er grote herdenkingen gehouden bij de 20ste en 25ste verjaardag van de dood van Anseele, en een plechtigheid ter ere van een eeuw sinds zijn geboorte. In de socialistische dagbladen werd veel inkt gewijd aan deze herdenkingen. Een aantal van die artikels zijn terug te vinden in het archief van Camille Huysmans. AMVC, CHA, f/120/2-12.

11

2005 was hij een van de genomineerden. Hij zou op de 58ste plaats eindigen. Daarmee was hij de

vierde politicus op de lijst.

Onderzoeksvragen

De geschiedenis schrijven van een figuur als Anseele tijdens de Eerste Wereldoorlog is niet

evident. Ten eerste blijft een algemene en veelomvattende geschiedenis van Gent tijdens die periode

nog ongeschreven. Maar ook naar de Gentse socialisten tijdens die periode werd nog niet veel

onderzoek gevoerd. Historica Mieke Claeys-Van Haegendoren25 schreef in 1967 weliswaar een studie

over de Belgische Werkliedenpartij tijdens onder meer de Eerste Wereldoorlog, maar de Gentse

federatie komt maar terzijde aan bod. Over Gent verscheen van stadshistoricus André Capiteyn “Gent

en de Eerste Wereldoorlog”26. Uiteindelijk is dat maar een bundel verschenen naar aanleiding van een

tentoonstelling in 1991/1992, en is het bijgevolg niet bijzonder omvattend. Informatie over de stad

Gent en de Gentse socialisten moesten we verzamelen uit de marges en voetnoten van eerdere studies.

Over de politieke situatie in Gent zijn we vrij goed ingelicht met de licentiaatsverhandeling

van Veronique Michiels over de “Godsvrede”27, over de Internationale met Wim Geldolfs “Stockholm

1917”28 en over het activisme met “Het aktivistisch avontuur” van Daniël Vanacker29. Ook Yves

Puissants “Genese en schipbreuk van de Vredesgroep der Socialistische Partij”30 mogen we niet

vergeten als we het hebben over de afscheuring binnen de Gentse BWP tijdens de oorlog. Binnen die

verhalen moet de rol van Anseele daarin wel telkens verder onderzocht worden. Veel minder goed zijn

we ingelicht als het gaat over de verschillende hulpinitiatieven en Anseeles relaties met de Duitsers.

Eigenlijk moet de conclusie zijn dat er nog veel te weinig onderzoek werd gevoerd naar Gent tijdens

de Eerste Wereldoorlog, en dat in de eerder schaarse werken die wel specifiek over Gent handelen31 de

rol van Anseele bijna volledig achterwege blijft. Jawel, zowel Bertrand32 en Kenis33 hebben in hun

respectievelijke biografieën over Anseele een hoofdstuk gewijd aan de Eerste Wereldoorlog, maar het

is maar de vraag wat we daarmee kunnen aanvangen. Elke kritisch apparaat ontbreekt, waardoor het

25 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, 25 jaar Belgisch socialisme: evolutie van de verhouding van de Belgische Werkliedenpartij tot de parlementaire democratie in België van 1914 tot 1940, Antwerpen, Standaard, 1967, 509 p. 26 A. CAPITEYN, Gent & de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren 1914-1918, Gent, Stad Gent, 1992, 127 p. 27 V. MICHIELS, Het politiek-maatschappelijk leven te Gent (1914-1918) : een permanente godsvrede?, Gent, Rijksuniversiteit Gent, 1986, 280 p. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling) 28 W. GELDOLF, op.cit., 507 p. 29 D. VANACKER, Het aktivistisch avontuur, Leuven, Kritak, 1991, 423 p. 30 Y. PUISSANT, Genese en schipbreuk van de Vredesgroep der Socialistische partij 1908-1919 : een centristisch hervormingsprojekt binnen de Gentse BWP tijdens de eerste wereldoorlog, Gent, RUG, 1993, 209 p. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling) 31 Al valt dat in vergelijking met andere steden nog goed mee. 32 L. BERTRAND, Edouard Anseele. Sa Via – Son Oeuvre, Bruxelles, L’Églantine, 1925, 222 p. 33 P. KENIS, op.cit., 285 p.

12

weinig zinvol is veel belang te hechten aan beweringen over het activisme, Stockholm, enz. Ook

feitelijke overzichten ontbreken grotendeels.

Gent bleef tijdens de Eerste Wereldoorlog relatief lang gevrijwaard van de Duitse bezetting.

Toen de Duitse troepen in de tweede week van september 1914 aan de poorten van de stad stonden,

besloten de Duitse generaals de beschikbare troepen in te zetten om het geallieerde tegenoffensief aan

de Marne te counteren. Men geloofde immers nog steeds in een oorlog van korte duur, tengevolge van

een merkwaardig optimisme dat langs beide oorlogszijden overheerste. Een duurzame bezetting van

Gent paste dus voorlopig niet in de oorlogsplannen. Eigenlijk was dat een grote militaire blunder, want

de oorlog duurde wel lang en het Belgische leger werd door die aarzeling in Duitse rangen in staat

gesteld zich te hergroeperen en in Antwerpen terug te trekken. Omdat de troepen zuidwaarts trokken,

kon Antwerpen als uitvalsbasis gebruikt worden. En na de val van Antwerpen konden de Belgische

troepen zich onder meer via Gent in de richting van de Ijzer terugtrekken. Het strategische en mentale

voordeel van een insluiting van de Belgische troepen zou aanzienlijk geweest zijn. Ruim drie maanden

na de inval werd Gent uiteindelijk toch (vreedzaam) overgedragen aan de Duitse bezetters, kort nadat

de Belgische weerstand in Antwerpen was gebroken. Gent werd tweemaal gespaard van

bombardementen.34

België zelf was bij de stabilisering van het front verdeeld in drie grote gebieden: het kleine

stukje “vrij” België achter de Ijzer, het Etappengebied (zelf onderverdeeld in het eigenlijke

frontgebied en het achterland), en het gebied van de gouverneur-generaal.35 De Gentse Kommandantur

(het laagste besturingsniveau) werd ingedeeld bij het Etappengebied, en kende in die hoedanigheid

geen burgerlijk, maar wel een militair bestuur. De regio stond volledig ten dienste van de militairen

aan het front, en de verordeningen uitgevaardigd door de gouverneur-generaal te Brussel waren er

enkel geldig als ze door het militaire bestuur werden bekrachtigd.36 Verder bestond het Etappengebied

uit een Zivilverwaltung, of burgerlijk bestuur, en een Militärverwaltung, of militair bestuur. In

tegenstelling tot in het gouvernement-generaal was de scheidslijn tussen beide besturen niet zo

duidelijk.37

34 Oorlogsdagboek van het Davidsfonds. Een en ander over de Duitschers in de omschrijving der afdeelingen. 1914-1918. II. Antwerpen, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen, Brugge, Houdmont-Carbonez, s.l.n.d., s.n., pp. 150-152. Het Belgische leger had zich na de inname van Brussel teruggetrokken in de fortengordel rond Antwerpen. Het bolwerk werd net als Luik onneembaar geacht, maar de modernste Duitse langeafstandskanonnen waren in staat om de forten aan flarden te schieten. Terwijl de Slag aan de Marne in volle hevigheid woedde, voerde het Belgische leger, versterkt met Britse soldaten, tegenaanvallen uit op de Duitse achterhoede. Uiteindelijk zouden de Duitsers zich concentreren op Antwerpen om de tegenstand daar te breken. In een volgende fase werd ook Gent en de rest van het land tot aan de Ijzer veroverd. M. FERRO, La Grande Guerre 1914-1918, [Paris], Gallimard, 1990, pp. 100-107. 35 L. VON KÖHLER, Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete, Erster Band: Belgien, Stuttgart/Berlin/ Leipzig, Deutsche Verlags-Anstalt, 1927, pp. 18-19. 36 ibid.,, p. 21. 37 ibid., pp. 18-19.

13

Het bezettingsregime in het Etappengebied was als gevolg van de militaire prioriteiten die er

heersten sowieso harder dan in het gouvernement-generaal.38 Als hoofdplaats van het Etappengebied

voor het IVde Leger was Gent dan nog eens vergeven van Duitse soldaten. Die Gentse context is niet

zonder belang bij het stellen van de onderzoeksvragen van deze verhandeling. We zagen hoger al dat

Anseele in het parlement zetelde, een der leiders van de BWP was (met zetel in Brussel), en ook een

zitje had in het Executief Comité van de Tweede Internationale. Tengevolge van de indeling bij het

Etappengebied werden zijn bewegingsvrijheid en communicatiemogelijkheden sterk ingeperkt. Deze

verhandeling zal dan ook noodgedwongen haar blik moeten richten op Anseele in een Gentse context.

Het Etappengebied was immers strikt gescheiden van het gouvernement-generaal, en dat de contacten

tussen het bezette België en de geallieerde en neutrale buitenwereld niet evident waren, spreekt voor

zich.39

Die beperking tot Gent geldt echter niet voor de eerste vraag die deze verhandeling zich stelt.

Wat ondernam Edward Anseele aan het begin van de oorlog, zowel in nationale als Gentse context?

Anseele mocht nog steeds zijn mening verkondigen, en zich vrij bewegen. Enkel op de dagbladen

werd er een censuur ingesteld, iets waartegen het dagblad Vooruit overigens scherp fulmineerde. Hoe

keek hij verder de oorlog tegemoet? En op welke manier schatte hij het mogelijke leed voor de

Belgische bevolking toen in en hoe wou hij dat verzachten? Niet oninteressant is natuurlijk ook de

vraag welke stelling Anseele als lid van het Uitvoerend Bureau van de Arbeidersinternationale

aannam, maar daar komen we op terug in het vierde hoofdstuk van deze verhandeling. En hoe komt

Anseele naar voren bij de eerste dreiging tot bezetting van Gent en de eigenlijke bezetting een maand

later? Specifiek is de literatuur over al deze zaken niet, maar Bertrand en Kenis - de twee biografen

van Anseele - raken het thema wel aan, zij het niet gehinderd door een scherpe kritische bril. Ook het

Oorlogsdagboek van het Davidsfonds40 doet wat deze Gentse situatie betreft het een en ander uit de

doeken.

In een volgend hoofdstuk41 gaan we naast de concrete bezigheden van Anseele dieper in op

zijn bijdrage aan allerhande initiatieven voor hulp en voeding. Alom bekend is het Nationaal Hulp en

Voedingscomité (NHVC), een comité dat speciaal werd opgericht door een groep Brusselse

industriëlen, waaronder Solvay, met als belangrijkste doel om de behoeftige bevolking van hulp en

voeding te voorzien. De bevoorrading van het systeem gebeurde in samenspraak met de Duitsers en

geallieerden, terwijl de Commission for Relief in Belgium, waarin de neutrale landen waren

vertegenwoordigd, voor de leveringen instond. Is het aannemelijk dat Anseele ook hier mee te maken

38 A. HENRY, Études sur l’occupation allemande en Belgique, Bruxelles, J. Lebègue & Cie, 1920, pp. 218-221. 39 H. PIRENNE, La Belgique et la guerre mondiale, Paris/New Haven, Les presses universitaires de France/Yale University Press, 1929, p. 95. 40 Oorlogsdagboek van …, 384 p. 41 De volgende hoofdstukken spitsen zich vooral toe op de periode dat Gent daadwerkelijk bezet was.

14

had? Maakte hij deel uit van het NHVC, of een van haar onderafdelingen, of was het eerder een

informele samenwerking? Het antwoord op die vraag is niet zonder belang. De eerste naoorlogse

regering telde onder haar ministers enkele leden die zich bij het NHVC verdienstelijk hadden gemaakt.

Behoort ook Anseele tot die personen die van deze sprinkplank hebben gebruik gemaakt? Of heeft hij

zich op andere manieren verdienstelijk moeten maken? Automatisch denken we dan aan de functie die

hij als schepen van Financiën, Regies en Haven uitoefende. Gent bevond zich zoals gezegd in

moeilijke omstandigheden. Op welke manier droeg Anseele bij aan de inspanningen die het

schepencollege en de gemeenteraad zich getroosten? Is hij op dat vlak heel actief? Men kan

vermoeden van wel, aangezien de hulp vooral noodzakelijk was voor de armere delen van de

stadsbevolking - voornamelijk arbeiders dus -, bij uitstek de achterban van de socialisten. Vooral de

armeren hadden immers te lijden onder de oorlog omdat de prijzen voor levensmiddelen de hoogte

inschoten en veel fabrieken door de Duits opeisingen van materiaal op de fles moesten gaan. Liet

Anseele zich leiden door oprechte bekommernissen voor het lot van de bevolking, of speelden zoals zo

vaak ook persoonlijke ambitie en/of andere hogere belangen mee? In “Het politiek maatschappelijk

leven te Gent (1914-1918). Een permanente godsvrede?” geeft Veronique Michiels een onvolledig

overzicht van de gedane inspanningen door de stad en de socialistische en katholieke

vertegenwoordiging hierin. Onder meer de motivatie van de verschillende spelers wordt erin belicht,

maar ook de concrete conflictpunten. Een overzicht van de gedane inspanningen vinden we ook, en

vollediger, terug bij Steels in “Te Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog”42. Op het hogere niveau is er

van de hand van Henry, secretaris van het NHVC, een overzicht van “Le ravitaillement de la

Belgique”43. Interessant zijn ook de egodocumenten die verschenen zijn van Gentse personaliteiten

tijdens de oorlog. Zowel Marc Baertsoen44, liberale ereschepen van de stad, als Virginie Loveling45,

Vlaams auteur, hielden een dagboek bij, dat ondertussen werd uitgegeven, waarin de inspanningen

i.v.m. de voeding aan bod komen. Voor de meeste informatie zijn we echter aangewezen op het

bronnenmateriaal, omdat de rol van Anseele zelf nauwelijks voor het voetlicht treedt in de literatuur.

Tot slot vragen we ons af of Anseele voor zijn optreden in de voedselproblematiek ter discussie stond.

Werd er veel kritiek geleverd, en op welke manier? Was die terecht, of vooral deel van het politieke

spel?

Op dat politieke aspect van Anseeles optreden wordt dieper ingegaan in een derde hoofdstuk.

In het tweede hoofdstuk vroegen we ons al af in welke mate zijn optreden voor het volk een gevolg

was van oprechte bekommernissen, dan wel gedreven werd door de belangen van de socialistische

42 M. STEELS, “Te Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog” in: Ghendtsche Tydinghen, 6, 1978, pp. 257-310. 43 A. HENRY, Le ravitaillement de la Belgique pendant l’occupation allemande, Paris, Les presses universitaires de France, 1924, 210 p. 44 M. BAERTSOEN, Notes d’un Gantois sur la guerre de 1914-1918, Gand, Imprimerie A. Vandeweghe, 1929, 367 p. 45 L. STYNEN, S. VAN PETEGHEM , et al. (uitg.), V. LOVELING, In Oorlogsnood: Virginie Lovelings dagboek 1914 – 1918, Gent, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1999, 791 p.

15

beweging. Kunnen we die voorlopige conclusie doortrekken naar de volledige oorlogsperiode? Welke

momenten/discussies kunnen we verder uitwerken om ons te helpen daarover conclusies te trekken?

En moeten we daarvoor enkel kijken naar wat zich in de socialistische beweging afspeelde, of mogen

we in navolging van Michiels’ stelling aannemen dat er in het stadsbestuur zelf, ondanks de

“Godsvrede”, een hevige politieke strijd werd gevoerd? Anseele was als grote figuur van het Gentse

socialisme natuurlijk te verwachten als dé voorvechter van het socialisme. De vraag is echter of hij, als

schepen en al dan niet in het licht van zijn plannen voor na de oorlog, de strijd wel degelijk naar zich

toetrok of deze overliet aan militanten op het lagere niveau. Welke initiatieven gingen uit van het

stadsbestuur, die de socialistische strijd konden dienen, en vooral ook, welke initiatieven gingen uit

van het socialistische middenbestuur zelf? Kunnen we daarin Anseeles hand herkennen? Krijgt

Anseele ook op dit vlak kritiek te verduren? En tot slot, hoe moest het naoorlogse België eruitzien

voor Anseele? Veel antwoorden op deze vragen moeten we niet verwachten in de literatuur. Claeys-

Van Haegendoren toont wel aan dat de Belgische socialisten tout court zich sterk associeerden met de

Belgische staat, ook en vooral met het oog op een toenemende invloed na de oorlog. Over Gent zelf

doen Louis Bertrand en Paul Kenis, in hun respectievelijke biografieën over Anseele, en Michiels en

Capiteyn daar wel uitspraken over, maar enkel Michiels doet dat op een onderbouwde manier.

Volgens haar is er geen sprake van dat de politieke strijd kwam stil te liggen. Hoewel zij zich vooral

baseert op de socialisten om die stelling te staven, treedt de rol van Anseele zelf daar echter amper bij

aan het licht. Op basis van wat we bij Bertrand en Kenis lezen, kunnen we wel al enkele interessante

breekpunten onderscheiden. Zo was er de discussie rond het al dan niet mogen vieren van het Feest

van de Arbeid in 1915 (1-meiviering) en was er de opening van het socialistische Feestpaleis. Verder

blijft de geschiedenis van de Gentse politiek grotendeels ongeschreven. Niettemin is dit een belangrijk

gegeven willen we bijdragen tot de geschiedschrijving van zo’n belangrijk figuur als Anseele. We zijn

dan ook voornamelijk aangewezen op het bronnenmateriaal.

Even belangrijk en interessant is de hele vredesproblematiek, die we uitwerken in het vierde

hoofdstuk. De socialistische Arbeidersinternationale had zich voor de oorlog reeds vaag uitgesproken

tegen een oorlog die het hele continent zou beheersen, maar eenmaal het eerste wapengekletter

weerklonk, stapten de socialisten aller landen enthousiast mee in het oorlogsverhaal. Duitse,

Belgische, Franse socialisten…: allemaal stemden ze de oorlogskredieten. Van de grote idealen leek al

snel geen spaander meer heel te zijn. Liet ook Anseele zich bij aanvang van de oorlog meeslepen in

het patriottisme? Of bleef hij genuanceerder? De vraag stelden we al in het eerste hoofdstuk, maar nu

hernemen we de vraag in functie van de relaties met de buitenlandse socialisten. Is er een evolutie

merkbaar tijdens de oorlog? En komt het vredesthema naar voor in de 1-meiredes van Anseele? Kijken

we ook naar zijn optreden in de Internationale. Welke stappen ondernam hij als lid van het Uitvoerend

Comité van de Internationale om het (vredes)overleg weer op gang te krijgen? Voor de bezetting van

Gent, en de korte periode erna totdat de Duitsers de bewegingsvrijheid aan banden legden, zien we

16

Anseele pleiten voor het hervatten van het internationaal socialistisch overleg. Dat komt althans naar

voren in Wim Geldolfs “Stockholm 1917”. Betekent dat dan dat hij zelf een voorstander was van een

snelle vrede? Trok hij ook later in de oorlog dezelfde kaart, toen het contact met zijn socialistische

collega’s in het buitenland aan banden werd gelegd? Stond hij daarmee op dezelfde lijn als zijn

voornaamste partijgenoten? En welke rol zag hij nog voor de Internationale tijdens de oorlog? In het

tweede deel gaan we dieper in op de Stockholm-episode. Onder meer Camille Huysmans pleitte

ervoor om in 1917 een heuse socialistische vredesconferentie (te Stockholm) te houden. Het doel was

de socialisten van de oorlogsvoerende landen bijeen te krijgen, en zo mogelijk een manifest op te

stellen dat pleitte voor een snelle vrede. Volgens Claeys-Van Haegendoren was Anseele een

voorstander van de conferentie, en ook Darin sluit zich daar met zijn “De Belgische socialisten

verdeeld”46 bij aan. Mogen we aannemen dat dat ook daadwerkelijk zo ongenuanceerd klopt? En wat

waren de motieven achter dit standpunt? Dat zijn belangrijke vragen, want daar waar Anseele

internationaal bleek te pleiten voor een vrede in 1917, smoorde hij tegelijkertijd de vredesoppositie in

de schoot van de Gentse socialistische federatie keihard in de kiem. Immers, in een derde deel

bestuderen we Anseeles optreden tegenover de Socialistische Jonge Wachten, later uitgebreid tot de

Vredesgroep, die in navolging van de Internationale vredespogingen gedurig pleitten voor een

onmiddelijke vrede. Puissant toont in zijn “Genese en schipbreuk van de Vredesgroep van de

Socialistische Partij” aan dat Anseele deze oppositie absoluut niet duldde. Op welke manier werd de

Vredesgroep gefnuikt? Wat kunnen we hieruit concluderen?

In het vijfde hoofdstuk gaan we dan dieper in op een andere thema. Gent was, aldus Daniël

Vanacker in zijn “Het aktivistisch avontuur”, een broeihaard van het activisme, een stroming in de

Vlaamse Beweging die ervoor koos om van de oorlogsomstandigheden gebruik te maken om een

aantal Vlaamse maatregelen doorgevoerd te krijgen. Over Anseeles Vlaamsgezindheid bestaat geen

eensgezindheid, maar men kan aannemen dat hij Vlaamse sympathieën koesterde. Eerst en vooral

proberen we de hand te leggen op Anseeles visie in verband met Vlaanderen, en dat doen we onder

meer aan de hand van een pamflet uit 1913 van de hand van Anseele zelf47 en van Van Ginderachters

“Het rode vaderland”48. Maar na een algemene inleiding op het activisme aan de hand van onder meer

Lode Wils’ “Flamenpolitik en aktivisme”49, gaan we vooral na hoe Anseele tijdens de oorlog

tegenover de Vlaamse strijd stond. We kunnen ervan uitgaan dat Anseele zich alvast niet liet

meeslepen in het “aktivistisch avontuur”. Vanacker is daar alvast stellig in. Maar was hij een

46 P. DARIN, De Belgische socialisten verdeeld. De B.W.P. en de Belgische nationalismen in en om Wereldoorlog I 1910 - 1921, Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, 1997, 146 p. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling) 47 E. ANSEELE, Vooruit et le Mouvement Flamand, Gent, 1913, Volksdrukkerij, 49 p. 48 M. VAN GINDERACHTER, Het rode vaderland: de vergeten geschiedenis van de communautaire spanningen in het Belgisch socialisme voor WO I, Gent, Amsab, 2005, 493 p. 49 L. WILS, Flamenpolitik en aktivisme. Vlaanderen tegenover België in de eerste wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 1974, 272 p.

17

geëngageerde tegenstander van de activisten? En kon hij zich er openlijk tegen uitspreken? Het

activisme werd immers om evidente redenen gesteund door de Duitse overheden. Is er een evolutie

merkbaar in Anseeles houding? Eind maart 1918 werden burgemeester Braun en schepen De Weert

wegens hun verzet tegen de activisten gedeporteerd naar Duitsland. Was dat de druppel? En wijst dat

erop dat Anseele in tegenstelling tot zijn twee collega’s uit het schepencollege genuanceerder was ten

aanzien van de beweging? Niet onwaarschijnlijk is dat Anseele zijn houding liet bepalen door

strategische overwegingen. Is dat zo?

In het zesde en voorlaatste hoofdstuk trachten we Anseeles relaties met de Duitse overheid te

documenteren. Was hij een bondgenoot van de Duitsers, was het een kwestie van er het beste van te

maken, of sprak hij zich onverdroten uit tegen de Duitse bezetting? En omgekeerd, hoe zagen de

Duitsers de rol van Anseele? Was hij een potentiële collaborateur? En hoe kon men hem het beste

benaderen? De literatuur is allesbehalve eenduidig. Rudiger maakt in “Flamenpolitik”50 duidelijk dat

de relaties tussen Anseele en de Duitsers zeker niet vijandig waren, en bij Dolderers “Deutscher

Imperialismus und belgischer Nationalitätenkonflikt”51 vinden we een hartelijk gesprek terug tussen

Anseele en een liberaal Rijksdagafgevaardigde. Langs de andere kant beweren Bertrand en Kenis

stellig dat Anseele de Duitse overheden het vuur aan de schenen legde. Hierover dient klaarheid

geschept te worden. En was er een evolutie? Maar niet alleen de literatuur blijft hier op de vlakte. Ook

het geraadpleegde bronnenmateriaal kon hier geen afdoend antwoord op geven. Toch pogen we een

aanzet te geven. We hebben iets meer materiaal als het gaat over de reguliere contacten die Anseele en

de Duitse overheden onderhielden, wars van elke strategische overweging en lange termijnplanning,

bijvoorbeeld i.v.m. het voedselvraagstuk. De vragen die we ons hierbij stellen zijn onder meer: durfde

Anseele op tafel kloppen? En omgekeerd, durfden de Duitsers Anseele aanpakken? Zijn aanzien was

immers enorm onder de Gentse arbeidersbevolking. Was het eventuele schofferen of zelfs verwijderen

van Anseele geen kwalijke zaak voor de Duitse doelen? Kenis spreekt zich alvast in die zin uit. In deze

steunen we vooral op het bronnenmateriaal.

Het laatste hoofdstuk is analoog opgesteld aan het eerste. We vragen ons af hoe Anseele naar

voren komt in de laatste oorlogsdagen, vanaf de herstelling van het oude gemeentebestuur tot aan de

akkoorden van Loppem. We weten dat hij bij afwezigheid van Braun tijdelijk het burgemeesterambt

van Gent bekleedde. Interessant is ook de zogenaamde “mythe van Loppem”, waarin de overtuiging

leeft dat Anseele van de revolutie van de Duitse soldaten in Brussel gebruik zou gemaakt hebben om

het AES erdoor te krijgen. Over die opstand in Brussel vinden we bij Sieben in “De novemberdagen 50 RUDIGER, Flamenpolitik. Het Duitsch annexionisme in België en het aktivistisch landverraad in hun waar daglicht. Aan de hand van dokumenten van de POLITIEKE AFDEELING van het Generaal-Goevernement, van het GROOT DUITSCH HOOFDKWARTIER en van het IVe DUITSCHE LEGER, Brussel, Rossel, s.d., 272 p. 51 W. DOLDERER, Deutscher Imperialismus und belgischer Nationalitätenkonflikt: die Rezeption der Flamenfrage in der deutschen Öffentlichkeit und deutsch-flämische Kontakte 1890-1920, Melsungen, Verlag Kasseler Forschungen zur Zeitgeschichte, 1989, 387 p. (Kasseler Forschungen zur Zeitgeschichte, 7)

18

van 1918 te Brussel”52 terug dat Anseele zowaar het presidentschap van de “Belgische Republiek”

werd aangeboden. We trachten een chronologisch overzicht te geven van de gebeurtenissen, enerzijds

te Gent en anderzijds op nationaal vlak.

Globaal genomen trachten we dus enerzijds een overzicht te geven van de concrete bezigheden

van Anseele tijdens de Eerste Wereldoorlog, en anderzijds steeds voorzichtig te peilen naar zijn

eigenlijke motivering om zo en niet anders te doen. De centrale hypothese van deze verhandeling is

dat Anseele bleef bij zijn vertrouwde adagium, namelijk het voeren van een pragmatische politiek (en

wel op alle vlakken). We gaan er dus vanuit dat Anseele steeds een Real-politik voerde. Voor de

oorlog had Anseele steeds een duidelijk beeld van waar hij naar toe wou, maar verloor daarbij nooit de

haalbaarheid en verschillende opties uit het oog. We proberen te toetsen of hij ook tijdens de Groote

Oorlog steeds met alle mogelijke scenario’s rekening hield, en in functie van welk doel. Stelling

nemen kon dan, maar zonder bruggen op te blazen. Kunnen we die hypothese hard maken? Op die

manier hopen we een wezenlijke bijdrage te kunnen leveren aan de geschiedenis van een persoon, die

gedurende zijn leven België mee vorm heeft gegeven.

Bronnenselectie

We gaven al aan niet veel heil te mogen verwachten van de literatuur. De meeste antwoorden

op de onderzoeksvragen dienden dus gegeven te worden op basis van het geselecteerde

bronnenmateriaal. Het archief van Anseele senior zelf, dat zich in het AMSAB bevindt, werd uiteraard

geraadpleegd.53 Tijdens de onderzoeksperiode werd het archiefbestand herwerkt, en was het enkel

toegankelijk na contact met Michel Vermote. Het archiefbestand is opgedeeld in vier periodes,

namelijk de periode t.e.m. 1894; van 1894 t.e.m. 1918 (parlementair); van 1918 t.e.m. 1927 (minister);

en van 1927 t.e.m. 1938 (la lutte finale).54 Doel was hier om de stem van Anseele te achterhalen. Wat

dacht hij over bepaalde gewichtige zaken, die in het andere bronnenmateriaal niet aan bod zouden

komen? Deed hij uitspraken over zijn doelen voor na de oorlog? Al snel konden we vaststellen dat er

van primaire bronnen niet veel sprake zou zijn: brieven hield hij amper bij, en tot een dagboek

schrijven is hij nooit gekomen. Interessant waren wel enkele losse documenten en vooral de verslagen

52 L SIEBEN, “De novemberdagen van 1918 te Brussel: revolutie en ordehandhaving” in: P. LEFEVRE, P. DE GRYSE (uitg.), Van Brialmont tot de Westeuropese Unie, Brussel, Koninklijk Legermuseum, 1988, pp. 155-176. 53 AMSAB, LX, Anseele sr., verschillende nummers. 54 Waarvoor een welgemeende bedanking aan Michel Vermote. Pas na de dood van Anseele jr. in 1981 zou het Anseele-archief (sr. en jr.) worden overgebracht naar het Amsab (in 1985), nadat Anseele jr. jarenlang had geweigerd het archief voor onderzoek ter beschikking te stellen, en enkele jaren later zelfs het bestaan ervan had ontkend. Alles samen is het archiefbestand 50 lopende meter groot. De periodes zijn telkens analoog ingedeeld in briefwisseling, dossiers, gedrukt materiaal (tijdschriften, verslagen, monografieën) en beeldmateriaal. Interessant zijn de talrijke aantekeningen die Anseele zelf maakte op de documenten, wat één van de redenen was om het archiefbestand te inventariseren zoals het werd overgedragen. Op die manier ging de samenhang van het archief immers niet verloren.

19

van de provinciale bevoorradingscommissie, waarbij Anseele in direct contact stond met de Duitse

overheden. Niettemin waren andere bronnen uiteraard noodzakelijk om dit archiefbestand aan te

vullen.

Voor wat de socialistische kant van de zaak betreft, konden we ook bij het AMSAB terecht. In

het Fonds Gent-Eeklo55 werden enkele interessant ogende stukken aangevraagd, die na verder

onderzoek soms relevant bleken. Doelbewust pikten we er ook de verslagen van de Bestuurszitting,

enkel bewaard voor 1914, van de Beheerraad, bewaard vanaf 23 maart 1918, van de SM Vooruit56, en

de verslagen van het Middencomiteit van de Gentse federatie57 uit. Als hoofdbeheerder van de SM

Vooruit was Anseele op de meeste vergaderingen van de SM aanwezig. Als Anseele zich inzette voor

de voeding van de bevolking, dan zou men iets kunnen leren uit de verslagen van de coöperatieve.

Vooral het feit dat Anseele hier zelf aan het woord komt, maakte het de moeite om de verslagen door

te nemen. Dat de verslagen van het Middencomiteit, of –bestuur, werden geraadpleegd, spreekt voor

zich. Op die wekelijkse vergadering kwamen de verschillende secties van de socialistische beweging

bijeen, zoals de vakbond, de Bond Moyson, SM Het Licht (dat de krant Vooruit uitgaf), enz. Anseele

zat de vergadering indien aanwezig bijna altijd voor. Bevoorrading, propaganda, leed, socialistische

belangen, het gemeentebestuur, de vredeskwestie,… Het komt er allemaal aan bod. Hoewel politieke

vergaderingen zonder voorafgaande toestemming door de Duitsers werden verboden, kan men deze

verslagen gemakkelijk zien als “partijvergaderingen”. Voor deze verhandeling waren deze verslagen

dan ook van groot belang. Helaas beschikken we niet over alle verslagen van de oorlogsperiode. Voor

1914 zijn ze niet wekelijks beschikbaar. En voor de periode na 28 juli 1916 zijn er slechts drie

verslagen. We vermoeden dan ook dat er een parallel verslagboek bestond, dat niet bewaard is

gebleven.

Ook socialistische bronnen van het nationale niveau werden geraadpleegd. Naast het

naoorlogse verslag dat de BWP in 1918 voorstelde op haar congres58, bleken de microfilms van het

Bureau en de Algemene Raad van de BWP te Brussel59 van nut. De Stockholm-kwestie komt in deze

verslagen aan bod, en ondanks de strikte scheiding tussen het Etappengebied en het gebied van de

gouverneur-generaal, zien we Anseele voor deze gewichtige zaak soms naar Brussel afreizen en

deelnemen aan de discussies. Het was ook de vraag of de rol van Anseele bij andere thema’s tijdens de

oorlog naar voor zou treden, maar de geografische barrière bleek daarvoor te groot. Tot slot werd in

55 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, verschillende nummers. 56 AMSAB, XXIV, SM Vooruit Gent, 18/1, Bestuurszittingen van de SM Vooruit, 1914. AMSAB, XXIV, SM Vooruit Gent, 18/2, Zittingen van de Beheerraad van de SM Vooruit, 1918. 57 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Verslagboeken van het middencomiteit, 1914-1918. 58 BELGISCHE WERKLIEDENPARTIJ – LANDELIJKE RAAD, Verslag opgemaakt door het Bureel van den Landelijken Raad over de werkzaamheid der Werkliedenpartij tijdens den oorlog (oogst 1914 – november 1918), Brussel, Établisslements généraux d’imprimerie, 1918, 202 p. 59 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 44-62, 1914-1918.

20

het Amsab ook nog vluchtig het archiefbestand (microfilm) van de Brusselse socialist Louis

Bertrand60 ingekeken. Bertrand hield immers heel wat documentatie bij over de oorlogsperiode. Het

bleek echter vooral om militaire informatie te gaan, en over het NHVC te Brussel.

We begonnen ons bronnenonderzoek met een krantenonderzoek van de oorlogsperiode. De

aangehaalde socialistische bronnen werden aan deze informatie getoetst. Dat het partijorgaan Vooruit

niet kon ontbreken, spreekt voor zich. De belangrijkste strijdpunten van de Gentse socialisten komen

er in naar voor, en tal van concrete bezigheden van Anseele i.v.m. de hulp aan het volk. In deze

verhandeling wordt de mening die in het blad naar voor komt soms gezien als dezelfde van Anseele.

Niettemin moeten we er toch voorzichtig mee omspringen om deze redenering door te trekken naar

alle stellingnamen van Vooruit. Uit de notulen van het middencomité zien we dat Anseele dan wel

vaak nauw betrokken was bij de inhoud van Vooruit, maar zoals in “Het Rode Vaderland” van Van

Ginderachter blijkt, deelden Hardyns, hoofdredacteur, en Anseele niet overal dezelfde mening. Toch

menen we die redenering te mogen hardmaken voor gewichtige zaken zoals de Vlaamse kwestie of de

Stockholmkwestie, waarover Vooruit tijdens de oorlog zelden stelling nam. Het is weinig realistisch

dat als de krant dan na lang stilzwijgen - al dan niet onder druk van de censuur - toch met een mening

naar buiten kwam, daar geen voorafgaand overleg met de Gentse partijleider zou zijn geweest. Voor

andere onderwerpen blijft dit veeleer interpretatie, iets wat de lezer in het achterhoofd moet houden.

Door de perscensuur, eerst door de Belgische regering en later door de Duitse overheid61, is Vooruit

vanzelfsprekend wel niet echt waardevol voor de vraagstelling van de positionering t.a.v. de Duitsers,

en hetzelfde geldt voor de activistische beweging, op een maal na. Dat laatste komt echter veel meer

aan bod in De Nieuwe Gazet van Gent, vanaf 4 oktober 1917 de Nieuwe Gentsche Courant geheten.

Dit activistische blad, dat met steun van de Duitsers verscheen vanaf 5 oktober 1916, was van

socialistische strekking, en poogde vaak in debat te gaan met Vooruit i.v.m. de vredeskwestie en

Vlaamse eisen. Anseele werd vaak aangesproken, bekritiseerd en zelfs occasioneel geroemd. Dit

dagblad kon dan ook absoluut niet genegeerd worden. Bovendien nam het nu en dan een “neutraal”

standpunt in bij conflicten van Vooruit met andere dagbladen, en komen we soms meer te weten over

de concrete activiteiten van Anseele. Op 2 april 1916 herverscheen ook De Waarheid, “orgaan van de

Vrije Socialistenbond”. Dit weekblad vormde de spreekbuis van de anarchistische Gentse dissidenten

rond Paul Verbauwen en Pol De Witte, erfvijanden van Anseele omdat die zich de SM Vooruit had

toegeëigend. Kritiek op de persoon van Anseele was dus vooral daar te verwachten. Zeker de

vredeskwestie en de Vlaamse kwestie zouden er aan bod moeten komen, net als gefundeerde kritiek op

de socialistische en stedelijke inspanningen, maar dat bleek veeleer een ontgoocheling. De Waarheid

60 AMSAB, XVIII, Archief van het Nationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (NISG), 146, 152-153, 170. 61 Vooruit ontsnapte tot midden 1915 aan de controle van de te Brussel gevestigde Presse-Zentrale. Er was tot dan een persverantwoordelijke aangesteld voor de provincie, maar de censuur was nog niet zo scherp. J. GOTOVITCH, Contribution à l’histoire de la presse censurée 1914-1918, Bruxelles, ULB, 1961, p. 106. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

21

bleek vooral ongefundeerd gescheld te zijn, wat de geloofwaardigheid van de meer onderbouwde

artikels uit dezelfde krant niet ten goede komt. Tot slot namen we nog het maandblad Roode Jeugd

door, dat vanaf augustus 1917 verscheen. De herkomst van dit blad dient gezocht te worden bij de

Socialistische Jonge Wachten, die zich ongenuanceerd voor een onmiddellijke vrede hadden

uitgesproken in januari 1917. Anseele probeerde de Jonge Wachten, die zouden evolueren naar de

Vredesgroep toen de steun van oudere partijleden toenam, dit recht te ontzeggen, en dus vormt Roode

Jeugd een oppositieblad dat niet kon ontbreken in het krantenonderzoek, en dat zich vooral toespitst op

het vraagstuk van de Internationale en de vredeskwestie.

De twee hoofdstukken over de hulp/voeding aan de bevolking en de politieke strijd die op de

achtergrond woedde, worden ook verder gedocumenteerd aan de hand van de notulen van het Gentse

schepencollege62. Veel uitleg behoeft deze bron niet. Wel is het zo dat de Vlaamse kwestie, de

vredeskwestie en de Duitse vraagstelling hier niet zo duidelijk aan bod komen. We verkozen de

notulen van het schepencollege boven die van de gemeenteraad, omdat de gemeenteraad zich vooral in

een besluitvormingsfase situeert, terwijl in het schepencollege plannen werden gemaakt, er

gediscussieerd werd over voorstellen aan de gemeenteraad, de collega’s op de hoogte werden

gehouden van de vorderingen in dit of dat dossier,… Aanvullen deden we waar nodig met een gerichte

raadpleging van de notulen van de gemeenteraad63.

In bovenstaand bronnenoverzicht ontbreken echter nog bronnen die een licht kunnen werpen

op de relatie tussen Anseele en de Duitse overheden. Om die reden namen we de microfilms van het

Ministerie van Buitenlandse Zaken (Auswärtiger Amt) door, i.e. het archief van de Wilhelmstrasse64.

De kans op succes was laag, aangezien Gent door de militaire overheid werd bestuurd. Uiteindelijk

kon dan ook niet veel relevants gevonden worden. Een andere mogelijkheid om hier meer over te

weten, was briefwisseling die we zouden vinden in het Camille Huysmansarchief65. Dit ontzettend rijk

gedocumenteerde archief waaruit Huysmans’ inspanningen voor de Internationale blijken, is echter

zoals verwacht ook niet echt nuttig i.v.m. Anseele. De kloof met het Etappengebied is ook hier te

groot. We moesten het bijgevolg doen met indirecte aanwijzingen en losstaande informatie.

Met deze bronnen werd het onderzoek afgesloten. Voor alle vraagstellingen, op een na, werd

voldoende materiaal gevonden om op zijn minst een beeld te krijgen van wat er allemaal gaande was.

Veel conclusies blijven echter behoren tot het niveau van de interpretatie, vooral bij ontstentenis aan

directe bronnen. Niettemin menen we deze interpretaties vaak goed te kunnen documenteren. Het

bronnenonderzoek kan nooit volledig zijn. Daarvoor zijn de bronnen te verscheiden en is de persoon

62 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215-219, Zittingen van het schepencollege. 63 SAG, III, College- en Raadszittingen, 232-235, Zittingen van de gemeenteraad. 64 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, reel 6-11. 65 AMVC, CHA.

22

Anseele te veelzijdig. Bovendien bevinden we ons in een oorlogssituatie, die het moeilijk maakt om

primaire bronnen terug te vinden. Willen we dat zo goed mogelijk opvangen, dienen we een breed

arsenaal aan alternatieven en omwegen te zoeken, wat niet altijd mogelijk was. Echter, binnen het

tijdsbestek van deze verhandeling, kozen we naar onze inschatting voor de best mogelijke selectie.

23

1. De eerste oorlogsmaanden

1.1. De oorlogsverklaring en oorlogsroes

In België drong de reële oorlogsdreiging laat door. Na de moord op de Oostenrijkse

kroonprins Franz Ferdinand op 28 juni 1914 - de directe aanleiding voor de oorlog -, zou het nog

duren tot 29 juli alvorens het land overging tot een eerste, gedeeltelijke, mobilisatie. Pas toen op 31

juli een Duits ultimatum werd verzonden aan Frankrijk en Rusland, ging men over tot de algemene

mobilisatie. Ondertussen liet de Belgische diplomatie weten dat men in een eventueel komend conflict

de neutraliteit wenste te bewaren, overeenkomstig het verplichte statuut sinds ‘s lands

onafhankelijkheid. Het weerhield Duitsland er niet van op 2 augustus ook België een officieel

ultimatum toe te zenden. In het ultimatum werd België ervoor gewaarschuwd als vijand van Duitsland

beschouwd te worden, indien de troepen van het keizerrijk geen vrije doorgang door het land zouden

krijgen.66 België weigerde op 3 augustus kordaat en eensgezind na overleg in de Kroonraad, en de dag

erop, om 9 uur ’s ochtends, schonden de eerste Duitse soldaten het Belgische territorium. België was

in oorlog.67 Onmiddellijk erna vergaderden de Belgische Kamers op een eerste (vervroegde) zitting na

het zomerreces. Premier de Brocqueville, katholiek, legde er een wetsontwerp neer voor een

oorlogskrediet van 200 miljoen frank en tegelijkertijd kondigde hij de benoeming van Emile

Vandervelde - socialist - als minister van staat aan. Dit was ontegensprekelijk een manoeuvre om een

brede steun voor de landsverdediging te verwerven, want de socialisten, die nog nooit aan een regering

hadden mogen deelnemen en het AES er nog niet hadden doorgekregen, stonden bekend als pacifisten.

Op 29 juli nog had de Internationale, waarvan Vandervelde voorzitter was, zich uitgesproken tegen de

nakende oorlog. Niettemin bleek er sprake van een oorlogsroes, want Vandervelde aanvaardde zonder

aarzeling de benoeming en verklaarde meteen ook dat de socialisten unaniem de oorlogskredieten

zouden stemmen.68

Kunnen we daaruit afleiden dat ook Anseele, die mee het oorlogskrediet had gestemd, de

mobilisatie had goedgekeurd69 en zich voor de oorlog nog had uitgesproken voor het recht op

66 Dit was om militaire redenen. Door Frankrijk in te sluiten, hoopte men de oorlog snel te kunnen beëindigen. 67 Het werd uiteraard anders verpakt. Men stelde dat Duitsland bedreigd werd door het Franse leger, dat plannen zou hebben om door België op te rukken. Duitsland wilde hen voor zijn, bleek uit het ultimatum. België’s onafhankelijkheid zou gewaarborgd blijven, net als de volledige ontruiming van het land na het beëindigen van het conflict. S. DE SCHAEPDRIJVER, De groote oorlog: het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam, Atlas, 1997, pp. 46-63. 68 Wat ook gebeurde: alle parlementsleden keurden het ontwerp goed. T. LUYKX, op.cit., pp. 260-262. 69 E. WITTE, J. CRAEYBECKX, A. MEYNEN, Politieke geschiedenis van België van 1830 tot heden. Spanningen in een burgerlijke democratie, Antwerpen, Standaard, 1985, p. 157.

24

landsverdediging70, zich inderdaad zonder nuance liet meeslepen in de oorlogsroes? En stond hij zoals

vele landgenoten als een goede patriot klaar om de Duitse indringers het land uit te verdrijven en was

hij er zeker van dat dat ook zou gebeuren? Ook in Gent was die roes immers prominent aanwezig, zo

laat Baertsoen op 8 augustus in zijn dagboek blijken, wanneer hij stelt: “L’enthousiamse fut grand en

Belgique […]. On pavoisa partout et à Gand, notamment, il n’y avait presqu’aucune maison sans

drapeau national.”71 Kenis stelt echter dat “Anseele, de real-politieker bij uitnemendheid, zich niet

door de oorlogsroes zou laten bedwelmen”, iets wat “de eeuwige glorie van een kleine groep sterke

geesten” zou blijven. Hij gaat zelfs in debat met die andere biograaf, Louis Bertrand, wie hij verwijt

het voor te stellen alsof Anseele volledig op de patriottische lijn stond van zichzelf (Bertrand). Anseele

zag het echter “minder lyrisch” in, en voorzag meteen na de bijeenkomst van de Kamer “met een

inzicht dat profetisch mocht heten” dat binnen de twee weken Brussel zou worden ingenomen. Hij zag

de toekomst bezorgd tegemoet, in tegenstelling tot wat de oorlogsroes teweegbracht.72 Deze stelling

past in het venster van Kenis, die Anseele doorheen zijn biografie probeert af te schilderen als de

nuchterheid zelve, maar we moeten tegelijk ook voorzichtig zijn met de stelling van “patriot”

Bertrand, voor wie het ook van belang is om Anseele op een andere manier af te schilderen. Bij gebrek

aan directe bronnen kunnen we niet in het hoofd van Anseele kijken, maar misschien leert het dagblad

Vooruit ons meer? Het is wel opletten geblazen met de ingestelde censuur (vanaf 17 augustus) en het

feit dat het niet Anseele zelf is die aan het woord komt. Nog voor de oorlog uitbrak, werd Oostenrijk-

Hongarije alvast scherp veroordeeld. “Oostenrijk is de meest verachterde natie van Europa. […] En ’t

is dat land dat ons den afschuwelijken oorlog opdringt.” Op 14 augustus titelde het blad “België

boven”, na twee Belgische militaire overwinningen.73 Betekende dat dan dat men ongenuanceerd

vaderlandslievend was, en men de vijand scherp bleef veroordelen? Eerst en vooral zien we dat de

aversie voor de “keizerskliek” rond Oostenrijk-Hongarije en Duitsland meer voortspruitte uit de

algemene weerstand van de socialisten tegenover elke oorlog, dan uit een dapper belgicisme. Op 2

augustus kondigde Vooruit immers een protestbetoging aan voor de volgende dag: een “grootsche

betooging voor den Vrede en tegen den Oorlog.” Wanneer de volgende dag de vredesbetoging werd

verboden op laste van de regering, riep Vooruit verontwaardigd uit “Leve de vrede! Weg met den

oorlog! Weg met het kapitalisme dat tot den oorlog drijft; leve het internationale socialisme! Leve het

70 “Niemand is wezenlijk vrij die de volgende drij rechten niet bezit: stemrecht om de wetten te maken naar zijne behoeften, verzekerd bestaan, om door broodgebrek voor andermans wil niet te moeten onderdoen, en wapens om de twee vorige onschendbare mensenrechten te verdedigen tegen vreemde veroveraars of binnenlandse verdrukkers. De gewapende natie is de bewapening der werkers en ontwapening der rijken.” Geciteerd in: G. VANSCHOENBEEK, “Socialisten: gezellen zonder vaderland? De Belgische werkliedenpartij en haar verhouding tot het “vaderland België”, 1885-1940” in: Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 1997, 3, pp. 248-249. 71 M. BAERTSOEN, op.cit., p. 22. 72 P. KENIS, op. cit., pp. 258-260. L. BERTRAND, op.cit., p. 161. Het “profetische inzicht” waarvan Kenis melding maakt, geeft Bertrand zelf echter ook weer. Het is vooral doorheen de rest van het hoofdstuk over de eerste wereldoorlog, dat Bertrand Anseele laat voorkomen als een (heftig) bestrijder van de bezetting. 73 VO, 14.08.1914, 1ab.

25

vredelievende proletariaat!”74 De vrede was het uitgangspunt voor de scherpe kritiek op onder meer

Oostenrijk-Hongarije. Verder, op 7 augustus klonk het dan wel dat de oorlog door Duitsland gewild

was, maar enige kanttekeningen werden ook geplaatst tegen het optreden van de Belgische regering.

Enerzijds stelde hoofdopsteller Hardyns dat de socialisten “goede vaderlanders” waren, omdat zij de

oorlogskredieten hadden gestemd, en klonk het dat “de indringer [Duitsland]” een onredelijke eis

stelde. Anderzijds vond hij de benoeming van Vandervelde als minister van staat “maar een mager

beestje”: de toekenning van het AES zou een veel beter signaal geweest zijn.75 Genuanceerd was men

ook bij de verschillende oproepen tot kalmte. “Gister, van in den valavond, hebben in onze stad

betreurens- en afkeurenswaardige betoogingen plaats gehad. Groepen, meest jonge lieden, hebben zich

zingende naar de verschillende koffijhuizen, handelshuizen, hotels en konsulaten begeven, vragende

om de Belgische nationale vlag te hijschen. Dit ging gepaard met kreten: “Weg met Duitschland!” Wij

vragen de Gentsche bevolking zich aan de betoogingen te onthouden. […] Vergeten wij ook niet, DAT

HET HET DUITSCHE VOLK NIET IS DAT DEN OORLOG HEEFT GEWILD.”76 Bij de instelling

van de vaderlandse censuur was Vooruit ongemeen scherp: “Een grondwettelijk recht, - de vrijheid

der pers, - geschorst, niet in Rusland, maar in België!”77 In de eerste zitting van het socialistisch

middencomité na de oorlogsverklaring, op 12 augustus, hoorde men Anseele niet fulmineren en grote

woorden spreken, maar zich wel focussen op concrete bekommernissen die de oorlog met zich

meebrengt.78 En hoewel de Duitse socialisten bijna unaniem de oorlogskredieten hadden gestemd, en

gezien de historische band tussen Gent en Duitsland, reageerde Vooruit bij monde van Hardyns

“afwachtend”, alvorens dit verraad scherp te veroordelen. Men wilde eerst de uitleg horen van de

Duitse socialisten op de volgende bijeenkomst van de Internationale.79

Al bij al bleek de Gentse socialistische federatie zich dus allesbehalve onvoorwaardelijk

patriottisch te gedragen, zeker als we opmerken dat de meeste geciteerde artikels dateren van voor het

instellen van de officiële vaderlandse censuur. We menen ons dan ook te mogen aansluiten bij de

stelling van Kenis, dat Anseele - of althans de Gentse socialistische federatie - zich aanvankelijk niet

liet meeslepen in de oorlogsroes, al was er natuurlijk wel misprijzen voor de “indringer”.

Dat gevoel vergrootte na augustus, toen men Duitsland scherper begon te veroordelen en het

patriottisme meer doorgang begon te vinden. Aangezien die afkeer meer kaderde in het licht van de

Internationale, komen we daar pas op terug in het vierde hoofdstuk.

74 VO, 02.08.1914, 6bc. VO, 03.08.1914, 3ab. 75 VO, 07.08.1914, 1abc. Over Duitsland : “’t Was de indringer die u verwittigt dat hij ’s nachts in uw huis zal treden, u verzoekend de deur open te laten en uw licht te laten branden. In die voorwaarden zou hij met gemak bij uwen buurman binnen vallen om hem te vermoorden en te bestelen. Zoo iets grenst aan het ongelooflijke.” 76 VO, 05.08.1914, 3de. 77 VO, 17.08.1914, 1ab. 78 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middenkomiteit, 12.08.1914. 79 VO, 19.08.1914, 1ab. Op 26 september legde Vooruit wel de standpunten uit van de Duitse socialisten Liebknecht, Kautsky en Luxemburg, die zich tot de minderheidssocialisten rekenden. Die minderheidssocialisten voerden verzet tegen de oorlog, en het Duitse imperialisme (VO, 26.09.1914, 1cde). Men plaatste zich dus impliciet wel op de standpunten van de Duitse minderheidssocialisten, wat toch enig misprijzen voor de Duitse meerderheidssocialisten verraadt.

26

1.2. De bezetting van de stad Gent

Beducht voor de gevolgen van de oorlog, zien we Anseele zich meteen na de

oorlogsverklaring in het schepencollege, SM Vooruit en het middencomité inzetten voor het lot van de

arbeiders en bij extensio voor de hele bevolking. In het tweede hoofdstuk gaan we daar verder op in.

Dat Vooruit de vrede predikte, zien we in het vierde hoofdstuk. In dit hoofdstuk gaan we nog dieper in

op twee belangrijke episodes in de aanloop naar de bezetting van Gent: namelijk eerst de dreiging tot

bezetting van de stad, en ten tweede de bezetting zelf.

Het eerste situeerde zich op en rond 7 september, toen de Gentenaars te Melle-Kwatrecht de

Belgische troepen hevig slag hoorden leveren met een voorhoede van het Duitse leger, en een inname

van de stad dreigde.80 Vooruit titelde in de editie van de volgende dag “Gentenaars blijft kalm!,”

waarmee het de bevolking trachtte te waarschuwen geen ondoordachte acties te ondernemen tegen de

Duitse troepen. Gewelduitbarstingen en wilde bombardementen van de Duitse troepen, zoals die al

met verwoestende gevolgen hadden plaatsgevonden in onder meer Leuven en Dinant, wilde men

absoluut vermijden. Immers, “op het oogenblik dat dit nummer in uwe handen komt, zal de stad Gent

zeer waarschijnlijk door de duitsche troepen bezet zijn.”81 In de avond van 7 september was er de

wekelijkse gemeenteraadszitting, waar duidelijk bleek dat niet alleen de socialisten hoopten op een

vreedzame inname van de stad. Tijdens de zitting zelf ontving burgemeester Braun (liberaal) een brief

van de Duitse generaal von Böhn, die met zijn troepen in Oordeghem was gelegerd. In de brief werd

Braun verzocht om zich de volgende dag te melden in Oordeghem voor een onderhoud met de

generaal, met als doel een treffen tussen de Duitsers en de burgerwachten te vermijden. De

gemeenteraadsleden wensten de burgemeester meteen “dat hij in zijne zending wel moge gelukken, tot

heil onzer stad.”82 Tijdens de onderhandelingen de volgende dag verklaarde de generaal zich bereid

Gent niet te bezetten, op voorwaarde dat de burgerwacht zich onmiddellijk zou ontwapenen en haar

wapens zou afleveren aan het Duitse leger. Verder werden heel wat goederen opgeëist, waaronder

1.000 liter mineraalwater, 100 rijwielen, 10 motorfietsen, 200.000 sigaren, 150.000 kilo haver en

10.000 liter brandstof. In ruil daarvoor moest de stad geen oorlogstaks betalen.83 Het akkoord was nog

maar net afgesloten, of het werd al bijna opgeblazen door een Belgische soldaat, die niets afwist van

80 M. BAERTSOEN, op.cit., p. 31. 81 VO, 08.09.1914, 1a-e. 82 SAG, III, College- en Raadszittingen, 232, Zitting van de gemeenteraad, 07.09.1914. 83 H. WANDT, Etappenleven te Gent. Kantteekeningen bij de Duitsche ineenstorting. Deel 1, Gent, 1921, pp. 28-30. Heinrich Wandt was een Duitse journalist, die zich van aan het eind van de zomer 1915 tot oktober 1918 in Gent bevond als dienstplichtige soldaat. Het ‘Etappenleven te Gent’ is in de eerste plaats te beschouwen als een antimilitaristisch boek, voortkomend uit de sociaal-demokratische levensopvattingen van de auteur. Het bericht over de excessen van de Duitse officieren en het arrogante gedrag t.a.v. de Gentse bevolking. Het interessante document moet dan ook met een scherpe bril bekeken worden als de Duitse officieren door het slijk worden gehaald. C. DE BACKER, “ Heinrich Wandt (1890-1965), auteur van het Etappenleven te Gent. Een proeve van bio-bibliografie” in: Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheid te Gent, 39, 1985, pp. 223-224. Vergeten we ook niet dat het Duitse leger Gent voorlopig niet innam wegens het feit dat de troepen nodig waren om het geallieerde tegenoffensief aan de Marne te breken. Oorlogsdagboek van …, p. 151.

27

het onderhoud tussen Braun en von Böhn. Luitenant Kervyn hield in de St. Pietersnieuwstraat een auto

met Duitse soldaten tegen en schoot in de richting van de soldaten.84 Het was het optreden van de

burgemeester, na lang onderhandelen met von Böhn, dat ervoor zorgde dat de zaak niet escaleerde. Op

de gemeenteraad diezelfde avond werd bij monde van Casier hulde gebracht “aan de schranderheid, de

zelfopoffering en de toewijding aan zijne stad” van Braun, iets waar de rest van de gemeenteraad zich

al rechtstaand en in de handen klappend bij aansloot.85 De uitvoering van het akkoord liep niet op

wieltjes: de haver kon niet binnen de voorziene tijdsspanne geleverd worden, en de ontwapening van

de burgermacht bleek niet evident. Maar von Böhn stelde zich inschikkelijk op, zodat de stad

voorlopig van een bezetting gespaard bleef. Anseeles rol bleef in deze episode beperkt. We dienen

enkel aan te stippen dat hij als eerste schepen volledig op dezelfde golflengte zat als de burgemeester

en boven alles een (gewelddadige) bezetting van de stad wou voorkomen. Getuige daarvan de oproep

in Vooruit en de steun in de gemeenteraad en het schepencollege.

Ten tweede willen we nog dieper ingaan op de definitieve bezetting van de stad. Na de slag

om en de val van Antwerpen, waarover in Vooruit ten gevolge van de censuur geen eenduidigheid

bestond (euforische en pessimistische berichten wisselden elkaar af), was het immers de beurt aan

Gent om door Duitse troepen bezet te worden. Men kan aannemen dat de belangrijkste reden daarvoor

was dat het optimistische geloof in een kortstondige oorlog, een scenario waarin Gent niet zo nodig

bezet hoefde te worden, sterk terrein had verloren omdat de frontlijn bijna was vastgelopen. Op 10 en

11 oktober was Melle-Kwatrecht opnieuw het toneel van hevige gevechten. Op 12 oktober, om 9u30

in de voormiddag, zouden de eerste Duitse troepen zich aanmelden aan het stadhuis, en rond 14u30

trok het Duitse leger de stad binnen. Gent was bezet, en de Belgische troepen hadden de stad zonder

weerstand te leveren achtergelaten.86

Ook nu weer was de voornaamste bekommernis van het stadsbestuur het vermijden dat de stad

zou worden gebombardeerd of de bevolking aanleiding zou geven tot Duitse vergeldingsacties. Op 9

oktober stuurde Braun in die zin nog een brief aan de Belgische minister van Binnenlandse zaken

waarin hij vroeg dat de geallieerde soldaten er alles aan zouden doen “à éviter à notre cité les horreurs

du bombardement, du pillage et de l’incendie”87, blijkbaar met succes. Ook Vooruit riep weer

nadrukkelijk op tot kalmte, maar dan gericht naar de Gentse bevolking.88 Het dreigde weer mis te

lopen toen een Duitse troependelegatie, bij wijze van veiligheidsverzekering vergezeld van schepenen

Anseele en De Bruyne en een politiecommissaris, in de buurt van Mariakerke op vier Engelse soldaten

moesten schieten. De Bruyne werd er meteen van beticht de Engelsen op de hoogte te hebben gesteld

van de tocht, maar volgens Anseele zelf behielden beide schepenen hun koelbloedigheid: “Wij hebben 84 Oorlogsdagboek van..., pp. 151-152. 85 SAG, III, College- en Raadszittingen, 232, Zitting van de gemeenteraad, 08.09.1914. 86 M. BAERTSOEN, op.cit., pp. 34-35. 87 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 09.10.1914. Anseele was niet aanwezig op deze zitting. 88 bv. VO, 13.10.1914, 2cd ; VO, 14.10.1914, 1e2a.

28

ons woord gegeven dat gij rustig door de stad zoudt zijn gegaan, wij houden ons woord en blijven bij

u,” liet hij de Duitsers weten. De Bruyne keerde daarop terug naar het stadshuis, terwijl Anseele samen

met de Duitse soldaten een huis uitkamde waar de Engelsen zich zouden hebben verschanst. Toen die

veronderstelling fout bleek, mocht ook Anseele terugkeren naar het stadshuis.

Anseele werd door de Duitsers vervolgens als gijzelaar genomen, om de rust in de stad te

garanderen. Ook partijgenoot Coppieters, en collega’s De Weert, Van der Stegen, Casier en Siffer

werden gegijzeld.89 Burgemeester Braun had daarop gevraagd om niet Anseele, maar schepen

Heynderickx als gijzelaar te nemen. Anseele zelf zou dit echter geweigerd hebben.90 De hechtenis

werd al snel omgezet naar huisarrest onder militair toezicht en met het bevel zich dagelijks aan te

melden bij de bevelvoerende generaal. Uiteindelijk werden de dwangmaatregelen voorlopig

opgeschorst, met dien verstande dat de zes verantwoordelijk bleven voor de orde en de rust in de stad,

en dat zij Gent niet mochten verlaten zonder toelating. Toen op 28 november Engelse vliegtuigen

bommen op de stad dropten, werden de gijzelaars opnieuw opgeroepen, en werden er nog 24 andere

bekende figuren aan toegevoegd. Er werden 3 reeksen gevormd van 10 gijzelaars die om de beurt elk

24 uren gevangen werden gezet, eerst in een gevangenis maar al snel door toedoen van de

burgemeester in een speciaal daarvoor ingericht lokaal in de Veldstraat. Ditmaal was het regime veel

strenger: niemand mocht bij de gijzelaars komen, zelfs dokters niet. Op 24 december werden de

gijzelaars opnieuw in vrijheid gesteld.91

Gijzelaar of niet, Anseele werd onmiddellijk na de bezetting van de stad door de Duitsers

gelast om de nieuwe opeisingen te verzamelen en aan de Duitse autoriteiten over te dragen. Hij kreeg

daarvoor van de Duitsers een auto ter beschikking gesteld, en zijn huisarrest werd minder strikt

geïnterpreteerd. Ditmaal werd naast 30.000 kilo haver ook o.m. 18.000 broden, 6.000 kg vlees en

4.000 kg rijst van de stad gevraagd.92 De opgeëiste goederen konden, op uitzondering van de haver,

zonder problemen worden verzameld. Verder voerden Anseele en Braun ook onderhandelingen over

een oorlogsschatting (die er niet zou komen), het drankverbod en een uitvoerverbod van goederen.93

Het waren de eerste contacten van Anseele met de Duitse autoriteiten. Van een vijandige sfeer

was geen sprake, zo blijkt uit Vooruit. Zo verscheen er over een onderhoud tussen generaal Yung en

Anseele: “Daar werd hij door generaal Yung ontvangen, die hem verklaarde dat hij liever hem in

andere omstandigheden ontvangen had en hij hoopte dat die betere toestanden weldra zouden komen.

Gezel Anseele verklaarde dit ook te hopen.”94 Bovendien werd Anseele door het blad gebombardeerd

tot een na te volgen voorbeeld, al speelde vooral de bekommernis van de veiligheid van de stad daarin

een grote rol. Nadat het drie voorbeelden van voorbeeldig gedrag van Anseele had aangehaald, stelde

89 VO, 13.10.1914, 1de. 90 VO, 13.10.1914, 2a. 91 Oorlogsdagboek van..., pp. 154-155. 92 VO, 13.10.1914, 2a. 93 VO, 14.10.1914, 2de. 94 VO, 14.10.1914, 2e.

29

het: “dus, wees tegen de duitschers beleefd maar kloek.”95 Het is een eerste indicatie dat onze

hypothese, namelijk dat Anseele zichzelf zeker niet buitenspel zou zetten, wel eens zou kunnen

kloppen, alvast voor de aanvangsperiode van de oorlog.

1.3. Onderwerping aan de censuur

Hetzelfde kunnen we zeggen van de beslissing van de Gentse socialisten om Vooruit ook

tijdens de bezetting te laten verschijnen. Heel wat dagbladen hadden onmiddellijk na de bezetting van

Gent besloten de publicatie te staken. Vooruit verscheen daarentegen nog drie nummers. Na de

instelling van de Duitse censuur herverscheen Vooruit ook opnieuw. Sommige bladeren, zoals La

Flandre Liberale, deden dat om vaderlandse redenen niet. Het verslag van het middencomité dat deze

beslissing moest hebben genomen is niet bewaard, maar we mogen aannemen dat ook Anseele achter

deze beslissing stond. Vooruit zelf verklaarde eerst en vooral dat de voorwaarden waarin men mocht

verschijnen aannemelijk waren. “En wij hebben gepakt. Waarom? Ten eerste om de zoo verstaanbare

nieuwsgierigheid van onzer lezers en partijgenooten te voldoen in de mate onzer krachten. Ten tweede

om mede te helpen aan het behoud der rust, wier stoornis door eene onvoorzichtige of wanhopige daad

de ernstigste gevolgen zou kunnen hebben voor de gansche bevolking.”96 Maar de belangrijkste reden

was uiteraard dat men de politieke strijd wou voortzetten, zeker in een klimaat waarin de

concurrerende klerikale bladen (de “confraters” De Gentenaar, Het Volk en Le Bien Public) van

weerwoord moesten worden gediend. Erg patriottisch was die daad niet, en Anseele zou er dan ook

volgens Kenis vanuit die patriottische kringen de nodige kritiek op krijgen, maar Anseele zag in dat

het contact met de achterban, “op het ogenblik dat men meer dan ooit de betrekkingen tussen leiders

en partijgenoten levendig moest houden,” niet mocht verbroken worden.97

1.4. Besluit

We zien Anseele de eerste oorlogsmaanden naar voor komen als een persoon die niet gediend

was met het uitbarsten van de oorlog, en nadien zich evenmin liet meeslepen in de patriottische

oorlogsroes. Meteen ging hij aan het werk gaat om de Gentse stedelingen zoveel mogelijk leed te

besparen (zie daarvoor vooral het volgende hoofdstuk). De banden met de Duitse bezetter blies hij

daarbij niet op. In het volgende hoofdstuk over de hulp beginnen we opnieuw met de eerste

oorlogsmaanden, maar ditmaal trekken we het thema door tot aan het einde van de oorlog. We kozen 95 VO, 15.10.1914,2e3a. 96 VO, 28.10.1914, 1abcd.Van 16 tem. 27 oktober verscheen Vooruit niet. 97 P. KENIS, op.cit., p. 262.

30

voor een thematische benadering, om het overzicht te bewaren tussen een kluwen aan initiatieven en

projecten.

31

2. Anseele en de hulp aan de bevolking

2.1. België voor de oorlogsverklaring en de gevolgen daarvan voor

de oorlogstijd

België telde aan het begin van de oorlog op haar grondgebied 7,5 miljoen inwoners, goed voor

een dichtheid van 252 inwoners per km², waarmee het meer dan de helft boven het Europese

gemiddelde lag. Ongeveer 3,5% van de inwoners was immigrant, waarvan de Duitsers98, Nederlanders

en Fransen overheersend waren. België was een rijk land, en splitste haar economische activiteiten

over drie verschillende sectoren: de landbouw, de industrie en de handel. De landbouwsector stelde

maar liefst 1,2 miljoen mensen aan het werk. Maar België was ook heel actief op industrieel en

handelsvlak. De industrie spitste zich vooral toe op de mijnontginning, glasproductie, metaal-, textiel-

en linnenbewerking (die laatste twee waren belangrijk in Gent), maar ook producties zoals

distillerieën, suikerijen, enz. waren belangrijk. De geproduceerde waarde op vlak van kolen, metaal,

glas en textiel alleen al bedroeg niet minder dan 2 miljard frank per jaar. Daarnaast was er natuurlijk

ook de bloeiende handel, ten eerste omdat de hoge bevolkingsaantallen en industriële productie de

nodige import (metaalertsen, wol, hout, cokes, enz.) vereisten, en ten tweede omdat er in België door

de industriële productie nu eenmaal veel goederen beschikbaar waren voor de export. Jaarlijks

importeerde België meer dan 30 miljoen ton goederen (jaarlijkse waarde 5 miljard frank), waarvan 5/6

bestond uit ruwe of licht bewerkte grondstoffen bestemd voor de industrie. De export was goed voor

20 miljoen ton per jaar (waarde van 4 miljard frank). België was ook een transitland, waar jaarlijks 6,5

miljoen ton passeerde, voor een waarde van 2,5 miljard frank. Kortom, de handel was voor de

economie van België cruciaal. Om dit allemaal te kunnen dragen, kon België rekenen op een

spoorwegennet dat 4.700 kilometer lang was, wat veel was voor een dergelijk klein land. De

spoorwegen vervoerden jaarlijks 210 miljoen reizigers, en 70 miljoen ton aan goederen. Daarnaast

waren er natuurlijk ook de meer dan 10.000 kilometers grote wegen, geschikt voor het transport en

communicatie.99

België was dus voor haar bestaan absoluut afhankelijk van het buitenland, en was zelf

behoorlijk geïndustrialiseerd. De bevolking was van het buitenland afhankelijk voor de import van

sommige levensmiddelen. De industrie moest op haar beurt enerzijds voor de aanvoer van

grondstoffen, en anderzijds voor de export van haar goederen deels op het buitenland rekenen. In geval

98 In het land heerste bij het begin van de oorlog overigens een ware klopjacht op Duitse spionnen. We zouden het gerust een paranoia kunnen noemen, want van Duitse komaf zijn, stond al bijna synoniem voor spionage. In het dagblad Vooruit werd de bevolking herhaaldelijk tot kalmte aangemaand. 99 A. HENRY, Études sur ..., pp. 247-251.

32

van oorlog en het sluiten van de grenzen was het dus te voorzien dat de Belgische economie zou

instorten, en dat de voedselvoorziening van de bevolking onder druk zou komen te staan, en dat was

dan ook exact wat er gebeurde toen de oorlog uitbrak. Op het vlak van de voedselvoorziening werd de

tarwevoorraad met de dag kleiner en dreigden vooral de steden, de industriële centra bij uitstek, te

kampen te krijgen met een tekort aan graangewassen. De Belgische overheid voerde op 14 augustus al

bij koninklijk besluit een broodrantsoen in van 400 gram per dag per persoon. Oost- en West-

Vlaanderen kwamen nog extra onder druk te staan door de toestroom van vluchtelingen. Maar ook de

landelijke gebieden hadden meteen te lijden onder de oorlog: zij ontbraken goederen zoals koffie,

zout, kolen, zeep, brandstof, ... De prijzen van al deze goederen stegen.100 België was op deze toestand

niet voorbereid: via koninklijke besluiten werd getracht om de speculatie tegen te gaan door

maximumprijzen op te leggen, en de verantwoordelijkheid voor de bevoorrading in bloem en tarwe

werd doorgeschoven naar de provinciegouverneur, terwijl de burgemeesters (en dus het

gemeentebestuur) verantwoordelijk werden gesteld voor aardappelen, zout, suiker en rijst. Het waren

vooral ad hoc maatregelen. De gemeenten zelf stampten een bureel van weldadigheid uit de grond, en

er was ook een wildgroei aan private initiatieven. Het is in die context - nood aan levensmiddelen,

nood aan centralisatie - dat het NHVC het levenslicht zag.101 Eenmaal het hele land (op het gebied

rond de Ijzer na) bezet was, maakte de zeeblokkade van de geallieerden tegenover Duitsland de zaak

er niet gemakkelijker op.102 Bovendien was een van de eerste beslissingen van de bezetter om de

speciale maatregelen voor de bevoorrading, die de Belgische regering in augustus genomen hadden, af

te schaffen.103 De toestand werd er gedurende de oorlog vanzelfsprekend alleen maar slechter op.

Volgens Henry was de enige mogelijke uitweg uit de voedselcrisis het opdrijven van de

industriële productie, maar die lag ten gevolge van de oorlog eveneens plat. Die mogelijke strategie

werd op 2 manieren verhinderd. Langs de ene kant had België te weinig inkomsten uit de industrie om

in het buitenland voedsel aan te kopen, en aan de andere kant viel ook de koopkracht van de bevolking

terug waardoor de aankoop van levensmiddelen duurder werd.104 Die dalende koopkracht was het

gevolg van de terugval in industriële productie, omdat België zoals gezegd voor haar import en export

afhankelijk was van het buitenland en de oorlogsomstandigheden dit alles behalve evident maakten.

Het was dus niet alleen onmogelijk om de industriële productie op te drijven: een terugval in de

productiecijfers was op zichzelf al niet te vermijden. De werkloosheidcijfers gingen dan ook de hoogte

in.105 De oorlogsomstandigheden die voor de terugval in de industriële productie verantwoordelijk

waren, zijn als volgt samen te vatten: eerst en vooral was er de dubbele blokkade die de handel

nagenoeg onmogelijk maakte, zowel intern als extern. Het bezettingsregime (interne blokkade)

beperkte sowieso sterk de handelsmogelijkheden, en extern was ook hier de geallieerde zeeblokkade 100 ibid. pp. 257-258. 101ibid., pp. 258-261. 102 id., Le ravitaillement..., pp. 31-32. 103 id., Études sur..., pp. 263-264. 104 ibid., p. 85. 105 ibid., pp. 257-258.

33

van belang zodat de industrie de noodzakelijke grondstoffen niet kon toegeleverd krijgen.106 Maar ten

tweede waren er ook de talrijke materiële opeisingen van de Duitsers die maakten dat de industriële

sector nagenoeg stilviel. Koper, lood, zink, kolen, cokes, nikkel, aluminium, brandstoffen, ... Het werd

de fabrieken allemaal ontnomen, opdat het zou gebruikt kunnen worden voor de Duitse

oorlogsmachine.107

Gent werd niet gespaard. In 1914 waren er ongeveer 20.000 werklieden tewerk gesteld in de

textielfabrieken die de stad rijk was. Doordat de oorlog de invoer van grondstoffen lam legde, vielen

bijna alle fabrieken stil en verloren duizenden gezinnen hun inkomen. Al op 6 augustus, twee dagen na

de inval, zaten er van de 10.000 werknemers in de katoenindustrie al 3.000 thuis, en werkten anderen

maar een halve dag (er heerste hoe dan ook al een economische crisis in België). Het werklozenfonds,

dat diende om dergelijke gevallen te ondersteunen, was vlug uitgeput. In het begin schonk de stad nog

10.000 fr. per week aan dat fonds, opdat de werklozen zouden blijven ondersteund worden. Daarnaast

werden er nog andere initiatieven genomen (cfr. infra). Om dit allemaal te financieren werden in

november 1914 nieuwe belastingen gestemd (bv. op bier, honden). In het verloop van de oorlog zou de

werkloosheid alleen maar toenemen: eind oktober 1915 telde Gent 32.033 werklozen, eind maart 1916

waren dat er al 38.447 (ondersteunde).108

Ook op vlak van de voeding had Gent te lijden. Op zichzelf was de inlandse teelt van graan al

niet voldoende om de bevolking te voeden, maar door de oorlog verminderde de opbrengst nog meer

door onder meer de vernielingen en de opeisingen van de percelen en/of oogst.109 Bovendien was het

regime in de Etappen dan nog eens strenger dan elders, omdat het militaire belang daar prioritair was.

Dat had zowel gevolgen voor de aanvoer van voedingsstoffen, als voor de opeisingen en de

verdeling.110

Op vlak van de werkloosheid en de voeding golden de Duitse opeisingen van materiaal en

goederen ook nog eens als een groot probleem: gedurende de oorlog werden duizenden verordeningen

op straat opgehangen over goederen die bij de Duitsers moesten worden ingeleverd: van vlasgaren,

over stoffen en rijwielen, tot notenoogst en wijnvoorraden.111 Dit kwam bovenop de al bestaande

ellende en maakte het er niet eenvoudiger op.

De situatie was dus eenvoudig: de voedselvoorraden dreigden uitgeput te geraken, en steeds

meer mensen werden afhankelijk gemaakt van de hulp als gevolg van een toenemende werkloosheid.

De mogelijkheden van de overheid om daar adequaat naar te handelen verminderden gestaag tijdens

het verloop van de oorlog. Wel werd het NHVC opgericht en rezen de private initiatieven als 106 id., Le ravitaillement..., pp. 31-32. 107 id., Études sur…, pp. 88-94. 108 M. STEELS, art.cit., pp. 257-260. 109 ibid., p. 262. 110 A. HENRY, Études sur..., pp. 218-221. 111 M. STEELS, art.cit., pp. 279-285.

34

paddenstoelen uit de grond, maar voor elk van die organisaties gold ontegensprekelijk dat hoe langer

de oorlog duurde, hoe duurder de prijzen van de levensmiddelen werden, hoe moeilijker goederen te

verkrijgen waren, en voor hoe meer mensen de bijstand levensnoodzakelijk begon te worden.

Verder in dit hoofdstuk proberen we na te gaan welke inspanningen de stad Gent leverde om

deze flessenhals te lijf te gaan, en vooral welke de rol van Anseele bij die initiatieven was. Soms zal

het overzicht het karakter van een opsomming krijgen, omdat de verschillende initiatieven uiteraard

niet altijd met elkaar in verband stonden.

2.2. Anseele tot de bezetting van Gent

Op 5 augustus kwam het schepencollege voor de eerste maal in oorlogstijd bijeen, en meteen

werd er op initiatief van Anseele besloten een bevoorradingscommissie op te richten. De volgende dag

werd daarvoor een vergadering ingericht met telkens 2 afgevaardigden van respectievelijk de SM

Vooruit, en de SM’en Het Volksbelang en Het Volk, plus een aantal bedrijfsleiders en schepen

Anseele.112 Op 6 augustus deed Anseele verslag van het onderhoud dat hij had met de

vertegenwoordigers van de verschillende belanghebbenden. De bevoorradingscommissie zou er

komen, en om de speculatie tegen te gaan, werd een maximumprijs voor het brood vastgelegd.113

Daarnaast werd afgesproken om broden te bakken van dezelfde kwaliteit, gewicht en prijs en de

leveringsvoorwaarden voor de drie coöperatieven gelijk te houden. De graanprijs kreeg eveneens een

plafond, en voor heel de provincie werden de maximumprijzen voor de kleinhandel vastgelegd. De

(beschikbare) kolen en cokes (van de gasfabriek) werden bij de coöperatieven aan dezelfde en aan de

meest goedkoop mogelijke prijs verkocht. Los daarvan moesten alle handelaars inkopen aan dezelfde

prijs als de coöperatieven.114 De commissie zou ook onderhandelen met de provincie, de generaal

verantwoordelijk voor Oost-Vlaanderen en de minister van oorlog om de goederen en levensmiddelen

die te Antwerpen voor transport naar Gent beschikbaar lagen werkelijk verzonden te krijgen naar

Oost-Vlaanderen. De meeste vervoersmiddelen waren immers ter beschikking gesteld van het leger,

hetgeen het transport niet evident maakte. Vooruit blies de loftrompet over de inrichting van de

commissie en de gemaakte afspraken: “door deze krachtdadige handelswijze, waarvan onzen vriend

Anseele de spil was, zijn deze kleinhandelaars en winkeliers tegen alle misdadige speculatie

beschermd.”115

Op vlak van de bevoorrading was Anseele in die eerste oorlogsmaanden erg actief. Op bijna

elke zitting van het schepencollege in die periode deed hij verslag van “les démarches faites” om de 112 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 05.08.1914. 113 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 06.08.1914. 114 AMSAB, XXIV, SM Vooruit Gent, 18/1, Bestuurszitting van de SM Vooruit, 10.08.1914. 115 VO, 11.08.1914, 3de.

35

stad te bevoorraden. Onder meer de bevoorrading in kolen verliep niet eenvoudig, omdat ten gevolge

van de oorlogstoestand de meeste vaartuigen waren opgeëist.116 Eind augustus kon hij echter blij

verkondigen dat de beloofde schepen, waarop zijn inspanningen zich hadden toegespitst, uit

Antwerpen waren aangekomen. De schepen bevatten naast kolen ook “marchandises,

ravitaillement.”117 Daarmee was alles uiteraard niet opgelost, en voor nieuwe kolen keek Anseele in de

richting van Londen. Op 14 september kon hij aankondigen dat de Gentse haven op dezelfde basis

open was verklaard als de havens van Antwerpen en Oostende, wat een gunstig vooruitzicht bood voor

de aankomst van Engelse kolen.118 Daarnaast was hij actief op het vlak van de bevoorrading van

bloem, tarwe,…

Anseele was eveneens bekommerd om het voortbestaan van de verschillende instellingen. Op

11 augustus gaf Anseele in het schepencollege aan dat hij samen met Eylenbosch, gedelegeerd

bestuurder van SM Het Volk, zou onderhandelen met minister van landbouw, openbare werken en

spoorwegen Vande Vyvere opdat de coöperaties ook tijdens de oorlog verder zouden kunnen

functioneren.119 Drie dagen later konden Anseele en Eylenbosch op een nieuwe zitting van het college

melden dat er maatregelen waren genomen om niet alleen de werking te garanderen van de

coöperaties, maar ook van de werkerorganisaties, mutualiteiten, stakings- en spaarkassen. Bovendien

had men van de minister van Binnenlandse Zaken en van die van Financiën bekomen dat de vraag naar

een subsidie welwillend zou onderzocht worden.120

De stad Gent zelf breidde haar activiteiten via het Bureel van Weldadigheid verder uit.

Schepen Heynderickx, progressist, was schepen van Weldadigheid, maar de actie werd gecoördineerd

in het schepencollege. Er was overleg tussen Heynderickx en Anseele, wiens activiteiten elkaar deels

overlapten in deze. Op dit vlak was Anseele echter niet echt prominent aanwezig.121 Onder de

schepenen was Anseele vooral verantwoordelijk voor de bevoorrading, wat overigens zou blijven

duren voor de rest van de oorlog (cfr. infra). Braun, als burgemeester, was overal een voortrekker,

Lampens was verantwoordelijk voor het Werkloozenfonds, terwijl het De Weert, De Bruyne en

Heynderickx waren die de openbare werken (cfr. infra), het Werk der Voeding, het Rood Kruis en de

vluchtelingen (cfr. infra) onder hun hoede hadden.122 Een eerste ondersteuningswerk dat werd

opgericht is het zogenaamde Voedingswerk, gefinancierd door particuliere giften en het stadsbestuur.

Behoeftige gezinnen kregen via deze organisatie brood en soep uitgedeeld, en gezinnen waarvan de

116 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 15.08.1914. 117 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 31.08.1914. 118 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 14.09.1914. 119 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 11.08.1914. 120 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 14.08.1914. Verdere uitleg over de genomen maatregelen ontbreekt. 121 Dat blijkt uit de notulen van het schepencollege. 122 VO, 15.10.1914, 2ab.

36

broodwinner of het gezinshoofd dienst deed in het leger kregen een vergoeding van maximum 1,85 fr.

per dag. Een tweede werk was het Werk der Goedkope Eetmalen, waaronder onder meer het Groene

Kruis ressorteerde. De stad had hier niet rechtstreeks mee te maken, maar stelde wel lokalen ter

beschikking. Men kon er een eetmaal genieten voor 35 cent, terwijl er ook veel gratis maaltijden

werden uitgedeeld.123 Via het Stedelijk Werk tot Onderstand, kregen de rechthebbende gezinnen -

gezinnen getroffen door het binnenroepen van een of meer van de gezinsleden of getroffen door de

werkloosheid - eveneens toegang tot de openbare keukens.124 En voor het uitbarsten van de oorlog

nog, had Anseele een aantal voorstellen in het schepencollege gedaan, waarvan er een betrekking had

op de toen nakende oorlog. Anseele en Braun kwamen overeen om de families van stadswerklieden,

die binnengeroepen waren vanwege de mobilisatie, twee derde van hun loon uit te betalen.125

Op 27 augustus titelde Vooruit “10.000 Mechelse vluchtelingen te Gent”. Het schepencollege

schoot meteen in actie om deze hulpeloze slachtoffers van de oorlog op te vangen. “Het best was niet

te lamenteeren en direkt aan ’t werk te gaan. Gezel Anseele zette zich aan den telefoon en elkeen die

hij maar hoopte te kunnen helpen, werd verwittigd,” aldus Vooruit. Het dagblad deed een oproep aan

alle instellingen die konden helpen (voor een onderkomen) en aan particulieren voor allerhande

(voedings-) middelen, zoals brood.126 Een golf van offervaardigheid beving de stedelingen, de stad

stelde het grote Feestpaleis (van de wereldtentoonstelling in 1913) ter beschikking van de talloze

vluchtelingen, die met de dag aangroeiden.127 Gent werd door het stadsbestuur opgedeeld conform aan

de elf politiewijken, elk onder de verantwoordelijkheid van 3 schepenen en/of gemeenteraadsleden.

Die moesten zorgen voor logement, voeding en onderwijs. Anseele kreeg 2 wijken toegewezen.128 Op

8 oktober was het aantal vluchtelingen dermate groot en werden de beschikbare hulpmiddelen steeds

schaarser, zodat men er bij monde van M. Comhaire, besturend lid van het Komiteit der

Vluchtelingen, voor pleitte om een groot deel van de vluchtelingen over te brengen naar Engeland.129

Eenmaal Gent bezet was, normaliseerden de vluchtelingenaantallen zich, al kwam daar nu uiteraard

een streng bezettingsregime voor in de plaats.

Tot slot zou de stad Gent, om de werkloosheid op te vangen, arbeiders die zonder werk waren

gevallen van werk trachten te voorzien door het uitschrijven van openbare werken. Reeds in 1914

werden door de gemeenteraad een aantal initiatieven in die zin genomen. Zo werd besloten pleinen te

plaveien, de riolen te kuisen, werden er wegenwerken uitgevoerd, beplantingen gedaan en een laan

123 M. STEELS, art.cit., pp. 262-265. Er waren ook heel wat private organisaties, zoals bijvoorbeeld het Half Kluitjes Werk of de secour secree. ibid., pp. 272-273. 124 VO, 12.08.1914, 1ab. 125 VO, 02.08.1914, 3ab. 126 VO, 27.08.1914, 3cde. 127 Zie daarvoor o.m. L. STYNEN, S. VAN PETEGHEM, et al. (uitg.), V. LOVELING, op.cit., pp. 56-72. 128 VO, 29.08.1914, 2de. 129 VO, 08.10.1914, 3ab.

37

aangelegd. Het meest ambitieuze was ongetwijfeld het werk aan de darsen, maar daarover verder

meer.130 In Vooruit klonk het: “Het gemeentebestuur zal eerstdaags doen overgaan tot het uitvoeren

belangrijke werken, zulks om de werkloozen bezigheid te verschaffen. Onder andere zouden, door

heel de stad, de waterloopen worden gekuischt.”131 Anseele zelf, hoewel minder betrokken bij de

uitvoering ervan, was een voorvechter van deze initiatieven, en pleitte er bij de arbeiders voor om de

werken serieus op te vatten. Het momentum van steun mocht immers door een lakse houding van die

arbeiders niet verloren gaan.132

Kortom: zowel Anseele, het stadsbestuur als verschillende individuen besteden veel aandacht

aan het verzachten van de uitzonderlijke toestand. Zet zich dat verder door gedurende de rest van de

oorlog, en op welke manier? Vanzelfsprekend is het vooral de rol van Anseele die ons daarbij bezig

houdt.

2.3. Het Nationaal Hulp- en Voedingscomiteit (NHVC133)

Dé grote hulpinstelling tijdens de Eerste Wereldoorlog was ontegensprekelijk het Nationaal

Hulp- en Voedingscomiteit. Gegroeid uit een Brussels initiatief rond industriëlen Solvay, Janssen,

Francqui, Jadot en burgemeester Max, zou het NHVC met toestemming van de geallieerden en de

Asmogendheden en onder impuls van de neutrale landen (Verenigde Staten van Amerika, Spanje,

Nederland) uitgroeien tot een massale organisatie met niet alleen een nationaal comité, maar ook

provinciale, regionale en lokale onderverdelingen. De goederen, vooral levensmiddelen, die door de

Commission for Relief in Belgium in België verdeeld werden, werden van boven naar onder verspreid

over de verschillende comité’s. De bevolking kon zich voor de aankopen (van de geïmporteerde

goederen) wenden naar de zogenaamde Amerikaanse winkels, zo ook in Gent.134 Kunnen we Anseele

hier zien ageren? Zet ook hij zich via deze organisatiestructuur in voor de hulp aan de bevolking, zoals

zijn Brusselse socialistische collega’s Wauters en Bertrand? Zag een pragmatische politieker als

Anseele meteen in dat het NHVC na de oorlog een fantastische sprinkplank zou blijken naar meer

politieke macht? Het bleek toen alvast dat de medewerking van de socialisten aan het NHVC aan de

basis van de erkenning van de BWP als “normale” nationale partij zou liggen.135 Het NHVC was dus

ontegensprekelijk een belangrijk orgaan.

130 M. STEELS, art.cit., p. 262. 131 VO, 12.09.1914, 2e. 132 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 12.08.1914. 133 Met het NHVC wordt verder de hele organisatiestructuur bedoeld, en niet het NHVC in enge zin, namelijk het centrale comité te Brussel dat alles coördineert. 134 Voor een omstandige uitleg over de structuur van het NHVC en onderafdelingen, zie A. HENRY, Études sur…, pp. 265-328. 135 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 69.

38

Volgens Kenis was het “als vanzelfsprekend” dat men beroep deed op Anseeles

“organisatorisch talent voor de verschillende comité’s die te Gent” werden gesticht. Zo was hij “één

der eerste leden van het Hulp- en Voedingscomité, van de Commission for Relief.”136 Bij Louis

Bertrand, zelf heel actief binnen de Brusselse afdeling van het NHVC, horen we dan dat “Anseele fit

partie de plusieurs de ces comités de secours et d’alimentation,”, maar wordt het NHVC niet

vermeld.137 Gaat Kenis dan te kort door de bocht? Dat Anseele lid zou zijn van de Commission for

Relief in Belgium is sowieso weinig geloofwaardig: het bureau bevond zich in Brussel138, en zoals

bekend lag Gent in het geïsoleerde Etappengebied. Bovendien had Anseele er in zijn hoedanigheid van

schepen van de stad Gent niet veel te zoeken.

Maar hoe zat het dan bij het NHVC? Sowieso waren betrekkingen tussen Anseele en het

NHVC niet zeldzaam. Zo reisde Anseele in de hoedanigheid van schepen samen met zijn collega

Heynderickx af naar Brussel, toen ze kort na de bezetting van Gent vernamen dat er in Brussel “een

comité is opgericht, bevoegd voor heel België.” Ze wilden er de aandacht vestigen op het lot van

Gent.139 Een paar dagen later deelde hij in de gemeenteraad mee dat Gent, bij monde van hemzelf, zich

“in betrekking zal stellen” met het NHVC.140

Maar toen Heynderickx op 30 oktober 1914 in het schepencollege bekend maakte wie de

leden waren van het Provinciaal Comiteit voor Hulp en Voeding, was daar geen Anseele bij.

Heynderickx zelf was vice-president, en vertegenwoordigde daarmee, samen met Lampens, Fraues en

Peelman, Gent.141

En dan, op 7 november lezen we in de notulen van het schepencollege dat “Anseele, qui a dans

ses attributions le ravitaillement de la ville, remplacera mr. l’Echevin Lampens comme délégué au

Comité Central d’alimentation à Bruxelles.”142 Het is zeer de vraag wat we hier van moeten maken:

was dat een tijdelijke vervanging (misschien voor een enkele zitting)? Viel dit weg eenmaal de

reisvoorwaarden voor Brussel verstrengden in januari 1915? In Vooruit horen we alleszins nooit

spreken van een vertegenwoordiging van Anseele in Brussel - iets wat men zeker niet zou verzwijgen -

, en - nog belangrijker -, tijdens de vergaderingen van het schepencollege nam Anseele nagenoeg nooit

het woord als het over het NHVC ging, in tegenstelling tot provinciaal vertegenwoordiger

Heynderickx.143 We vonden ook geen andere sporen die erop zouden wijzen dat Anseele tijdens de

oorlog (duurzaam) vertegenwoordigd zou zijn op het nationale niveau van de organisatie. De zinsnede

lijkt dan ook heel ongeloofwaardig, en kunnen we niet meteen verklaren.

136 P. KENIS, op.cit., p. 263. 137 L. BERTRAND, op.cit., p. 164. 138 A. HENRY, Études sur…, p. 348. 139 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 15.10.1914. 140 SAG, III, College- en Raadszittingen, 232, Zitting van de gemeenteraad, 19.10.1914. 141 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 30.10.1914. 142 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 07.11.1914. 143 Na 7 november, nam Anseele enkel nog het woord op 29 november 1914 over deze materie.

39

Wél bestond het PHVC uit verschillende onderafdelingen, en Anseele zou in mei 1915 lid

worden van een van hen, nl. het Provintiaal Komiteit voor Hulp en Bescherming aan Werkloozen.144

In het lokale ondercomité van Gent was Anseele als schepen van rechtswege ook vertegenwoordigd.145

Het bewijs dat dat een stap vooruit was en er tot dan toe geen sprake was van Anseele in het NHVC,

wordt geleverd door Vooruit toen het schreef “Bravo! Dat is toch anderen peper dan de manier waarop

de comiteiten samengesteld werden waarover wij reeds meermaals spraken: de provinciale, regionale

comiteiten van Hulp en Voeding en van kleeding.”

Niettemin moesten de socialisten het in het lokale comité maar stellen met 3 leden op een

totaal van 20.146 Het is dan ook niet toevallig dat in Vooruit herhaaldelijk klachten verschenen over

een ondervertegenwoordiging van de socialisten in de verschillende H&V-comité’s (merk ook op dat

het dus bijna een half jaar duurde eer een groot figuur als Anseele erin werd opgenomen). In het

volgende hoofdstuk, over de politieke strijd, gaan we daar verder op in.

Het provinciale comité waar Anseele was vertegenwoordigd, had als taak de door het Comiteit

van den Nationalen Werkeloozensteun uitgekeerde sommen te verdelen.147 Op 8 juni werd begonnen

met de uitdelingen. Er waren op dat moment 22.165 volledige en 14.800 deeltijdse werklozen.

Wekelijks bedroegen de uitgaven 109.200 fr. Aangezien het PHVC maar 100.000 fr. bijdroeg, was er

een tekort van 9.200 fr. Wie dat bijpaste, lezen we niet.148 Op het lokale niveau werd vooral de

praktische kant van de zaak georganiseerd.149

Als we even recapituleren, zien we Anseele inderdaad lid worden van het NHVC, maar dan

pas na verloop van tijd, op het provinciale en op het lokale niveau, én bovendien in een onderafdeling

op dat niveau. Van een prominente aanwezigheid is dus geen sprake, maar hij wás er wel. En hij

speelde er ook zijn rol.

Dat er daarnaast veel overleg was tussen Anseele, in de hoedanigheid van verantwoordelijke

voor de bevoorrading van de stad Gent (cfr. infra) en de verschillende afdelingen van het NHVC mag

natuurlijk niet verbazen. Van Laethem noemde de samenwerking “innig”.150 Te Oost-Vlaanderen

zouden de lokale comité’s trouwens nauw samenwerken met de Werklozenfondsen, Werkbeurzen,

syndicaten, mutualiteiten, pensioenkassen, Maatschappijen van Werkmanswoningen, enz.151 Via zijn

144 COMITÉ NATIONAL DE SECOURS ET D’ALIMENTATION. PROVINCE DE LA FLANDRE ORIENTALE, Rapport du comité provincial du 1er avril au 30 juin 1915, Gand, Buyck, 1915, p. 98. De naam van het comité was niet echt uniform. Andere varianten: “Gewestelijk Comiteit van onderstand aan behoeftige werkeloozen”, “Comiteit van onderstand aan Hulpbehoevenden werkloozen”, “Komiteit van Werkeloozensteun”. 145 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het Middencomiteit, 24.04.1915. 146 VO, 24.05.1915, 5abcde. 147 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 07.04.1915. 148 VO, 11.06.1915, 3e4a. 149 VO, 22.04.1915, 3a. 150 L. VAN LAETHEM, Doorheen het leven van Edward Anseele, Brussel, De Wilde Roos, 1931, p. 16. 151 VO, 24.05.1915, 5abcde.

40

invloed op bijvoorbeeld de syndicaten, had Anseele misschien ook op die manier contact met het

NHVC. Los daarvan was een gecoördineerde actie tussen Anseele en het NHVC uiteraard gewenst,

omdat de activiteiten van beide elkaar overlapten. Een regeringsdeelname na de oorlog echter

overwegend toeschrijven aan een optreden in het NHVC, zoals dat bij bv. Wauters het geval was, is de

waarheid geweld aandoen omdat dit zeker niet de belangrijkste activiteit was van Anseele tijdens de

oorlog. Het is bovendien ook de vraag of tijdens de oorlog (voor Anseele) al duidelijk was op welke

manier het NHVC een hefboom zou blijken. Dat er andere redenen waren, zullen we aantonen in het

vervolg van dit hoofdstuk.

2.4. Bevoorrading

2.4.1. Algemeen

Eén van de belangrijkste zaken, zoniet het belangrijkste, waar Anseele zich mee zou

bezighouden tijdens de oorlog was de bevoorrading van de stad in levensmiddelen en andere

belangrijke goederen. We vermeldden al de oprichting van een stedelijke bevoorradingscommissie aan

het begin van de oorlog, en de inspanningen van Anseele om levensmiddelen en kolen te doen

verzenden uit Engeland en/of de haven van Antwerpen.152 Echt systematisch ging dat er nog niet aan

toe, het was eerder ad hoc. Gedurende de oorlog zou daar geleidelijk aan verandering in komen: het

systeem zou steeds uniformer worden. Bovendien werden er nieuwe comité’s opgericht, om de

problemen in de bevoorrading verder aan te pakken. Veel van deze acties geschiedden in overleg met

de Duitse overheden. Grotendeels kunnen we de levensmiddelen die door de stad zelf werden

ingekocht, verdelen in drie categorieën. Er waren de kolen, de aardappelen, en een verzameling van

andere belangrijke goederen, die vaak ook verspreid werden via het NHVC (zoals suiker, vlees,

boter,…). Anseele zelf was voor de stad verantwoordelijk voor de bevoorrading van de eerste twee

categorieën. Hij deed echter vaak ook inspanningen voor de levering van goederen zoals Nederlands

wit brood, vlees, suiker, boter, melk enz., zaken waar schepen Heynderickx ook zijn inspanningen op

toespitste. We gaan er hier niet verder op in, maar richten ons vooral naar de bevoorrading van die

goederen waarbij Anseele heel nauw betrokken was, met name de aardappelen en de kolen. Maar we

mogen niet vergeten dat hij gedurende heel de oorlog erg actief was op vlak van de bevoorrading van

álle levensmiddelen en daar dan ook voortdurend verslag over deed in het schepencollege en de

gemeenteraad.

152 In Vooruit luidde het: “De gentsche bevolking mag gerust zijn over de bevoorrading onzer stad. Het gemeentebestuur heeft de noodige maatregelen genomen. ’t Is Anseele die met die zaak is gelast. En men weet bij ondervinding dat hij nooit half werk doet.” VO, 12.09.1914, 2e.

41

Voor de bevolking was de voeding dé grootste bekommernis. Zonder de hulp van de neutrale

machten, en in het bijzonder van de Verenigde Staten van Amerika, zouden er duizenden mensen zijn

omgekomen, omdat - aldus Steels - er voor de gewone man buiten de producten van het Amerikaans

huis praktisch niets te krijgen was.153 Dit was dus een gedroomd terrein om politiek mee te scoren en

de eigen populariteit te vergroten. Onzes inziens is het dan ook niet toevallig dat net Anseele zich

bijzonder zou bezig houden met deze materie, los van de inspanningen van het NHVC. Anseele zou

het er echter niet mee onder de markt hebben. Gedurende de oorlog zou hij immers veel kritiek krijgen

op zijn optreden op vlak van de bevoorrading (cfr. infra). De oorlogsomstandigheden hebben daar

natuurlijk veel mee te maken. Zoals reeds eerder aangehaald werden steeds meer mensen behoevend,

terwijl tegelijkertijd de prijzen voor de levensmiddelen de hoogte in schoten en de financiële

mogelijkheden van de stad achteruit gingen. Toch zou Anseele zijn opdracht met veel energie blijven

uitvoeren, en dat op verschillende terreinen en voor verschillende goederen.

Nog voor de oprichting van een aardappeldienst eind 1915 (cfr. infra), zien we Anseele een

aantal keer optreden i.v.m. de bevoorrading tout court, los van de afzonderlijke inspanningen voor

bijvoorbeeld de bevoorrading in meel. Zo besliste het schepencollege op 30 oktober unaniem om op de

verspreiding van de noodzakelijke levensmiddelen het monopolie te behouden. Dit om de efficiëntie

van de bevoorrading te verzekeren en de speculatie tegen te gaan, maar ook omdat de stad het nodig

achtte een zekere winst te maken met dat monopolie.154 Met het provinciaal bestuur sloot de stad niet

veel later een overeenkomst om de bevoorrading in brandstof en voedsel van de provincie te

verzekeren.155 Bovendien kon Vooruit melden dat er een overeenkomst was getroffen tussen de

oorlogvoerende mogendheden om in de bevoorrading van de stad te voorzien. Gent mocht

levensmiddelen toegezonden krijgen, onder die voorwaarde dat het Duitse leger een vierde voor zich

mocht nemen. Anseele zelf was blijkbaar niet betrokken bij deze onderhandelingen (wat niet onlogisch

is, gezien het hoge niveau waarop de afspraken werden gemaakt), want de krant dankte Fallon,

Belgisch gezant in Den Haag.156 Anseele stond wel achter het initiatief om de gesprongen bruggen te

doen herstellen, om zo de scheepvaart weer aan gang te krijgen en de bevoorrading van de stad te

vergemakkelijken.157 Het was vooral de bedenkelijke toestand van de kolenbevoorrading die hem ertoe

noopte dit aspect van de bevoorrading naar zich toe te trekken. Overigens wist de stad eind 1914 ook

beter waar ze stond: de stad moest alle aspecten van de bevoorrading in meel en bloem aan het NHVC

overlaten. Voor de andere goederen behield de stad een deel van haar vrijheid, iets wat de stad via de

figuur van Anseele ook zou gebruiken.158 Verder besliste Anseele in overleg met de Duitse overheden,

althans volgens Vooruit, over de maximumprijzen van heel wat goederen. In Vooruit ontspon zich 153 M. STEELS, art.cit., pp. 70-71. 154 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 30.10.1914. 155 VO, 07.11.1914, 3de. 156 VO, 08.11.1914, 3e. 157 VO, 26.11.1914, 3bc. 158 VO, 11.12.1914, 1cd.

42

daarover een polemiek, waarin hijzelf uitzonderlijk het woord nam. De maximumprijs voor boter en

eieren was op voorstel van Anseele verhoogd. Lezer B. Alleyn begreep niet dat Anseele, “de gekozene

der werklieden”, deze maatregel “ten voordeele der rijken en ten nadeele der arme werklieden” had

genomen, en stuurde daarover enkele lezersbrieven naar Vooruit. Anseele repliceerde daarop dat de

winkelier zonder de prijsverhoging er anders niets aan overhield, en, opmerkelijk, dat de kleinhandel

anders zou weggeconcurreerd worden door de coöperatieven (waaronder de eigen SM Vooruit). Het

hoger belang stond voor Anseele dus in deze voorop.159 Dat vastleggen van de prijzen bleef zo

doorheen de oorlog. Later in 1915 kreeg het Gentse stadsbestuur van de Nederlandse regering ook nog

een bedankbrief, als reactie op een dankwoord van het Gentse stadsbestuur dat de Nederlandse

regering was toegezonden op 21 mei. Daarin vernemen we dat Anseele al een aantal maal naar

Nederland was afgereisd ter wille van de bevoorrading. In Vooruit reageerde Anseele met een nieuwe

bedanking, nu voor het grote publiek bestemd: “En wij, te dezer gelegenheid spreken hier onzen

oprechten dank uit voor al het goede, dat ik persoonlijk, van drij hollandsche ministers heb

ondervonden. Sinds Oktober ’14 ben ik, voor de voeding van Gent, van Vlaanderen en van een deel

van Henegouwen, verscheidene malen naar Holland geweest.”160 Aan het einde van 1915 hield

Anseele zich ten slotte bezig met de organisatie van een gemeentelijke melkdienst.161

Ook na de oprichting van de aardappeldienst zien we Anseele nog optreden voor de algemene

bevoorrading van de stad in levensmiddelen. Hier vermelden we enkel nog de oprichting op 29 januari

1918 van een Provinciale Handelskamer, waarvan Anseele tot ondervoorzitter werd benoemd. Doel

was de bevolking van alle levensnoodzakelijke goederen te voorzien aan de hand van vrijhandel

(onder de producenten), onderhandelingen met de bevoegde overheden en invoer van levensmiddelen.

De producten werden verkocht zonder winst, men onderzocht de producten op vervalsing (bv.

aangelengde melk), en men informeerde de bevolking over de werkelijke waarden van de producten,

om speculatie tegen te gaan. De fondsen waren afkomstig van de provincie, de gemeenten, steden en

banken, en de verschillende bevoorradingscommissies.162 Over de verdere werking van de Kamer

vonden we geen gegevens terug.

De andere aspecten van de bevoorrading werden steeds uniformer gemaakt en op elkaar

afgestemd, en dat op verschillende niveaus, wat meteen ook verklaart waarom we minder te vermelden

159 VO, 25.07.1915, 3c ; 04.08.1915, 3ab ; 13.08.1915, 3ab. Dat dit vastleggen van de prijzen wel degelijk gebeurde na overleg met Anseele lezen we in de notulen van het schepencollege. SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 22.01.1915. Ook : SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 05.07.1915. 160 VO, 30.07.1915, 3a. De bedanking ging verder als volgt: “Ik moest dikwijls bij de Heeren Ministers van Buitenlandsche Zaken, van Financiën en van Landbouw zijn en telkens ben ik door hen met de meeste welwillendheid en de oprechtste vriendschap ontvangen. De ontvangst was […] zoo gemakkelijk en natuurlijk alsof ik kind in den huize was. […] Maar de Nederlandsche Regeering en een deel zijner bevolking heeft veel, zeer veel voor België gedaan. Vergeten wij dit nooit! ’t Is in het ongeluk vooral, dat men zijne vrienden leert kennen, en in Den Haag, in de ministeries en de bureelen, heb ik slechts vrienden ontmoet.” 161 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 15.11.1915. 162 VO, 14.02.1918, 2bc.

43

hebben voor de periode na 1915. Voor de bevoorrading in aardappelen en kolen geldt dan weer dat zij

net dán echt van start gaan.

2.4.2. Bevoorrading van de stad in aardappelen

In normale tijden was de productie van aardappelen in België meer dan voldoende om de hele

bevolking van aardappelen te voorzien en was een jaarlijkse export van 200.000 ton mogelijk. Voor

het andere hoofdbestanddeel van de voeding, graan (en dus brood), was België dan weer deels

afhankelijk van de import. Door de oorlogsomstandigheden en de isolatie van het land trad er

bijgevolg al snel een gebrek aan brood op (cfr. supra). Het was te voorzien dat dit zou gecompenseerd

moeten worden door een hoger aandeel van aardappelen in het voedselpakket, wat in de winter van

1914-1915 moeiteloos lukte. Pas erna zouden ook de aardappelen, net als al gebeurd was bij het graan

en andere levensmiddelen, schaarser en dus duurder worden. Er zou druk gespeculeerd worden met dit

voedingsmiddel, en uiteindelijk zou men de aardappelverkoop gaan rantsoeneren. In de strenge winter

van 1916-1917 bedroeg het rantsoen per persoon en per dag 300 gram. Nog een jaar later werd dat

teruggebracht tot 190 gram.163 De prijzen gingen ook nog eens gestadig de hoogte in. De officiële

aardappelprijs voor het generaal-gouvernement steeg van 6 fr. per 100 kg in 1914 naar 25 fr. in

1918.164 De reden daarvoor was volgens Henry de opsplitsing van het land in een gouvernement-

generaal en een Etappengebied, waardoor de uitwisseling van goederen in het land werd bemoeilijkt.

Bovendien zou het aandeel van de Duitse opeisingen bij de aardappelteelt steeds groter worden.165

Deze algemene schets voor het hele land was ook van toepassing op Gent. Edward Anseele

zou in de zomer van 1915 aan Virginie Loveling verklaren dat de stad de buitengewone kosten van de

werklozenwinter geen tweede winter kon uithouden.166 Toch viel de situatie die eerste oorlogswinter al

bij al mee, onder meer dankzij het adequate optreden van het NHVC. Vooral de prijzen van de

aardappelen bleven heel stabiel in die periode.167 Eind 1915 begonnen ook de die prijzen echter de

hoogte in te gaan168, en in de winter van 1916-1917 werd de situatie kritiek.169 Vanaf dan werden de

163 A. HENRY, Le ravitaillement..., pp. 141-143. Ook in het Etappengebied bedroeg het rantsoen 190 gram. Gesetz- und Verordnungsblatt für die okkupierten Gebiete Belgiens, n° 394, p. 4443. Dat de aardappelen het verminderde aandeel van brood in het voedselpakket diende op te vangen, lezen we ook in Vooruit: “Om den buik te vullen blijven slechts de aardappelen, waarop de arbeidende klasse bij den overvloedigen oogst zóó gehoopt had. Wordt dien hoop den bodem ingeslagen dan zou het met de rust gedaan kunnen zijn.” VO, 28.10.1915, 1a-d. 164 id., Études sur..., p. 185. De prijs van tarwe bedroeg in 1914 officieel 19 fr. per 100 kg. In 1918 was dat al gestegen naar 48 fr. Boter per kilogram verkocht steeg van 3 fr. naar 11,50; rogge per 100 kilogram van 17 fr. naar 48 fr.; gerst (per 100 kg) van 18 fr. naar 46 fr.; rogge (per 100 kg) van 17 fr. naar 48 fr. 165 id., Le ravitaillement..., pp. 143-144. Een ander overzicht van redenen voor de prijsstijgingen geeft de niet altijd even neutrale Henry in zijn “Études sur l’occupation allemande en Belgique”. Vooral Duitse maatregelen en verordeningen verergerden volgens hem de prijsverhogingen. id., Études sur…, pp. 204-205. 166 L. STYNEN, S. VAN PETEGHEM, et al. (uitg.), V. LOVELING, op.cit., p. 271. 167 M. BAERTSOEN, op.cit., pp. 87-88. 168 VO, 28.10.1914, 1a-d.

44

inspanningen van de stad (Anseele) en andere instanties steeds intenser, zodat in de laatste

oorlogswinter de situatie, ondanks de hoge prijzen en het kleine rantsoen, betrekkelijk goed was.170

De eerste maal dat de stad zich bekommerd toonde over de bevoorrading in aardappelen,

situeerde zich aan het einde van 1915. Anseele stelde het schepencollege op de hoogte dat de vaste

prijzen voor aardappelen te laag lagen, zelfs in die mate dat de bevoorrading van de stad in het

gedrang zou kunnen komen. De kans was immers reëel dat de boeren bij een te lage prijs liever geen

aardappelen verkochten en een deel van de voorraad vernietigden, dan te verkopen aan de op dat

moment zeer negatieve en lage prijs voor de boeren. Anseele stelde zich in contact met de Duitse

overheden om een hogere maximumprijs voor de aardappelen vast te leggen.171 Ook Vooruit trok de

aandacht op de dreigende aardappelnood. De krant had over de Nederlandse grens gekeken, waar de

regering statistieken van de behoeften per regio bijhield en de boeren gedwongen waren hun voorraad

mee te delen, om op die manier de bevoorrading te optimaliseren. De (Oost-Vlaamse) boeren werden

er zelfs van beschuldigd de prijzen op te trekken: “wie gaat de bezitter van de aardappelen dwingen

deze te verkopen aan die prijs [6 fr.]? Hij kan ze duurder maken door ze in de vaart te smijten.

Bovendien is verbouwen van rogge veel voordeliger.” Er werd ook druk verkocht op de zwarte markt,

aan hogere prijzen.172

Later luidden ook de katholieke bladen de alarmbel: Het Volk wou dat de aardappelen

aangeslagen en ter beschikking gesteld werden van de bevolking, en De Gentenaar vroeg de prijs voor

de boeren op te trekken naar 8 fr. per 100 kg, en 12 centiem voor 1 kg, zodat het speculeren minder

aantrekkelijk zou worden. De Duitse overheid besloot die voorstellen te onderwerpen aan het oordeel

van het stadsbestuur, en Anseele werd gevraagd om voorstellen in die zin te doen. Deze sloot zich

grotendeels aan bij de door de katholieke kranten geformuleerde voorstellen. Het heil moest komen

van een combinatie van een prijsverhoging (8 fr. voor de boer, en 4 fr. voor het vervoer per 100 kg),

vrijhandel in het Etappengebied tussen de Kommandanturen, en de garantie dat elke burger

bevoorraad zou worden. De vrijhandel was een belangrijk onderdeel van de oplossing volgens

Anseele, “omdat alleen daardoor, op doeltreffende wijze, de speculatie en het achterhouden der

aardappelen op gevaar af van verrotting, zullen belet worden.” Bood ook die vrijhandel geen afdoende

antwoord op de speculatie of werd dat voorstel niet aanvaard, pas dan moesten er voor Anseele lijsten

gemaakt worden per gemeente met de nood aan en de geproduceerde aantallen van aardappelen en 169 Zie bv. L. STYNEN, S. VAN PETEGHEM, et al. (uitg.), V. LOVELING, op.cit., pp. 483-484, pp. 529-530, pp. 561-564, p. 568. Of M. BAERTSOEN, op.cit., p. 229. Baertsoen riep op 10-15 februari 1917 uit: “Pommes de terre de plus en plus rares et coûtant jusque 60 centimes le kilo! Et ne pas perdre de vue qu’à cette époque le franc avait encore son ancienne valeur-or! Tout le monde est d’accord qu’un nouvel hiver à passer ainsi est impossible et qu’il faut donc qu’à tout prix la guerre finisse pour la fin du prochain été.” 170 Virginie Loveling verklaarde bijvoorbeeld op 27 oktober 1917 dat ze zich zorgen maakte over de bewaring van de “overvloed” aan aardappelen die ze had ontvangen. L. STYNEN, S. VAN PETEGHEM, et al. (uitg.), V. LOVELING, op.cit., p. 627-629. Dat was het gevolg van het feit dat het hele rantsoen aardappelen voor de winter in één keer werd uitgedeeld. De overvloed was dus eigenlijk maar schijn. 171 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 22.10.1915. 172 VO, 28.10.1915, 1a-d.

45

moesten er strenge verordeningen aan te pas komen. Anseele verkoos duidelijk de eerste optie. Hij

pleitte verder ook voor een centrale stapelplaats.173 Op de gemeenteraadszitting van 8 november

werden de voorgestelde prijzen goedgekeurd: de boer mocht 8 fr. aanrekenen per 100 kg, de handelaar

12 fr.174 Tegelijkertijd werd bekend gemaakt door de Etappeninspectie dat het overtreden van de

maximumprijzen strenger bestraft zou worden.175 De eerste optie werd een kans gegeven.

Op 29 november besliste de gemeenteraad over te gaan tot de oprichting van een

aardappeldienst. Anseele nam de leiding op zich en werd bijgestaan door een driepartijdige commissie.

De Duitse overheid had de gemeenten aangeduid waar de stad zich mocht bevoorraden, en meteen ook

bepaald hoeveel er van de plaatselijke opbrengst aan Gent moest afgedragen worden. De ingekochte

voorraad zou worden ondergebracht in een loods aan de haven (gecentraliseerd dus, zoals Anseele had

gevraagd), en verkocht via een systeem van aankoopbons. Verder werd er een bericht opgehangen

waarin de inwoners werd gevraagd bekend te maken indien ze een voorraad aardappelen van meer dan

50 kg ter beschikking hadden.176 Volkskeukens, kostscholen, enz. moesten te kennen geven welke

dagelijkse hoeveelheid aardappelen ze nodig hadden.177 Doel van dit alles was om alle behoeften en

voorraden in kaart te brengen en iedereen in de stad van aardappelen te voorzien, en dit aan een

correcte prijs. De stad was niet van plan meer te doen dan de verkoop te regelen (via de aankoopbons).

De eigenlijke verkoop via het aankoopbon-systeem werd overgelaten aan de winkels in de stad die al

voor 1 augustus 1915 aardappelen verkochten. Het systeem van vrijhandel dat door Anseele was

geopperd werd dus geïnstalleerd.178

De beloofde leveringen bleken echter onvoldoende voor een algemene en regelmatige

verdeling van de voorraad.179 Bovendien liep het berekenen van de bestaande voorraden in de stad niet

van een leien dakje. Men stelde vast dat er slechts een beperkt aantal antwoorden werd ontvangen op

de oproep om voorraden van meer dan 50 kg bekend te maken, en bovendien werd vermoed dat niet

iedereen eerlijk was geweest in zijn/haar antwoord. In een mededeling in Vooruit, ondertekend door

de burgemeester, werd opnieuw opgeroepen om de voorraden aardappelen, nu ook onder de 50 kg,

bekend te maken: “medeburgers, Het College rekent op den goeden wil van U allen en op uw

algemeen verlangen om de belangen der stad te dienen, om ditmaal begrepen en gehoorzaamd te

worden.”180 Als gevolg van de onvoldoende voorraad aardappelen diende de verkoop gerantsoeneerd

173 VO, 03.11.1915, 1a-e. 174 VO, 12.11.1915, 3a. 175 VO, 05.11.1915, 1a. 176 SAG, III, College- en Raadszittingen, 232, Zitting van de gemeenteraad, 29.11.1915. 177 VO, 04.12.1915, 3b. 178 VO, 11.12.1915, 3ab. 179 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 15.12.1915. 180 VO, 22.12.1915, 3ab.

46

te gebeuren181, iets wat voor de rest van de oorlog zo zou blijven. Anseele zou later inspanningen

leveren om te verkrijgen dat de zone van waaruit de stad aardappelen kon verwerven, zou worden

uitgebreid, en hij zou herhaaldelijke keren onderhandelen met Nederland voor de invoer van

aardappelen. Alles met het doel om de voorraad te vergroten.182

Nog voor de aardappeldienst goed en wel van start was gegaan, werd ze al het onderwerp van

heftige kritiek, vooral uit katholieke hoek. Een eerste soort klachten ging over het gebrek aan controle

op de winkeliers, die niet zelden minder gewicht aardappelen meegaven dan waar de klant voor had

betaald.183 Ten tweede signaleerde Het Volk dat de inwoners die eerlijk hun voorraad aardappelen

hadden opgegeven niets kregen, in tegenstelling tot de bedriegers die zogezegd geen voorraad in hun

kelders hadden liggen.184 Bovendien zouden er tussen de aardappelen vaak rotte exemplaren zitten.185

Helemaal erg werd het toen het gerucht werd verspreid dat het de schuld van Anseele was dat de

hoeveelheid aardappelen die verdeeld werd zo klein was per persoon. Het gerucht kwam uit de hoek

van de stadspolitie, in één bepaalde wijk.186 De “klerikale ophitsing” (titel van een tweedelig artikel in

Vooruit) was compleet toen de stad zich genoodzaakt zag om de prijs voor de winkeliers in twee fases

op te trekken.187 In de winkel zelf bedroeg de verkoopprijs op die manier 20 fr. per 100 kg. De

katholieke volksvertegenwoordiger Maenhaut beschuldigde de stad ervan grote winsten te maken met

de aardappelverkoop, gezien die prijsverhogingen, terwijl de inkoopprijs bij de boeren op 8 fr. per 100

kg zou zijn blijven steken.

Vooruit liet zich deze beschuldigingen ten aanzien van Anseele niet welgevallen, en nam

prompt en energiek de verdediging op van de dienst en van haar socialistische leider. Op de kritiek van

Maenhaut verschenen twee ellenlange artikels, waarin de beschuldigingen werden ontkracht. Eerst en

vooral zou de stad ongeveer 32.000 fr. verloren hebben aan de hele zaak, onder meer aan

transportkosten. Een simpele blik in de stadsboeken kon dit allemaal bewijzen, iets was Maenhaut had

nagelaten te doen. Ten tweede waren het volgens Vooruit de boeren die de grootste winst in hun zak

staken. Niet toevallig is het natuurlijk dat de boeren, traditioneel het kiespubliek van de katholieken,

werden beschuldigd. Verder werd de geloofwaardigheid van Maenhaut onderuit gehaald, zelf een

“grootgrondbezitter” en typische “reactionair”. De krant meende de beschuldigingen van Maenhaut

treffend weerlegd te hebben: “Mr. Maenhaut is een gevaarlijk mensch. Hij staat daar nu, de klerikale

politieker, in zijne lelijke naaktheid, met zijn slecht inzicht en zijne oneerlijke middelen.”188 De

181 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 21.01.1915. De grootte van het rantsoen was vermoedelijk 3 kg per 14 dagen en per persoon. Op 12 mei 1916 gaf Vooruit immers aan dat het rantsoen was gehalveerd naar 1,5 kg per 14 dagen. VO, 12.05.1916, 1de. 182 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 01.03.1916. 183 VO, 11.01.1916, 3bc. 184 VO, 24.01.1916, 3ab. 185 VO, 17.02.1916, 1a. 186 VO, 26.01.1916, 1bc. 187 VO, 03.03.1916, 2b ; 26.03.1916, 3a ; 12.05.1916, 1de. 188 VO, 30.04.1916, 1b-e ; 01.05.1916, 3a-d.

47

prijsverhoging werd op 12 mei nog eens uitvoerig verdedigd. Het was zeker Anseeles fout niet dat de

prijs de hoogte was ingegaan, en er werd wel degelijk geld verloren aan de aardappelbevoorrading,

omdat de stad “het in haar herte niet kon bevinden” om de verkoopprijs in de kleinhandel plots sterk

op te trekken (nodig om de gestegen kosten te dekken). Tot slot werd er opnieuw gesneerd naar de

boeren: “sommigen onzer boeren laten ze liever verrotten dan ze aan billijken prijs aan onze arme

bevolking te verkoopen.”189

In de storm van kritiek werd een georganiseerde lastercampagne gezien. In een artikel getiteld

“Opgepast, Vuiltongen” kwam het Vooruit voor “dat die geruchten [dat de hoeveelheid aardappelen zo

laag is] het gevolg zijn van een opzettelijke, georganiseerde lastercampagne tegen onzen schepen E.

Anseele, die altijd het zwarte beest moet zijn.” “Zwartsprekers” werden meteen ook gewaarschuwd dat

Anseele lasteren gelijk stond aan de hele partij, “die onze kameraad zoo eervol vertegenwoordigt,”

aanvallen. De lezers werden opgeroepen de “vuiltongen” te verklikken.190

De kritiek op de prijsverhoging van de aardappelen was op het moment van de polemiek in de

Gentse kranten eigenlijk al achterhaald: ten gevolge van een misrekening (!) moest de verkoopprijs

opnieuw opgetrokken worden.191 Op 19 juni werd beslist, na een uiteenzetting van Anseele, die

verhoogde prijs te handhaven.192 Gedurende de rest van de oorlog zou de marktprijs nog verder

stijgen.193

Op 11 augustus 1916 werd de Provinciale Bevoorradingscommissie opgericht, een centraal

orgaan met de bedoeling de (hele) bevolking van de Etappen van eetwaren te voorzien, “in ’t bijzonder

van aardappelen.” Het orgaan werd voorgezeten door Edgard de Kerckhove d’Ousselghem, senator,

die werd geassisteerd door Cooreman, lid van de bestendige deputatie. Gouverneur Ecker

frequenteerde vaak de vergaderingen. Anseele was als schepen van de stad Gent lid van de commissie.

Elke Kommandantur had recht op een afgevaardigde, zodat er 20 leden in het totaal waren. De

Duitsers hadden ook hun afgevaardigden op de vergadering.194

De taak van de commissie bestond erin het aankopen van levensmiddelen bij de Duitse

militaire overheid te verzorgen, hetzij door haar eigen tussenkomst, hetzij door door haar bekrachtigde

afgevaardigden. De Duitsers eisten immers vanaf dan integraal de aardappeloogst op. De commissie

zou op die manier als tussenschakel tussen de gemeenten en de militaire overheid optreden, en

onderhandelen over het aandeel van de oogst die voor het veevoeder en de bevolking gereserveerd zou

worden (en dus niet bestemd was voor de Duitsers), incl. de grootte van het rantsoen.195 Daarnaast

moest de commissie toezicht houden op de verkooptransacties en verzorgde het de verdeling tussen de

189 VO, 12.05.1916, 1de. 190 VO, 26.01.1916, 1bc. 191 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 26.04.1916. 192 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 19.06.1916. 193 Eind 1917 lag de prijs al op 1,25 fr. per kg, in de detailhandel. M. BAERTSOEN, op.cit., p.304. 194 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 11.08.1916. 195 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 24.08.1916.

48

verschillende gemeenten. De verzamelde waren werden enkel verkocht aan de gemeenten, die bij een

falend beleid op vlak van verdeling van de goederen als actor zouden worden vervangen door de

commissie. De winsten die de commissie genereerde, zouden later uitgedeeld worden aan de

gemeenten door kostenloze leveringen van waren, of door een verminderde prijs. In elke

Kommandantur werd een onderafdeling gesticht.196

De stedelijke aardappeldienst vormde een aanvulling op de Provinciale

Bevoorradingscommissie, en werd feitelijk omgezet in de Gentse onderafdeling van het provinciale

orgaan. De hele aardappelbevoorrading werd op die manier verder gecentraliseerd.

We hadden het geluk om de verslagen van de wekelijkse vergaderingen t.e.m. 25 oktober 1917

terug te vinden in het archief van Anseele (enkele ontbreken wel). Omdat ze een blik werpen op de

concrete problemen waarmee men te kampen had, en zelfs de drijfveren van de verschillende actoren,

is dat een bijzonder interessante bron. Anseele komt in deze notulen naar voren als energiek en

gedreven. Zijn organisatorische talent komt er bij uitstek in naar voren, zoals hieronder zal blijken.

Tijdens de strenge winter van 1916-1917 had Gent te kampen met een ernstig aardappeltekort,

waarover we Anseele in die Provinciale Bevoorradingscommissie herhaaldelijk de alarmbel zagen

luiden. Door zijn tussenkomst kreeg de stad bijvoorbeeld in maart uiteindelijk, nadat ze van de

Duitsers al ontoereikende hoeveelheden had mogen lenen, een voldoende voorraad aardappelen

toegezonden. Hij had de bezetter in deze kwestie op haar plichten gewezen: het rantsoen van 300 gr

per persoon en per dag moest gehandhaafd worden.197

Maar de problemen waren met de aardappellevering in maart niet opgelost: de aardappelnood

bleef in Gent heel groot. Anseele meldde dat eind juni 1917 in de commissie. In dezelfde vergadering

werd de geplande Duitse verordening i.v.m. de aardappeloogst besproken. De Duitsers stelden voor

om per hectare oogst 6.500 kg op te eisen, waarna het overschot ter beschikking zou komen te staan

van de commissie (de opeising zelf gebeurde wel integraal door de Duitsers). Of dat overschot groot

genoeg was, zou de verantwoordelijkheid van de commissie zijn, die daartoe nauwkeurige schattingen

moest maken en een efficiënte controle moest uitoefenen. Het rantsoen zou daarvan afhankelijk

gemaakt worden en kon volgens de Duitse afgevaardigde Gribel mits efficiënte controle meer dan 300

gr bedragen. Over het principe werd er niet geredetwist: Anseele gaf meteen aan dat er voor de

Kommandantur Gent niets anders op zat dan een heel ernstige controle in te richten. Zeker gezien de

ernstige nood die er heerste. De vergadering meende wel dat het getal van 6.500 kg per hectare “een

schromelijk hoog cijfer” was, en stelde 5.000 kg voor. Gribel beloofde zijn best te doen om dat te

bereiken.198

196 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 11.08.1916. 197 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 30.01.1917 ; 16.02.1917 ; 09.03.1917. 198 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 22.06.1917.

49

Voor Anseele betekende de hele discussie dat de optie van vrijhandel, waar hij in 1915 nog

ernstig voor had gepleit, niet langer kon gehandhaafd worden: “Daar vrij verkeer [tussen de

Kommandanturen] van de overheid niet te verkrijgen is, staat ons niets anders open dan ons monopolie

door te voeren. Daar de gentsche bevolking onmogelijk zonder aardappelen kan gelaten worden,

moeten wij onze uiterste krachten inspannen om dat deel van den oogst te verkrijgen, dat voor onze

bevolking noodig is.” Hij aanvaardde m.a.w. de integrale opeising van de oogst door de Duitsers. Hij

liet weten dat Gent haar steentje zou bijdragen om het systeem door te voeren en het rantsoen van 300

gr te handhaven, en was daarvoor bereid “desnoods” controleurs aan te vragen om de oogst te doen

schatten.199 Op een volgende vergadering liet hij over het controlesysteem zelfs weten dat “de

verantwoordelijkheid” van de Commissie “in spel” was.

Het kwam er dan ook op aan om snel een werkingsplan te maken, want de oogsttijd naderde

(voor de oogst van vroege aardappelen was men al te laat). Men moest gedetailleerd weten wat de

totale bebouwde oppervlakte was, wat de schatting van de opbrengst was, en er moesten lijsten

gemaakt worden van de rechthebbenden op een rantsoen. Anseele drong er bij Falke op aan om snel

alle mogelijke statistieken door te geven, en een Centraal Bureel in te richten. Hij toonde zich heel

gedreven, en sloot af met: “Onze bevolking lijdt honger: de Commissie mag haar niet in de steek

laten.”200

Ook in de volgende vergaderingen gaf Anseele blijk van zijn organisatietalent en

verantwoordelijkheidszin. Hij waarschuwde onder meer de leden van de commissie om in navolging

van het Gentse ondercomité maatregelen te nemen opdat er in oktober geen problemen zouden

optreden, wanneer ineens miljoenen kg aardappelen zouden moeten vervoerd worden.201 Hij

verklaarde zich daarnaast voorstander van het optrekken van het gewicht aardappelen dat voor de boer

ter beschikking zou blijven. Hij nam immers aan dat de boer sowieso eerst zijn gezin zou willen

onderhouden, en dat 8 kg daarvoor te weinig was. Wilde men misbruik voorkomen, moest men dat

verhogen naar 20 kg.202 Verder wilde Anseele de kosten voor de controle in de verkoopprijs

verwerken203, regelde hij het salaris van de controleurs204 en stelde hij het Gentse controlesysteem op

punt.205 Die controle leverde trouwens nuttige resultaten op: 2.850.000 kg extra aardappelen werden

199 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 29.06.1917. 200 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 06.07.1917. 201 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 03.08.1917. Caluwe stelde voor om het probleem voor Gent op te lossen door de aardappelen geoogst in de Gentse Kommandantur integraal ter beschikking te stellen van de stad Gent, en de noodzakelijke Duitse opeisingen ergens anders te doen. Op die manier konden er in oktober veel aardappelen naar Gent vervoerd worden met niets anders dan lichte vervoersmiddelen. Gribel beloofde dit praktische voorstel te onderzoeken op de haalbaarheid. In de Nieuwe Gazet van Gent lezen we dat dit voorstel er is doorgekomen. NG, 29.09.1917, 1a. 202 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 27.07.1917. 203 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 03.08.1917. 204 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 21.08.1917. 205 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 10.08.1917.

50

ontdekt (zo’n 300 hectare). Bovendien zou er volgens de vergadering van de Gentse schatters-

magazijniers zonder de controle geen 50% geleverd zijn van wat er nu werd geleverd.206

Tot slot vermelden we nog dat Anseele in de kringen van de Provinciale

Bevoorradingscommissie achter het initiatief stond om een landbouwafdeling te stichten, met als doel

om geschikte bos- en braakliggende gronden te vinden die konden gebruikt worden voor het aanleggen

van aardappelbeplantingen (voor 1918). Anseele zelf was bovendien gewoon lid van de commissie.207

Een nieuw idee was het bebouwen van braakliggende gronden niet, maar het grote verschil

was dat dat vanaf dan op een hoger niveau werd gecoördineerd (zoals de bevoorrading in aardappelen

zelf natuurlijk). In december 1915 had Vooruit bijvoorbeeld de bevolking al opgeroepen het

stadsinitiatief om braakliggende gronden te beplanten na te volgen.208 Het was met dat initiatief de

eerste in België. Eind 1916 werd die bestaande toestand bekrachtigd met de oprichting van het

Plaatselijk Comiteit van het Stukje Grond, waarvan Anseele ondervoorzitter was. De stad stelde

plantaardappelen, vetstoffen en sproeimiddelen ter beschikking van de grondeigenaars, verdeelde de

beschikbare gronden onder de inwoners, en oefende controle uit op het gebeuren.209

In het najaar van 1917 zag Anseele zich in de Provinciale Bevoorradingscommissie

genoodzaakt enkele keren scherp uit te halen naar de Duitse autoriteiten. Waarschijnlijk speelde

daarbij niet alleen de bekommernis over de eigen geloofwaardigheid mee (wat zeker het geval was),

maar ook en vooral de bezorgdheid voor het lot van de bevolking. Anseele ging een eerste maal

steigeren, toen hij op 18 september in de vergadering van de Provinciale Bevoorradingscommissie te

horen had gekregen dat het rantsoen per dag en per persoon zou teruggebracht worden op 200 gr. Hij

dreigde meteen met ontslag. In de notulen: “Anseele stelt voor dat er een nieuw schrijven aan de

Overheid gezonden worde, waarin verklaard wordt dat de 300 gr. rantsoen van 1917 het minimum is

waarbij de Commissie zich zou kunnen aansluiten. De Commissie kan niet als belooning voor hare

werkzaamheden het rantsoen der burgerlijke bevolking met 1/3 verminderd zien, wanneer de oogst

van 1917 beter is als die van 1916, wanneer de Commissie alle velden gecontroleerd heeft, en al

gedaan heeft wat zij kon om den smokkel tegen te gaan. Blijft de overheid bij de 200 gr. en wordt 1

October dit cijfer door de nieuwe verordening behouden, dan kunnen wij niet anders doen, naar mijne

meening dan ons ontslag in te dienen.” Alle leden van de commissie sloten zich volledig aan bij de

woorden van Anseele, en gingen als blijk van steun rechtstaan. Anseele besloot vervolgens:

“Gewoonlijk staat men bij ons recht als eerebewijs tegenover een doode. Laat ons hopen dat wij

ditmaal niet opgestaan zullen hebben voor den dood van ons dierbaar Vlaanderen!”210 Uiteindelijk

206 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van schatters magazijniers, 21.10.1917. Anseele zat deze Gentse vergadering voor. Het is het enige verslag dat we konden terugvinden. 207 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 16.10.1917. 208 VO, 06.12.1915, 3a. 209 NG, 26.11.1916, 3a. 210 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 18.09.1917.

51

bleek dat het rantsoen voor de rest van 1917 op 190 gram gehandhaafd werd211, al bleven de

onderhandelingen lopen.212 Toch bleven Anseele en zijn collega’s deel uitmaken van de

bevoorradingscommissie. Ondanks het dreigement namen hij en zijn collega’s dus géén ontslag.

De tweede maal dat we Anseele scherp zien optreden, was nog geen drie weken later. Hij had

immers opgemerkt dat de prijzen voor de eetwaren in het Etappengebied niet alleen veel hoger lagen

dan in het generaal-gouvernement, maar dat daarenboven ook het rantsoen nog eens veel kleiner was.

Ook hier is het interessant om uit de notulen te citeren: “Spreker zegt dat het niet aannemelijk is dat

het Etappen-Gebied aan alle de gevaren en de lasten van den oorlog zou blootstaan en daarbij nog min

eten en duurder eten zou bekomen. Hij vraagt de gelijkheid voor heel de Belgische bevolking.”213

Daarvoor diende aangeklopt te worden bij de Etappen-Inspektion, en veel gevolg werd aan de oproep

niet gegeven. Het punt was echter gemaakt.

In de winter van 1917-1918 was de situatie er dan uiteindelijk merkelijk op verbeterd. De

voornaamste reden daarvoor was dat er werd besloten om ineens de voorraad aardappelen voor 6

maanden te bedelen, zodat men niet afhankelijk zou zijn van iets grilligs als de

aanvoeromstandigheden. Om misbruik te vermijden, werd er besloten dat de ontvanger eerst een

verklaring diende te ondertekenen dat hij met die voorraad tot 1 juli moest zien rond te komen.214 Méér

aardappelen waren er bijgevolg niet, maar ze wáren er tenminste. Bovendien was men van mening dat

de aardappelen beter zouden bewaard worden in de kelders van de inwoners, dan in de centrale

opslagplaatsen van de commissie of de stad Gent. En misschien klopte dat ook wel.

Vanaf dan ontbreken de verslagen van de Provinciale Bevoorradingscommissie. In Vooruit en

de andere dagbladen zien we echter minder berichten verschijnen over de ellendige toestand. We

mogen waarschijnlijk aannemen dat de grootste ellende voor wat betreft de bevoorrading in

aardappelen was opgelost. In die zin wijst ook de lofzang van de Nieuwe Gazet van Gent, een

activistisch blad dat Anseele vaak aanpakte over zijn visie op de Vlaamse kwestie en de vrede, maar

hem nu in een hoofdartikel roemde omwille van de organisatie van de controle op de oogst. “Er is een

betere organisatiegeest doorgedrongen op dit gebied, zoo schijnt het; het is dank aan het krachtdadige

optreden van schepen Edward Anseele, als sekretaris, laat ons maar zeggen, als hoofd van de

Plaatselijke bevoorradingscommissie. Anseele heeft de werking in breeden, algemeenen zin opgevat.

Heel het kommandanturgebied Gent heeft hij ineens aan algemeene maatregelen ontworpen. Het is een

groot werk geweest, dat wel heel veel zal gekost hebben aan dagloon en energie, maar dat dubbel zal

211 Gesetz- und Verordnungsblatt für die okkupierten Gebiete Belgiens, n° 394, p. 4443. 212 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 25.10.1917. 213 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 09.10.1917. 214 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 25.10.1917.

52

rendeeren omdat het de misbruiken, laat ons maar zeggen, zoo goed als ter zijde stelt,” schreef het.215

Toch wel opmerkelijk.

Uiteindelijk zou Anseele niets meer te maken hebben met de bevoorradingsdienst vanaf het

moment dat het activistisch schepencollege zich installeerde en hij ontslag nam als schepen van de

stad (cfr. infra).216

2.4.3. Bevoorrading van de stad in kolen en cokes

We merkten al op dat Anseele aandacht besteedde aan de bevoorrading in brandstof met de

oprichting van de bevoorradingscommissie in augustus 1914, en met het pleidooi om de bruggen in de

stad te herstellen. Ook hier geldt zoals bij bevoorrading in levensmiddelen dat hij vaak verslag deed

van zijn werkzaamheden in het schepencollege en de gemeenteraad. Die bekommernis vloeide

voornamelijk voort uit zijn hoedanigheid als schepen van regieën, want de Gasfabriek en de

elektriciteitscentrale die onder die stedelijke portefeuille vielen, konden de verlichting van de stad en

de verwarming van de huizen pas verzorgen indien er kolen en cokes waren om de fabriek draaiende te

houden.

De kolenkwestie werd pas echt brandend actueel, en zou dat blijven voor de rest van de

oorlog, tijdens de strenge winter van 1916-1917. Verontrust diende Anseele in oktober 1916 aan het

schepencollege te melden dat de Gasfabriek wegens het gebrek aan kolen in een moeilijke situatie zat.

Het probleem was niet zozeer de voorraad zelf, maar het transport ervan naar Gent (zowel over spoor

als over water). De slechte tijdingen volgden elkaar vanaf dan snel op. Anseele ondernam

verschillende stappen bij de Duitse overheden om de problemen op te lossen, maar veel succes leverde

dat niet op.217

De bij de Duitse overheden bekomen beloftes werden bovendien niet nagekomen, zodat

Anseele moest melden dat een compleet stilvallen van de fabriek dreigde. Noodgedwongen stelde hij

voor maatregelen door te voeren om het kolen- en gasverbruik terug te schroeven, iets waar het college

zich unaniem bij aansloot.218 Op de gemeenteraad 3 dagen later werd op voorstel van Anseele beslist

om in die zin de openbare verlichting te beperken, de koffiehuizen na 22u te laten sluiten en werd er

een verbod uitgevaardigd op de verlichting van winkeletalages na 19u.219 Op 18 december werden

bijkomende maatregelen goedgekeurd, omdat er nog geen opmerkelijke vermindering van het

gasverbruik was vast te stellen. Wegens de “hoogdringendheid, en op vertoog van de Burgemeester”,

215 NG, 29.09.1917, 1a. 216 SAG, III, College- en Raadszittingen, 218, Zitting van het schepencollege, 30.03.1918 ; 06.04.1918. 217 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 27.10.1916 ; 30.10.1916 ; 03.11.1916 ; 13.11.1916. 218 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 17.11.1916. 219 SAG, III, College- en Raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 20.11.1916.

53

werd unaniem besloten om een maximumverbruik voor particulieren (niet voor de nijverheid) vast te

leggen, totdat de kolenvoorraad zich zou normaliseren. Binnen de marges van dat maximumverbruik

werd de gewone prijs (0,20 fr./m³) aangerekend, maar in het geval dat men het quotum zou

overschrijden, werd een dubbele prijs gerekend.220

In Vooruit werden de maatregelen aangekondigd en verdedigd: er zou slechts voorraad zijn

t.e.m. 20 januari, en het kon geen kwaad om nu al op het gasverbruik te sparen, omdat bij het

dichtvriezen van de waterlopen de toestand helemaal kritiek zou dreigen te worden.221

Toch zouden ook deze nieuwe maatregelen geen effect ressorteren (er zou zelfs een stijging in

het verbruik zijn vastgesteld), terwijl de invoer van kolen heel onregelmatig bleef. Anseele beloofde

nieuwe inspanningen te doen om te bekomen van de Duitse overheid dat “elle veuille remédier à cette

situation inquiétante.”222 Als gevolg van de strenge vrieskou, waren de waterwegen zoals gevreesd

immers bevroren, waardoor de toestand nog kritieker werd.223 De militaire overheid had beloofd alles

in het werk te stellen om de problemen te verhelpen, omdat de gasfabriek nu op 2 februari volledig

dreigde stil te vallen.224

Veel schot leek er echter niet in de zaak te komen: op 29 januari herhaalde Anseele dat er nog

maar voor enkele dagen kolenvoorraad was, en dat de Duitsers te kennen hadden gegeven

inspanningen te zullen doen225, maar op 2 februari liet hij weten nog eens te moeten zijn tussenkomen

bij de chef van de militaire politie om er op te wijzen dat heel wat huishoudens écht wel met een

compleet gebrek aan brandstof kampen.226 De gasfabriek zou volgens nieuwe berekeningen kunnen

draaien tot 12 februari, de elektriciteitscentrale tot 1 maart. Om nog extra te besparen werd er beslist

om de gemeentediensten vanaf 15 februari te doen overschakelen op zomeruur.227 De verlichting

binnenshuis moest dan weer tot een minimum beperkt worden, aldus een verordening van de Etappen-

Inspektion, op gevaar van strenge straffen.228

In februari kwam er eindelijk een beetje licht aan het einde van de tunnel. De aanvoer van

kolen begon weer op gang te komen. Dat was enerzijds het gevolg van de dooi die - eindelijk - begon

in te treden, maar anderzijds zullen de inspanningen van de Duitse militairen er ook wel iets mee te

maken hebben gehad (al hebben we daar uit onze bronnen geen aanwijzingen voor gevonden). Indien

de aangevoerde voorraad voldoende zou blijken, zou er worden overgegaan tot een gerantsoeneerde

uitdeling. Dat werd in het schepencollege beslist op 9 februari.229 Op 26 februari was het dan zo ver:

220 SAG, III, College- en Raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 18.12.1916. Opnieuw ging er een zitting van het schepencollege aan vooraf, waarin Anseele de maatregelen had voorgesteld. SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 15.12.1916. 221 VO, 21.12.1916, 3e4a. 222 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 17.01.1917. 223 VO, 19.01.1917, 2c. 224 VO, 25.01.1917, 1cde. 225 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 29.01.1917. 226 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 02.02.1917. 227 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 05.02.1917. 228 VO, 14.02.1917, 1a. Dat had ook te maken met Engelse vliegtuigbombardementen. 229 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 09.02.1917.

54

de stad kon de verkoop aankondigen van een zak kolen voor elk huishouden, die men moest komen

ophalen in de Stedelijke Magazijnen (cfr. infra).230 Op 12 maart meldde Anseele dat de Duitsers nog

eens een aanzienlijke voorraad kolen hadden beloofd. Zijn voorstel om de gasprijs terug vast te leggen

op 1 uniforme prijs, nl. 0,25 fr./m³ (een verhoging van 5 cent), werd aangenomen.231 Er werd

bovendien een nieuw verdeelsysteem goedgekeurd, eveneens op voorstel van Anseele. Elke inwoner

van de stad zou een kolenkaart krijgen, waarvan hij een scheurstrook zou moeten overhandigen aan

een handelaar naar keuze. De handelaar die meer dan 500 kaarten kon verzamelen, zou de

toestemming krijgen om de kolen te ontvangen en ze te transporteren naar zijn klanten.232

Op lange termijn waren er echter nog geen oplossingen, zoveel was duidelijk toen Anseele in

augustus 1917 de Provinciale Bevoorradingscommissie op de hoogte stelde van de nieuwe

alarmerende toestand van de gasfabriek. Er was opnieuw slechts een voorraad voor enkele dagen,

alvorens Gent in het donker zou komen te zitten.233 Zover zou het niet komen, maar de toestand bleef

kritiek. Anseele en Coene, directeur van de Gasfabriek, hadden van de Duitse overheid passen

gekregen om naar de koolputten af te reizen, om daar de levering van nieuwe kolen te verkrijgen.234

Het probleem situeerde zich echter vooral in Brussel, waar de Kohlen-Zentrale de transacties

bemoeilijkte. Nog voor de reis naar de koolputten, had de Zentrale al laten weten dat er geen kolen

mochten worden aangekocht in de Borinage en te Strepy-Braquiqny, terwijl andere contracten eerst

zouden moeten voorgelegd worden ter goedkeuring. De contracten die Anseele en Coene hadden

kunnen afsluiten met mijnen in het Bekken van Charleroi en dat van Luik werden dan ook meteen

door de Zentrale geblokkeerd. Er werd maar een levering toegestaan van 5.000 ton voor november,

december en eventueel januari. Anseele drong er bij de Provinciale Bevoorradingscommissie op aan

om stappen te ondernemen opdat de 60.000 bestelde ton kolen in een keer zou kunnen geleverd

worden.235 De Zentrale hield echter het been stijf, ondanks de opmerking van Anseele dat als andere

steden 100 kg per hoofd geleverd kregen, dat dan ook voor Groot-Gent moest gelden.236

Het een en ander had haar gevolgen voor Gent. Eind oktober dreigden opnieuw zowel de

gasfabriek als de elektriciteitscentrale stil te vallen.237 Bovendien lag ook de Kohlen-Zentrale opnieuw

dwars: de beloofde 4.000 ton uit de koolmijn Grand Mambourg mocht niet geleverd worden.238

Vreemd genoeg vinden we in de notulen van het schepencollege geen sporen over de afwikkeling van

de zaak. Wat we wel weten is dat de Gasfabriek bleef draaien, maar dat de slechte kwaliteit van de

kolen aanleiding gaf tot klachten bij de bevolking.239 Wat er óók op wijst dat de voorraad van de stad

230 VO, 26.02.1917, 2bc. 231 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 12.03.1917. 232 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 23.05.1917. 233 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 10.08.1917. 234 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 25.09.1917. 235 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 09.10.1917. 236 AMSAB, LX, Anseele sr., DII.4.C, Zitting van de Provinciale Bevoorradingscommissie, 25.10.1917. 237 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 22.10.1917. 238 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 24.10.1917. 239 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 28.11.1917.

55

niet was uitgeput, is het feit dat men eind november het systeem van kolenverdeling besprak in het

schepencollege. Er moest dus een voorraad ter beschikking geweest zijn.240 Niettemin bleef de

schaarste zo groot dat de stad te kampen kreeg met kolendiefstallen onder de werknemers van de

Gasfabriek en de elektriciteitscentrale. Na herhaaldelijke waarschuwingen moest Anseele, “tot zijn

grote spijt” de klachten aan de politie overmaken.241 De toenemende schaarste had ook haar gevolgen

voor de kolenprijs, die verder werd verhoogd.242

Tot aan zijn ontslag als schepen, zou de bevoorrading in kolen mank blijven lopen. Aan de

inspanningen van Anseele had dat alleszins niet gelegen, zoals we hierboven hopen te hebben

aangetoond. Maar ook voor hem gold dat de oorlogstoestand alles sterk bemoeilijkte. Daar was geen

ontkomen aan. Eén van de manieren om de kritieke toestand op te vangen, was het inrichten en

opstellen van lokalen, waar de noodbehoevenden niet alleen warmte en licht vonden, maar ook

gezelligheid en klein vertier. De stad nam daartoe initiatief in oktober 1917, toen de winter, de eerste

na de uiterst strenge van 1916/1917, voor de deur stond. De burgemeester gaf aan het voorstel aan de

gemeenteraad te willen onderwerpen. De organisatie moest worden geassisteerd door een commissie

gevormd door zes gemeenteraadsleden, en zes personen van buiten de raad (verspreid over de 3

politieke families).243 Aan het einde van de maand deelde Anseele mee dat hij die laatste 6 personen

had aangesteld.244 De commissie kreeg de naam Stedelijke Commissie der Openbare Verwarming

mee, en Anseele werd tot voorzitter benoemd. Haar taak bestond erin toezicht te houden op de

inrichting van de lokalen, en vooral samen met de eigenaars van de lokalen alles op punt te stellen,

inclusief de veiligheid. Inwoners uit de buurt konden de 6 weekdagen in de lokalen terecht, en kregen

er een kop koffie en een avondmaal aangeboden. Verder zou er ook voor een rustig hoekje gezorgd

worden, waar de kinderen hun huiswerk konden maken.

Op 16 november verscheen in Vooruit een oproep aan fabrieken, politieke lokalen,

magazijnen, enz. om hun lokalen, indien mogelijk, tegen 1 december ter beschikking van de stad te

stellen. De Commissie: “Wij denken niet veel te moeten uitweiden over het nut, zelfs niet over de

dringende noodzakelijkheid der inrichting van dezen openbaren verwarmingsdienst. Bij al de rampen,

smarten, weeën die den oorlog na zich sleept, is ’s winters met moeder en kind zonder vuur wel het

ergste. Daarom verwachten wij een algemeen deelnemen van onze medeburgers en drukken hen op

voorhand en in de naam van het Stadsbestuur en van heel de bevolking onze innigste gevoelens van

dankbaarheid en hoogachting uit.”245

240 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 23.11.1917. 241 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 12.12.1917 ; 23.01.1918. 242 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 18.02.1918 ; 06.03.1918. 243 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 05.10.1917. 244 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 31.10.1917. 245 VO, 16.11.1917, 2cd.

56

De stad nam de kosten voor de verwarming en de verlichting op zich, terwijl het onderhoud en

de controle moest uitgevoerd worden door de eigenaar van de gebouwen, die daarvoor een dagelijkse

vergoeding tussen 2 en 3 fr. kreeg. De lokalen waren open tussen 15u en 19u30.246

Reeds lang voor dit stedelijk initatief had ook de socialistische federatie haar lokalen reeds

open gesteld voor sympathisanten (tweede oorlogswinter). In het volgende hoofdstuk gaan we daar

verder op in, omdat dit bij uitstek een politiek doel had. Toch vermelden we het hier alvast, omdat het

uiteraard ook te maken had met de schaarste aan kolen.

2.4.4. Stedelijke magazijnen

In Vooruit waren herhaaldelijk klachtenbrieven te lezen over de hoge prijzen en de slechte

bediening in de winkels van het NHVC (de Amerikaanse winkels). In het voorjaar van 1916 was voor

de stad Gent de maat vol: in het schepencollege kwam naast de exorbitant hoge prijzen ook de manke

bevoorrading in levensmiddelen bij het NHVC ter sprake. Het college vond het haar plicht om te

“reageren” en zelf ook te gaan wegen op de markt. Men besloot zelf bepaalde producten aan te kopen

aan redelijke prijzen, om ze dan te verkopen via zogenaamde Stedelijke Magazijnen aan prijzen die

niet veel hoger lagen dan de aankoopprijs plus de onkosten. Er werd geen winst nagestreefd. Men

hoopte op die manier niet alleen zelf van nut te zijn voor de bevolking, maar via het marktmechanisme

hoopte men ook het NHVC te dwingen efficiënter te werk te gaan.247

Voor de organisatie van de magazijnen werd er opnieuw beroep gedaan op Anseele en

Heynderickx. Daarnaast werd een controledienst ingericht, die gemachtigd was om personeel aan te

werven, de lokalen in te richten, en uitgaven te doen in die zin.248 De dienst zou bestaan uit drie

gemeenteraadsleden (van elke politieke familie een) en drie personen bekend met de handel in

voedingswaren. Dit alles werd goedgekeurd in de gemeenteraadszitting van 13 maart.249 Bij de bank

werd een lening van 1 miljoen frank verkregen om het project te financieren.250

De goederen die men wilde aanbieden waren bijvoorbeeld rijst, koffie, wit brood, vis, suiker,

patés, bonen, zeep en melk(poeder).251 Vooral over de bevoorrading in suiker werd het schepencollege

op de hoogte gehouden. Heynderickx en Anseele gaven aan in onderhandeling te gaan met de Duitse

overheid om suiker te kunnen aanbieden252, en verkregen niet veel later zelfs dat de stad het monopolie

kreeg voor de verkoop ervan.253

246 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 12.12.1917. 247 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 07.03.1916. 248 VO, 18.03.1916, 2b. 249 SAG, III, College- en Raadszittingen, 233, Zitting van de gemeenteraad, 13.03.1916. 250 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 07.04.1916. 251 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 07.03.1916 ; 20.03.1916 ; 07.04.1916. 252 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 31.03.1916. 253 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 07.04.1916.

57

Niet alles verliep echter van een leien dakje: aangezien men geen passen had verkregen voor

Nederland, moest men sommige goederen aankopen op de veel duurdere binnenlandse markt. De

inspanningen om toch op zijn minst suiker, en ook melk, zonder problemen te kunnen aanbieden,

moeten we dan ook in dit kader zien. Dat wordt met zoveel woorden in een zitting van het

schepencollege gezegd. Op die manier konden toch die goederen aangeboden worden aan scherpe

prijzen.254

Begin april vond de eerste verkoopdag van de stedelijke winkels plaats, maar die verliep vrij

chaotisch.255 Aan de uitbouw van de dienst werd nog verder gewerkt256, maar we mogen aannemen dat

de werking uiteindelijk werd geoptimaliseerd. De prijzenpolitiek werd wel deels gemilderd, toen het

college besliste om de prijzen in de stedelijke winkels te verhogen. De reden: de prijzen lagen “vrij

laag”.257

2.4.5. Besluit

Op vlak van de bevoorrading toonde Anseele zich heel actief tijdens de oorlog (althans tijdens

zijn periode als schepen). Hij onderhield het schepencollege en de gemeenteraad voortdurend over de

leveringen die hij al dan niet bekomen had, en hanteerde daarbij een grote openheid. Zijn voornaamste

inspanningen richtten zich op de bevoorrading in kolen, en vooral op die van de aardappelen. Beide

goederen waren van cruciaal belang voor de Gentse bevolking en waren op directe wijze verbonden

aan haar levenscomfort (respectievelijk verwarming en verlichting en het belangrijkste basisvoedsel).

Dat gold zeker voor de traditionele achterban van de socialisten, namelijk de arbeiders en behoeftigen.

Waarschijnlijk is een deel van de verklaring voor de energie die Anseele in de bevoorrading stopte dan

ook het politieke voordeel dat zijn inspanningen konden opleveren, zelfs buiten zijn traditionele

achterban om. In die zin wijst zijn opmerking in de Provinciale Bevoorradingscommissie dat de

geloofwaardigheid ervan “in spel” is. Verliezen we echter niet uit het oog dat een oprechte

bezorgdheid over de bevolking zeker en vast ook meespeelde. Dat komt goed naar voren in de

verslagen van de Provinciale Bevoorradingscommissie tijdens het probleemjaar 1917, waar hij een

grote scherpzinnigheid aan de dag legt.

Al was het naar zich toe trekken van de bevoorrading politiek interessant, Anseele stelde zich

daardoor ook heel kwetsbaar op. Dat was niet geheel onlogisch: omdat beide goederen absolute

basisproducten waren, zou het mank lopen van de bevoorrading ervan hem automatisch zwaar

aangerekend worden. Op de bevoorrading in kolen, en vooral op die van de aardappelen kwam

254 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 20.03.1916. 255 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 07.04.1916. 256 Zo verkreeg Anseele bijvoorbeeld een dagelijkse zending van 20 à 25.000 broden uit Nederland. SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 14.06.1916. 257 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 14.07.1916.

58

inderdaad veel kritiek. Eerst en vooral uit katholieke hoek, maar ook uit de hoek van de arbeiders en

behoeftigen. Het toont aan dat het ook voor Anseele, boven op de problemen van schaarste, niet

evident was om de bestuurlijke problemen als gevolg van de bezetting te omzeilen. Ook hij was met

handen en voeten gebonden aan het feit dat het land vrij geïsoleerd was van de buitenwereld, en dat

het was opgedeeld in een generaal-gouvernement en een Etappengebied, waartussen amper

coördinatie, laat staan uitwisseling, bestond.

De kritiek die vooral de kop opstak in 1916, zou Anseele echter aanzetten om nog gedrevener

aan het werk te gaan. Hij was heel actief in het nieuwe en praktische - want gecentraliseerde - orgaan

dat die zomer het levenslicht ziet, namelijk de Provinciale Bevoorradingscommissie. Hij hield zich

ook niet in om de Duitse overheid op haar plichten te wijzen, al was het maar opdat zijn eigen persoon

niet ter discussie zou kunnen staan. In zijn ogen was het naar zich toe trekken, het organiseren daar de

beste garantie voor. En gezien de vele kritieken in 1916, was het niet onlogisch dat we hem zo zien

optreden. Dat zijn geloofwaardigheid wel degelijk meespeelde, werd duidelijk met zijn dreiging tot

ontslag in de Provinciale Bevoorradingscommissie, najaar 1917. Daarnaast toonde Anseele ook aan

over een bijzonder scherpzinnige geest en een groot organisatietalent te bezitten. In de Nieuwe Gazet

van Gent werd er zowaar een heel artikel gewijd aan een lofzang op Anseeles organisatie van het

controlemechanisme op de boeren. Naast een politieke stellingname van het blad tegen de katholieken,

was dat ook een oprechte waardering voor zijn inspanningen.

Scherpzinnig was Anseele ook toen we hem tweemaal via het dagblad Vooruit expliciet zagen

pleiten voor een prijsverhoging, eerst van de aardappelen (zodat de boeren meer zouden krijgen), en

later van boter. Dat is opvallend, omdat hij in beide gevallen de confrontatie diende aan te gaan met de

arbeiders en armen, die niet begrepen dat “hun vertegenwoordiger” kon overgaan tot voor hen zo

negatieve maatregelen. De economische realiteit was daar nu eenmaal, en ook Anseele kon daar niet

onderuit. Maar het was ook en vooral Anseeles bedoeling, hetgeen hij expliciet zei, om de handel

draaiende te houden (waarvoor die prijsverhogingen belangrijk waren, omdat anders de handel niet

kon overleven). Een soort van stellingname tegen de arbeiders dus, en voor de kleinhandelaars, al

moeten we dat zo niet interpreteren. Indien de handel zou stilvallen, zouden er immers nog meer

mensen afhankelijk worden van de stedelijke onderstand.

Het beschermen van de kleinhandelaars zagen we ook bij de oprichting van een stedelijke

aardappeldienst: de stad stond toe dat de aardappelen die zij importeerde verkocht werden via de

winkels in de stad. De oprichting van de Stedelijke Magazijnen was ook geen reactie op de stedelijke

kleinhandel, maar op de twijfelachtige werking van het NHVC. De kleinhandel zal er echter wel onder

te lijden hebben gehad. De winkels in de stad bleven anderzijds de enige verdeler van de aardappelen,

en ook andere goederen die Gent invoerde, werden onder de kleinhandelaars verdeeld.

59

In Vooruit pleitte Anseele verder voor “vrijhandel”, als beste garantie tegen de toenemende

speculatie. Vooral de boeren, voornamelijk de achterban van de katholieken, waren in de ogen van de

socialisten (Vooruit) de boosdoeners. “Ze zouden nog liever hun oogst in de vaart smijten om de prijs

de hoogte te doen ingaan,” klonk het. Dat dit onderdeel was van het politieke spel is duidelijk. Merken

we bijvoorbeeld op dat de katholieken kritiek leverden op de stedelijke bevoorrading, in handen van

de socialisten/progressisten (Anseele, Heynderickx), terwijl de socialisten dan weer hun kritiek niet

spaarden t.a.v. dat andere bevoorradingsmechanisme, namelijk het NHVC (cfr. hoofdstuk 3). Daar

dreigden de katholieken immers met de eer te gaan lopen. Toch verkoos Anseele in deze onderhuidse

polemiek een genuanceerde houding t.a.v. de boeren. Hij wilde, ondanks de politieke retoriek, eerst de

markt haar werk te laten doen, en de minimumprijs voor de boeren verhogen opdat de speculatie

minder aantrekkelijk zou worden. De stok achter de deur, namelijk een einde stellen aan de vrijhandel

en het integraal opeisen van de oogst door de Duitsers, werd in de zomer van 1917 uiteindelijk wel

ingevoerd, omdat de speculatie bleef duren. Bovendien was een strakkere controle op de oogst

sowieso nodig, gezien men een even ellendige winter als het jaar ervoor absoluut wilde vermijden.

Anseeles eerste keuze was dat nog steeds niet, zoals hij nog eens in de Provinciale

Bevoorradingscommissie bevestigde, maar als volbloed pragmaticus en organisator zag ook hij in dat

het opeisen van de oogst de beste garantie vormde op een meer eerlijke aardappelverdeling.

Kortom, ook op vlak van de bevoorrading toonde Anseele zich een pragmaticus, in die zin dat

hij steeds de optie verkoos die het meest haalbaar was en die de grootste vrijheid bood. Ook in het

politieke spel trachtte hij zich zo neutraal mogelijk op te stellen, wat er toch wel op wijst dat vooral de

oprechte bekommernis om het lot van de bevolking de belangrijkste drijfveer was voor zijn grote

inspanningen. Voor het politieke spel waren er nog andere hefbomen.

2.5. De werken aan de darsen

Op 12 september 1914 kondigde Vooruit trots aan dat het gemeentebestuur eerstdaags zou

“doen overgaan tot het uitvoeren van belangrijke werken, zulks om de werkloozen bezigheid te

verschaffen.”258 Zo waren deze arbeiders niet langer afhankelijk van allerhande liefdadigheids- en

ondersteuningswerken. Maar net zo belangrijk was het feit dat de duizenden werklozen daarmee aan

het werk werden gezet en iets hadden om zich mee bezig te houden. We vermeldden al dat de stad

pleinen liet plaveien, de riolen en waterwegen liet kuisen, wegenwerken uitvoerde, allerhande

beplantingen uitvoerde en zelfs lanen liet aanleggen. Maar het belangrijkste, grootste en meest

ambitieuze project was ongetwijfeld het werk aan de darsen (dok). Aan de nieuwste inrichting van de

258 VO, 12.09.1914, 2e.

60

Gentse haven, i.e. Port Arthur, was er aan de ene zijde een lange vaargeul en aan de andere zijde

braakliggend terrein. Op dat braakliggend terrein was er bij het uitbreken van de oorlog al een noord-

en een zuiddok gegraven. Nu besloot de stad, “om werk te verschaffen en een inkomen te bezorgen

aan duizenden families, en dus brood te schenken aan duizenden en nog duizenden inwoners, -

mannen, vrouwen en kinderen -,” om een derde darse te graven. Wat dit initiatief extra bijzonder

maakte, was het feit dat de stad besloot om het werk te doen uitvoeren met spade en kruiwagen, en niet

zoals dat bij de vorige dokken was gebeurd met grote machinale “zuigers”. Op die manier konden er

beduidend meer arbeiders aan het werk worden gezet dan bij een machinale uitvoering van het werk,

iets wat de stad enerzijds goed uitkwam omdat het daardoor minder mensen moest ondersteunen, maar

anderzijds van de stadskas natuurlijk veel meer geld vroeg. Het loon voor de arbeiders bedroeg 40

centiemen per uur. Om nog extra mensen aan het werk te kunnen krijgen, werd er in twee ploegen

gewerkt die elk 6 uur lang aan de slag gingen. Per week betaalde de stad bijgevolg 14,40 fr. per

arbeider, nog los van de kosten voor het materiaal ed. Later werd dat 12 fr. (0,50 fr./u) voor 24 uur

arbeid per week (4u per dag).259 Op 13 augustus 1914 werd het werk aangevat, en op dat moment werd

er werk verschaft aan 1.400 werklieden.260 Naar het einde van het werk in 1916 zouden er ongeveer

9.000 werklieden en 110 bedienden aan de slag zijn aan de darsen. Een indrukwekkend getal.261

Hoewel Anseele (cfr. supra) binnen het stadsbestuur niet echt verantwoordelijk was voor de

openbare werken die de stad liet uitvoeren262, had hij van meet af aan een bijzondere interesse voor het

project. Op 12 augustus al, nog voor dat het werk was aangevangen, waarschuwde Anseele er in het

socialistisch middenbestuur voor dat er bij het werk niet mocht geluierd worden. De reden daarvoor

was dat de stad in dit ambitieuze project zich veel (financiële) moeite getroostte, en dat men het zich

niet kon permitteren dat er zou geprofiteerd worden op het terrein. Te vrezen was immers dat er dan

wel eens snel een einde zou gesteld worden aan het project.263

Die vrees was gegrond, zoals zou blijken in het voorjaar van 1915. Nog voor de problemen

echt uitbraken, kwam de kwestie in januari 1915 al ter sprake in het Middencomiteit, waar men de

problemen wilde aanpakken alvorens ze verder zouden uitdeinen. Normaal gezien moesten de

arbeiders per werkdag 340 kruiwagens kunnen vervoeren, maar dat werd niet gehaald. Dreigen met

boetes hielp niet, wel integendeel: men haalde zelfs geen 160 kruiwagens per dag meer. Volgens

Anseele was dat overduidelijk een kwestie van onwil. Het middenbestuur beraadde zich dan ook over

de te nemen maatregelen. Lefevre stelde voor om de werklieden te verdelen over ploegen van

enerzijds verenigden (bij de syndicaten), en anderzijds de onverenigden. Het idee was dat die eerste

259 VO, 03.04.1915, 2e3abc. 260 VO, 15.10.1914, 1cd. 261 VO, 27.05.1916, 2ab. 262 Naast de schepenen Heynderickx, De Bruyne en De Weert was het vooral socialistisch senator en gemeenteraadslid Emiel Coppieters die met de leiding van het werk belast was. Vooruit was daar heel trots over. VO, 18.12.1914, 1abc. 263 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 12.08.1914.

61

betere arbeiders waren, of dat men er toch op zijn minst druk kon op uitoefenen. Uiteindelijk stelde

Anseele voor om er in Vooruit over te schrijven, een oproep te doen aan de verenigden en een

officieus onderhoud voor te bereiden tussen hem, collega-schepen en socialist Lampens en de

secretarissen van de syndicaten.264 Een circulaire die ze daarnaast wilden verspreiden onder de

darsenarbeiders werd door de censuur tegengehouden.

De problemen bleven ondanks alles duren265, zodat het uiteindelijk ook een thema werd in de

vergaderingen van het schepencollege. De arbeiders wensten een loonopslag van 12 fr. per week naar

15 fr. per week, wat volgens Anseele onterecht was. Bovendien vond hij het niet kunnen dat de tewerk

gestelde arbeiders steun genoten van het NHVC. Arbeiders met een kind zouden in ruil voor het

handhaven van hun loon wel recht hebben op soep en melk. Het college ging daarmee akkoord.266

Om de werkonwilligen aan te pakken, ontwierp Anseele een nieuw werkreglement, dat in

werking zou treden vanaf 26 april indien er tegen dan geen beterschap merkbaar was. Hij stelde ook

een oproep tot goede wil op. Deze tekst werd door het college goedgekeurd.267 Het ultimatum werd op

22 april in Vooruit gepubliceerd.268 Eén dag na het verstrijken van het ultimatum en het ingaan van het

nieuwe werkreglement, bracht gemeenteraadslid en college-socialist Coppieters verslag uit in het

schepencollege: “Il est absolument indispensable de prendre des mesures et de prévenir les ouvriers

que ces agissement doivent cesser.” Van een verbetering was immers geen sprake: het uiterste

minimum aan werk werd verzet, en op veel plaatsen stopten de arbeiders een half uur voor het einde

van de werkdag. Het college besliste om het nieuwe werkreglement nog eens te publiceren en de

aandacht te vestigen op de mogelijke straffen. Er zou ook een nieuw werkreglement opgesteld worden

voor de periode van de laatste kans, 3 - 15 mei. In die eerste week moesten meer dan 960 kruiwagens

vervoerd worden, in de tweede 1200. Indien er nog arbeiders het werk voortijdig neer zouden leggen,

zou het werk definitief stopgezet worden. Er werd besloten het dan pas te hernemen door hen die zich

formeel engageerden om het reglement op te volgen.269

264 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 20.01.1915. 265 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 17.02.1915. 266 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 02.04.1915. 267 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 16.04.1915. Het reglement: “Worden gestraft volgens de ergheid der feiten: 1. Zij die het werk storen of het toezicht belemmeren ; 2. Zij die anderen beletten hun werk te doen, of hen daarom beleedigen of bedreigen ; 3. Zij die vóór hunnen tijd het werk verlaten zonder toestemming van den toezichter of zonder geldige reden.

Worden gestraft met minstens een dag onbetaald werkverlet : 4. De ploegen die min dan 720 kruiwagens hebben gestort in 6 werkdagen. Het getal van 720 kruiwagens die, om niet gestraft te worden, per ploeg moeten vervoerd worden in 6 werkdagen is maar voorloopig.”

268 VO, 22.04.1915, 3ab. Er was ook nota van de redactie aan toegevoegd: “Wij sluiten ons ten volle bij het beroep van het college aan. Wèl weten we dat het overgrote deel der aan de darsen werkzaam zijnde arbeiders onverenigd zijn en tot ons niet behooren, maar toch doen wij een beroep op het gezond verstand van allen, opdat zij naar behooren en zoals het hun plicht hen oplegt, zouden werken.” 269 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 27.04.1915.

62

Dat het geduld van het stadsbestuur op was, mocht nu wel duidelijk zijn. Zeker toen ook de

twee dagen erop niet goed werd gewerkt: de arbeiders stopten dan wel niet meer voortijdig, maar men

kwam op het terrein niet verder dan het strikte minimum van 120 kruiwagens per dag.270 Anseele gaf

op 3 mei in de gemeenteraad aan dat er een nieuwe aanplakbrief was opgehangen, met de melding dat

de onwillige werklieden zouden weggezonden worden en niet meer worden aangenomen indien er niet

meteen verbetering optrad. De raad stemde meteen ook de oprichting van een Bijzondere Commissie,

die gelast was met het aanstellen van de arbeiders, en waarvan Anseele voorzitter was.271

Op 5 mei werd in het schepencollege en in Vooruit vervolgens meegedeeld dat de werken

waren stilgelegd. Op 17 mei zou het werk hervat worden, maar enkel door die arbeiders die hun

handtekening wilden zetten onder het werkreglement, en die door de Bijzondere Commissie werden

aanvaard.272 Anseele maakte op 7 mei via affiche bekend hoe het werk zou hernomen worden: in drie

ploegen ingedeeld volgens leeftijd.273

De kogel was door de kerk: de wantoestanden moesten beëindigd worden, het stadsbestuur

was te hard uitgedaagd. Haar geloofwaardigheid stond op het spel, en dat gold zeker ook voor Anseele

persoonlijk. Denken we immers terug aan zijn optreden in het middencomiteit (cfr. supra), toen hij zijn

bezorgdheid over de toestand - zelfs nog voor het werk was begonnen - uitte. De arbeiders vormden

natuurlijk ook zijn achterban. Hij mocht zijn vingers niet verbranden aan werkonwillige arbeiders. De

vele lezersbrieven in Vooruit die uitschreeuwden dat slechts enkelingen van slechte wil waren274 ten

spijt, was er voor de socialisten en de rest van het stadsbestuur geen twijfel: het probleem moest

aangepakt worden. Het mag dan ook niet verbazen dat de Vooruit de beslissing van het

gemeentebestuur steunde en de verdediging opnam van Anseele toen een nieuwe storm protestbrieven

losbarstte: “is het Anseeles schuld dat er nog zooveel werklieden zijn die de maatschappelijke

toestanden niet kennen? Is het Anseeles schuld dat al de werklieden niet luisteren naar goeden

raad?”275 Bij de publicatie van het nieuwe werkreglement in Vooruit klonk het: “Wij hopen dat alle

werknemers het zullen naleven. Moest zulks echter het geval niet zijn, wij zullen het streng doen

270 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 30.04.1915. 271 SAG, III, College- en Raadszittingen, 233, Zitting van de gemeenteraad, 03.05.1915. Andere leden waren schepenen De Weert en Lampens, en gemeenteraadsleden Coppieters, Crevals, De Backer, De Pauw, Schauvliege en Vandermotte. Verder was er ook nog Hauspye (ingenieur) en Moens (opzichter ter plaatse). 272 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 05.05.1915. 273 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 07.05.1915. De tekst: “Le collège affiche… Que le travail sera repris le 17 mai pour les ouvriers de 25 à 50 ans. ... le 24 mai pour ceux de 24 ans et moins et ceux de 51 ans et plus. ... les heures de travail sont fixées de 7 à 11 h de 11 ½ à 3 ½ et de 4 à 8h. ... le salaire 0,50 fr par heure. ... Les ouvriers seront classés dans les équipes d’après leur âge. ... les équipes restent responsables du travail qui doit être au minimum de 10 brouettes pleines par semaine et par homme. Le Collège décide aussie que mr le surveillant Moens est autorisé à se faire assister par un Caissier à la grande darse pour lui faciliter le paiement et le transport de l’argent et en même temps son Service de contrôle.” 274 bv. VO, 24.04.1915, 3a. 275 VO, 08/09/11.05.1915.

63

uitvoeren en de werken aan de darsen voortzetten enkel met die groepen, welke begrijpen dat de

werkman altijd de fierheid moet bezitten door zijn arbeid zijn loon te verdienen.”276 Ook Anseele zelf

gaf blijk van zijn vastberadenheid in de gemeenteraad: “wat er zal gebeuren kunnen wij niet

vooruitzien, maar de Stad zal met de goede werkers het werk volhouden, al waren zij maar met

1000.”277

Er werd vanaf dan gewerkt in 3 ploegen (analoog aan 3 leeftijdscategorieën), telkens 4 uur

lang. Het loon bleef 0,50 fr. per uur, en een minimum van 60 kruiwagens moest per persoon en per

week worden vervoerd.278 Eenmaal het werk werd hervat, verbeterde de toestand merkelijk, zodat de

problemen grotendeels van de baan waren.279 De vraag van de gesyndiceerden om een loonopslag van

2 fr. te krijgen, werd wegens het oneerlijke karakter ervan t.a.v. de onverenigden unaniem van tafel

geveegd.280

In de zomer van 1916 liepen de darsenwerken ten einde. Op 2 juli maakte de Commissie der

Darsen aan het schepencollege bekend dat de werken aan het midden- en het zuiddok respectievelijk

begin september en einde oktober zouden stilvallen, waardoor ongeveer 9.000 werklieden en 110

bedienden zonder werk zouden vallen. Men was van plan de tewerkstelling getrapt af te bouwen, zodat

de meest behoeftigen het langst een inkomen zouden hebben. Aangezien het einde van de oorlog nog

niet in zicht was, werd er ook gezocht naar een alternatief. Het was duidelijk niet de bedoeling van de

stad om de darsenwerkers aan hun lot over te laten.281 Op 24 augustus verschenen in Vooruit onder de

titel “Wat het gemeentebestuur doen wil om de werkeloosheid te verhelpen” tien projecten die

moesten dienen om de arbeiders nieuw werk te verschaffen, iets waarover het dagblad verheugd

was.282

276 VO, 16.05.1915, 3c. 277 VO, 12.05.1915, 1abc. 278 VO, 16.05.1915, 3c. 279 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 21.05.1915. AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 02.06.1915. Naar aanleiding van de Belgische feestdag zouden de darsenarbeiders wel eens helemaal niet komen opdagen, ondanks het Duitse gebod om het werk voort te zetten, maar dat was een vorm van passief verzet tegen de bezettende macht. Streng treedt het schepencollege niet op, wat overigens ook een indicatie is voor hun niet bijzonder loyale houding t.a.v. de Duitse overheden. Die had immers bekend gemaakt n.a.v. het passief verzet op de nationale feestdag dat elke provocatie vanaf dan heel streng zou bestraft worden. Het stadsbestuur dacht daar anders over. De arbeiders die waren komen opdagen krijgen 14 fr. voor die dag, zij die dat niet hadden gedaan de gebruikelijke 12 fr. op voorwaarde dat ze hun verloren uren kwamen inhalen. SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 28.07.1915. VO, 25.07.1915, 1b. Voor verdere info over het passief, vaderlands verzet, zie: H. WANDT, op.cit., pp. 102-110. 280 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 24.09.1915. Anseele was niet aanwezig op de zitting. 281 VO, 02.07.1916, 2ab. 282 VO, 24.08.1916, 3cde.

64

Toch kon de stad niet vermijden dat er onder de darsenwerkers onrust heerste. In juli moest

Coppieters (dan reeds schepen283) melden dat de werken niet goed vlotten, en stelde Anseele affiches

op om de arbeiders gerust te stellen en op te roepen tot werkwilligheid.284 Helemaal onterecht was die

onrust niet, aangezien de stad geen nieuw groot werk wilde oprichten. In oktober weigerden de

arbeiders nog verder aan het werk te gaan, en het is Anseele die als bemiddelaar optrad. Hij kreeg ze,

al is het dan zonder enthousiasme, opnieuw aan het werk.285 In die periode werd ook een nieuw

barema van onderstand voorbereid (cfr. infra), en het college hoopte er kennelijk op dat dit barema de

werkloze arbeiders zou kunnen opvangen. Men wilde dan ook een overgangsperiode inlassen tussen

het stilvallen van de darsenwerken en het in werking treden van het nieuwe barema.286

Het een en ander had te maken met wat de ronde deed in de stad. In het dagboek van Virginie

Loveling lezen we op 22 oktober 1916: “[…], wordt de schuld aan de hachelijken toestand nu geweten

aan burgemeester Braun en den socialisten schepen Anseele: ‘"Zij hadden het opeischen moeten

beletten,"’ gaat het, ‘"maar zij zijn het, die ze aan de Duitschers afleveren."’ Hun doel? - ‘"om ze hier

kwijt te zijn, zooveel eters min zooveel last min aan de stad."’ Het gaat zoover, dat er gezegd wordt:

‘"Kopaf,"’ moeten ze.” De volgende dag klonk het in een gesprek dat ze had opgevangen: “De

burgemeester, Anseele, schurken zijn 't. - Hun geleende broodjes zullen later wel thuiskomen. -

Steenen zijn in zijn auto gesmeten. - Wel besteed."”287 Voor het Gentse gemeentebestuur kwam het er

dus op aan om te tonen dat ze de bevolking niet in de steek liet op het moment dat de opeisingen van

arbeiders gekoppeld werden aan het stilleggen van het werk aan de darsen. Haar inspanningen voor de

opgeëisten (cfr. infra) moeten we dan ook in dit kader zien. Of zoals we de burgemeester zien spreken

in de gemeenteraad: “De burgemeester geeft aan dat de Stad niet stil kan blijven, zeker nu die

opeisingen gebeuren nu de stad de darsen heeft stilgelegd.”288

Uiteindelijk vielen de werken stil onder toezicht van een Commission de Controle des ouvriers

employés aux travaux exécutés en régie, dat aan werkonwilligen elke uitbetaling van het loon

ontzegde.289 Het noodbarema zelf werd op 19 oktober 1916 gestemd.290

283 Wegens de arrestatie (en later deportatie) van Lampens begin april 1916 (deportatie eind mei). SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 05.04.1916. Coppieters werd verkozen op 5 juni 1916. SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 05.06.1916. 284 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 12/14.07.1916. 285 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 11/13.10.1916. 286 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 22.09.1916. 287 L. STYNEN, S. VAN PETEGHEM, B. VAN RAEMDONCK, I. VANZIELEGHEM, B. VAN LIERDE (uitg.), V. LOVELING, op.cit., pp. 524-526. 288 SAG, III, College- en Raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 18.10.1916. 289 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 27.10.1916. 290 VO, 20.10.1916, 1a.

65

2.6. Arsenaal

Een andere probleemsituatie waarbij we Anseele zien tussenkomen, is de staking van de

arbeiders aan het spoorwegarsenaal in Gentbrugge, eind december 1914. Ongeveer 200 arbeiders die

door de Duitsers waren opgevorderd om materiaal te herstellen, weigerden te werken voor de Duitsers.

In hun ogen hielpen ze daarmee op een indirecte manier een Duitse militaire overwinning te

bewerkstelligen. Bovendien wilde men blijven werken onder dezelfde omstandigheden als bij de

Belgische overheid, en onder bestuurder Grootaert. De Duitsers klopten aan bij Anseele en

sommeerden hem om de arbeiders terug aan het werk te krijgen, indien zij dwangmaatregelen wensten

te vermijden. Voor Anseele, aldus Kenis, was dat een “hachelijk probleem”. Immers, moest “Anseele

nu de arbeiders, aanraden, hulp aan de vijand te verlenen, of moe[s]t hij ze blootstellen aan

dwangmaatregelen?”291 We kunnen inderdaad een aarzeling merken in zijn reactie, maar dat had

veeleer te maken met het feit dat de werklieden niet gesyndiceerd waren, hij ze dus “niet kon vinden,

hun adres niet kende en hij dus aan de zaak niets kon doen.” Althans, dat schreef Vooruit.292 Niettemin

is het niet onwaarschijnlijk dat Anseele zich niet wou moeien met een zaak waar hij alleen mee kon

verliezen. Immers, het excuus dat hij de niet-gesyndiceerden niet kon bereiken - iets wat hij overigens

ook gebruikte in het schepencollege293 - is betrekkelijk flauw, zeker gelet op het aanzien dat Anseele

genoot onder de arbeiders. Zekere pragmatiek zal hem dus niet vreemd zijn geweest.

Eerst zou Anseele de zaak dan ook daadwerkelijk weigeren, ervan uitgaande dat het met de

dreigementen zo ver niet zou komen. Maar dat was een misrekening: twee dagen later werden de

arbeiders ’s morgens vroeg uit hun huis opgehaald door Duitse patrouilles en gevangen gezet in het

arsenaal. Er werd eveneens gedreigd met deportatie naar Duitsland. Onder druk hiervan werd op een

vergadering in Ons Huis, lokaal van de Gentse socialisten, diezelfde dag na een grondige discussie

besloten dat men de eis van de bezetter zou inwilligen, liever dan het risico te lopen dat 5.000

staatsarbeiders hun werk zouden verliezen, of erger, gedeporteerd zouden worden.294

Nu moesten de arbeiders nog overtuigd worden. Om die reden maande Anseele de Duitse

overheid aan om de zaak voorzichtig aan te pakken. Het dreigen met deportaties en andere straffen zou

hen niet verder helpen. De Duitsers reageerden instemmend, op voorwaarde dat hij het hervatten van

het werk zou bepleiten. Twee dagen later werd er op het gemeentehuis van Ledeberg een vergadering

gehouden tussen 300 arsenaalmedewerkers, voorzitter Grootaert, en schepenen Anseele en Lampens.

Daar werd definitief besloten dat het werk zou hernomen worden en, belangrijk, dat Anseele en

Lampens er zich toe verbonden het terug aan het werk gaan van de arbeiders tegenover de Belgische

regering te verdedigen. De Duitsers stemden in dat de arbeiders enkel Belgische locomotieven zouden 291 P. KENIS, op.cit., p. 263. 292 VO, 13.01.1915, 3d. 293 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 08.01.1915. 294 P. KENIS, op.cit., p. 264.

66

herstellen.295 In de gemeenteraad kon Anseele tevreden melden: “De dienstoversten, in aanmerking

nemende den huidigen toestand, stemmen er in toe, met de werklieden, terug in de werkhuizen te

treden. Men herneemt het werk, daartoe gedwongen door de Duitsche overheid en geenzins uit vrijen

wil, en wel om in het Arsenaal, en niet elders, te arbeiden aan het herstellen van Belgische

locomotieven. De werklieden bekomen de belofte dat zij hun vroeger loon zullen bekomen en dat dit

zal betaald worden, nu dagelijks, en later alle acht dagen; dat de waarborgen welke de wetgeving hun

verzekerde in zake van ‘werkongevallen’ op eerlijke wijze zullen toegepast worden.”296 Bovendien

kon Grootaert zijn functie hernemen.297

Daarmee was het probleem aan het Arsenaal beëindigd. De aarzeling van Anseele is

opvallend: hij wilde zich vooral niet aan de situatie verbranden. Pas als de dreiging voor de arbeiders

reëler werd, wierp hij zich op de zaak en kreeg het lot van de arbeiders de hoogste prioriteit. In de

oplossing die naar voren kwam, zien we opnieuw een staaltje politiek opportunisme: zowel de

vaderlandslievende arbeiders als de Duitse overheden kwamen zonder gezichtsverlies uit het verhaal,

wat meteen ook bijdroeg tot de eigen populariteit.

2.7. Opgeëisten

In het najaar van 1916 begonnen de Duitsers met de deportaties van Belgische arbeiders naar

Duitsland. Officieel was dat om de werkloosheid in België aan te pakken door hen in Duitsland aan

het werk te stellen, om op die manier de zware financiële last die de gemeenten moesten dragen te

reduceren.298 In de praktijk echter werden niet alleen werklozen gedeporteerd, maar ook mensen die

werk hadden in het bezette België. Dit liet toch toe enige kanttekeningen te plaatsen bij het zogezegde

oprechte streven van de Duitsers. Volgens de Schaepdrijver was het vooral de bedoeling om op korte

termijn een beslissing aan het front te forceren. Voor elke Belgische arbeider die aan de slag ging in

Duitsland, kon er immers een extra Duitse soldaat aan het front worden ingezet. Maar daarnaast werd

het patriottische gevoel van de Belgen en Fransen nog extra geprikkeld doordat ook veel arbeiders

loopgraven moesten graven aan het front zelf, en dus m.a.w. moesten helpen met de vernietiging van

de eigen landgenoten aan de andere zijde van het front.

295 VO, 13.01.1915, 3d. Volgens Kenis was de vergadering op het gemeentehuis van Gentbrugge. P. KENIS, op.cit., p. 264. 296 SAG, III, College- en Raadszittingen, 233, Zitting van de gemeenteraad, 11.01.1915. 297 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van de gemeenteraad, 09.01.1915. 298 H. PIRENNE, op.cit., pp. 187-188. Ook in Vooruit werd dit nobele streven door middel van een bekendmaking verdedigd. Engeland veroorzaakte met haar zeeblokkade de noodzaak voor deze maatregel. Oorspronkelijk, aldus de gouverneur-generaal von Bissing, zou het de bedoeling zijn om enkel vrijwilligers in Duitsland werk te verschaffen, maar door een georganiseerde propaganda van de tegenstanders zouden er zich geen arbeiders meer bereid hebben getoond. Deze maatregel was dus nodig, maar bleef beperkt tot “werklozen”. De arbeidsomstandigheden in Duitsland zouden zeer gunstig zijn. VO, 17.11.1916, 1e2ab.

67

Dat er een storm van protest losbarstte tegen deze praktijken van de Duitsers, zowel in België,

langs geallieerde zijde als zelfs bij sommige Duitse meerderheidssocialisten, mag dan ook niet

verbazen. Uiteindelijk zou dat leiden tot het officieel staken van de deportaties. Voor het

Etappengebied gold dat echter niet, aangezien de militairen daar autonoom het bevel voerden en zich

niet konden vinden in de maatregel299, en voor Gent specifiek betekende dat dat juist in 1917 de

situatie steeds slechter werd. Steeds meer werkende mensen werden opgeëist, en ook de hogere

klassen werden getroffen. In totaal zouden er in Groot-Gent zo’n 11.782 personen opgeëist worden,

waarvan sommigen meermaals.300

De situatie was dus ook hier kritiek, en we zagen hoger al dat het stopzetten van de werken

aan de darsen door de bevolking werd geassocieerd met het begin van de opeisingen. Het stadsbestuur

moest dus reageren; het kon zich niet permitteren om roerloos van aan de zijlijn toe te kijken. De

woede bij de bevolking moet immers heftig geweest zijn.301

Een eerste vraag die we ons moeten stellen is of het Gentse stadsbestuur en Anseele in het

bijzonder ook deelnemen aan het energieke protest. Volgens Henry waren er in België drie grote

golven van protest. Eerst was er het intensieve protest van kardinaal Mercier bij de Duitse overheden.

Daarnaast liet ook de Belgische magistratuur zich niet onbetuigd. Een derde duidelijk protest werd

geuit door de Belgische parlementairen. Op 9 november 1916 ondertekenden zij een protestbrief aan

de gouverneur-generaal.302 Nu was Anseele zelf ook parlementair, maar we kunnen opmerken dat de

protestbrief noch door Anseele, noch door enig andere politieker uit het Etappengebied werd

ondertekend.303 De reden daarvoor is - opnieuw - dat Gent in het Etappengebied lag, en het contact

met Brussel op zijn minst heel stroef verliep. Dat de Gentse socialisten in hun archief een kopie van de

brief bewaarden, wijst er waarschijnlijk wel op dat ze het protest niet ongenegen waren, maar zegt

niets over een mogelijke betrokkenheid van de Gentse socialisten. Hoe dan ook, we vonden geen

sporen terug in de notulen van het schepencollege dat de stad als dusdanig protest had aangetekend bij

de Duitse overheid. Niettemin sluit dat niet uit dat er informeel en/of direct werd geprotesteerd bij

Duitse officieren. Dat is zelfs heel waarschijnlijk, gezien de druk op het stadsbestuur van de kant van

de bevolking.

Hetzelfde geldt eigenlijk voor Anseele zelf. Bij Louis Bertrand lezen we een anekdote over

een heftige discussie die Anseele zou gevoerd hebben met luitenant Wendling304, en Kenis stelt

299 S. DE SCHAEPDRIJVER, op.cit., pp. 216-226. 300 A. CAPITEYN, op.cit., p. 82. 301 Dat lezen we tussen de regels in Vooruit, en zagen we al in het dagboek van V. Loveling (cfr. supra). Bv. VO, 25.10.1916, 2c. 302 A. HENRY, Études sur…, pp. 108-113. Over het protest van kardinaal Mercier vinden we veel terug in de driemaandelijkse rapporten van baron von der Lancken, chef van de Politische Abteilung. M. AMARA, H. ROLAND, M. DUMOULIN (ed.), Gouverner en Belgique occupée. Oscar von der Lancken - Wakenitz – Rapports d’activité 1915-1918, Bruxelles, P.I.E.-Peter Lang, s.d., passim. (Comparatisme et société, 1) 303 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42/2, Protestbrief aan von Bissing op 9 november 1916, Brussel. 304 L. BERTRAND, op.cit., pp. 170-171.

68

onomwonden dat hij de deportaties met alle macht, als gevolg van zijn “impulsief temperament”, zou

bestrijden.305 Maar gezien het weinig neutrale karakter van beide biografieën, kunnen we daar niet

zeker van uitgaan, temeer we in het door ons geraadpleegde bronnenmateriaal geen sporen

terugvonden van protest van Anseele bij de Duitsers. Bovendien lezen we tussen de regels zelfs bij

Kenis dat het protest van Anseele na de eerste inspanningen werd gestaakt, of toch zeker afzwakte.306

We achten het wél heel waarschijnlijk dat hij op zijn minst zou gewezen hebben op het ongelukkige

karakter van de opeisingen, en misschien nog veel meer. Voor andere belangrijke zaken, waar zijn

eigen populariteit en geloofwaardigheid “in spel” was (cfr. supra), zou hij dat immers niet nalaten,

zoals we hoger al hebben aangetoond. En de Duitsers zelf vreesden dat Anseele agitatie zou maken

over de gedeporteerde arbeiders wanneer hij in het kader van de Internationale begin 1917 naar

Nederland zou afzakken, wat er waarschijnlijk toch wel op wees dat Anseele al zijn beklag had

gedaan.307 De vraag blijft dus open.

De tweede vraag is dan of de stad initiatieven nam om de slachtoffers van dienst te zijn en

haar eigen geloofwaardigheid te redden. Tijdens de zitting van het schepencollege op 16 oktober nam

Anseele het woord en hield een lang pleidooi om zowel de slachtoffers als de families niet in de steek

te laten. Voor Anseele was dat essentieel, zeker als men in het achterhoofd hield dat de stad al veel

inspanningen had gedaan voor de Gentse oorlogsgevangenen in Duitsland (waar we niet verder op

ingaan). De enige vraag die men zich diende te stellen, aldus Anseele, was wát men moest doen om te

interveniëren. Na een lange discussie lanceerde de burgemeester het voorstel om een speciale

commissie te benoemen, zoals zo vaak gevormd uit gemeenteraadsleden en niet-gemeenteraadsleden,

eerlijk verspreid over de verschillende politieke families (18 in totaal). Het college zou aan de

gemeenteraadszitting voorstellen om Anseele, opnieuw hij, te benoemen als voorzitter.308

Op de gemeenteraadszitting diezelfde dag nog werd besloten om op 18 oktober een speciale

zitting bijeen te roepen om de kwestie te bespreken, niet zonder eerst vastgesteld te hebben dat het

besluit van de Duitsers “onder de bevolking eene diepen en zeer begrijpelijke verontruststelling [heeft]

doen ontstaan.”309 Op die speciale zitting was het de burgemeester die het woord nam, het stilleggen

van de werken aan de darsen koppelde aan de woede van de bevolking (cfr. supra), en een lans brak

voor de oprichting van de speciale commissie. Hij besloot dat de instelling er een van

“menschlievendheid” moest zijn. Haar opdracht bestond erin de betrokken personen in het

noodzakelijke te voorzien, de familie bij te staan, en de briefwisseling tussen de gedeporteerde en

305 P. KENIS, op.cit., p. 266. 306 id., op.cit., p. 266. “Telkens het er op aan kwam, wist hij op te treden met al de energie van zijn impulsief temperament; tegen de opeisingen; tegen de deportaties vooral, die hij uit alle macht zou bestrijden. En toen dit vruchteloos bleek, werd alweer, door zijn initiatief, een comité gesticht, eerst om de gedeporteerden zelf en dan ook tijdens hun afwezigheid het gezin te ondersteunen.” 307 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/2, Telegram uit Den Haag (geen afzender) aan K. Gesandte an Auswärtiges Amt, 14 januari 1917. 308 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 16.10.1916. 309 SAG, III, College- en Raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 16.10.1916.

69

zijn/haar familie proberen mogelijk te maken.310 De stad stelde een krediet van 25.000 frank ter

beschikking.311

De agitatie onder de bevolking tegen het stadsbestuur, Anseele en het stilleggen van de werken

aan de darsen, wordt ook in Vooruit vastgesteld, en gewoontegetrouw afgedaan als “laster”. Men

daagde ook al de “vijanden uit een woord, eene daad, een poging aan te halen, die eene dergelijke

beschuldiging, al ware het maar schijn van waarheid zou geven,” en besloot: “Dat bestaat niet!”312

Natuurlijk waren die beweringen ook daadwerkelijk nergens op gebaseerd, maar de onrust onder de

bevolking was er wél.

De commissie verkreeg een onderhoud met de provinciale gouverneur Ecker. De afvaardiging

bestond uit Anseele, en de twee gemeenteraadsleden en ex-schepenen Siffer (katholiek) en Baertsoen

(liberaal). In het uitgegeven dagboek van die laatste lezen we op 1 november een verslag van het

gesprek. Meer dan een grondig protest tégen de deportaties, was het een vraag naar het lot en de

toekomst van de gedeporteerden. In een voorafgaande brief had men geïnformeerd naar het motief, het

doel en de geplande termijn van de deportaties, om de familieleden van gedeporteerde burgers op de

hoogte te kunnen stellen en ze te kunnen kalmeren. Daarom wilde men ook weten waar de

gedeporteerden naartoe werden gebracht, of men de slachtoffers kon schrijven, kleren en

levensmiddelen mocht toezenden, enz. Meteen bij de ontvangst werd men wegens het “outrecuidance

inouie” (verwaande en ongehoorde) karakter van de brief op de vingers getikt, en werd de delegatie

verzekerd dat indien de brief in handen zou zijn gevallen van de militaire overheid, dat dat dan zou

geresulteerd hebben in “les conséquences les plus graves pour les délégués,” zonder dat die verder

werden gespecificeerd. De sfeer moet eerder vijandig zijn geweest. Het enige dat men kon verkrijgen

was dat men postkaarten mocht zenden. Het voorzichtige protest en de vraag naar meer informatie

werden van de hand gewezen.313 Later zouden de Duitsers wel toestaan dat de families postpakketten

verzonden, op vaste dagen.314 De stad mocht zelf blijkbaar wel zendingen (kleren e.a.) doen.315

Anseele en de commissie zouden in het begin veel energie steken in de hulp.316 Zo had

Anseele vernomen dat een deel van de arbeiders zwaar ziek was317, waarna hij verkreeg dat die

arbeiders in groten getale werden teruggezonden naar Gent. Om hen op te vangen, richtte de

commissie ook een medische dienst in.318 De activiteit leek echter gestadig te verminderen, zodat er

tegen het midden van 1917 kritiek zou komen op de dienst, iets wat Vooruit natuurlijk van de hand

wees.319 Wat er ook van was, het blijkt uit de notulen van het schepencollege dat in de zomer van 1917

310 SAG, III, College- en Raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 18.10.1916. 311 VO, 25.10.1916, 2c. 312 VO, 23.10.1916, 1ab. 313 M. BAERTSOEN, op.cit., p. 203. 314 VO, 10.12.1916, 3e4a. 315 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 27.10.1916. VO, 28.10.1916, 2b. 316 In het schepencollege: SAG, III, 216, Zitting van het schepencollege, 20.10.1916 ; 27.10.1916 ; 27.11.1916. 317 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 06.12.1916. 318 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 05.01.1917. 319 VO, 06.07.1917, 2b.

70

het kledingsdepot uitgeput was, en er dus geen zendingen meer werden verzonden. Het college vond

het op dat moment niet opportuun om nieuwe aankopen te doen.320 Later werd daar op teruggekomen,

en werd er bij de Duitse overheid op aangedrongen om kledingstukken te mogen invoeren,

waarschijnlijk niet toevallig nadat besloten was - op diezelfde zitting - een nieuwe lening aan te

vragen.321 Een echt grote activiteit stellen we echter niet meer vast, maar dat kan er ook gewoon op

wijzen dat de werking vlot verliep.

2.8. Barema / Werklozenfonds

Het Gentse Stedelijk Werklozenfonds was snel uitgeput. De stad besloot daarop zes frank per

week en per aangesloten lid door te sluizen naar het fonds. De vergoeding die de gedeeltelijk werkloze

ontving, hing af van het aantal wekelijkse werkuren, en werklieden die meer dan 30 uur per week

presteerden, kregen niets uitgekeerd. Op 15 mei 1915 werd het fonds aangevuld door een nationaal

initiatief, een Nationaal Werklozenfonds, waar de stad financieel eveneens toe bijdroeg.322 Anseele, als

lid van het Provintiaal Komiteit voor Hulp en Bescherming aan Werkloozen, was betrokken bij de

organisatie en de verdeling van de uitkeringen. Het was schepen Lampens, en na diens deportatie

Coppieters, die voor het Stedelijk Werklozenfonds de verantwoordelijkheid droeg.323

Gedurende de oorlog zouden de verschillende hulpinstellingen (bv. stedelijk, NHVC) zich

meer en meer op elkaar afstemmen, wat een aantal maal zou leiden tot veranderingen in de grootte en

de bedeling van de uitkeringen. Eén van de kenmerken van die hervormingen was dat het aandeel van

voedselhulp zou vergroten ten koste van de financiële bijdragen. De belangrijkste omslagen situeren

zich in februari 1916, oktober 1916, maart 1917, en december 1917. In het volgend hoofdstuk gaan we

er verder op in, omdat het systeem bij uitstek onderwerp was van politieke discussies. Toch dienen we

hier alvast te vermelden dat Anseele bij die discussies (die betrekking hadden op de hulp aan de

bevolking) vaak een duidelijk standpunt innam. Vandaar dat we dit onderwerp ook hier vermelden.

2.9. Stadsfinanciën

Dat de stadsfinanciën onder druk kwamen te staan, gaven we al herhaaldelijk aan. Om daar

een antwoord op te bieden, bestond de politiek van schepen van financiën Anseele er volgens V.

320 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 10.08.1917. 321 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 21.09.1917. 322 A. CAPITEYN, op.cit., p. 65. 323 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 05.06.1916.

71

Michiels voornamelijk in om de belastingen te verhogen. Ondanks de Godsvrede, waren de

katholieken scherp tegen deze maatregel, zeker omdat ze zich niet konden verzoenen met een aantal

van de geïnde belastingen. Zo was er de belasting op de ongehuwde mannen, die door de katholieken

maar matig kon geapprecieerd worden omdat ze werd aanzien als een aanval op de uit principe

alleenwonende mannen (kloosterlingen). Voor hen moest de stadspolitiek er vooral in bestaan om

leningen aan te gaan om de toenemende kosten voor de stad, die het al niet breed had ten gevolge van

de organisatie van de Wereldtentoonstelling in 1913, te kunnen dekken.324

Herhaaldelijk werd in het schepencollege de precaire financiële situatie aangekaart. Kort na de

bezetting van de stad Gent drukte Anseele zijn bezorgdheid al uit over de financiële balans van de

stad.325 Eind 1915 werd er zelfs gevreesd dat de stad haar werkzaamheden zou moeten neerleggen: “La

gravité de la situation et l’impossibilité où il se trouve d’y remédier, décident le collège à la signaler

dés à présent à l’autorité allemand.”326 Op 11 februari 1916 gaf de burgemeester opnieuw aan dat de

situatie van de gemeentekas “fort critique” was.327 In juli klonk het al “excessivement critique”. Het

betalen van de rekeningen zou weldra onmogelijk worden.328 Een jaar later werd opnieuw de alarmbel

geluid.329

In feite was de stadspolitiek om daaraan te verhelpen een combinatie van drie opties, en heeft

Michiels ongelijk om de krantenkritieken van de katholieken zo maar voor waar aan te nemen. Zo

verhoogde de stad inderdaad enkele bestaande belastingen, en voerde het er nieuwe in. Maar ten

tweede gaf de stad zelfgedrukt noodgeld uit, en tot slot ging het wel degelijk een aantal zware leningen

aan. Onzes inziens deed de stad dan ook wat in haar mogelijkheden lag, zo lang dat maar betekende

dat ze de bevolking niet in de steek moest laten.

Op vlak van belastingen voerde de stad naast een taks op ongehuwde mannen, onder meer ook

een taks op honden en terrassen in, en werd de taks op patenten verhoogd.330 Schepen die in de Gentse

haven aanmeerden, moesten een stationeringtaks betalen.331 Eind 1915 werden de nieuw ingevoerde

taksen verlengd, en nog enkele nieuwe doorgevoerd.332 Kortom, een verhoging van de taksen maakte

zeker deel uit van de stadspolitiek. In dit kort overzicht zijn we verre van volledig.

Als grootste van de meer dan 600 gemeenten die hun toevlucht zochten tot deze maatregel, gaf

ook Gent noodgeld uit. Bankbiljetten waren steeds minder in omloop, omdat de bevolking ze inruilde

voor klinkende munt (goud, zilver, kopernikkel, koper). De munten werden immers gehamsterd omdat

324 V. MICHIELS, op.cit., pp. 182-186. Anseele werd natuurlijk gesteund door het liberaal-socialistisch-progressistisch schepencollege. 325 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 07.11.1914. 326 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 20.12.1915. 327 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 11.02.1916. 328 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 28.07.1916. 329 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 13.07.1916. 330 SAG, III, College- en Raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 09.08.1915. 331 SAG, III, College- en Raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 13.03.1915. 332 VO, 21.10.1915, 6de.

72

de werkelijke waarde hoger lag dan de nominale waarde (in vergelijking met de bankbiljetten). En dus

moesten er biljetten op de markt gebracht worden.

Bovendien leende de stad meer dan 3 miljoen frank uit, aan enkele gemeenten, maar ook aan

een viertal banken die ten gevolge van het moratorium van de Nationale Bank een tekort hadden aan

betaalmiddelen.333 Het was Anseele zelf die dit had bepleit en onderhandeld, volgens Vooruit “met het

gewoon talent en den klaren blik die wij hem allen toekennen.” Indien de banken failliet zouden gaan,

zouden ook de nijverheid en de handel het zwaar te verduren krijgen, en dat moest absoluut vermeden

worden.334

Het principe van het stedelijke noodgeld was eenvoudig: met akkoord van de banken werden

biljetten (en later ook munten) uitgegeven, die na een bepaalde termijn garant stonden voor

terugbetaling. Tijdens de oorlog zou men de uitgave een aantal keren moeten herhalen, omdat de

financiële toestand er vanzelfsprekend niet echt op beterde.335 De stad zou daarmee in conflict moeten

gaan met opnieuw Ecker (zoals bij de deportaties), want die had de stad de uitgave van het geld

toegestaan, maar meteen ook een maximumbedrag vastgelegd. De stad had dat met een nieuwe uitgave

van bankbiljetten echter overschreden, en Braun en Anseele werden op het matje geroepen. Volgens

Kenis zou Anseele daarop in woede zijn uitgebarsten.336 Naast bankbiljetten gaf de stad later ook

munten uit, omdat die minder eenvoudig te vervalsen waren. In totaal gaf Gent voor 46.522.699 fr.

biljetten en stukken uit, bijna 3 maal en 5 maal zoveel als respectievelijk Oostende en Brugge.337

Tot slot ging de stad in de loop van de oorlog ook leningen aan bij de banken. De bedoeling

van de leningen was om de uitgave van het noodgeld te dekken.338

Vergeten we ook niet dat de stad winsten maakte op de bevoorrading in levensmiddelen en op

de rente op de leningen. Ook daar haalde de stad haar middelen uit.

333 A. CAPITEYN, op.cit., pp. 93-94. 334 VO, 19.12.1914, 1ab. Vooruit erkende het “verrassende” van de stellingname, maar feliciteerde Anseele voor dit heldere inzicht. Over het socialistische van het principe mocht ook geen twijfel bestaan: “Wij aarzelen geenen oogenblik van te zeggen, dat Anseele in dees geval in den geest sprak waarin alle partijgenooten, met min of meer talent, zouden gesproken hebben.” 335 A. CAPITEYN, op.cit., pp. 93-94. 336 P. KENIS, op.cit., pp. 267-268. 337 Respectievelijk de tweede en derde voor wat betreft de uitgave van eigen stadsgeld. A. CAPITEYN, op.cit., pp. 94-97. 338 Bv. SAG, III, College- en Raadszittingen, 216/217, Zitting van het schepencollege, 28.07.1916 ; 14.12.1917 ; 06.03.1918 ; 18.03.1918. Dit is een onvolledig overzicht, omdat de leningen ook en vooral werden besproken en gestemd in de gemeenteraad. Het feit dat de stad zelf leningen aanging met de banken, is niet in tegenspraak met het feit dat de stad zelf eerst geld ontleende aan de banken. Dat laatste gebeurde eenmalig, aan het begin van de oorlog. Het doel was om de verdere werking van de banken te verzekeren. Eenmaal de eerste moeilijke periode was doorgekomen bij de banken, was de continuïteit van hun werking verzekerd.

73

2.10. Loonsverhoging en verbetering arbeidsomstandigheden voor

stadswerklieden

Nadat de stad eerst al een loonsverhoging had toegestaan voor de stedelijke bedienden339,

besliste ze begin 1918 ook een loonsverhoging toe te staan aan de werklieden in dienst van de stad. De

logica achter de beslissing was, zoals zo vaak, zo veel mogelijk mensen onafhankelijk te houden van

de voedsel- en andere hulp. Aangezien de prijzen van de voeding bleven stijgen, was een verhoging

van loon in die optiek onvermijdelijk geworden. Een eerste verhoging werd, onder impuls van

Anseele, toegekend in februari.340 Het was ook hij die de kwestie opnieuw in het schepencollege

bracht in maart, waarmee hij het voorbeeld van het NHVC volgde, dat de lonen voor de bij haar in

dienst zijnde dokkers en broodverkopers met 20% had verhoogd. Voor de stadswerklieden zou deze

nieuwe loonsverhoging een opslag van 0,2 fr. per dag betekenen. Daarnaast zouden ze een extra

toelage ontvangen.341 Anseele pleitte er tevens voor om die toelage ook van toepassing te maken op de

tijdelijke werklieden.342

De levensomstandigheden van de stadsarbeiders waren in die periode ellendig. Zowel de

burgemeester als Anseele braken op de zitting van 29 maart 1918 een lans voor een verbetering van de

arbeids- en vooral levensomstandigheden van de stedelijke loontrekkenden. Volgens Anseele was het

de plicht van de stad om de arbeiders die het slachtoffer waren van een werkongeval, en daarbij hun

kleren gescheurd of vernield zagen, op een of andere manier te hulp te schieten. En er werd ook beslist

om voor alle stadsbedienden en stadswerklieden elk oorlogsjaar dubbel te tellen in de berekening van

de dienstjaren voor de toepassing van de loonstandaarden, en dus de reglementaire

loonsverhogingen.343 Ironisch genoeg is de zitting van 29 maart de laatste zitting van het niet-

activistische schepencollege, terwijl net in maart 1918 het schepencollege liet blijken steeds meer

energie en middelen te willen steken in de hulp aan de hulpbehoevenden. Anseele stond daarbij op de

voorste rangen. In de voorgaande jaren zagen we Anseele voornamelijk optreden met de belangen van

de stad steeds in het achterhoofd. In deze periode, althans dat is onze indruk, speelde eerst en vooral de

bekommernis om de noodlijdenden mee. Zijn interventies in het schepencollege ten voordele van de

noodlijdenden (vooral de stadswerklieden) gingen alleszins gestadig de hoogte in. Ook in Vooruit

werd in het laatste oorlogsjaar campagne gevoerd voor loonsverhogingen (zowel voor de werklieden

tewerkgesteld in de privé als die bij de stad), wat toch wel in dezelfde richting wijst.344

339 VO, 29.12.1917, 2ab. 340 VO, 08.02.1918, 2bc. 341 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 01.03.1918. 342 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 22.03.1918. 343 SAG, III, College- en Raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 29.03.1918. 344 Bv. VO, 08.02.1918, 2bc ; 10.05.1918, 2c ; 23.07.1918, 2bc.

74

2.11. Besluit

De oorlogssituatie maakte veel Gentse burgers afhankelijk van hulp, een aantal dat tijdens de

oorlog zou blijven stijgen. Zoals overal in het land waren er ook in Gent tal van initiatieven om de

bevolking te ondersteunen. Dat ging over de oprichting van een lokale afdeling van het NHVC, private

initiatieven, tot ook en vooral inspanningen door de stad Gent. Initiatieven zoals het uitschrijven van

grote openbare werken, bijdragen aan de verschillende werklozenfondsen, het verzorgen van de

bevoorrading, het bedelen van soep en brood, de uitgave van stedelijk geld, het opstellen van

noodbarema’s… het waren allemaal ondernemingen - zonder daarbij de pretentie te hebben volledig te

zijn - die tot doel hadden om het hulpbehoevende deel van de Gentse bevolking van dienst te zijn.

Anseele speelde in veel van die initiatieven een voortrekkersrol, en zeker op vlak van de bevoorrading

toonde hij zich heel actief en gedreven. De inspanningen van de stad maakten wel degelijk een

verschil, maar de oorlogsomstandigheden zorgden er niettemin voor dat de situatie voor de bevolking

steeds slechter werd. Ook het stadsbestuur werd immers geconfronteerd met haar beperkingen in deze

tijd, zowel van financiële, menselijke als van praktische aard.

Zoals we Anseele kennen, ging hij ook hier pragmatisch te werk. Liever dan de oogst op te

eisen, zou hij de verkoopprijs in het voordeel van de boeren optrekken (wat ook gebeurde). Ook dat

was immers een manier om de speculatie tegen te gaan, en zou misschien nog wel de beste garantie

bieden op een adequate bevoorrading. Een socialistisch principe was dat trouwens niet, net zoals het

pleidooi voor de “vrijhandel” en de kleinhandel, waarover nota bene tegen de eigen achterban

polemiek moest gevoerd worden, dat ook niet waren. In 1917 zou ook Anseele zich achter een

opeising van de oogst scharen, omdat hij inzag dat dat de beste mogelijke oplossing was, toen de

speculatie bleef voortduren.

Een ander voorbeeld was de oprichting van een bevoorradingsdienst nog in de eerste

oorlogsmaand, een afspraak tussen de verschillende SM’en. Over de socialistische belangen an sich

heen dus. Steeds trachtte hij het beste eruit te halen, zonder de haalbaarheid van de projecten uit het

oog te verliezen, en/of de bruggen op te blazen met ofwel de Duitsers, het NHVC, het stadsbestuur, de

boeren, de handelaars of de behoeftigen. De Duitsers durfde hij op de vingers te tikken, soms hard,

maar echt over de schreef ging hij nooit. Hij deed dat enkel als zijn woede ook in de ogen van de

Duitsers gerechtvaardigd moest blijken. Zo vonden we bijvoorbeeld geen sporen terug van heftig

protest tegen de deportaties (wat niet wil zeggen dat dat er niet geweest is), misschien omdat hij wel

inzag dat daar toch niets tegen te beginnen was. Liever dan keihard op tafel te kloppen en zichzelf

onmogelijk te maken, richtte hij zich op een concrete lotsverbetering door zijn engagement in een

speciaal opgerichte commissie voor hulp aan gedeporteerden en hun families.

75

De samenwerking met de gemeenteraad gebeurde dan weer in volle openheid. In het NHVC

zette hij zich constructief in voor de verdeling van werkloosheidsuitkeringen, maar klaagde hij via

Vooruit wel de ondervertegenwoordiging in de comité’s aan. En van de arbeiders tewerk gesteld door

de stad, bijvoorbeeld aan de darsen, verlangde hij plichtsbewustzijn en engagement. Overal valt op dat

zijn gedrag logisch en dus haalbaar was, zijn eigen geloofwaardigheid en die van de stad meespeelde,

maar in die mate dat alles voor iedereen aanvaardbaar bleef.

We moeten vaststellen dat voor Anseele en de socialisten in het algemeen op vlak van de

stedelijke hulp veel op het spel stond, iets waar we in het volgende hoofdstuk dieper op ingaan. De

katholieken en liberalen dreigden zich het succes van het NHVC te kunnen toe-eigenen, en dus

moesten de socialisten goed scoren op vlak van de stedelijke hulp. Als er geen politieke ambities

meespeelden voor Anseele persoonlijk, dan was toch ten minste de politieke strijd niet zonder belang

in zijn engagement. De hulp aan de bevolking was immers bij uitstek een thema waarbij de godsvrede

werd doorbroken.345 De vraag naar de politieke betekenis achter de andere acties van Anseele, stellen

we bij uitstek ook in het volgende hoofdstuk, waarin we nagaan op welke manier de godsvrede door

Anseele werd doorbroken, er gewerkt werd aan concrete verwezenlijkingen voor na de oorlog, wat de

breekpunten waren, enz. Kortom, hoe werden de socialistische belangen tijdens de oorlog verdedigd,

ook los van de steun die aan de bevolking werd geboden.

345 A. CAPITEYN, op.cit., p. 39.

76

3. Anseele en de politieke strijd

3.1. Inleiding

Het centrale begrip hier heet de “Godsvrede”. De Godsvrede was een afspraak die de politieke

partijen maakten om tijdens de duur van de oorlog de politieke strijdbijl te begraven. Het eerste

staaltje daarvan was de goedkeuring door de socialisten van de oorlogskredieten en de benoeming van

E. Vandervelde als minister van staat door de katholieken en liberalen. De Gentse Godsvrede, een

afleiding van het nationale initiatief, kreeg vorm tijdens de eerste oorlogsmaanden. De basis werd

gelegd na de opstelling van een manifest door alle Gentse parlementairen, waarin aan de vooravond

van de bezetting alle jonge mannen werden opgeroepen in het Belgische leger dienst te nemen.

Dadelijk na de Duitse inval werden (cfr. supra) allerhande initiatieven uit de grond gestampt om de

nood op te vangen, op vlak van de werkloosheid of voedselvoorziening. Volgens Capiteyn steunden de

katholieken die dure initiatieven, omdat zij in ruil daarvoor zitting kregen in de verschillende

stedelijke hulpcomité’s. Die Godsvrede was echter geen lang leven beschoren, en zou vooral rond de

thema’s van de bevoorrading en stedelijke hulp doorbroken worden, een terrein waarop zowel de

socialisten (via Anseeles bevoorradingsdienst), als de katholieken en liberalen (NHVC) hoopten te

scoren.346 De kanalen waarlangs de Godsvrede met de voeten werd getreden, zijn naast de vaak nog

brave interventies in de gemeenteraad, vooral de dagbladen. Het liberale La Flandre Liberale staakte

de druk tijdens de oorlog, maar de katholieke kranten (Het Volk, de Gentenaar, Le Bien Public)

gingen niet zelden in polemiek met Vooruit.347

Naast het voeren van politieke discussies, was de beste propaganda voor de eigen beweging

het instandhouden van de organisaties (SM Vooruit, culturele kringen, Bond Moyson,

vrouwenkringen, syndikaten, enz.). De Gentse socialisten beseften dat ten volle, en deden de nodige

inspanningen om de boel draaiende te houden, ondanks de praktische en de financiële problemen die

de oorlog met zich meebracht. Ze deden dat vrij offensief, in die zin dat ze telkens energiek protest

aantekenden wanneer de belangen van de achterban werden geschaad, om op die manier hun

strijdvaardigheid te laten blijken. Ze maakten een prioriteit van het verwerven van nieuwe leden, en

spaarden kosten noch moeite om die leden ideologisch te vormen.348 Het idee was eenvoudig: wilde

men de naoorlogse doelen bereiken, en de invoering van het AES was daarvan de belangrijkste eis,

dan kon men het zich niet permitteren om het contact met de leden te verliezen. Het was immers

vooral onderaan dat de machtsverhoudingen in het naoorlogse België zouden bepaald worden. Wilde

men sterk staan, dan mocht men niet om de socialistische achterban heen kunnen kijken. En dus was

346 ibid., pp. 39-41. 347 V. MICHIELS, op.cit., p. 272. 348 ibid., p. 245.

77

de actie op het terrein, meer nog dan de politieke discussies of het aandeel van de socialisten in het

NHVC of elders, het allerbelangrijkste.349

In dit hoofdstuk gaan we na welke rol Anseele speelde in dit gebeuren. Zijn engagementen op

vlak van de hulp en het politieke belang dat daarmee gepaard ging, diepen we verder uit aan de hand

van enkele concrete casus (een overzicht gaven we al in het vorige hoofdstuk). In een volgende fase

bekijken we hoe er volgens Anseele propaganda moest gevoerd worden, en voor welke zaken met

belangrijke propagandistische waarde moest worden gestreden. Anseele was niet betrokken bij elk

socialistisch initiatief, dus het is niet de bedoeling een volledig overzicht te geven van de socialistische

propaganda-activiteiten. We bekijken ook in welke mate de figuur van Anseele zelf een rol speelde in

de politieke strijd. Was het een tactiek van de katholieken om Anseele zelf aan te vallen? En liet

Vooruit zich dat zomaar zeggen? Tot slot bestuderen we op het meer theoretische niveau de

naoorlogse doelen in de ogen van Anseele, en de speeches op bv. 1 mei die de bedoeling hadden om

die eisen in de verf te zetten.

3.2. Politieke toe-eigening van de hulpinitiatieven

3.2.1. Kritiek op de stad als hulpverlenende en bevoorradende instantie350

In het vorige hoofdstuk gaven we al een overzicht van allerhande initiatieven die de stad nam

om de hulpbehoevenden te ondersteunen. De socialisten waren daar zeer opgetogen over, en claimden

via Vooruit dat dit alles de verwezenlijking was van het socialistische idee dat de overheid, de

openbare besturen, moesten instaan voor de behartiging van de belangen van de gemeenschap, van alle

mensen zonder onderscheid. Aanvankelijk voerden de katholieken niet al te zeer oppositie tegen deze

zienswijze omwille van de Godsvrede, maar in april 1915 begonnen de kritieken toch de kop op te

steken. Voor hen was het logischerwijze niet echt een goede zaak indien de stedelijke regieën een

grotere betekenis zouden krijgen ten koste van de (katholieke) liefdadigheidswerken, en dat was net

hetgeen aan het gebeuren was. De kritiek uit katholieke hoek op de stedelijke hulpverlening zou dan

ook toenemen, en vaak werden de pijlen gericht op de betaalbaarheid van het geheel. Vanuit de

reactionaire hoek van Le Bien Public werd openlijk voor openbare aanbestedingen gepleit, ter

vervanging van de stedelijke regieën. Vooruit zou zich daar uiteraard tegen verdedigen.

Bij de werken aan de darsen konden de socialisten zich vanwege het politieke belang ervan

dan ook niet veroorloven om de werkonwillige arbeiders te steunen. Via Vooruit, maar ook in het 349 ibid., pp. 204-205. 350 Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op ibid., pp. 167-182.

78

schepencollege namen de socialisten een harde houding aan, omdat de hele kwestie de socialisten en

hun visie op de hulpverlening in diskrediet zou kunnen brengen. Niettemin werd er met de katholieke

bladen polemiek gevoerd over zogezegd foute informatie die ze moedwillig zouden verspreid hebben.

De kwestie had duidelijk haar politiek belang.

Ook bij de kwestie van het Werklozenfonds zou er over en weer gescholden worden tussen

katholieken (en liberalen) en socialisten. Het Stedelijk Werklozenfonds waar de stad financieel toe

bijdroeg, keerde alleen geldelijke steun uit aan verenigden. Een betere propaganda konden de

socialistische syndicaten zich niet wensen, en het principe zou dan ook op de nodige kritiek stuiten uit

katholieke hoek. Toen de stad de kosten voor de werkloosheid niet langer alleen kon dragen, en het

NHVC ter hulp schoot met de oprichting van het Nationaal Werklozenfonds, was de kwestie van de

baan. Van dan af werd iedereen ondersteund, ongeacht het lidmaatschap van een of andere vereniging.

De gesyndiceerden en de aangeslotenen van een ziekenbond genoten wel het voorrecht uitbetaald te

worden door de eigen vereniging. Begin 1916 dreigde de situatie echter omgedraaid te worden, want

voor de syndicaten dreigde de ondergang toen een nieuwe hervorming van het Werklozenfonds hen in

hun bestaan bedreigde. De kosten voor de stad waren immers nog steeds te hoog, en het voorstel dat

voorzitter Varlez had ingediend om daaraan te verhelpen, betekende onvermijdelijk de doodsteek voor

de syndicaten (cfr. infra). De politieke strijd die daar het gevolg van was, was hevig.

Op vlak van de bevoorrading zou er uit katholieke hoek eveneens een aantal keren kritiek

geleverd worden. Voor wat betreft de bevoorrading in aardappelen was Anseele vaak kop van jut. We

gaven daar in het vorige hoofdstuk al enkele voorbeelden van.

Dat de kritiek op de toe-eigening van de hulpinitiatieven geen eenrichtingsverkeer was van de

katholieken in de richting van de socialisten, maar daarentegen in beide richtingen verliep, hopen we

hieronder te kunnen aantonen. Ook Anseele speelde zijn rol. Het belang ervan mogen we niet

onderschatten, omdat de bevolking zo hulpbehoevend was, dat elke “redder” meteen ook politiek goed

scoorde. Voor de naoorlogse politieke strijd, en het strijdpunt van het AES, was steun onder de

bevolking van cruciaal belang.

3.2.2. Het debat over (de vertegenwoordiging in) het NHVC

Het NHVC werd in theorie opgevat als de institutionele belichaming van de godsvrede. De

medewerkers op elk niveau benadrukten steevast dat het privé-initiatief neutraal werd opgevat, en

waarbinnen alle medewerkers hun functie opnamen als privé-personen, niet als vertegenwoordiger van

een bepaalde partij, vereniging, instelling of opiniegroep. In de praktijk waren er voldoende redenen

om daar kanttekeningen bij te plaatsen, waarvan de voornaamste was dat de socialisten sterk

79

ondervertegenwoordigd waren in de organisatie. Dat het politieke karakter ervan een strijdpunt was,

was niet onlogisch gezien de omvang van de instelling (in die zin wordt soms gesproken van een

“kleine regering”), en vooral ook de populariteit die de instelling genoot onder de bevolking.351 Vooral

de socialisten richtten hun pijlen op het NHVC, omdat zowel de katholieken als de liberalen

aanvankelijk het succes ervan politiek dreigden te verzilveren.352 De socialisten hadden goed ingezien

dat ze de boot niet mochten missen. Na de oorlog zou immers zoals gezegd blijken dat haar tijdens de

oorlog groeiende rol (het gevolg van de klachten over de vertegenwoordiging) binnen het NHVC -

hoewel niet echt geldend voor Oost-Vlaanderen - de doorbraak als “normale” politieke partij zou

betekenen. De inspanningen om beter vertegenwoordigd te worden in het NHVC zouden dus lonend

blijken.353

In Gent vatte de discussie begin 1915 aan met de oprichting door het PHVC van het “Werk der

Kleding”. De bedoeling was om een algemeen onderstandsboekje (“zwartboekje”) in te voeren en te

verdelen onder de bevolking, waarmee men kon aankloppen bij een liefdadigheidsinstelling of bij het

comité zelf voor kleren en ondergoed. Om misbruik te vermijden, werd een uitdeling genoteerd in dat

“zwartboekje”. Voor de uitdelingen deed het PHVC echter beroep op dekenijen, die in de ogen van de

socialisten bekend stonden als “katholieke machienen”. De socialisten zelf hadden daar geen

vertegenwoordiging. Om alles nog erger te maken, werden in die delen van de stad waar er geen

dekenijen bestonden, snel katholieken benoemd als deken. Een ander markant feit dat voor de

socialisten niet door de beugel kon, was het uitdelen van “zwartboekjes” zonder rekening te houden

met het inkomen.354 In het socialistisch middencomiteit werd de toestand aangeklaagd, en op voorstel

van Anseele werd er een campagne in Vooruit begonnen om de praktijken aan te klagen. De

“comiteiten” werden ervan beschuldigd te dienen als propaganda voor de katholieken, en opzettelijk

elke afvaardiging van de werklieden te weren, “om vrij spel te hebben zonder enige controle.”

Secretaris Verschraegen stelde vast dat er op 20 afgevaardigden slechts drie socialisten waren, wat een

serieuze ondervertegenwoordiging was.355 Slechts een dik aantal maanden verder zou er aan de

klachten gevolg worden gegeven: de uitdelingen zouden voortaan gedaan worden door de leden van

het comité zelf, i.p.v. door de dekenijen, en zouden plaatsvinden in neutrale lokalen.356

Niet veel later werd er in Vooruit een nieuwe campagne gevoerd. Er werd in een hoofdartikel

aan de kaak gesteld dat te Gent, dat twee lokale comité’s telde, er geen socialist was

vertegenwoordigd. Op het provinciale niveau moest men het stellen met Lampens.357 Op 24 mei vierde

351 ibid., p. 189. 352 A. CAPITEYN, op.cit., p. 41. 353 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 69. 354 V. MICHIELS, op.cit., p. 190. 355 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 03.02.1915 ; 17.02.1915 ; ongedateerde zitting [febr.-maart]. 356 V. MICHIELS, op.cit., p. 191. 357 VO, 28.03.1915,1abcd.

80

Vooruit dan ook niet zonder reden dat Anseele lid was geworden van het Provintiaal Komiteit voor

Hulp en Bescherming aan Werkloozen.358 Het bleef echter triestig gesteld. In dezelfde periode waren

er in alle lokale afdelingen van Oost-Vlaanderen slechts vier BWP-leden, op een totaal van 137.359 In

het middencomiteit moest men dan ook vaststellen dat de hele campagne in Vooruit niets had

uitgehaald. Verschraegen vroeg andere maatregelen. Met Anseeles akkoord zou men een brief sturen

naar het nationaal comiteit, en indien dat geen zoden aan de dijk bracht zou men een schrijven richten

tot de Amerikaanse dagbladen.360 Vanaf dan zouden allerhande omzendbrieven verstuurd worden, en

zouden delegaties lokaal en provinciaal een grotere vertegenwoordiging van de socialisten proberen af

te dwingen. De eindbalans van al deze pogingen, ook via Vooruit, was niet echt grandioos. Enkel te

Gent kon E. Peelman “inbreken”, maar in de kleinere steden veranderde er niet veel. Hetzelfde gold

voor het PHVC.361 Anseele kloeg er ook over dat er geen Gentse socialistische vertegenwoordiger in

het Nationaal Comiteit was vertegenwoordigd. Eind 1917 werd dat opgevangen door de opname van

Coppieters in het comité.362

Naast de klachten over de ondervertegenwoordiging voerde Vooruit ook campagne tegen de

werking zelf van het NHVC. Zowel de vriendelijkheid t.a.v. de klanten als de hoge prijzen werden

aangeklaagd, vaak via gretig gepubliceerde lezersbrieven. We zagen al dat dit ertoe leidde dat de stad

de Stedelijke Magazijnen oprichtte, waarbinnen Anseele en zijn collega-schepenen veel belang

hechtten aan zo goedkoop mogelijke verkoopsprijzen. In februari 1916 verbond Vooruit zo ook onder

meer het gebrek aan brood aan de werking van het PHVC, dat te weinig meel ter beschikking wou

stellen. Zo zou SM Vooruit een aantal maal geen brood hebben kunnen verkopen aan mensen zonder

broodjeton. In niet mis te verstane bewoordingen klonk het aan het adres van het PHVC: “Mijne

heeren, uwe verantwoordelijkheid is groot: het volk lijdt honger en het kan niet langer het slachtoffer

van een handvol oneerlijken blijven, die er zich door de valsche bons wisten op te werken. De bakkers

en de broodfabrieken hebben u verwittigd, wij doen dit op onze beurt. De bevolking moest worden

ingelicht. Wij deden onze plicht. Aan de bevolking om te oordeelen! Aan U tegen het broodgebrek

handelend op te treden!”363

358 VO, 24.05.1915, 1abcd. 359 V. MICHIELS, op.cit., p. 192. 360 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 16.06.1915. Van een mogelijk verschijnen van de klachten in de Amerikaanse dagbladen vonden we niets terug. 361 V. MICHIELS, op.cit., pp. 192-193. In het middencomiteit werd de situatie in Oosterzele nog uitdrukkelijk besproken. AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 31.05.1916. 362 VO, 10.12.1917, 2c. 363 VO, 14-15.02.1916, 1ab.

81

3.2.3. De veroordelingen van SM Vooruit

Ook omgekeerd was de houding van het NHVC tegenover de socialisten en de SM Vooruit in

het bijzonder geen toonbeeld van goede verstandhouding.364 Nog geen 5 dagen na de kritiek in de

krant, werd de SM Vooruit van beheerder Anseele veroordeeld door het PHVC, en kreeg het daardoor

van het comité een kleinere hoeveelheid meel. De reden was officieel dat Vooruit wit brood had

ingevoerd uit Nederland, terwijl het contract met het PHVC voorschreef dat men geen ander meel

mocht verwerken dan deze verstrekt door het PHVC zelf. Wit brood was in sommige gevallen, vaak

omwille van gezondheidsredenen, aangewezen boven het donkere roggebrood. Vooruit schoot met

scherp op de veroordeling (“zonder beroep, dus daarom moeten wij erover schrijven”), en

beargumenteerde dat het invoeren van brood geen inbreuk was op het contract dat het invoeren van

meel verbood.365 Het PHVC repliceerde dat de veroordeling er was gekomen op voorspraak van het

lokale comité, en het er zelf niets mee te maken had.366 In een “onafhankelijk onderzoek” van de krant,

werd het bewijsmateriaal van het PHVC later ontkracht. De veroordeling werd echter niet ongedaan

gemaakt, wat meteen vraagtekens plaatst bij de bewijslast.367

Ongeveer een jaar later werd de bakkerij van SM Vooruit opnieuw veroordeeld, ditmaal tot

een boete van 6320 fr.368 Een chemische ontleding van het brood door het PHVC zou immers

aangetoond hebben dat er te veel water in het brood was verwerkt, ten koste van de hoeveelheid

meel.369 Veel meer nog dan bij de eerste veroordeling, nam de zusterkrant hier de verdediging op van

de SM Vooruit. In de (door ons onderzochte) concurrerende kranten werd er immers luidruchtig

schande geroepen over het misbruik. Zo schreef het activistische dagblad de Nieuwe Gazet van Gent

onmiddellijk na de veroordeling: “Veel geschrift hieromtrent is overbodig. De feiten spreken ditmaal.

[…] Wat een smaad en schande hebt ge op U geladen.”370 In de twee weken die er op volgden, deed de

krant lustig mee aan de stemmingmakerij die vooral in “het papenblad” Le Bien Public werd

gevoerd.371 In een artikel dat anderhalve pagina besloeg, kwam Vooruit met eigen bewijsmateriaal op

de proppen, dat moest aantonen dat men met het ter beschikking gestelde meel geen broden van

hetzelfde gewicht kon bakken met een hoger percentage meel erin. De argumentatie en het sterk van

zich afbijten moesten indruk hebben gemaakt, want de SM Vooruit werd uiteindelijk door het PHVC

vrijgepleit van de boete.372 De socialisten haalden hun gram tegen de aanvallen uit (katholieke) hoek.

364 V. MICHIELS, op.cit., p. 195. 365 VO, 20.02.1916, 1ab. 366 VO, 23.02.1916, 1ab. 367 VO, 27.02.1916, 1ab. 368 NG, 17.02.1917, 1a. Naast de SM Vooruit werden ook nog de SM Vrijheidsliefde (1020,60 fr.), de SM Het Volk (niet bekend) en 16 bakkers gestraft. 369 VO, 22.02.1917, 1a-e2ab. 370 NG, 17.02.1917, 1a. 371 VO, 25.02.1917, 1a. 372 VO, 22.02.1917, 1a-e2ab.

82

De Nieuwe Gazet van Gent was op 25 februari 1917 nog niet overtuigd van de onschuld van

de SM Vooruit. Het stelde dat de beschuldigingen dan wel open waren voor interpretatie, maar dat dat

daarom nog niet betekende dat de SM Vooruit “schuldloos” was.373 Ook De Waarheid - vaste

oppositiekrant tegenover de Gentse socialisten - bond niet in en zette de stemmingmakerij voort,

ondanks de scherpe veroordelingen van Vooruit die de hele campagne naar gewoonte afdeed als

“laster”.374 De Waarheid hield vol dat SM Vooruit niet was vrijgepleit van alle schuld, maar gewoon

genade werd verleend: “Maar of het Voedingskomiteit den duim zou gelegd hebben als Vooruit niet

gedreigd had zijne werkzaamheden te staken - dus de menschen zonder brood te zetten - zal door het

publiek wel betwijfeld worden. Ook heeft het Voedingskomiteit wel genade verleent (sic), maar niet

toegegeven dat zijn vonnis niet op goede gronden berustte.”375 In een artikelenreeks ontleedde het

weekblad de begroting van de SM Vooruit, en stelde op 3 verschillende wijzen vast dat de winsten van

Vooruit officieel lager waren dan ze in principe moesten zijn. Er werd dus, zoals in de broodkwestie,

gefraudeerd.376 Voor Vooruit was de maat vol: het sleepte De Waarheid voor de rechter wegens

herhaaldelijke lasteringen, en eiste maar liefst 10.000 fr. schadeloosstelling.377 De actie miste ondanks

het getier van De Waarheid haar effect niet. Over de veroordeling van de SM Vooruit verschenen er

geen artikels meer in het weekblad. De Nieuwe Gazet van Gent had al een tijdje een meer

genuanceerde houding aangenomen, en zou SM Vooruit op 30 maart van alle schuld vrijpleiten.378

Ondanks alle problemen vice versa zouden de socialisten in het NHVC zelf volgens Claeys-

Van Haegendoren wel een loyale houding aannemen en een grote activiteit aan de dag leggen.379

3.2.4. Werklozenfonds en onderstandsbarema

De hulpinitiatieven schoten in het eerste oorlogsjaar als paddestoelen uit de grond, maar het probleem

daarmee was dat ze niet afdoende op elkaar waren afgestemd, de echte noden niet waren berekend en

dat de criteria voor de rechthebbenden niet eenduidig waren. Het inzicht dat daarin verandering moest

komen, zien we het eerst bij de Gentse socialisten. In de zomer van 1915 stelden Verschraegen,

Lefevre en Pankock in het middencomiteit een eenduidig en eenvoudig ontwerp van barema voor, dat

ze wilden opdringen aan het NHVC. Meteen zien we het politieke belang van de discussies over de

ondersteuning, wanneer we Lefevre de wens zien uitdrukken dat men aan de hand van dit heldere

voorstel op een betere vertegenwoordiging in het NHVC zou kunnen rekenen. Verschraegen drukte

bovendien iedereen op het hart voorzichtig te zijn in het belang van de federatie: een hogere uitkering

373 NG, 25.02.1917, 1ab. 374 VO, 25.02.1917, 1a. 375 DW, 04.03.1917, 2bc. De woorden in het vet werden zo overgenomen uit het krantenartikel. 376 DW, 11.03.1917, 2bc ; 18.03.1917, 2d3a ; 25.03.1917, 3a. 377 DW, 22.04.1917, 1ab. 378 NG, 30.03.1917, 1a. 379 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 70.

83

kon men niet eisen omdat de kans op afwijzing dan reëel zou zijn, terwijl men bij een lagere uitkering

het risico liep onder de bevolking als schuldigen gezien te worden.380 De discussies over barema’s

zouden gedurende de oorlog een aantal maal terugkeren, en omdat Anseele er nauw bij betrokken was,

besteden we er hier voldoende aandacht aan.

Zo werd begin 1916 het Stedelijk Werklozenfonds hervormd, omdat de stad de zware last niet

langer kon dragen. Anseele zag zich genoodzaakt in het middencomiteit te melden dat een hervorming

onvermijdelijk was, en dat die niet ten goede zou komen van de werklozen.381 Het principe was dat de

syndicaten ook hun steentje moesten bijdragen, wat Anseele niet betwistte.382 Er waren drie

voorstellen. Een eerste kwam van Lefevre (socialist), die voorstelde dat de syndicaten wekelijks de

helft van het lidgeld (dat 20 cent bedroeg) zouden doorstorten naar het fonds. Het voorstel van de anti-

socialistische syndicaten behelsde dat de “zuivere” inkomsten van de syndicaten zouden worden

afgestaan. En ten derde was er het voorstel van Varlez, katholiek en voorzitter van het

werklozenfonds, waarin werd gepleit voor een tussenkomst ten bedrage van 10 % door de syndicaten

(wat op 30 cent per week neerkwam383), terwijl de geldelijke hulp van de stad van 6 fr. per week zou

worden teruggebracht naar 2,7 fr.384

Met het tweede voorstel werd sowieso niet echt rekening gehouden (ze hadden “een voorstel

ingediend, die hierop neerkwam, dat ze met de linkerhand terugnamen, wat ze met de rechterhand

wilden geven”, lezen we in het verslag van het middencomité), maar voor de rest was men er in de

socialistische kringen niet echt gerust op dat het eigen voorstel (dat van Lefevre) het zou halen. Voor

Anseele was dit nochtans een kwestie van uitzonderlijk politiek belang, omdat het voortbestaan van de

syndicaten werd bedreigd. Zij konden onmogelijk 30 cent per week en per lid afdragen, terwijl ze

slechts 20 cent binnenkregen. In het middencomiteit benadrukte hij het belang van de zaak: “Voor mij

is het niet, de redding der financien van de stad, die men beoogt, want het verschil tussen de cijfers

van Lefevre en Varlez [die in het voordeel van Varlez waren] beloopen hoogstens 120.000 fr. per jaar.

Gezien de kolosale (sic) uitgaven welke de stad zich moet getroosten om het hoofd te bieden aan de

vereischten die den oorlog meebrengt, en die millioenen beloopen, is zulke besparing het spreken niet

waard. Voor mij zit de zaak dieper. De Burgerij kan niet lijden dat onze instellingen te midden van den

oorlog groeien en bloeien, daarom wil zij het bestaan der syndikaten onmogelijk maken. Zij willen

deze zoodanig treffen, dat zij na den oorlog in de onmogelijkheid zijn het hoofd te bieden aan de

geschillen welke onvermijdelijk zullen ontstaan.” En wegens het belang van de zaak:

“niettegenstaande de kans van lukken klein is, alles moet ingespannen worden om onze syndikaten te

380 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 14.07.1915. 381 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 16.02.1916. 382 V. MICHIELS, op.cit., p. 174. 383 VO, 12.03.1916, 1bcd. 384 VO, 23.02.1916, 1a.

84

redden.” Op voorstel van Anseele werd er in Vooruit een campagne begonnen, en ondanks het

papiertekort zou men de week erop vijf maal op vier bladzijden verschijnen, i.p.v. op twee.385

In de zitting van de gemeenteraad nam Lefevre de verdediging op van zijn voorstel, door te

stellen dat de stad dan wel ontlast moest worden, maar dat dat niet ten koste van de syndicaten mocht

gebeuren. Carpentier beargumenteerde voor de katholieken dat het voorstel van Lefevre sommige

syndicaten bevoordeelde, en dat het voorstel Varlez goedkoper was. Ook Anseele wierp zijn gewicht

in de schaal: hij benadrukte dat alle syndicaten, buiten dat van de bedienden, het voorstel Lefevre

hadden aangenomen, hij voegde er aan toe “dat dit voorstel der Syndicaten om aan de Stad de helft

van hunne ontvangsten af te staan, zeer schoon is,” en betwistte de berekeningen van Carpentier. Om

de kans te krijgen alles beter te becijferen, werd besloten de beslissing te verdagen tot na het overleg

met de syndicaten, die volgens Casier het voorstel van Varlez niet goed hadden begrepen.386

Op dat overleg tussen de syndicaten en de stedelijke vertegenwoordigers van het stedelijk

werklozenfonds werd besloten het voorstel van Lefevre en dat van Varlez te “splitsen” en deze

beslissing in de gemeenteraad te verdedigen. De syndicaten zouden nu 12,50 centiemen i.p.v. 10 of 30

centiemen per lid betalen.387 Indien de syndicaten niet langer zouden kunnen betalen, zou de stad haar

de nodige fondsen lenen.388

Anseele aanzag het hernieuwde voorstel als een overwinning: “Verleden week, meenen wij, en

terecht dat de Syndikaten tot den ondergang veroordeeld waren, en nu zien wij, dat de zaak eene

wending neemt die de syndikaten in de moeilijke omstandigheden waarin zij zich bevinden, komen

redden.”389 Op de gemeenteraadszitting werd het hernieuwde voorstel dan ook met eenparigheid van

stemmen goedgekeurd. Lefevre drukte zijn tevredenheid uit dat de stad haar uitgaven verminderd zag,

terwijl het voortbestaan van de syndicaten niet in gevaar werd gebracht.390

Voor de Gentse socialisten in het algemeen was het een overwinning. In Vooruit werd dan ook

in een artikelenreeks de lof van het besluit gezongen. Niet alleen bleken de syndicaten gered van de

“ruïne” en kregen de verenigden een aanzienlijk voordeel op de onverenigden, de onderstand was ook

nog eens verhoogd tot 1 fr. per dag i.p.v. 3 fr. per week. Het was “eene aanzienlijke verbetering en

eene veel bredere en rechtvaardiger opvatting van den staat van behoeftigheid van een gezin,” aldus

Vooruit.391 De socialisten zagen er ook de erkenning in van de vakbonden, “en die erkenning der

syndikaten heeft ook geleerd dat de werklieden practisch en gematigd kunnen zijn als er daardoor iets

te bekomen en te verbeteren is.” Als het ware het overlegmodel avant la lettre. Immers, “als de

385 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 16.02.1916. 386 SAG, III, College- en raadszittingen, 233, Zitting van de gemeenteraad, 25.02.1916. Anseele liet er geen twijfel over bestaan dat de syndicaten moesten bijdragen, maar voor hem was de vraag hoeveel en op welke manier. In de gemeenteraad: “Welnu, Mijne Heeren, de vakbonden vragen geen lening. Zij verkiezen de stad te helpen in haren moeilijken finantieelen toestand.” VO, 29.02.1916, 1a. 387 VO, 02.03.1916, 2e. 388 VO, 04.03.1916, 2b. 389 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 01.03.1916. 390 SAG, III, College- en raadszittingen, 233, Zitting van de gemeenteraad, 03.03.1916. 391 VO, 12.03.1916, 1bcd.

85

arbeidersorganisatie in zulken pijnlijken omstandigheden kalmte, verstand en goedheid toont, waarom

zou ze dit niet doen in fabrieksraden, in verzoeningsraden, en zelfs in arbeidstribunalen?” Voor

hoofdredacteur Hardyns toonde de hele kwestie ook aan dat de toekenning van het AES niet het einde

van de normale politiek hoefde te betekenen, een argument van de tegenstanders van het AES.

Onverenigden werden erop gewezen dat er voor hen niets te winnen viel om zich niet aan te sluiten bij

de syndicaten. Voor hen was er minder steun, en “een ezel stoot zich” immers “geen twee keer aan

dezelfde steen.” Kortom, men was “tevreden” in de afloop van deze kwestie van hoog politiek

belang.392

In het najaar van 1916 werden de werken aan de darsen stilgelegd, iets wat opnieuw

aanleiding zou geven tot politieke discussies. In juli had Anseele in het socialistische middenbestuur al

gemeld dat het onvermijdelijk was dat een nieuw barema voor de Stedelijke Voeding werd voorbereid.

Hij had zich “op het standpunt gesteld dat de stad, door het stilleggen der darsen hoegenaamd niets

minder mag uitgeven.” Hij vond dat de stad borg moest staan voor de betaling van het barema, en niet

zoals tot dan het geval was het “armbureel”. Anseele: “Wij moeten de menschen den weg naar de

arme kamer niet leeren.” Pankock en Verschraegen gaven meteen aan intensief op het debat te willen

wegen. Pankock deelde ook mee dat het comité der Stedelijke Voeding akkoord was met een

verandering van het barema in die zin dat voor kleine huisgezinnen de onderstand gelijk moest blijven,

maar voor de grotere moest stijgen. Pankock sloot zich daarbij aan.393

Op 4 augustus besloot het schepencollege op haar beurt de kwestie onder handen te nemen.

Het moest de bedoeling zijn absolute uniformiteit te bereiken in de praktijk van de verschillende

onderstandactiviteiten.394 Een maand later kregen de leden van het college drie documenten met de

resultaten van het onderzoek, respectievelijk de algemene uitgaven per huishouden en per week, de

persoonlijke uitgaven per week en het barema van de noden per week. Ze beslisten tot enkele

modificaties, en stelden een beperkt comité aan van zes gemeenteraadsleden dat overleg moest plegen

met het college.395 Op 18 oktober werd de kwestie voorgelegd aan de gemeenteraad. De vergadering

begon met drie “vaststellingen”. Ten eerste was het noodzakelijk om door het stilvallen van de werken

aan de darsen de daar tewerkgestelde arbeiders hulp toe te kennen. Ten tweede mocht het noodbarema

dat was voorgesteld door het Comiteit der Stedelijke Voeding “in grondbeginsel” aangenomen

worden. Ten derde kon de meerderheid van het beperkt comité zich niet vinden in het voorstel van het

Comiteit der Stedelijke Voeding over het soort uitkering en het middel van uitbetaling. Schepen

Heynderickx en het Comiteit der Stedelijke Voeding, dat onder zijn beheer stond, vonden dat de hulp

in natura (voeding) moest worden uitgekeerd. Ook het NHVC had zich op dat standpunt gesteld. Het

Stedelijk Werk der Voeding kon de last van het nieuwe barema dragen volgens deze groep, “gezien

392 VO, 13.03.1916, 1a. 393 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit 05.07.1916. 394 SAG, III, College- en raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 04.08.1916. 395 SAG, III, College- en raadszittingen, 216, Zitting van het schepencollege, 08.09.1916.

86

dat het de oudste is, en de nodige expertise heeft.” Het beperkt comité zag echter liever de hulp in de

vorm van gelduitdelingen uitgekeerd, en zag bovenal het liefst van al het NHVC tussenkomen in de

uitdelingen. Heynderickx bleef “van gedacht dat het ontwerp der Stedelijke Voeding beter is dan dit

der Commissie” en dat “geene economische noch politieke redenen” bestonden om aan dit laatste

voorkeur te geven. De reden daarvoor was simpel volgens Anseele, die zich met de andere socialisten

en progressisten aansloot bij Heynderickx: “onze groep is het om zoo te zeggen eens om zich aan te

sluiten bij het voorstel dat de minste opofferingen vanwege de stad vergt: de twee andere groepen van

den Raad denken dat de Stad zich eene meerdere uitgave van 33.000 frank per week mag getroosten.”

Bij de uiteindelijke stemming waarin het voorstel van het beperkt comité het haalde, stemden de

socialisten en progressisten dan ook tegen, met enkel een onthouding van Lefevre.396 Het principe van

het barema was als volgt: verdiende een gezin minder dan het cijfer waar men volgens het noodbarema

recht op had, kregen zij soep-, brood- of geldbons, tot wanneer zij de som bereikt hadden die in het

noodbarema was voorzien.397

De socialisten claimden de overwinning, en trachtten zich de verwezenlijking van het

noodbarema toe te eigenen. Vooruit titelde: “Hoezee! Hoezee! Het noodbarema voor Gent is gestemd”

en besloot: “wij mogen van heden af zeggen dat wij tevreden zijn, omdat wij gerust mogen beweren

dat dit barema ons werk is, het werk der socialisten en van niemand anders.”398 Het klopte natuurlijk

wel dat de socialisten voor het aangepaste barema hadden geijverd, maar in de gemeenteraad hadden

zij een nederlaag geleden. Opvallend was de tegenspraak: naar buiten toe namen ze de stelling aan dat

ze er alles voor gedaan hadden om de bevolking zo veel mogelijk te kunnen uitkeren, terwijl ze

binnenskamers hadden gepleit voor een beperking van de kosten, in het voordeel van de stad. De

voorstelling die ze maakten, klopte dan ook niet volledig. Zeker niet toen ze beweerden dat ze door

hun inspanningen de bourgeoisie en de katholieken de loef hadden afgestoken: “het barema is een

socialistische, mooie verwezenlijking.” Eerst zouden de bourgeoisie en de katholieken er niet van

willen weten hebben, maar later zouden ook zij het voorstel hebben gesteund, volgens Vooruit.

Immers, “midderwijl vielen er in Gent gebeurtenissen voor [de deportaties van arbeiders], waar wij

niet moeten op aandringen omdat iedereen ze kent. De behoudende bourgeoisie werd al in eens met

schrik bevangen. En dat verwerkte in eens een mirakel.”399 In de notulen van de gemeenteraad400

vonden we nochtans geen sporen terug van een afwijzende houding van de bourgeoisie of katholieken,

terwijl de katholieken op de zitting van 21 augustus nog de wens hadden uitgedrukt om de arbeiders

aan de darsen op te vangen, en bijgevolg hun goedkeuring verleenden aan een aantal kleinere

openbare werken.401 Bovendien was het schepencollege, dat via de liberalen toch de bourgeoisie

vertegenwoordigde, unaniem van mening dat er een onderzoek naar een nieuw barema moest gevoerd 396 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 18.10.1916. 397 VO, 20.10.1916, 1a. 398 VO, 20.10.1916, 1a. 399 VO, 21.10.1916, 1ab. 400 We namen de maanden augustus, september en oktober van 1916 door. 401 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 21.08.1916.

87

worden. De eerste maal dat de opeisingen van arbeiders ter sprake kwam in de gemeenteraad, was

trouwens maar op 18 oktober. Twee dagen dus voor de goedkeuring van het barema, dat onmogelijk

op twee dagen kon voorbereid zijn. In een periode van twee dagen zouden de katholieken ook nooit zo

plots fundamenteel van mening kunnen veranderd zijn. Als we Vooruit dan ook nog eens kritiek zien

leveren op het NHVC, dat via “neutrale lokalen” haar deel van de uitkeringen mocht uitbetalen402, zijn

we nog meer overtuigd dat Vooruit de waarheid verdraaide, en dat louter om politieke redenen. De

socialisten zagen in de kritieken op hun standpunt een lastercampagne, en wensten tijdens de winter in

de clublokalen hun versie van de feiten te geven, omdat de vrijheid daarvoor in Vooruit beperkt

was.403 Helaas konden we de type-voordracht die zou opgemaakt worden niet terugvinden.

De Waarheid zag in dat Vooruit de feiten vertekend had weergegeven, en haalde haar scherpe

pen weer boven. “Het noodbarema zooals het thans gestemd is tegen den wil der roodhaantjes van

Vooruit in, is het gevolg der samenwerking van de eerlijke lieden tegen de joden uit de Rooden

tempel, van het eendrachtig optreden van allen aan wien het walgt langer onder het voogdijschap te

staan van een politieke partij, wier macht in de handen zit van een kliekske, van een enkele familie!

Hoezee! Dat mag De Waarheid roepen, omdat ze eindelijk de getuige is van de eerste gevoelige slag

die toegebracht werd aan de aanstellerige onbekwamen die zich op ’t stadhuis hadden vastgenesteld,”

schreef het weekblad.404 Het beschuldigde de socialisten er tevens van “van de ellende van het volk

een politieke wipplank te maken”, met hun kritiek op het NHVC.405

In januari 1917 dook de discussie over het barema weer op, en ditmaal zou het principe dat de

socialisten en progressisten eind 1916 verdedigden er wel door komen. Het NHVC had de omdraaiing

van het bestaande systeem gevraagd naar analogie van haar reglementen, en wou dus in de eerste

plaats voedselhulp uitkeren, alvorens geldelijke onderstand werd uitgedeeld.406 Na een samenkomst

tussen Heynderickx en de vertegenwoordigers van het NHVC, bleek er eensgezindheid te bestaan over

dat principe. De Stedelijke Voeding verzorgde twee maaltijden per dag, waar telkens een halve liter

soep per persoon werd uitgedeeld. Het PHVC zou voor de ingrediënten van de soep zorgen, terwijl de

stad voor de supplementaire groenten en het brood moest instaan. De maaltijden moesten volledig

gratis zijn, naast het aanbod van maaltijden aan halve prijs. Geldelijke steun mocht niet meer zijn dan

een supplement.407

Op 16 februari waren Mechelynck, Ligy en Feyerick, vertegenwoordigers van het PHVC, op

de zitting van het schepencollege aanwezig. Zij verdedigden er de belangrijkere rol van de

402 VO, 22.10.1916, 1a-e2a. Vooruit betreurde het sterk dat door het nieuwe reglement de syndicalist zijn werklozensteun in twee happen kreeg uitbetaald. De bijleg van de syndicaten kreeg hij op het bureau van die vereniging, die van de stad en het PHVC op een neutrale plaats. Voor Vooruit was dit de “bureaukratische anarchie waaraan bijna alle openbare instellingen mank gaan.” VO, 30.10.1916, 2a. 403 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 25.10.1916. 404 DW, 29.10.1916, 1a. 405 DW, 12.11.1916, 2d3a. Wat De Waarheid zelf eigenlijk constant deed. 406 SAG, III, College- en raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 26.01.1917. 407 SAG, III, College- en raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 07.02.1917.

88

voedingssteun en vroegen om het lokale onderstandbarema af te stammen op het nationale principe. Ze

pleitten er ook voor dat de stad verantwoordelijk zou zijn voor de verwarming van de lokalen waar de

voeding werd uitgedeeld, de “infrastructuur”. Het NHVC wilde enkel nog bereide maaltijden verdeeld

zien, zodat de levensmiddelen niet verder verkocht zouden kunnen worden op de zwarte markt. “Le

collège déclare qu’il examinera avec le plus vif désir d’abortir à une solution qui réponde aux voeux

du Comité, les propositions qui viennent d’être développées,” drukte het schepencollege haar

bereidwillige medewerking uit.408 Op 9 maart werd er meegedeeld dat er een akkoord was tussen het

NHVC en het beperkt comité van de stad om het stedelijk barema in overeenstemming te brengen met

het reglement van het NHVC. Het zou op de volgende zitting van de gemeenteraad ter stemming

gelegd worden.409

Op die gemeenteraadszitting van 12 maart werd door Lefevre, die zich als socialist had

onthouden bij de vorige stemming, en Carpentier een verdaging van de beslissing bekomen. De

verandering van het systeem was te groot, en zou te weinig rekening houden met de lokale

eigenheden, en dus kon men nog niet beslissen. Heynderickx, die had aangedrongen op een snelle

beslissing, ging daarmee akkoord, maar gaf meteen ook aan dat er uiteindelijk niet veel te doen zou

zijn aan de verandering.410 Op 19 maart werd het gemodificeerde barema uiteindelijk goedgekeurd,

nadat Carpentier een kleine verandering had aangevraagd en verkregen.411

Anseele zelf zien we niet aan het woord in deze discussie. Niettemin haalde hij de slag thuis

die hij eind 1916 al beoogde. Opvallend was ook dat het NHVC ditmaal blijkbaar meer zeggenschap

had, want nu werd er wel dieper ingegaan op hun vraag, ondanks het feit dat eind 1916 het NHVC al

dezelfde mening was toegedaan als Heynderickx en de socialisten. De reden daarvoor was dat het

principe ondertussen door het NHVC overal in het land werd toegepast en in het nationale reglement

was ingeschreven, wat de eis meteen kracht bijzette. Gent moest zich aanpassen aan de nationale

afspraken.

Het politieke belang lag er voor Anseele en de socialisten in dat het Werk der Gemeentelijke

Soep werd behouden, en het NHVC niet met alle pluimen ging gaan lopen. In de notulen lezen we dan

ook nadrukkelijk: “Overwegende dat het Provintiaal Comiteit verlangt het Werk der gemeentelijke

soep in stand te houden, op voorwaarde dat dit laatste op zulke wijze worde uitgebreid en ingericht dat

het aan de wenschen van het Nationaal Comiteit voldoet.”412

408 SAG, III, College- en raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 16.02.1917. 409 SAG, III, College- en raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 09.03.1917. 410 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 12.03.1917. 411 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 19.03.1917. 412 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 19.03.1917.

89

Uiteindelijk was de hervorming van het Werklozenfonds en de invoering en modificatie van

het barema, dat in december 1917 nog eens werd verhoogd413, een politiek compromis waar de

socialisten, katholieken en liberalen zich qua verdiensten in evenwicht hielden.

3.2.5. Het voortbestaan van SM Vooruit

We zagen al dat Anseele onmiddellijk na het uitbreken van de oorlog bij minister Van de

Vyvere ging pleiten voor maatregelen die het voortbestaan van de coöperaties tijdens de oorlog

moesten garanderen. Ook na de bezetting van Gent zou hij zich daarvoor inzetten. Zo verkreeg hij dat

de drie grote SM’en van de stad een lening toegekend kregen, met goedkeuring van de drie politieke

partijen. Omdat de oorlog bleef duren, moest er in de gemeenteraad enkele keren gestemd worden

voor de verlenging van het krediet. In 1916 zou dat een politieke discussie opleveren: Siffer

(katholiek) wilde niet dat het krediet verlengd werd, voordat zou worden bewezen dat het zou

aangewend worden voor een specifiek en nauw omschreven doel. Het voortzetten van de handelszaken

viel daar volgens hem niet onder. Anseele verzette zich daar tegen, en pleitte ook tegen een verdaging,

omdat dat de indruk zou wekken dat er iets niet klopte met de missie van de SM’en. Het krediet werd

uiteindelijk verlengd, en enkel Siffer stemde tegen.414

De Waarheid zag er opnieuw een schijnheilig manoeuvre in van Anseele, met als doel de

socialistische instellingen een duwtje in de rug te geven. In een scherp hoofdartikel werd er van de

hele zaak een clownesk toneel gemaakt, waarin enkel Anseele een rol speelde. De personages waren

wel telkens anders: de ene keer nam hij de gedaante aan van schepen, dan van de beheerder van de SM

Vooruit, dan weer van volksvertegenwoordiger, vervolgens van beheerder van de socialistische

coöperatieve industrieën (waarvan de aandelen borg stonden voor de lening), en tenslotte van

administrateur van de Bank van de Arbeid. Op die manier probeerde het blad het twijfelachtige van de

toekenningsprocedure aan te tonen, omdat Anseele op alle niveaus medezeggenschap had.415

Anseele zelf was zich bewust van zijn “ietwat kiesche” positie. Toch vond hij niet dat hij om

die reden de zaak niet mocht bepleiten: “Dit moet mij nochtans niet beletten de zaak, in algemeene

termen, te bespreken.”416 Waarschijnlijk speelde voor hem inderdaad ook meer mee dan het zuivere

voortbestaan van de SM Vooruit. Hoe meer handelszaken bleven bestaan, hoe groter de garantie op

een goede verdeling van levensmiddelen was. Zo speelde de markt op de prijzen en op die manier was

er ook een groter bereik bij de bevolking. Een gelijkaardig pleidooi zagen we immers al bij de kwestie

van de boterprijs. Bovendien nam hij het ook uitdrukkelijk op voor de SM Het Volk en de SM

Vrijheidsliefde, twee katholieke concurrenten. Ondanks het nuttige van het voorstel, toont het toch 413 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 03.12.1917. 414 SAG, III, College- en raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 17.07.1916. 415 DW, 30.07.1916, 1a-d. 416 SAG, III, College- en Raadszittingen, 234, Zitting van de gemeenteraad, 17.07.1916.

90

opnieuw aan dat de hele hulpkwestie (in brede zin) voorwerp was van politiek gekrakeel. Vooruit zou

zich er overigens over verheugen dat Siffer, de “mossel noch vis,” bakzeil moest halen.417

3.2.6. Besluit

Zonder volledig te willen zijn, zien we dat er veelvuldige conflicten bestaan tussen

katholieken en socialisten over de hulpinitiatieven en dat ook Anseele daarin een rol speelde. De

katholieken leverden kritiek op de stad als hulpverlenende en bevoorradende instantie, en van

socialistische kant was het NHVC vaak het mikpunt (binnen het PHVC zelf stelde Anseele zich wel

constructief op). Over een aantal gewichtige kwesties, zoals bijvoorbeeld de leningen voor de SM’en

en ook en vooral de barema’s en het werklozenfonds, zou er hard gestreden en gepolemiseerd worden.

Het was overduidelijk niet zonder belang om op te eisen dat men het meeste bijdroeg aan de hulp van

de bevolking, en om dat doel te bereiken kon het geen kwaad de waarheid af en toe vertekend weer te

geven. De strijd om de toe-eigening van de verschillende hulpinitiatieven woedde in volle hevigheid,

in alle richtingen.

De verdere uitbouw van de socialistische beweging moest echter vooral op het terrein

gerealiseerd worden (cfr. supra). Daarom is het niet zonder belang om te kijken hoe er binnen de

socialistische federatie voor werd geijverd om de politieke strijd verder te zetten. We beperken ons tot

de zaken waar Anseele bij betrokken was. Een vollediger overzicht van de activiteiten van de Gentse

socialisten is te vinden in de licentiaatsverhandeling van Michiels418.

3.3. Binnen de socialistische federatie

3.3.1. Propaganda en propagandistische activiteiten

Het dagblad Vooruit

Het dagblad Vooruit was vanzelfsprekend het voornaamste kanaal waarlangs de socialisten

hun propaganda voerden. Kritiek op de “papen” (Le Bien Public) en de andere “katholieke confraters”

(De Gentenaar, Het Volk) kreeg er haar plaats, en er werd vaak met hen polemiek gevoerd. Dat ging

soms over heel concrete zaken i.v.m. de Gentse hulpinitiatieven, maar er werd ook vaak

gepolemiseerd over de visie op de oorlogsschuld, de Belgische staat na de oorlog en socialistische of

417 VO, 22.07.1916, 2ab. 418 V. MICHIELS, op.cit., pp. 204-246.

91

katholieke principes. Vaak werd ook de lof gezongen van het gemeentebestuur, in die zin dat De

Waarheid zou stellen dat Vooruit de “moniteur” van de stad was geworden.419

De socialisten waren zich bewust van de propagandistische waarde van hun blad, en dat was

dan ook de voornaamste reden waarom men zich liever onderwierp aan de censuur dan de druk

volledig te moeten staken. In het eerste gecensureerde dagblad van 28 oktober stelde men het wegens

de Godsvrede nog niet zo expliciet420, maar later klonk het: “Niet één ogenblik zullen we trachten de

Godsvrede te storen, maar ook niet één aanval of onrecht tegenover onze organisaties of tegenover de

algemeene belangen der werkers en kleine burgers zullen we onverdedigd laten.”421 De belangen van

de socialistische federatie moesten duidelijk verdedigd worden. Dat Anseele voor het herverschijnen

had geijverd of er toch tenminste zijn goedkeuring aan had gegeven, konden we niet staven omdat de

verslagen van het middencomiteit voor die periode ontbreken. Maar we kunnen ons niet voorstellen

dat dat niet zo was. Anseele was immers niet alleen de grote man van de Gentse federatie, maar ook

nog eens de stichter van het dagblad, en had nog geen enkele kans onbenut gelaten om de

socialistische federatie verder uit te bouwen.

Anseele zou omwille van de propagandistische waarde van het dagblad zich in het

middencomiteit ook dikwijls moeien met de inhoud en praktische zaken. Vaak liet hij weten een

“campagne” of propaganda in Vooruit te willen over een of ander politiek of socialistisch onderwerp

(bv. Werklozenfonds (cfr. supra), vertegenwoordiging in het NHVC (cfr. supra), syndicaten422, SM

Vooruit423), maar hij had ook invloed op minder gewichtige zaken. Zo stelde hij nieuwe feuilletons

voor, liet Hardyns weten dat hij zijn toon moest milderen424 of dat een bepaalde lezersbrief wegens de

scherpe toon niet mocht gepubliceerd worden425, kwam de herlancering van het zondagse literaire

bijblad van Vooruit er op zijn voorspraak426, wilde hij de verdere verspreiding van het blad over het

platteland427, pleitte hij ervoor om de lezingen in de wijklokalen integraal in Vooruit te publiceren428,

stelde hij wegens de papierschaarste een prijsverhoging voor429, enz. Via het middencomité werd de

hele federatie daarnaast op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen i.v.m. het dagblad, en kon er

een gecoördineerde actie begonnen worden. Dat Anseele wel degelijk veel belang hechtte aan de 419 DW, 04.02.1917, 1a. 420 VO, 28.10.1914, 1a-d. Vooruit gaf toen twee redenen op voor het herverschijnen. Ten eerste wilde men de nieuwsgierigheid van het volk bevredigen met oorlogsnieuws, en ten tweede wilde men meehelpen aan het behoud der rust. Wel verheugde het blad er zich al over dat ze mochten “socialistische artikels schrijven, met de dagbladen pennenstrijd voeren, […].” 421 VO, 27.03.1915, 1b. 422 Voor het NHVC en het Werklozenfonds: cfr. supra. Er werd ook herhaaldelijk, vaak door Anseele, gepleit voor propaganda voor de syndicaten (los van Vooruit). AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 23.06.1915 ; 23.07.1915 ; 26.07.1916. 423 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 31.05.1916 ; 26.07.1916. 424 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 02.02.1915. 425 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 31.06.1915. 426 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 09.02.1915. 427 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 23.07.1915. 428 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 24.11.1915. 429 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 14.01.1916.

92

propagandawaarde van het blad, zien we bijvoorbeeld ook toen hij zich erg tevreden toonde met het

nieuwe getal lezers dat men had verworven.430

Het inzicht dat aan dit alles ten grondslag lag, zien we naar voren komen in zijn pleidooi voor

propaganda voor de SM Vooruit: “na den oorlog zal de strijd nog heviger zijn dan heden. Wij moeten

trachten, bij middel van schriftjes, brochuurtjes, over de werking der SM Vooruit, haar ontstaan, enz.

het volk in te lichten, en trachten hen als lid te winnen.”431 Of, anders gezegd, de socialistische

beweging moest aan de basis uitgebouwd worden opdat men na de oorlog sterker op de politiek zou

kunnen wegen. Om die reden pleitte Anseele er ook voor om - ondanks het papiertekort - de almanak

van Vooruit wel degelijk te doen verschijnen: “Wij moeten zien dat niet een schakel, uit de ketting

onzer inrichtingen gedurende den oorlog genomen word (sic).”432 Kort samengevat, en verwoord door

hemzelf, kwam de tactiek van Anseele op het volgende neer: “Men moet zich niet alleen verdedigen,

maar ook aanvallen.”433

Propagandaclubs en Feestcomité

In de zomer van 1915 drukte Anseele de wens uit om een propagandaclub op te richten, met

als doel een kern te vormen die zich zou moeten bezighouden met het verwerven van nieuwe leden

voor de organisaties en van nieuwe lezers voor Vooruit.434 Dezelfde redenering die Anseele maakte bij

het dagblad Vooruit lag ook hier aan de grondslag. Hij voorspelde dat de strijd na de oorlog nog

heviger zou zijn, en dat de duizenden werklozen het moeilijk zouden hebben om zich opnieuw aan te

passen aan de “tucht” van de nijverheidsondernemingen. Zelf wou hij daarom na de oorlog een

beweging zien voor de vermindering van de werkuren, en de propagandaclub moest het pad effenen

door extra steun onder de arbeiders te verwerven. “Bijgevolg zit het gedacht er reeds in. Wij moeten

vooral het socialistische bewustzijn van het proletariaat opwekken.” De propagandaclub kreeg de

naam van “Vrijzinnige Werkmansbibliotheek” mee435, maar werd uiteindelijk ondanks de goede

voornemens dood geboren. Anseele had al snel besloten de zittingen niet meer bij te wonen, “gezien

de opzettelijke moeilijkheden die eenige jongeren in den weg legden.”436 Het zou niet de eerste keer

zijn dat de Socialistische Jonge Wachten voor problemen zouden zorgen (cfr. infra)

Later werd er op vraag van Anseele nog een propagandaclub opgericht met als doel de SM

Vooruit te promoten. Die club moest voor de verspreiding zorgen van “kleine brochuurtjes”.437

430 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 14.01.1916. 431 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 31.05.1916. 432 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 05.10.1916. 433 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 25.10.1916. 434 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 11.08.1915. 435 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 25.08.1915. 436 Y. PUISSANT, op.cit., p. 106. 437 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 31.05.1916.

93

Naar aanleiding van een discussie over een opgevoerd toneelstuk, dat volgens Anseele “bij

ons” niet thuis zou horen, werd er ook besloten om een Feestcommissie op te richten, “die zich niet

alleen zou gelasten met de datums te fixeeren, waarop de opvoeringen zullen plaats grijpen, maar ook

met den inhoud der op te voeren stukken na te gaan.” De keuze van de stukken zou voorheen te veel

overgelaten zijn aan “enkele personen”, en dat was volgens het middencomiteit de reden dat er soms

klachten waren.438 Anseele hield zich bezig met het inrichten van de commissie, en zou er zelf als

vertegenwoordiger van SM Vooruit in zetelen.439 Ondanks dat lidmaatschap was hij duidelijk niet erg

actief in de commissie: op de zitting van het middencomiteit van 9 februari 1916 zou hij zich er samen

met Verschraegen over verwonderen dat de commissie, waar hij dus zelf in zetelde, het initiatief had

genomen voor het inrichten van de concerten voor 1 mei, terwijl dat vroeger altijd gedaan werd door

het middencomiteit.440 Over 1 mei zou er zich vervolgens een conflict aftekenen over de betaling van

de artiesten, dat uiteindelijk door bemiddeling van Anseele werd opgelost.441

Verwarming van de wijklokalen

Dat de ellende onder de bevolking groot was en dat er een tekort was aan kolen, hoeft geen

betoog meer. Ook de Gentse socialisten hadden dat snel door, en zagen meteen in welke politieke

opportuniteit zich aandiende. Indien men de leden op dit vlak goed ondersteunde, zou dat de Gentse

socialisten veel sympathie opleveren. Zo werd er op voorstel van Anseele al in 1915 besloten om de

lokalen van de wijkclubs kosteloos ter beschikking te stellen aan de leden om zich te verwarmen en

licht uit te sparen.442 In de zomer van 1915 werd al aan de volgende winter gedacht, want men wilde

het initiatief verderzetten. De subsidies zouden moeten komen van de propagandaclub, de

coöperatieven (waaronder SM Het Licht, uitgever van Vooruit, dat besloot 1 fr. te betalen voor iedere

nieuwe lezer) en van sommige syndicaten. Ook deze keer was Anseele de drijvende kracht achter het

initiatief, en hij stelde ook voor om “het schoone van dit soort steun” verder te benadrukken door het

organiseren van lezingen in de lokalen, “voor een groot publiek”.443 De lokalen waren geopend van 5

november444 t.e.m. 18 maart445, en het initiatief was met het dagelijks bijeenkomen van ruim 1500

partijgenoten een groot succes.446 Het belang daarvan mag niet onderschat worden. Het contact tussen

438 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 06.10.1915. 439 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 20.10.1915. 440 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 09.02.1916. 441 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 22.03.1916 ; 29.03.1916. 442 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 03.02.1915. 443 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 08.09.1915 ; 15.09.1915. Het waren deze lezingen die integraal in Vooruit moesten verschijnen. Opvallend was dat de teksten in het begin vaak werden ondertekend door E.A., de initialen van Edward Anseele. Dat zegt toch iets over het belang dat hij hieraan hechtte. 444 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 25.10.1915. 445 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 01.03.1915. 446 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 14.01.1915.

94

de socialistische leden onderling was op die manieren heel innig, en de Gentse socialisten waren heel

aanwezig voor hun leden, wat nog altijd een heel belangrijke troef was. Om daar nog een schepje

bovenop te doen, werd er op voorstel van Verschraegen een groot feest ingericht op 18 maart, de dag

dat de lokalen werden gesloten.447 Ook in de winter van 1916-1917 werden de lokalen verwarmd448, en

we hebben geen redenen om aan te nemen dat dat in de laatste oorlogswinter niet meer het geval was.

Hulp aan krijgsgevangenen

Anseele toonde zich ook bekommerd om het lot van de Gentse krijgsgevangen. Hij stelde vast

dat “iedereen” ondersteuning genoot, en opperde of dat ook voor hen niet moest gelden. Hij had graag

gehad dat de Gentse socialisten hen pakketten zouden toesturen.449 De syndicaten en de SM Vooruit

beloofden daarop hun medewerking. Anseele zelf werd geen lid van het comité dat opgericht werd.450

Vakuiteenzettingen en de oprichting van de Hogeschool van den Arbeid

In de zomer van 1915 lanceerde het NHVC het idee om aan gesyndiceerde werklozen

cursussen aan te bieden in ruil voor de gegeven ondersteuning, en sprak daar de Gentse socialisten

over aan. Lefevre en Verschraegen mochten het ontwerp opmaken, en overhandigen aan het NHVC. In

het middencomiteit werd het idee besproken, en Anseele vond “het gedacht” meteen uitstekend

vanwege de politieke kansen die het bood. De syndicaten zouden meewerken, en moesten spreken

over “bepaalde onderwerpen betreffende de werkersbeweging”. Ze moesten m.a.w. de gelegenheid ten

bate nemen om nieuwe leden te verwerven, en proberen de toehoorders te winnen voor het

socialistische gedachtegoed.451 Meteen werd er actie ondernomen, en op de volgende zitting van het

middencomiteit kon men al concrete plannen voorleggen. Er zouden leergangen ingericht worden in

nijverheidsscholen, beroepsscholen en avondscholen, men zou voordrachten en cursussen organiseren,

en “leerzame cinema” projecteren. Ook de onderwerpen werden besproken, en die gingen van sociale

wetten, over voordrachten over techniek, reizen, geschiedenis, wetenschap, tot geneeskundige

onderwerpen. De ondersteunde werklozen van minder dan 18 jaar zouden 6 uur les per week

ontvangen, en alle werkloze mannen en vrouwen zouden twee voordrachten of cinemavoorstellingen

per week bijwonen. De verenigden die naar de voordrachten gingen, zouden worden ontlast van het

dagelijkse aftekenen bij hun syndicaat.452

Anseele woonde zelf een nieuwe zitting met het NHVC bij. De bedoeling was dat er zo snel

mogelijk werd begonnen met de voordrachten. Over een mogelijke verplichting was er wel nog geen 447 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 01.03.1916. 448 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 25.10.1916. 449 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 25.08.1915. 450 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 15.09.1915. 451 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 07.07.1915. 452 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 14.07.1915.

95

eensgezindheid. De socialisten waren, in tegenstelling tot de katholieken, alvast voor. Anseele gaf ook

aan waarom: ze moesten vermijden dat de katholieken zich zouden kunnen opdringen.453 Ook hier

speelden immers duidelijk politieke belangen mee: de cursussen verzorgd door de syndicaten waren

een fantastische hefboom voor de socialisten, en dat de katholieken een eventuele verplichting niet

zagen zitten, was dan ook niet onlogisch.

Op een volgende zitting waren alle socialistische verenigingen aanwezig, en was het Anseele

die hen van het interessante van de opportuniteit overtuigde. Hij verlangde dat een 50 à 60 “bekwame

werklieden” zouden worden aangeduid door de syndicaten om de lezingen te verzorgen.454 Ook van de

vrouwen vroeg hij medewerking. Belangrijk was dat de lessen zo aantrekkelijk mogelijk zouden

worden, en in die zin verklaarde hij zich akkoord met de aangehaalde onderwerpen. Het belang van de

kwestie onderstreepte hij door te zeggen: “dit zal onvermijdelijk in Gent een prachtigen indruk

maken.”455

De voorbereidingen bleven lopen, en eind oktober kon Verschraegen melden (op een zitting

waar Anseele niet aanwezig was) dat in het NHVC “het werk ten einde” was, wat zoveel betekende

dat de voorstellen enkel nog moesten bekrachtigd worden. Toch was er nog geen zekerheid dat de

voorgestelde vaklessen door het NHVC zouden worden aangenomen. De socialisten hoopten

uitdrukkelijk van wel en probeerden wat druk te zetten: “Wij moet (sic) het Comiteit voor zijn, met

onze werklessen, om op uitslagen te kunnen wijzen, en deze te doen aanvaarden. Wij zouden bv.

kunnen beginnen den 3e week van November.”456 Op 24 november bleek dat de Kleermakers reeds

begonnen waren, en werd er overlopen wanneer de andere verenigingen zouden beginnen. Anseele zag

“met voldoening” dat er zoveel kameraden waren die zich hadden aangeboden om de lessen te geven

en dat ze zo talrijk op de zitting van het middencomiteit aanwezig waren. Zijn enthousiasme bleek

opnieuw toen we hem ervoor zien pleiten om de vakuiteenzettingen volledig in het dagblad Vooruit te

doen opnemen. Aan het Comiteit van Werkloozensteun had hij een subsidie gevraagd, en er waren

goede vooruitzichten dat die zou worden toegekend.457

We konden niet achterhalen of de lessen door de werklozen uiteindelijk verplicht moesten

worden bijgewoond, maar zeker was dat de socialistische plannen werden goedgekeurd, de subsidie

werd toegekend en dat de vakuiteenzettingen werden begonnen. In april kwam een eventuele

verlenging van de subsidie ter sprake, en er moest worden betreurd dat net op dat moment twee

vakverenigingen hun lessen hadden gestaakt.458 Het middencomiteit drukte dan ook de wens uit dat de

“vakuitleggingen” zouden worden voorgezet of hervat. De subsidie zou immers meer dan

waarschijnlijk toegekend worden.459

453 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 28.07.1915. 454 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 05.08.1915. 455 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 11.05.1915. 456 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 25.10.1915. 457 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 24.11.1915. 458 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 13.04.1916. 459 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 10.05.1916.

96

Het voorbeeld van de vakuiteenzettingen, die bijdroegen tot de geestelijke ontwikkeling van

de arbeiders, werkte inspirerend. In de zomer van 1916 zou men dan ook de wens uitdrukken dat er

van de socialistische tentoonstelling van Nijverheid en Kunst “iets blijvends moest overschieten” en

werd besloten om “vakscholen” op te richten. Dit initiatief stond los van de vakuiteenzettingen die

door het NHVC waren opgedragen, maar lag natuurlijk in dezelfde lijn van de arbeidersopvoeding,

waar Anseele een groot voorstander van was.460 Diezelfde vakuiteenzettingen voor de werklozen

zouden er wél in opgenomen worden, zodat er geen twee parallelle ondernemingen zouden gaan

bestaan.461 Voor Anseele moest het grootse project opgevat worden in de vorm van een coöperatie, die

de nodige fondsen moest bijeenkrijgen, waarna een beperkte groep de verantwoordelijkheid zou gaan

dragen om de inrichting verder uit de grond stampen.462 De voorbereidingen mondden in oktober 1916

uit in de oprichting van de Hoogeschool van den Arbeid. Oorspronkelijk werd het klein opgevat, maar

men hoopte via de bijdragen van de arbeiders en zelfs van de burgerij, “die het met het onderwijs goed

meent,” de coöperatie snel te kunnen uitbreiden. In Vooruit werd het “stoute plan” als volgt uitgelegd:

“Aan de werklieden hunne eigene onderwijsgestichten te bezorgen en eene aanvulling en vollediging

der officieele beroeps- en ambachtsscholen daar te stellen.” Men meende ook een argument uit de

handen “onzer vijanden” te hebben geslagen, en onderstreepte daarmee de politieke bedoeling achter

het project: “inderdaad, hoe dikwijls werd ons niet verweten dat wij geene scholen stichtten en anders

niet deden dan winstgevende zaken aanpakken, dat wij niet anders deden dan onze leden en klanten

gedurig doen betalen en nooit iets stichtten dat geld kostte?”463

Anseele werd als voorzitter-beheerder aangesteld en ook “den stouten geestdriftigen stichter”

ervan genoemd.464 Hijzelf deelde in een rede ter ere van de Hoogeschool zijn visie op het project mee.

Volgens hem verenigde de school twee reuzenkrachten van de mensheid, die al eeuwen van elkaar

waren verwijderd, namelijk de wetenschap en de arbeid, en hij noemde beide respectievelijk “een

groot gedacht en eene groote kracht.” De school stelde meteen ook een einde aan het oude

onderwijssysteem, waarin de werklieden volgens hem juist voldoende werden opgeleid om de

onderdanige taken die de burgerij hen oplegde uit te voeren. Nu zou de Arbeid er uit oprijzen, en zou

het laatste bolwerk dat nog van de kapitalisten was, namelijk het hoger onderwijs, afbrokkelen. Via de

Hoogeschool zou de Wereld van het Werk aan de mensheid meer vrijheid, meer welstand en een

hogere beschaving kunnen schenken, iets wat het oude onderwijssysteem niet kon bieden. Immers, de

werklieden zouden niet alleen meer kennis opdoen, maar ook de productie- en natuurkrachten beter

kunnen aanwenden, en voor een rechtvaardiger verdeling van de opbrengsten en voor “hoogere

460 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 10.05.1916. 461 VO, 09.05.1917, 2c. 462 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 05.07.1916. 463 VO, 23.10.1916, 3bc. 464 VO, 11.08.1917, 2bc.

97

politieke en sociale regeeringsvormen” zorgen. Kortom, de school bevatte de “kiemen eener nieuwe

wereld” en was op die manier politiek geïnspireerd.465

Opvallend was dan ook dat de socialisten de school zo open zouden stellen aan de kritieken,

zodat het onderwerp zou worden van een politieke discussie. Het was De Waarheid die de kat de

koebel aanbond. Nadat de werking van de school een tijdje had stilgelegen omdat de Duitsers de

lokalen hadden opgeëist, en de lessen waren hervat op 3 april 1918466, zou De Waarheid de

Hoogeschool op 16 juni tot een nieuwe socialistische “melkkoe” bombarderen. De beschuldigingen

waren niet min: “het doel dezer school is eene jacht naar subsidiën.” De krant gaf ook een voorbeeld.

Er werd aan de boekerijen van de onderwijsstichtingen een subsidie beloofd. De Hoogeschool van den

Arbeid zou daarop snel een kast hebben aangekocht voor enkele franken, “daarin eenige boeker

geborgen en toelage aangevraagd” hebben, terwijl de (verouderde) boeken nooit zouden worden

uitgeleend, noch aan leerlingen noch aan leraars. De leraren zouden daarnaast hun loon niet uitbetaald

krijgen, bijna alle inrichtingskosten zouden uit de duim gezogen zijn, en de voordrachten zouden een

lachertje zijn. De onderwijzers hadden vaak zelfs niet eens een diploma, en de beheerraad, die volgens

het reglement maandelijks moest bijeenkomen, had dat al negen maanden nagelaten.467

Ook de Nieuwe Gentsche Courant, opvolger van de Nieuwe Gazet van Gent, sprong mee op

de kar. Het was naar eigen zeggen op onderzoek uitgetrokken alvorens de aanklacht over te nemen,

maar het had “vernomen dat die klachten eerder beneden dan boven de waarheid” waren. Het had ook

gehoord dat “door het ministerie van onderwijs onverwijld een onderzoek [was] ingesteld” en dat de

Hoogeschool bijgevolg “veel kans [liep] van de toelageziekte genezen te worden.”468 In Vooruit trok

Cnudde van leer tegen de beschuldigingen: hij zou niet minder dan zestien “onnauwkeurigheden”

hebben vastgesteld, die dienden weerlegd te worden. De kritiek werd opnieuw afgedaan als eene

“lasterlijken veldtocht”, maar men was vastbesloten niet van de ingeslagen weg af te wijken.469 Op De

Waarheid maakte het antwoord van Vooruit, “een misbaksel dat op een schaterlach is ontvangen”, niet

veel indruk. Het hield haar beschuldigingen staande.470 Ook de Nieuwe Gentsche Courant weigerde

het recht van antwoord van Vooruit op te nemen, waarover Vooruit zich beklaagde.471 Wat er ook van

aan was, het project dat de “kiemen eener nieuwe wereld” bevatte, kon niet als dusdanig bestuurd zijn.

Daarvoor waren de kritieken te hardnekkig. Het zou eerder verbazen dat die er zouden gekomen zijn,

moest er op de uitvoering van het initiatief niets aan te merken zijn geweest. We moeten dan ook

besluiten dat het project op een sisser was afgelopen. Na de oorlog zou de instelling alleszins geen

lang leven meer beschoren zijn.

465 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42, Rede van E. Anseele, Hogeschool van den Arbeid, mei 1917. 466 VO, 02.04.1918, 2b. 467 DW, 16.06.1918, 2bc. 468 NGC, 25.06.1918, 1b. 469 VO, 02.07.1918, 2cd. 470 DW, 21.07.1918, 1e2a. 471 VO, 28.07.1918, 1d.

98

SM Vooruit

We willen hier ook heel kort nog de SM Vooruit, waarvan Anseele hoofdbeheerder was,

tijdens de oorlogsperiode bespreken. We zijn daarvoor aangewezen op hetgeen in het dagblad Vooruit

verscheen, aangezien de verslagen van de beheerraad en het bestuur zoals gezegd maar heel

gedeeltelijk bewaard zijn gebleven. Het belang van de SM Vooruit was evident, en lag in dezelfde lijn

als hetgeen we al schreven over het uitbouwen van de beweging aan de basis. We gaven ook al aan dat

in het socialistisch middenbestuur de nodige aandacht werd besteed aan de propaganda voor de SM

Vooruit.

Aan het begin van de oorlog trachtte Anseele de verzekering te verkrijgen dat het voortbestaan

van de SM Vooruit niet in gevaar werd gebracht. Daarvoor maakte hij zoals gezegd afspraken met

minister Van de Vyvere. Hij had ook geijverd voor de oprichting van een bevoorradingscommissie in

samenwerking met de SM Vrijheidsliefde en de SM Het Volk. Van de stad verkreeg hij ook een

lening.

Ironisch was echter dat de ellendige oorlogsomstandigheden voor de SM Vooruit een zegen

waren. De coöperaties hadden te lijden onder de hogere prijzen voor de levensmiddelen en de

moeilijke bevoorrading erin. Op sommige momenten waren de magazijnen volledig leeg.472 Het

zakencijfer daalde serieus.473 Toch hadden de coöperaties, waaronder Vooruit, twee grote troeven: ze

verkochten vaak aan prijzen die lager lagen dan in de private handel, en de winsten van de coöperaties

werden om de drie maanden uitgedeeld aan de leden.474

In het boekjaar 1915 steeg het zakencijfer van SM Vooruit (dan nog) met meer dan 4 miljoen

frank475, en in 1916 werden er maar liefst 2621 nieuwe leden gewonnen, ofwel meer dan 7 nieuwe

leden per dag.476 Op de algemene vergadering in juni 1917 zou Anseele verklaren dat de SM Vooruit

gezien de omstandigheden hoegenaamd niet te klagen had, “het tegendeel is eerder waar”. Het

vertrouwen van de leden in de maatschappij bleek ook te groeien, maar het zakencijfer daalde nu wel

conform de algemene trend. Daar was niets aan te doen, maar voor de rest verging het de SM Vooruit

goed.477 Het aantal leden bleef immers groeien, in 1917 kwamen er nog eens 1766 nieuwe bij.478 Hen

werd ongeveer 87.577,71 fr. winst uitgekeerd.479 Het zakencijfer was in 1917 met iets meer dan

472 V. SERWY, La coopération ouvrière socialiste en Belgique 1914-1918: rapport présenté à l'assemblée générale de la Fédération des Sociétés Coopératives, Gent, Volksdrukkerij, 1918, p. 41. 473ibid., p. 25. 474 ibid., p. 41. 475 VO, 28.12.1915, 1ab. 476 VO, 04.01.1917, 3e. 477 VO, 27.06.1917, 2ab. 478 VO, 08.01.1918, 2abc. 479 VO, 23.01.1918, 2cde.

99

200.000 fr. gedaald, ten eerste omdat er steeds minder goederen te vinden waren, en ten tweede omdat

de koopkracht van de leden tengevolge van de werkloosheid ook sterk was teruggevallen.480

Kortom, de oorlog was voor SM Vooruit zo slecht nog niet geweest, en na de oorlog zou men

er zich eerder over verwonderd hebben dat men winst had gemaakt. Eén van de redenen daarvoor was

dat de SM Vooruit, naast de voordeligere prijzen die een grote troef waren, profiteerde van het

wegvallen van een groot deel van de kleinhandel en dus figureerde in een omgeving waarin de

concurrentie sterk was teruggevallen. Na de oorlog zou de SM Vooruit het dan ook veel moeilijker

krijgen.481

Ook tijdens de oorlog waren er echter een aantal moeilijkheden. Om de lening die de SM had

gekregen af te betalen, gaf de SM Vooruit 5.000 obligaties uit, elk van 500 fr. nominale waarde. Zo

hoopte men genoeg fondsen bijeen te krijgen onder het motto “wie zijne schulden betaalt, verrijkt

zich!” In het partijblad werd het nieuws gekleurd weergegeven, en werd het verkocht als een

stoutmoedig idee: “Dat te durven in dezen tijd, zonder complimenten of zonder welkdanige

foorekramerij, dit toont zoveel zelfvertrouwen, zooveel geloof in eigen kracht voor het heden en de

toekomst, dat men onwillekeurig in bewondering geraakt door deze prachtige werkersforteres.”482

Maar het grootste probleem voor SM Vooruit tijdens de oorlog stelde zich toen haar bakkers in

1918 het werk neerlegden n.a.v. een nieuw werkreglement dat op de Algemene Vergadering van de

SM was goedgekeurd. Tussen Vooruit en de Nieuwe Gazet van Gent, dat zich aan de kant stelde van

de bakkers, ontspon er zich een heftige polemiek. Zo werd Anseele ervan beschuldigd de aanwezigen

op de Algemene Vergadering doelbewust misleid te hebben, om zo een hoger rendement te eisen, een

lager loon in te voeren en te beknibbelen op de arbeidssituatie van de bakkers. Vooruit kwam met

“bewijzen” om dat te weerleggen, en wees erop dat de syndicaten het nieuwe werkreglement mee

hadden ontworpen483

Wie in de kwestie ook gelijk had (wij kunnen er niet over oordelen), op 21 mei hielden de

bakkers en het beheer een samenkomst. Anseele vroeg er kordaat of men nu akkoord ging of niet met

het nieuwe werkreglement, waarop een woordvoerder van de bakkers aangaf dat dat niet zo was.

Anseele vroeg daarop aan de andere aanwezige bakkers of zij daar ook zo over dachten, waarop de

meesten uitriepen van wel. Daarop hief Anseele de zitting op, omdat er onder die voorwaarden niet

gediscussieerd kon worden. In de loop van de week zouden de stakende bakkers zich na een nieuwe

algemene vergadering echter opnieuw komen aanbieden zijn, waarop een schikking werd getroffen.

480 VO, 11.01.1918, 2cd. 481 T. DE GHENDT, Moeder Vooruit en hare kinderen: de socialistische coöperatie Vooruit nr. 1, Gent, tijdens het Interbellum, Gent, Universiteit Gent, 2004, pp. 24-26. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling) 482 VO, 29.09.1918, 1ab. 483 VO, 15.05.1918, 1de2abc. NGC, 19/20.05.1918, 1ab. NGC, 31.05.1918, 1b.

100

Van de 36 bakkers zouden er 23 terug aangenomen worden, zij het op voorlopige basis. De staking

was daarmee beëindigd.484

De socialisten zaten met de hele kwestie erg verveeld, getuige daarvan de energieke

verdediging dagen na elkaar in Vooruit. De socialisten, die ijverden voor betere werkomstandigheden

en sociale wetten, werden er hier zélf van beschuldigd het niet al te nauw te nemen met de

arbeidsethiek. Een ergere belediging en aanval kon men niet incasseren. Het mag dan ook niet

verwonderen dat de concurrerende bladen zoals de Nieuwe Gentsche Courant, De Waarheid, maar

zeker ook de katholieke “confraters” gretig op de zaak sprongen. Voor Vooruit was het conflict in zo’n

mate een prestigezaak, dat het na het beëindigen van de staking een zesdelige artikelenreeks uitgaf met

als titel “Kalme overwegingen! Nuttige lessen!”. Het was een lofzang op de socialistische leiders, en

de ruimte voor overleg dat zij hadden gelaten. Men zag er daarnaast ook de bevestiging in van de

juistheid van de eigen theorieën over de achturige werkdag en de arbeidsomstandigheden, en men kon

niet anders dan verheugd vaststellen dat de leden van de SM Vooruit van haar “moeder” hielden.485

3.3.2. Discussies en ondernemingen met belangrijke propagandistische waarde

De socialistische federatie werd niet alleen opgebouwd van onderuit, maar die groei werd ook

via enkele symbooldiscussies, waarin de socialisten van zich lieten horen, ondersteund. We bespreken

hier de drie belangrijkste.

Ten eerste was er de opening van het socialistische feestpaleis in de St. Pietersnieuwsstraat.

De plechtige opening was aangekondigd voor 15 augustus 1914486, maar vanwege de Duitse inval

werd besloten om die opening uit te stellen. Daar waren niet alleen praktische redenen voor: feesten in

oorlogstijd zou immers niet door iedereen goed onthaald worden.

In de bestuurszitting van de SM Vooruit werd eind 1914 aangekondigd dat de plechtige

opening uiteindelijk dan toch zou doorgaan, en dat op 3 januari 1915. Van den Berghe betreurde die

beslissing meteen en trachtte ze te verhinderen. Hij noemde het feest “immoreel”, en verklaarde “dat

men dan zoowel een bal op een kerkhof kon inrichten.” Anseele ging daarmee niet akkoord: hij drukte

zijn volle eerbied uit voor al de families van de getroffenen, maar vond “dat men het verdriet toch niet

moet aankweken.” Hij wilde de “zaak breeder zien”: “op dezen oogenblik vechten wij zelf om niet

lichamelijk te vervallen. Het werk der gemeentevoeding doet alles om de menschen van de ramp van

den honger te houden. En wij zouden ons zelf zedelijk laten omkomen. Dat de kerk dat doet, zij die

leeft van de overheersching van de zwakke massas. En zal het niet beter zijn, wanneer wij na een

schoon partijlied aanhoord te hebben, huiswaarts zullen keeren met den priem in het hart, dat wij,

484 AMSAB, XXIV, SM Vooruit Gent, 18/2, Zitting van de beheerraad, 25.05.1918. 485 VO, 29.05.1918, 2abc ; 07.06.1918, 1a ; 10.06.1918, 1ab ; 12.06.1918, 1a ; 14.06.1918, 1a ; 19.06.1918, 1ab. 486 VO, 06.07.1914, 1c.

101

nadat alles zal gedaan zijn, weder den strijd zullen moeten aangaan en met meer iever dan vroeger.”

Het was dus expliciet de bedoeling om de socialistische trots uit te dragen, ook in deze oorlogstijden

en tijd van Godsvrede. Bovendien hoopte men dat het feest opbeurend zou werken “op den geest aller

partijgenooten.”

De stemming leverde een overweldigende meerderheid voor de plechtige opening op: slechts 1

tegenstem en 1 onthouding tegen 46 stemmen voor.487

Ten tweede was er de 1-meiviering en de vraag of het officiële verlof daarvoor moest

toegekend worden. Ook hier werd de vraag gesteld of het vieren van het Feest van de Arbeid wel

gepast was, op het moment dat veel werklieden werkloos waren of aan het front aan de ergste ellende

leden. En ook hier pleitte Anseele vóór het vieren van het feest, omdat hij de symboolwaarde van het

evenement inzag. Het verschil was hier dat de discussie niet in de socialistische rangen zelf woedde,

maar tegen de burgerlijke partijen. In het schepencollege kwam de kwestie ter sprake op 21 april 1915.

Enkele leden waren van mening dat het niet gepast was de arbeiders te vieren op het moment dat veel

van hen werkloos waren. Een ander lid (gaat het over Anseele?) zag geen enkele reden om het feest

niet te vieren. Uitzonderlijk werd besloten de kwestie aan de gemeenteraad voor te leggen.488

Op 26 april boog die zich over de zaak. “Verscheidene lieden” waren van mening dat het 1-

meiverlof niet mocht toegekend worden. Alle verlofdagen waren immers opgeschorst, en men vond

het ongepast om aan feestelijkheden te denken omdat de publieke opinie er niet mee zou opgezet zijn,

zeker op een moment dat de arbeiders aan de darsen niet veel redenen gaven om de arbeid te

verheerlijken. Men wilde wel beloven op een gepast moment een “verlofdag gelijk aan dit van 1en

Mei te verleenen.” Anseele, Coppieters en Lampens wezen de raad er op dat er tot dan toe nog geen

feestelijkheden waren verboden, zoals bv. de opening van de Vlaamsche Schouwburg, en ze vroegen

zich af: “Waarom zou nu de eensgezindheid niet meer bestaan voor 1en Mei, voor het feest van de

Arbeid en van den Vrede?” Ze argumenteerden dat men moest behouden wat bestond en dat de

werkende klasse niet mocht teleurgesteld worden, en dreigde dat tegenstemmen zou gezien worden als

een “maatregel tegen den socialistischen partij”. Het argument dat de publieke opinie hier niet zat op

te wachten werd van tafel geveegd: “De openbare meening kan zich niet gekwetst gevoelen door een

feest van vrede en hulde aan het werk.” De burgemeester verklaarde daarop dat “niemand het inzicht

heeft gehad de gevoelens van de Socialistische Partij te kwetsen”, maar dat het de uitzonderlijke

toestand was die aan de basis van het voorstel lag. “Het zou ons grootelijks spijt aandoen, moest men

buiten deze vergadering een anderen zin aan onze houding hechten.” Hij wilde dit “volstrekt

vermijden” en gaf dan ook aan zijn voorstel te willen intrekken. Daarna werd er gestemd, en het

voorstel om de 1-meiviering op te schorten werd verworpen met 14 stemmen voor, 14 tegen en 6

onthoudingen. Ondanks zijn pleidooi stemde Braun, net als de liberale collega-schepenen De Weert en

487 AMSAB, XXIV, SM Vooruit Gent, 18/1, Bestuurszitting 24.12.1914. 488 SAG, III, College- en raadszittingen, 215, Zitting van het schepencollege, 21.04.1915.

102

De Bruyne samen met de katholieken tegen het voorstel. Andere liberalen onthielden zich, omdat de

socialisten zo veel belang hechtten aan de hele kwestie. Opmerkelijk.489

In zijn uiteindelijke 1-meiredes, en ook in zijn rede ter gelegenheid van de plechtige

inhuldiging van het nieuwe Feestlokaal, legde Anseele de nadruk op het kapitalisme die de schuld zou

zijn voor de oorlog. Dat is de derde symbooldiscussie waarvan we spraken. Hij hield drie 1-meiredes.

Wat opviel, was dat er in 1917 geen rede werd gehouden op het moment dat de Stockholm-kwestie

brandend actueel was (cfr. infra). De redes van 1915 en 1916 verschenen integraal in Vooruit, die van

1918 niet. Met zijn standpunt over de oorlogsschuld ging hij direct in tegen de katholieken en

liberalen, die de stelling verwierpen dat de wereldorde waarvoor zij stonden onvermijdelijk moest

leiden naar wereldconflicten. Na de 1-meirede van 1916 zou er zich zo in Vooruit een polemiek

ontspinnen met Le Bien Public die voortborduurde op die schuldvraag. Parallel met het bekritiseren

van het kapitalisme, zwaaide Anseele de Internationale lof toe en bejubelde hij de vrede. Dat gebeurde

ook nog in de rede van 1918, na het Stockholm-debacle. Met een sterke Internationale was de oorlog

er nooit gekomen, had men elkaars grieven op voorhand leren kennen, en had de geheime diplomatie

geen kans op slagen gehad, zo was zijn stelling. Er was maar een conclusie mogelijk, en dat was dat de

socialisten na de oorlog meer macht moesten krijgen en dus aan de regering moesten deelnemen, zodat

ellendige oorlogen zoals de Groote Oorlog geen kans meer zouden krijgen om tot ontwikkeling te

komen: “het huidige werelddrama, waarin millioenen onzer zonen eene lijdelijke rol spelen, hunne

vaders en moeders de rampzalige en machtelooze toeschouwers zijn, leert den volkeren dat het voor

hen tijd wordt hunne zaken zelven in handen te nemen, willen zij in de naaste toekomst geene ergere

rampen beleven.”490

3.4. De naoorlogse maatschappij in de ogen van Anseele

De vraag is dan hoe volgens Anseele België er concreet moest uitzien na de oorlog. In een

interview met Vorwärts tijdens de zomer van 1917 liet Anseele alvast optekenen dat de oorlog voor

hem een geweldige hefboom naar de democratie betekende. Oorlogscorrespondent A. Köster hoorde

uit zijn mond dat er in België een “sterk democratisch bewustzijn” was doorgebroken, zelfs tot in de

kringen van de hoge burgerij.491 Het land moest via dat democratische bewustzijn stappen zetten in de

richting van een verdere democratisering, en over een mogelijke invoering van het AES mocht er zelfs

niet meer gediscussieerd worden. Het AES was eigenlijk al voor de oorlog beloofd als gevolg van de

489 SAG, III, College- en raadszittingen, 233, Zitting van de gemeenteraad, 26.04.1915. 490 VO, 01/02.05.1915, 1abcd ; 01/02.05.1916, 1a-e,2a. AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42, 1-meirede van E. Anseele, 1918. 491 VORWÄRTS, 07.08.1917, 7c.

103

algemene staking van 1912492, en was dus niet echt meer een strijdpunt, zeker toen ook Vandervelde

werd opgenomen in de regering van Le Havre.493 We zagen al dat Anseele ervoor ijverde dat de

syndicaten, de SM Vooruit en de andere socialistische instellingen versterkt uit de oorlog zouden

komen, waardoor de socialisten meer op het nationale debat zouden kunnen wegen. De vraag hield

hem dus zeker en vast bezig. Hij zou zich daarbij, samen met zijn collega’s van de Gentse federatie,

niet willen verliezen in theoretische debatten, maar proberen zich in de goede pragmatische traditie die

de Gentenaars kenmerkte te richten op concrete objectieven. Geen getheoriseer over het “hoe” en

“waarom”, maar daarentegen concrete haalbare plannen in het belang van de werklieden.494 Niettemin

drukte hij wel de abstracte wens uit dat de Arbeid de besturende macht van de wereld moest

worden495, maar dat was net als zijn 1-meiredes voornamelijk retoriek.

In een vijfdelige reeks in Vooruit zette Anseele in 1918 zelf eindelijk zijn eigen concrete

strijdpunten uiteen. Hij was daartoe aangespoord door de oprichting van een Belgische

onderzoekscommissie door de regering in Le Havre, die zich moest buigen over de naoorlogse

inrichting van België. Anseele pleitte voor een wijziging in de grondwet, maar die moest beperkt

blijven tot de invoering van het AES (voor alle mannelijke Belgen van 21 jaar na 6 maanden verblijf

in België) voor álle verkiezingen. Hij voorzag dat de reactionairen tijd zouden proberen te rekken, en

het elitaire karakter van de senaat zouden trachten te vergroten. De socialisten moesten dan reageren

door de afschaffing van de senaat en het invoeren van volksraadplegingen te eisen. De hele grondwet

moest dan in vraag gesteld worden. Kon de koning wel beslissen over oorlog en vrede? Was een

republiek geen betere staatsvorm? Het praktische en pragmatische talent van Anseele kwam daarbij

naar boven: “De heeren reactionnairen mogen kiezen. Voor ons is het beste aan de grondwet niet

anders te wijzigen dan het artikel betreffend het stemrecht en wellicht andere artikels wier wijziging

door den oorlog wordt vereischt. Willen de reactionnairen het anders, het zijzoo, maar dan dragen zij

de verantwoordelijkheid.” De herziening van de grondwet moest voor Anseele ook niet verlopen zoals

de grondwet het voorschreef (wat 2 à 4 jaar zou duren, met als gevolg talloze opstootjes): bij de eerste

zitting van het parlement moest het AES gestemd worden, waarna er in sneltempo nieuwe kieslijsten

moesten opgesteld worden. Aan de hand daarvan zouden 5 maanden later verkiezingen gehouden

moeten worden.496

Over de taalkwestie (zie hoofdstuk 5) stelde hij zich op het standpunt dat de eenheid van het

land het belangrijkste was, en dat de beide landstalen gelijkwaardig waren. De moedertaal moest de

voertaal worden in het onderwijs, en vanaf 10 jaar moest de tweede landstaal worden aangeleerd.497

Indien het volk dat vroeg, kon er anderstalig onderwijs ingericht worden. Er moest ook een Vlaams-

Belgische hogeschool gesticht worden, en de beste plaats daarvoor was volgens hem Gent. De 492 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 35-37. 493 ibid., pp. 60-61. 494 ibid., pp. 71-72. 495 VO, 01.10.1916, 3de. 496 VO, 12.08.1918, 1ab. 497 VO, 13.08.1918, 1abc.

104

Franstalige hogeschool mocht blijven bestaan. En voor alle openbare diensten moest Vlaams-België

als een eentalig land aanzien worden. M.a.w., het personeel dat tewerk gesteld was in de openbare

diensten in Vlaanderen en in contact kwam met de burgers, moest het Nederlands beheersen. Hij wilde

dit allemaal niet opdringen: “Ziedaar onze voorstellen over de taalkwestie. Wij onderwerpen ze aan

onze partij en aan onze lezers. Wij dringen niets op. Wij hebben maar een doel: de schoone

demokratische taalkwestie oplossen in de richting en in den geest van de eenheid van ons land en van

de gelijkheid onzer beide landstalen. Dit hebben wij verdedigd vóór den oorlog en dat verdedigen wij

nog.”498

Tot slot wilde Anseele nog enkele andere hervormingen. Hij wilde de afschaffing van het

verplichte onderricht in godsdienst (“verplicht godsdienstonderricht is hatelijk” en de katholieken

moesten “van dat zedelijk geweld afzien en verdraagzaam worden”), enkele nieuwe belastingen

invoeren, de opbrengst van de landbouw verhoogd zien door staatsinvesteringen, de vissersvloot

uitbreiden, de spoorwegen en kanalen hersteld zien, de afschaffing van een wetsartikel dat een misdrijf

tijdens een werkstaking tot 10 maal zwaarder liet bestraffen, betere kledijgaranties en staatssteun voor

kleine, middelgrote en grote nijverheden. En, belangrijk, de klasse van werkers en bedienden moesten

ook als dusdanig erkend worden: de vakbonden moesten erkend worden door de regering en de

patroons, de werkuren (max. 10u per dag) en de lonen moesten vastgelegd worden, een verzekering

tegen werkloosheid was nodig, en de sociale voorzorg moest verbeterd worden. De staat had de taak

de patroons zonodig een duwtje in de rug te geven, de wet op ongevallen en invaliditeit te verbeteren

en het voortgezet onderwijs (14 - 18 jaar) te stimuleren.499 Kortom, de eisen waren typisch

socialistisch. Anseele wilde vooral de rol van de staat in de economie vergroten en de erkenning van

de arbeidersverenigingen.

3.5. Anseele als onderwerp van het politiek getouwtrek

Tot nu toe hebben we al een aantal elementen aangehaald die moeten aantonen dat de

godsvrede op het terrein niet echt werd gehandhaafd. Maar ook Anseele zelf werd vaak

gebombardeerd tot onderwerp van politieke discussie. Voor de socialisten was Anseele een icoon,

waaraan niet geraakt mocht worden, terwijl hij voor de politieke tegenstanders de belichaming was

van alles waarvoor het verwerpelijke socialisme stond. Vanzelfsprekend reageerde Vooruit dan ook

bits op elke poging om Anseele van zijn voetstuk te lichten, en al even vanzelfsprekend werden er

(vanuit katholieke hoek) pogingen in die zin ondernomen. Dat leverde op sommige momenten

boeiende discussies op. We baseren ons hier uitsluitend op de krant Vooruit, omdat de krant steevast

reageerde wanneer Anseele ter discussie stond. Het deed de kritische geluiden, die zich vaak 498 VO, 14.08.1918, 1ab. 499 VO, 15.08.1918, 1ab ; 16.08.1918, 1abc.

105

toespitsten op zijn activiteiten i.v.m. de voeding, af als laster. Merken we ook op dat de krant net zo

goed vaak de lof zong van haar socialistische voorman, en op die manier subtiel het spel meespeelde

in de strijd rond Anseele. Doordat we ons richten naar Vooruit lopen we niet echt het risico iets te

missen. Ook De Waarheid viel Anseele vaak aan, maar door de socialisten werden zij niet als

“politieke vijand” gezien. Ze opteerden er voor om het weekblad van de socialistische dissidenten rond

Verbauwen en De Witte dood te zwijgen. Echt geprikkeld werden ze er ook niet door (cfr. infra).

De eerste maal dat Vooruit op “praatjes” reageerde was in de late herfst van 1914, toen in de

stad de geruchten de ronde deden dat Anseele gevlucht of gearresteerd was, of dat hij de huishuur van

zijn huisjes in Nederland (het was al lang een hardnekkig gerucht dat hij veel huisjes in Nederland

bezat) aan het innen was. In werkelijkheid was hij ook in Amsterdam, maar dan voor de bevoorrading

van de stad. Anseele stelde zich daar zogezegd boven, en daarmee was voor Vooruit de kous af.500 De

eerste serieuze “gemeene laster” deed zich voor begin 1915: beenhouwers uit de stad zouden gaan

rondbazuinen zijn dat Anseele percenten won op het vlees dat aan de Duitsers geleverd werd. Vooruit

reageerde scherp, en vroeg voor de eerste maal aan alle partijgenoten, “die dezen laster zouden horen

rondventen, getuigen te nemen,” er hen “onmiddellijk kennis van te geven.” De krant zou de lasteraars

dan ter verantwoording roepen.501

Op 9 maart werd Anseele in Het Volk ervan beschuldigd de Godsvrede niet te eerbiedigen.

Het Volk: “we teekenen het alleen maar aan voor later, meer is ’t ons op dit oogenblik niet waard.”

Vooruit antwoordde laconiek: “Merci waarde confrater, dat is geheel knap gedaan. Anseele zal er erg

door getroffen zijn. Nogmaals al onze felicitaties.” De kleine woordenwisseling kwam er naar

aanleiding van volgende woorden van Anseele, die Vooruit niet ontkende: “de kerk en het klerikalisme

zijn aldus gemaakt en zullen aldus versleten worden: zijt schurk, dief of moordenaar, maar heult tegen

het volk, en gij wordt al in eens zuiver en onbelast.”502

Het startschot voor de katholieke “laster” was dat nog niet en de godsvrede over Anseele zelf

hield nog even stand. In juni werd die echter serieus op de helling gezet door Vooruit. Enkele edelen

zouden hebben verspreid dat Coppieters en Anseele al 2 miljoen frank in hun zak hadden gestoken

sinds het uitbreken van de oorlog. Vooruit was daar woest over, en vroeg als antwoord op de laster aan

haar lezers een stroom aan klachten over misbruik door de adel.503 Ondertussen zong Vooruit in

november de lof van Anseele: “Voor ons is het voldoende dat geheel de werkende klasse en geheel

veel burgers Anseele goedkeuren en bewonderen, zoowel als schepen van financiën dan als

volksleider in ’t algemeen. En ’t is verdiend.”504

500 VO, 25.11.1914, 3c. 501 VO, 15.01.1915, 1a. 502 VO, 09.03.1915, 1c. 503 VO, 17.06.1915, 1abc. 504 VO, 22.11.1915, 1c.

106

In 1916 werd Anseele pas echt goed het onderwerp van verschillende (nu ook katholieke)

aanvallen. In januari nog werd de SM Vooruit ervan beschuldigd dat het betrokken was bij de uitgifte

van valse kaarten om bloem mee te kopen, waardoor men meer bloem kon kopen dan waar men recht

op had. Hardyns schoot uit: het was “eene schandelijke, vuile, gemeene leugen, waarvan de

verspreiders gepatenteerde leugenaars zijn.” Het was meteen de tweede, en zeker niet de laatste keer

dat de krant opriep om de lasteraars door te geven aan de redactie, onder het motto: “dat vuil ras wordt

langs om brutaler gelijk de kinderen stouter worden als men ze niet corrigeert en tuchtigt.”505

En in dezelfde maand werden de klachten tegenover de stedelijke aardappeldienst, waarover

we het in hoofdstuk 2 al hadden, geuit. Anseele werd er ook nog van beschuldigd dat de onderwijzers

op zijn voorstel een deel van hun loon zouden afgetrokken worden, wat volgens Vooruit volledig

onwaar was.506 Het liep zo de spuigaten uit, dat Vooruit lezersbrieven liet publiceren waarin de

“troepen” lasteraars werden aangeklaagd507, en het er nog eens op wees dat een van de redenen voor

het herverschijnen van Vooruit was dat men weerwerk wou kunnen bieden aan de laster zoals die

bijvoorbeeld tegen Anseele werd gevoerd.508

In het voorjaar kwam een nieuwe golf op gang. De aanvallen van Maenhaut over de

aardappelprijs vermeldden we al, maar Anseele zou nu ook als oorzaak genoemd worden voor het

gebrek aan brandstof. Vooruit jammerde: “sedert 20 maanden worden allerhande maatregelen

genomen en natuurlijk is Anseele telkens den zondebok of het in of buiten zijne bevoegdheid valle.”

Ditmaal kon het er zich echter ook over verheugen dat de “lasteraars” door een lezer aan de redactie

werden verklikt: “Dat schrijven vinden wij moedig en korrekt. Het is geteekend door den schrijver en

hij geeft den beschuldiger en den bevestiger op. Wij zullen de verdediging of ten minste de

tegenspraak afwachten.”509

Op 24 april was de emmer weer volledig overgelopen, en publiceerde het dagblad in een

hoofdartikel opnieuw een oproep om de lasteraars aan te pakken: “Iets zouden wij van al de

partijgenooten verlangen: ’t Is dat zij dien laster, die eerdieverij niet dulden, als hij in hunne

tegenwoordigheid gebeurt. Dat zij den lasteraar niet alleen weerleggen, maar hem uitdagen de feiten

waarmede hij Anseele of andere partijgenooten beschuldigt, in ’t openbaar bekend te maken, bewijzen

te leveren, zijne aanklacht aan de policie of ’t gerecht over te maken en te teekenen met zijn naam.

Door den band zal die slek in hare schelp kruipen en haar oorkens intrekken. Gelukkiglijk hebben wij

nog ons blad om die rekels aan den schandpaal te spijkeren en als zij weigeren het gerecht in te

lichten, kunnen wij het in hunne plaats doen. Het moet eindigen dat die gemeene filous hun vuil werk

straffeloos voortzetten.”510

505 VO, 08.01.1916, 3ab. 506 VO, 29.01.1916, 3a. 507 VO, 30.01.1916, 3ab ; 21.02.1916, 2ab. 508 VO, 06.02.1916, 1abc. 509 VO, 10.04.1916, 2ab. 510 VO, 24.04.1916, 1a.

107

In juni was de storm blijkbaar nog niet gaan liggen. De laster werd “meer dan ooit” over

Anseele “uitgeworpen”. Na de feiten opnieuw veroordeeld te hebben, nam Vooruit de gelegenheid ten

bate om hem te roemen. Bewijs daarvoor waren de talloze bezigheden van Anseele, die zelfs amper

nog de tijd had om eens bij de redactie binnen te springen.511

Het voorjaar van 1916 was ook het moment dat er in de Hamburger Echo een interview was

verschenen met “een vooraanstaande Gentse socialist”, waarin die had verklaard Engeland als de

voornaamste oorlogsschuldenaar te zien. Vooruit was niet zeker van haar stuk, en vroeg de Duitse

krant om de naam van de socialist door te geven, maar voelde zich duidelijk niet echt op haar gemak

bij de beschuldigingen.512 Op 30 mei beweerde de Rheinisch-Westfälische Zeitung dat het Anseele

was die de uitspraken had gedaan, en dat hij ook de Duitse oorlogsmisdaden aan het begin van de

oorlog had afgedaan als nonsens. Vooruit had bij Anseele navraag gedaan, maar die had de

beschuldigingen ontkend. Men vroeg met aandrang om de naam te laten kennen.513 Omdat de naam

uitbleef, kon de Bruxellois het artikel in de Hamburger Echo als een feit verkopen en Anseele direct

beschuldigen de uitspraken te hebben gedaan. Vooruit ontkende opnieuw met klem en liet de

Brusselse krant weten dat ze beter zelf ook eens navraag zouden doen bij de Hamburger Echo. Men

zat duidelijk heel verveeld met de zaak.514 Omdat de Bruxellois de rechtzetting van Vooruit niet wou

publiceren, liet die laatste weten er een doelbewuste klerikale lastercampagne tegen Anseele in te

zien.515 Dat vermoeden werd bevestigd toen de krant het antwoord van de Hamburger Echo, waarin

stond dat er geen gesprek met Anseele was geweest, niet wilde publiceren. Vooruit triomfeerde

eindelijk opgelucht.516

Tot het najaar van 1916 zou het dan stil blijven, tot er uit katholieke hoek opnieuw het gerucht

werd verspreid dat de stad woekerwinsten maakte op de aardappelhandel, op de rug van de

behoeftigen. In de polemiek zou Vooruit opnieuw sterk van zich afbijten. De vraag waarom Le Bien

Public in navolging van Le Journal de Gand de aardappeldienst niet verdedigde, beantwoordde het

zelf: “’t Is omdat de papen alle gelegenheden aangrijpen, zonder de minste kieskeurigheid in de

middels, om de werkende klasse op te hitsen. Zij meenen dat er geene betere gelegenheid bestaat dan

profijt te trekken uit de diepe stoffelijke ellende en het groot zedelijk verdriet dat op onze klasse

weegt, om hun verachtelijk werk aan te vangen en voort te zetten. Maar geloof ons “Bien Public”, uwe

511 VO, 23.06.1916, 2ab. 512 VO, 18.05.1916, 2e. 513 VO, 03.06.1916, 2a. 514 VO, 16.06.1916, 1e. 515 VO, 24.06.1916, 2a. 516 VO, 29.06.1916, 2e. Het antwoord van de Hamburger Echo aan Jean Sprengers, die om opheldering had gevraagd, klonk als volgt: “Waarde Kameraad, Wij mogen u mededeelen dat het niet waar is, dat een onzer medewerkers in een artikel de zienswijze van Anseele heeft laten verschijnen. Het is waar dat er een artikel is verschenen over de opinie der belgische kameraden, maar dit heeft absoluut niets te zien met Anseele, wiens naam daarin in ’t geheel niet is genoemd. Anseele is dus geheel buiten de zaak.” AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42/3, Hamburger Echo aan Jean Sprengers. Hamburg, 17 juni 1916.

108

plannen zullen verijdeld worden. Houd het u voor gezegd.”517 De klerikale krant moest er niet op

rekenen dat Vooruit de beschuldigingen blauwblauw zou laten: “En wij zouden zulks misschien

moeten goedkeuren, of ten minste, het lijdelijk aanzien? Steek dat uit uw gebenedijd hoofd, confrater.

Nooit of nooit verkrijgt gij die zwakheid of die lafheid van Vooruit. Laat er ons bijvoegen, dat de

partij het niet zou dulden en terecht. Anseele vertegenwoordigt in alle gevallen onze klasse, niet alleen

met talent en waardigheid, maar aanhoudend zonder zich moeite of opofferingen te sparen. Daarvoor

is hij onze chef, zoolang hij blijft wat hij altijd was, zooals onze groote Van Beveren hem noemde: de

eer en de glorie der werkende klasse van Gent.”518

Nog geen twee maanden later werden de katholieke kritieken herhaald, en opnieuw van de

hand gewezen.519

Daarmee kwam merkwaardig genoeg een einde aan de systematische aanvallen op de persoon

van Anseele, zodat we 1916 eigenlijk mogen bombarderen als een lasterjaar. Vooruit ging althans niet

meer in de verdediging op de aanvallen (op uitzondering van april520), en beperkte zich in februari tot

twee lofzangen, om de hele discussie te beëindigen. Op 4 en 6 februari 1917 publiceerde het de

“schoone uitslagen”, vooral in het voordeel van de werklieden, die Anseele had bekomen sinds hij in

1909 schepen van de stad was geworden. “Maar het is sedert het schepenschap van Anseele dat de

verbeteringen een meer methodischen en regelmatigen gang volgen, dat zulks de betrokken werklieden

met ons gereedelijk bekennen. Voor den oogenblik kunnen wij daarmede sluiten, maar wij doen het

niet zonder aan de werklieden te zeggen: vrienden toont u die behandeling waardig. Slaat alle kritieken

plat op voorhand door uwen iever en gedrag en meer en grootere verbeteringen zullen volgen. En in al

uwer naam en in deze van de partij, aarzelen wij niet van aan onzen schepen Anseele toe te roepen:

bravo en proficiat. Gij hebt U waardig getoond van de hoop en ’t vertrouwen dat de werkende klasse

in U stelde en blijft stellen,” klonk het.521 En op 8 februari publiceerde het een lezersbrief waarin de

voedselsituatie in Gent met Lokeren werd vergeleken. Volgens de schrijver werd in Lokeren het

stadsbestuur niet bekritiseerd, terwijl de situatie daar absoluut niet beter was dan in vergelijking met

Gent.522

3.6. De Waarheid van de Vrije Socialistenbond

Eind 1915 zou Paul De Witte bij de Duitse overheden een aanvraag indienen om het weekblad

De Waarheid opnieuw te laten verschijnen. De Waarheid was het orgaan van de Vrije Socialistenbond,

517 VO, 12.10.1916, 1abc. 518 VO, 19.10.1916, 1ab. 519 VO, 10.12.1916, 1cd ; 21.12.1916, 3cde. 520 VO, 23.04.1917, 2d. 521 VO, 04.02.1917, 1cd ; 06.02.1917, 2ab. 522 VO, 08.02.1917, 1de.

109

en voor welke strekking dat stond had De Witte reeds geïllustreerd met zijn versie van de geschiedenis

van Vooruit in 1898.523 Volgens De Witte zelf waren ze geen anarchisten, maar “vrije socialisten”.

Kort gezegd kwam het hierop neer: zij waren “zuivere, echte” socialisten, terwijl de

meerderheidssocialisten rond Anseele het echte socialisme gedurig verraadden. De toestemming voor

het herverschijnen werd verkregen eind januari 1916, en het eerste blad verscheen op 2 april.524 De

formule bleek aan te slaan, want de verkoop steeg meteen van 3.000 tot 8.000 exemplaren, waardoor

het weekblad meteen met winst kon werken.525

Niet iedereen was echter verheugd over het herverschijnen van De Waarheid. De Gentse

socialisten en Anseele in het bijzonder waren er niet echt mee opgezet, en zouden de werking van het

blad tegenwerken. Ten eerste zou Vooruit tijdens de oorlog geen enkele keer in debat gaan met het

weekblad, en de aantal keren dat de kritieken van De Waarheid Vooruit danig prikkelden, werd er in

polemiek gegaan met het “lokaal blad” De Nieuwe Gazet van Gent dat die kritieken in haar kolommen

had overgedrukt. Het weekblad zou zich er vaak over beklagen dat het compleet werd genegeerd.526

Een tweede tactiek van Anseele en zijn kameraden was om De Waarheid te compromitteren.

Toen Anseele in de gemeenteraad op de vingers werd getikt omdat hij valse gegevens had

doorgegeven i.v.m. het noodbarema, wat De Waarheid had gesignaleerd, vloog hij, in plaats van te

antwoorden op de beschuldigingen, uit tegen het weekblad. Hij beschuldigde het ervan enkel te

kunnen herverschenen zijn met behulp van liberale steungelden. Voor de “vrije socialisten” was dat

een grove belediging. In een volgende gemeenteraadszitting zou dan een brief van De Witte zijn

voorgelezen, waarin dat werd ontkend. De Witte vroeg daarin ook uitdagend aan Anseele waar men

die gelden van de liberale “fabriekanten” kon bekomen, en in ruil voor de tip zou hij 10% mogen

opstrijken. Ten gronde ging Anseele echter niet in op de zaak.527

Een derde manier waarop Anseele trachtte het blad tegen te werken, was het gaan aanklagen

bij de Duitse overheden. Als antwoord op het artikel “Anseele troont, Anseele regeert” dat was

geschreven onder de schuilnaam Vindex, zou Anseele een brief hebben gestuurd naar de gouverneur-

generaal von Bissing, Op diens bevel zou Hoffmann van de Zivilverwaltung moeten onderzoeken

waarom Anseele werd aangevallen, waarna De Witte op de vingers werd getikt.528 En begin 1918 zou

Anseeles invloed zo ver reiken, althans volgens De Witte, dat er enkele artikels over hem waren

geschrapt door de censuur, en er vanaf dan geen artikels meer mochten worden gepubliceerd waarin

523 P. DE WITTE, De geschiedenis van Vooruit en de Gentsche socialistische werkersbeweging sedert 1870, Gent, De Witte, 1898, 572 p. Paul De Witte en Paul Verbauwen waren door Anseele en Van Beveren uit de reguliere socialistische kringen geweerd. Met hun traditionelere houding botsten ze met de vernieuwers die Anseele en Van Beveren waren, en toen die laatste zich ook nog eens de SM Vooruit begonnen toe te eigenen, was de splitsing een feit. “De geschiedenis van Vooruit” had dan ook tot doel de SM Vooruit en de persoon van Anseele onderuit te halen. Het weekblad De Waarheid had dezelfde missie. 524 id., Alles is omgekeerd. Hoe de werklieden leefden (1848-1918), Leuven, Kritak, 1986, pp. 236-238. 525 D. VANACKER, op.cit., p. 184. 526 bv. DW, 02.07.1916, 1c ; 14.07.1918, 1e. 527 NG, 10.11.1916, 3c. 528 P. DE WITTE, Alles is omgekeerd…, p. 246-247.

110

zijn naam werd vernoemd.529 Die bewering klopte in die zin dat de kritiek op Anseele zelf wel degelijk

verstomde (hoewel de bakkerskwestie en de kwestie van de Hoogeschool van de Arbeiders, waar

Anseele toch direct bij betrokken was, nog uitgebreid aan bod kwamen), maar of het Anseele was die

daarvoor bij de Duitse overheden had gepleit, kunnen we gezien het eenzijdige van de bron - het relaas

van De Witte zelf in zijn “Alles is omgekeerd. Hoe de werklieden leefden (1848 - 1918)” - uiteraard

niet met zekerheid zeggen.

Dat de Gentse socialisten niet echt happig waren om het weekblad op een normale manier te

benaderen, mocht gezien de voorgeschiedenis van De Witte en Verbauwen niet verbazen.

Desalniettemin gaf De Waarheid daar zelf wel enige extra redenen toe. De kolommen werden vaak

gevuld met gratuite kritieken en waren enkel gericht tegen de socialisten, wat de geloofwaardigheid

niet meteen ten goede kwam. Om dat te illustreren, verwijzen we graag naar een opvallende

tegenspraak in het weekblad zelf. In een en hetzelfde artikel verontschuldigde het zich enerzijds dat

het niet alle brieven kon publiceren wegens plaatsgebrek en het papiertekort, terwijl het Vooruit

anderzijds waarschuwde dat het niet publiceren van kritische lezersbrieven als een teken van kwade

wil zou beschouwd worden.530 Op de vraag waarom het altijd Vooruit was die bekritiseerd werd,

antwoordde het dat het de andere partijen nu eenmaal niet zo goed kende, en dat het Vooruit was die

vroeger niets goed vond. Nu was het haar beurt om voortdurend bekritiseerd te worden.531 Eén van de

zinsneden die vaak terugkwam was een uitspraak van Anseele zelf. Die had beweerd dat hij die de SM

Vooruit kon besturen, net zo goed de wereld kon besturen.532 Dat werd dan tot vervelens toe herhaald.

Kortom, De Waarheid schopte wild in het rond, zat waarschijnlijk wel af en toe op de waarheid, die

het pretenteerde te schrijven, maar echt geloofwaardig kwam het allemaal niet over.

Uiteindelijk was de tegenstelling Vooruit – De Waarheid dan wel vrij politiek, maar echt

verontrust bleken Anseele en zijn vrienden niet. De tactiek om het blad dood te zwijgen hielp hen

duidelijk vooruit.

3.7. Besluit

Ook Anseele speelde het politieke spel mee, en hield dus maar in beperkte mate de Godsvrede

in stand. Via het dagblad Vooruit, dat vaak gedirigeerd werd door Anseele, spitsten de polemieken

zich vooral toe op allerhande ondersteuningsinitiatieven. De socialisten stonden vaak neus aan neus

met het NHVC, omdat het niet naar de zin was van de socialisten dat de liberalen en katholieken het 529 ibid., pp. 255-256. 530 DW, 04.02.1917, 1a. 531 DW, 23.12.1916, 4a. 532 bv. DW, 02.07.1916, 2ab.

111

initiatief politiek dreigden te verzilveren. Omgekeerd werden de socialisten en Anseele vaak geviseerd

over hun rol in de stedelijke hulpinitiatieven en de bevoorrading. Voor de socialisten was ook de

discussie over het werklozenfonds en het noodbarema van cruciaal belang, in het eerste geval omdat

de syndicaten in hun bestaan werden bedreigd, en in het tweede geval omdat ze met de pluimen wilden

gaan lopen. De syndicaten werden gered, onder meer door de constructieve opstelling van de

socialisten - waarover ze zich zelf trouwens uitvoerig op de borst klopten -, maar bij de kwestie van

het noodbarema zouden de socialisten een nederlaag lijden. Pas in tweede instantie haalden ze hun

slag thuis. In de kolommen van Vooruit was van de nederlaag over de modaliteiten echter niets te

merken, en werd het noodbarema trots verdedigd alsof het een zuivere socialistische verwezenlijking

was. We zien Anseele ook de verdediging opnemen van de SM Vooruit, tegen de katholieke Siffer in.

Belangrijk in de politieke strijd was ook de opbouw van de federatie van onderuit. Veronique

Michiels gaf in haar “Het politiek-maatschappelijke leven te Gent (1914-1918): een permanente

godsvrede?” al aan hoe belangrijk deze vorm van politiek bedrijven was voor de socialisten, en ook

Anseele zien we op dit vlak heel actief ijveren voor de uitbreiding van het ledenbestand. Het dagblad

Vooruit, de SM Vooruit, de syndicaten, hulp aan krijgsgevangenen of gedeporteerden,

propagandacomités, het verwarmen van de wijklokalen tijdens de winter… Anseele besteedde aan

alles voldoende aandacht, en verklaarde meermaals dat dat allemaal gebeurde in het licht van de

politieke doelen voor na de oorlog. De oprichting van de Hoogeschool van de Arbeid was een initiatief

in dezelfde zin. Ook de drie symbooldiscussies speelden daarin een rol. De socialistische federatie zou

niet mogen genegeerd worden na de oorlog, dat was het doel. Met de Russische revolutie en de

revolutie-dreiging kregen de Gentse/Belgische socialisten alvast een onverhoopt pressiemiddel in de

schoot geworpen.

Na de oorlog wenste Anseele het AES tot stand te zien komen, en pleitte hij voor een grotere

rol van de overheid, de erkenning van de vakbonden en voor een aantal sociale wetten. Over de

Vlaamse kwestie sprak hij zich maar voorzichtig uit: enkele Vlaamse eisen moesten ingewilligd

worden, maar de eenheid van het land mocht niet in gevaar gebracht worden.

Binnen de federatie zelf hadden de socialisten ook met enkele problemen te kampen: zo stond

de Hoogeschool van de Arbeid bloot aan kritieken die het zelf had gezocht en de staking van de

bakkers in de SM Vooruit compromitteerde de socialisten vrij grondig. Vooruit ging telkens sterk in

het verweer.

Dat deed het ook elke keer dat Anseele werd aangevallen of, beter gezegd, “gelasterd”. De

figuur van Anseele zelf speelde immers ook een rol in de politieke strijd, vooral in 1916. Zijn politieke

vijanden trachtten hem in zijn integriteit te raken, en Vooruit schuwde geen woorden om van zich af te

112

bijten. Die tactiek werd niet gebruikt t.a.v. De Waarheid, het weekblad van de dissidente Vrije

Socialistenbond. Zij werden simpelweg doodgezwegen, zeer tot ongenoegen van die laatste.

Wel mogen we niet vergeten dat Anseele zich, ondanks zijn deelname aan het politieke debat,

al bij al constructief opstelde, zowel in de gemeenteraad als in het NHVC. De politieke strijd spitste

zich voornamelijk toe op enkele symbooldiscussies zoals de ondersteuning aan de bevolking of het

noodbarema, of werd achter de schermen voorbereid via de uitbouw van de socialistische federatie.

Naar buiten toe kon Anseele nog relatief de indruk hooghouden dat hij de Godsvrede in stand hield.

In wat volgt bespreken we Anseeles visie t.a.v. de vrede.

113

4. De vredeskwestie op de Internationale en Gentse

scène: onduidelijkheid troef

4.1. Inleiding

Als lid van het uitvoerend bureel van de Internationale533 was Anseele indirect betrokken bij

de vredespogingen die van de Internationale uitgingen, al werd hij daar sterk in verhinderd omdat hij

zich in het geïsoleerde Etappengebied bevond. Toen de oorlogsdreiging reëel begon te worden, had die

Internationale zich in een compromisresolutie uitgesproken tegen de nakende oorlog, en besloten

“alles” in het werk te stellen om het niet tot een oorlog te laten komen. Maar eenmaal de ultimatums

werden verstuurd door de verschillende oorlogspartijen, bleek al snel hoe ver die loyaliteit reikte. Elke

socialistische federatie sloot zich (nagenoeg) unaniem aan bij het nationale establishment, en stemde

de oorlogskredieten. Van een doorgedreven vredesvisie was nergens sprake.534 De splitsing in de

Internationale die daar het gevolg van was, zou tijdens de hele oorlogsperiode een smet werpen op het

internationale socialistische forum en haar werking blokkeren. In wat volgt bekijken we Anseeles rol

in de Internationale, en trachten we na te gaan welk standpunt hij had. Bijzondere aandacht krijgt de

zogenaamde Stockholm-kwestie in 1917, een officiële poging om de Internationale te relanceren.

Ook in Gent gebeurde er in 1917 het een en ander op vlak van de vredeskwestie. De

socialistische Jonge Wachten splitsten zich af omdat zij zich niet konden vinden in het Gentse

partijstandpunt over de vrede. Anseele deed er alles aan om de Jonge Wachten op de knieën te krijgen.

Daarom verdient ook dat enige aandacht.

We zullen zien dat de standpunten van Anseele in beide kwesties tegengesteld waren, wat toch

wel opmerkelijk was. Voor Kenis, Bertrand en Huysmans was het echter eenduidig: Anseele stelde

zich ongenuanceerd op het vredesstandpunt.535 Dat dient onderzocht te worden.

533 W. GELDOLF, op.cit., p. 28. 534 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 44-47. 535 P. KENIS, op.cit., pp. 269-270. L. BERTRAND, op.cit., pp. 173-174. C. HUYSMANS, [geen titel] in: G. CROMMEN, C. HUYSMANS, L. DE BROUCKÈRE (et al.), Edward Anseele ter ere, huldeboek ter gelegenheid van de inhuldiging van het Anseele-monument, Gent, s.n., 1948, s.p.

114

4.2. De Internationale

4.2.1. Het begin van de oorlog

Op 24 juli 1914 wilde Camille Huysmans, als secretaris van het uitvoerend bureel, het

voltallige ISB (Internationaal Socialistisch Bureel) laten bijeenroepen. Anseele verklaarde zich

akkoord. Op 29 juli kwam het ISB dan bijeen, maar zonder Servië, Bosnië-Herzegovina, Bulgarije,

Roemenië, Noorwegen, Zweden en de VSA. Op 30 juli werd een resolutie536 unaniem aangenomen.

De resolutie stipuleerde dat de actie tegen de oorlog, voor de vrede en voor een arbitrage van het

Oostenrijk-Servisch conflict moest voortgezet en versterkt worden. De Duitse arbeiders kregen de

opdracht hun regering onder druk te zetten opdat Duitsland een matigende invloed op Oostenrijk zou

uitoefenen, de Fransen moesten er via hun regering voor zorgen dat de Russen zich ook afzijdig

zouden houden, en de Italianen en de Engelsen moesten hen in die pogingen ondersteunen. Dat het

echt tot een oorlog zou kunnen komen werd klaarblijkelijk niet overwogen, wat betekende dat het ISB

in dat geval geen concreet actieplan klaar had liggen.537 Dat zou zich wreken: ondanks de onderlinge

beloften van de Fransen en Duitsers om de oorlogskredieten niet goed te keuren in het parlement (men

was van plan zich te onthouden), werden die beloften gebroken. De oorlogskredieten werden wel

degelijk gestemd, en de resoluties van het ISB bleven daarna dode letter.538

De Gentse socialistische federatie zou zich niettemin inspannen om de vrede te handhaven. Op

2 augustus, drie dagen na de bijeenkomst van het ISB, werd in Vooruit een “grootsche betooging voor

den Vrede en tegen den Oorlog” aangekondigd.539 En toen die vredesbetoging op laste van de regering

verboden werd, blokletterde het “Leve de vrede! Weg met den oorlog! Weg met het kapitalisme dat tot

den oorlog drijft! Leve het internationale socialisme! Leve het vredelievende proletariaat!”540 Aan de

moord op Jean Jaurès, vredesapostel binnen de ISB, kort na de bijeenkomst van de Internationale,

werd ook uitvoerig ruchtbaarheid gegeven in het partijblad. Jaurès zelf werd omwille van zijn

vredespogingen en het ontwerpen van de resolutie die was gestemd in het ISB geprezen.541

Ondanks het feit dat ook de Gentse socialisten mee de oorlogskredieten hadden gestemd,

lieten zij zich na de inval van de Duitsers niet echt meeslepen in de oorlogsroes (zie ook hoger).542 In

het partijblad riepen ze op om het Duitse volk niet te viseren, omdat ook zij de oorlog niet hadden

gewild. De echte vijand heette het kapitalisme.543 In die zin verscheen op 20 augustus ook een artikel

536 Die waarschijnlijk door Jean Jaurès was ingediend. W. GELDOLF, op.cit., pp. 37-38. 537 ibid., pp. 37-41. 538 ibid., pp. 43-46. 539 VO, 02.08.1914, 6bc. 540 VO, 03.08.1914, 3ab. 541 VO, 01.08.1914, 1a-e ; 02.08.1914, 1a-e. 542 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 71-72. 543 VO, 05.08.1914, 3de.

115

over “de Internationale en de oorlog”. Men herhaalde dat de vijand van de Internationale steeds het

kapitalisme was geweest. Dat mocht men nu niet uit het oog verliezen.544 In het bijzonder wilde men

de Duitse socialisten, die de oorlogskredieten hadden gestemd, nog niet veroordelen: “Wij verstaan dat

die stemming een pijnlijken indruk gemaakt heeft op de socialisten van geheel de wereld, wij zelven

hebben er onder geleden. […] Maar wij vragen dat men niet te haastig oordeele en veroordeele.” Op

het nakende Internationaal Socialistisch Congres verwachtte men wel een verantwoording.545 De eigen

goedkeuring van de kredieten werd dan weer vergoelijkt: “Het zou bijv. onzinnig zijn geweest, waar

ons volk elk jaar 150 millioen voor zijn verdediging moest opbrengen, thans, nu dit [de

verdedigingsmiddelen die men jaarlijks had gefinancierd] in werking moet gebracht worden, om ons

land trachten buiten de oorlog te houden, het daarvoor benoodigde mobilisatiekrediet te weigeren.”546

De Gentenaars begonnen echter langzaam bij te draaien. In een tekst die door Anseele zelf was

ondertekend werd de oorlogsschuld expliciet bij Duitsland gelegd. Eenmaal haar bevolking de

waarheid zou kennen, zou het met hem akkoord gaan dat Duitsland de agressor was, zo stelde de tekst.

T.a.v. de Duitse socialisten bleef men in dit “Manifest van het Internationaal Socialistisch Bureel aan

het Duitsche volk”, dat ook door Vandervelde, Huysmans, Bertrand (voor België) en Guesde, Vaillant,

Longuet en Sembat (voor Frankrijk) was ondertekend, mild. “Zij [de ondertekenaars] betrouwen er op

dat eenmaal de waarheid in het licht gesteld, zij zullen goedgekeurd en vervoegd worden door de

socialisten van Duitsland.”547 Later herhaalde Vooruit in haar eigen naam dat de schuld voor de oorlog

bij Duitsland lag (“Zulks is niet te loochenen”548) en werden de standpunten van Liebknecht, Kautsky

en Luxemburg aangeprezen. Zij waren onder de veertien Duitse socialisten die de kredieten hadden

afgewezen, en bewezen zogezegd dat Vooruit gelijk had de Duitse stemming nog niet te

veroordelen.549 Bovendien reageerde het blad verheugd toen het Duitse zusterblad Vorwärts het Duitse

imperialisme en militarisme erkende.550 Anseele en de Gentse socialisten begonnen dus steeds meer

misprijzen te tonen voor de indringer, en zich patriottischer op te stellen. In die zin moeten we in

navolging van Van Ginderachter ook opmerken dat in het dagblad Vooruit de term “Vlaanderen”

steeds meer naar de achtergrond verdween ten nadele van “België”, iets wat voor de oorlog nauwelijks

denkbaar was vanwege het Vlaamse karakter van de Gentse socialistische federatie.551

Toch betekende de verscherpte toon tegen Duitsland niet dat Anseele het internationale

overleg afwees, in tegenstelling tot zijn partijgenoten. Op 21 september 1914 overlegde hij in een

zitting van het Uitvoerend Comité van het Internationaal Bureel met Vandersmissen, Bertrand,

544 VO, 20.08.1914, 6ab. 545 VO, 19.08.1914, 1ab. 546 VO, 20.08.1914, 6ab. 547 VO, 29.08.1914, 1abc. 548 VO, 14.09.1914, 1a-d. 549 VO, 26.09.1914, 1cde. 550 VO, 04.10.1914, 1ab. “Wij zijn gelukkig te bestatigen dat de “Vorwärts” de gruweldaden ten strengste afkeurt en de veranwoordelijkheid (sic) van dezen oorlog en de Duitsche barbarij op rekening der keizerskliek brengt.” 551 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., pp. 361-362.

116

Huysmans en Mathijs (secretaris van de Nederlandse SDAP). Het voorstel van Matthijsen om de zetel

en de macht van het Internationaal Bureel tijdelijk naar Amsterdam over te brengen werd geweigerd,

maar Anseele ondersteunde wel zijn voorstel om in oktober een conferentie te houden. Op zijn

verzoek werd aan de aangesloten partijen gevraagd of het “gepast en nuttig” was om eind oktober in

Amsterdam bijeen te komen. De conferentie moest zich volgens Matthijsen bezig houden met de vraag

hoe men de oorlog zo snel mogelijk door overleg kon beëindigen, maar ook met het voortbestaan van

de Internationale na de oorlog zelf.552 Op 30 september boog het bureau van de Landelijke Raad van

de BWP zich over de uitnodiging. Het voorstel werd afgewezen omdat het “stoffelijk onmogelijk

[was] over de dagorde van die conferentie te beraadslagen, er regelmatig aangestelde afgevaardigden

heen te sturen”, de conferentie “in den grond doelloos” werd geacht en men van gevoelen was dat het

met haar “waardigheid” niet overeenkwam om “met de afgevaardigden der Duitsche Socialistische

Partij samen te komen.” Indien de conferentie toch zou plaatsvinden, zou de Belgische delegatie

slechts deelnemen indien de Duitsers zich zouden moeten verantwoorden over hun

verantwoordelijkheid in de oorlog.553 Anseele had zich echter wel voor de conferentie uitgesproken,

net als Huysmans. De meeste andere (prominente) BWP’ers waren (toen al) tegen.554

Zolang Gent niet bezet was, speelde Anseele zijn rol als lid van het Uitvoerend Comité (UC)

van het ISB trouwens ten volle. Hij was betrokken bij allerhande correspondentie, en debatteerde mee

over de praktische kant van de werking van het ISB. Uit Nederlandse hoek werd ervoor gepleit om het

ISB naar Amsterdam over te plaatsen omdat België bezet was, en Anseele sloot zich in het belang van

het UC daarbij aan. Het zou echter tot eind 1914 duren alvorens die overplaatsing naar Nederland

(Den Haag) er ook werkelijk kwam. Het Belgische viertal bleef aan het hoofd van het Uitvoerend

Comité, maar het Comité zou uitgebreid worden met een Nederlandse delegatie. Het compromisplan

werd door de SDAP pas goedgekeurd nadat Anseele en Huysmans Troelstra, die het voorzitterschap

van het ISB ambieerde, hadden verzekerd dat de Nederlanders binnen het UC gelijkberechtigd zouden

worden. Daarmee was de verhuis een feit. Voor Anseele betekende dat dat het uitoefenen van zijn rol

als lid van het Uitvoerend Comité steeds moeilijker werd, en we zien hem dan ook in de Internationale

van het voorplan verdwijnen. Van de Belgen speelde enkel Huysmans, die voor zijn verhuis eind 1915

naar Den Haag een maal per week van Antwerpen naar Den Haag pendelde, nog een belangrijke rol.555

552 BELGISCHE WERKLIEDENPARTIJ – LANDELIJKE RAAD, Verslag opgemaakt door het Bureel van den Landelijken Raad over de werkzaamheid der Werkliedenpartij tijdens den oorlog (oogst 1914 – november 1918), Brussel, Établisslements généraux d’imprimerie, 1918, p. 63. 553 BELGISCHE WERKLIEDENPARTIJ – LANDELIJKE RAAD, Verslag opgemaakt door het Bureel van den Landelijken Raad over de werkzaamheid der Werkliedenpartij tijdens den oorlog (oogst 1914 – november 1918), Brussel, Établisslements généraux d’imprimerie, 1918, p. 64. 554 W. GELDOLF, op.cit., p. 52. 555 ibid., pp. 69-76.

117

4.2.2. In het verloop van de oorlog

Op de zittingen van het UC van het ISB was Anseele ondanks zijn teruggetrokken rol vaak

wel nog aanwezig. Op 5 september 1915 kwam de Belgische (precaire) voedselsituatie ter sprake.556

Begin januari 1916 werd er besloten om, als de Franse en Engelse delegatie niet tot in Den Haag zou

willen komen, hen in Londen en Parijs op te zoeken om te overleggen over de Internationale.

Daarnaast werd er ook beslist dat Huysmans een rede zou houden in naam van het UC over de

slagvaardigheid van de Internationale.557 En ook begin 1917 werd hij in Den Haag verwacht voor een

zitting van de Internationale. Op de agenda stond opnieuw de toekomst van de Internationale en een

eventuele bijeenroeping van het ISB.558 Vooral de vredesnota van Amerikaans president Wilson zette

de socialisten van het UC ertoe onderling te willen overleggen. Huysmans559 en Troelstra drongen er

bij de Duitse overheden op aan om aan Anseele en Bertrand een reispas te verlenen. De Duitsers

waren oorspronkelijk niet bijster enthousiast om dat te doen, omdat ze vreesden dat Bertrand en

Anseele op dat internationale platform de deportaties van de arbeiders scherp zouden veroordelen,

maar Troelstra garandeerde dat er geen agitatie zou ontstaan. Vanuit Den Haag werd getelegrafeerd

door de Duitse gezant: “Ich nehme an, dass die erwähnte Erlaubnis den Herren Deputierten Bertrand

und Anseele nur unter der Bedingung, sich jeder Agitation in Holland zu enthalten, erteilt wird und die

holländischen Komiteemitglieder bürgen dafür, dass eine derartige Bedingung erfüllt wird.”560 Men

had er dus uiteindelijk wel vertrouwen in, en zo werd er uit Berlijn aan chef van de Politische

Abteilung von der Lancken getelegrafeerd dat de passen mochten verleend worden “unter der

Bedingung, dass die beiden nach Kenntnis der Trölstraschen Erklärung sich verpflichten jede

Agitation gegen uns in Holland zu unterlassen.”561 De militaire overheid van het Etappengebied

weigerde echter “nach längeren Verhandlungen” de reispas voor Anseele toe te kennen, waardoor

enkel Bertrand naar Den Haag kon afzakken.562

556 ibid., p. 104. 557 ibid., p. 110. 558 ibid., pp. 173-174. 559 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/2, Telegram Rosen aan de K. Gesandte an Auswärtiges Amt, 31 december 1916. 560 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/2, Telegram uit Den Haag (geen afzender) aan K. Gesandte an Auswärtiges Amt, 14 januari 1917. 561 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/2, Telegram K. Gesandte an Auswärtiges Amt aan von der Lancken, 16 januari 1917. 562 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/2, Telegram von der Lancken aan K. Gesandte an Auswärtiges Amt, 25 januari 1917. Het telegram: “Antwort auf Schreiben von 16. Januar A 1658 J.No.1290. Reise Bertrand nach Holland gegen zwanzigtausend Franken Kaution für Wohlverhalten genehmigt. Reisegesuch Anseele, hat keine Aussicht auf Genehmigung. Falls wert darauf gelegt wird, anheimstelle Antrag an Generalquartiermeister zu richten.” Ook: UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 7 365/1, Telegram Rosen aan [onbekend], 28 maart 1917. “Als vor einiger Zeit der hiesige Sozialistenführer Troelstra einen Sozialistenkongress in Haag hatte veranstalten wollen und dazu die Erlaubnis zur Herreuse der beider belgischen Sozialisten Bertrand und Anseele erbeten hatte, wurde nach längeren Verhandlungen die erstere gestattet, die letztere aber abgelehnt.”

118

De rede van Huysmans waarvan sprake, werd op het SDAP-congres te Arnhem gehouden en

werd integraal in Vooruit opgenomen onder de titel “De Internationale is niet dood!” De tekst was

volgens Huysmans door Anseele en de andere leden van het UC goedgekeurd en “tot in de kleinste

details onderzocht.”563 Ze moest het bewijs leveren dat de Internationale nog springlevend was en kon

om die reden internationaal op een enorme weerklank rekenen. Maar omdat ze veel verder ging dan

was afgesproken kreeg Huysmans ook harde kritieken van onder meer de Brouckère. Anseele was

ongeveer de enige Belgische socialist die zich zonder reserve achter Huysmans schaarde.564 Wat stond

er nu in de rede, die ook in Vooruit verscheen en die dus ook door Anseele werd ondersteund? Er

moest vooral aangetoond worden dat de Internationale springlevend was, en dat de Internationale er

voor de oorlog alles aan had gedaan om het uitbreken van het geweld te vermijden. Helaas was men

daar niet in geslaagd, omdat de kapitalistische regeringen de geesten hadden gevormd.565 Maar ook na

de eerste ontgoocheling was de Internationale volgens Huysmans actief gebleven: via briefwisseling

waren nog vrij recent contacten aangehaald, rechtstreeks of onrechtstreeks via het Bureau in Den

Haag. De drie partijen (centralen, neutralen en entente) kregen vier kwesties waarover ze moesten

beraadslagen: ten eerste het zelfbeschikkingsrecht voor alle naties, ten tweede de beperking van de

bewapening met het oog op een algemene ontwapening, ten derde de democratie, diplomatie en

parlementaire controle en tot slot het verplichtende scheidsgerecht.566 De partijen stemden niet met

elkaar overeen op alle punten, maar er waren enkele waarover er eensgezindheid bestond. Om te

bewijzen dat de Internationale nog springlevend was, werd de bereidwilligheid tot een nieuwe

bijeenroeping van het ISB verkondigd. Enkel Frankrijk en Engeland waren daar nog niet voor

gewonnen, omdat de Duitse socialisten nog geen afstand hadden genomen van het imperialisme en de

veroveringspolitiek van haar overheid en vooral omwille van het statuut van Elzas-Lotharingen.567

Toch waren er in de ogen van het UC van het ISB tekenen van toenadering. De verschillende

federaties drukten de wens uit van een duurzame vrede, die moest gewaarborgd zijn door de eenheid

van het proletariaat, of, m.a.w., de Internationale had een belangrijke rol te spelen.568

We onthouden daar vooral uit dat Anseele zich, ondanks zijn verminderde rol in het UC, op

het overlegstandpunt bleef stellen. Hij sprak zich nooit onverdroten uit voor een vrede waarvan de

bepalingen er niet toe deden569, maar hij bleef ijveren voor het hervatten van het internationale overleg

563 AMVC, CHA, I 366, Speech van Camille Huysmans voor de Federatie Rotterdam van de S.D.A.P., Rotterdam 1916. [precieze datum niet bekend, maar waarschijnlijk ongeveer maart] 564 W. GELDOLF, op.cit., pp. 110-111. M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 92. 565 VO, 14.01.1916, 1a-e. 566 VO, 15.01.1916, 1a-d. 567 VO, 16.01.1916, 1a-d. 568 VO, 22.01.1916, 1abc. 569 Dat standpunt leefde wel onder de zogenaamde Zimmerwalders. In september 1915 kwamen deze minderheidssocialisten samen te Zimmerwald, en onder impuls van Lenin spraken zij zich uit voor een snelle beëindiging van de oorlog, door middel van een vrede zonder annexaties en schadeloosstellingen. Ze spraken zich uit voor het zelfbeschikkingsrecht der volkeren. M. LIEBMAN, Les socialistes belges 1914 – 1918: le POB face à la guerre, Bruxelles, Vie Ouvrière, 1986, pp. 44-47. De meerderheidssocialisten bestempelden deze

119

onder de socialisten, met als doel om de vrede te bereiken. Hij deed dat niet alleen als lid van het UC

van de Internationale, maar ook onrechtstreeks in Vooruit. De scherpe toon t.a.v. de Duitsers in

september 1914 zou in Vooruit verdwijnen, hoewel waarschijnlijk meer ten gevolge van de censuur

dan van een verandering van opinie, en het kapitalisme werd opnieuw gebombardeerd tot voornaamste

oorlogsschuldenaar. Dat zien we ook goed in de 1-meiredes van Anseele in 1915 en 1916, waar hij

duidelijk de kaart trekt van de Internationale.570 Vooruit bleef daarnaast uitgebreid Jean Jaurès

herdenken.571 Voor Anseele en de Gentenaars bleef de vrede, of althans het overleg onder socialisten,

dus een belangrijk thema.

4.2.3. Geen eensgezindheid met het partijbestuur in Brussel

Zijn Belgische partijgenoten dachten daar anders over. Vandervelde, De Brouckère en de

socialisten te Brussel bevonden zich internationaal gezien aan de rechterzijde van het socialistische

spectrum, met hun ongenuanceerde patriottische houding. Van een mogelijk overleg met Duitse

socialisten kon voor hen geen sprake zijn: zij stonden achter een vrede door overwinning op de As-

mogendheden. Pas daarna kon er op redelijke basis met de Duitsers gepraat worden.572 Ze drukten zich

wel uit tegen een veroveringsoorlog door de geallieerden.573 Die harde opstelling zien we ook op de

verschillende internationale bijeenkomsten, waar de stem van Anseele afwezig bleef. In januari 1915

was er een conferentie gepland in Kopenhagen, maar de Belgische delegatie van de Landelijke Raad,

bestaande uit Vandersmissen, Wauters en Vinck, had besloten daar niet aan deel te nemen omdat zij

weinig animo koesterden voor een conferentie waar de Duitsers op aanwezig zouden zijn. Op de

intergeallieerde socialistische conferentie in Londen, begin februari werd Duitsland opnieuw

geviseerd, en op 20 februari drukten Wauters en Vandersmissen voor het Internationaal Socialistisch

Bureel in Den Haag nog eens het afwijzende standpunt van de Landelijke Raad uit. Voor er sprake kon

zijn van een bijeenkomst met de Duitsers moesten zij zich eerst verantwoorden, en moest België

ontruimd zijn. Ze pretendeerden de “eenparige zienswijze der Belgische socialisten” uit te drukken,

maar vergaten er bij te vermelden dat op de zitting de vertegenwoordigers van het Etappengebied en

de socialisten die in het buitenland verbleven niet aanwezig konden zijn.574 Een bewijs voor de

tegengestelde meningen was ook de unanieme afwijzing door de Algemene Raad van de BWP van een

afscheuring, waarop zelfs Bernstein, Kautsky enz. niet welkom waren, als “een verzameling vrijschutters zonder troepen”, en trachtten de beweging klein te krijgen. W. GELDOLF, op.cit., pp. 103-105. 570 VO, 01/02.05.1915, 1abcd ; 01/02.05.1916, 1a-e,2a. 571 VO, 31.07.1915, 5a-e6a-e ; 02.09.1915, 5abc ; 31.07.1916, 1a. 572 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 85-88. 573 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 51-55, Les relations du parti ouvrier belge avec l’Internationale socialiste de septembre 1914 à juillet 1917, rapport van Jules Lekeu. 574 BELGISCHE WERKLIEDENPARTIJ – LANDELIJKE RAAD, Verslag opgemaakt door het Bureel van den Landelijken Raad over de werkzaamheid der Werkliedenpartij tijdens den oorlog (oogst 1914 – november 1918), Brussel, Établisslements généraux d’imprimerie, 1918, p. 65-67.

120

bijeenkomst van de neutrale socialisten gepland voor mei 1916, terwijl Anseele wel akkoord was. De

Algemene Raad wenste geen vrede voor de absolute zege van de geallieerden, en veroordeelde met de

grootste kracht alle pogingen in die zin.575 Op 12 december 1916 verspreidde de Landelijke Raad ook

een nota waarin het de radicale zienswijze van 20 februari 1915 bevestigde. Er kon geen sprake zijn

van een conferentie waar ook de socialisten van de centralen op zouden aanwezig zijn, de

inspanningen voor de vrede werden “vergeefsch en gevaarlijk” genoemd, en men wilde geen andere

vrede zien dan deze door een overwinningsoorlog. De nota, die er op voorspraak van Wauters was

gekomen, handhaafde ook de visie dat er geen annexaties mochten gebeuren die tegen de vrije wil van

de betrokken bevolkingen zouden geschieden.576 De hele nota betekende het failliet van de

Internationale en haar vredespogingen.

Deze zienswijze strookte niet met die van Anseele, die de hele vredeskwestie genuanceerder

bekeek en zoals gezegd wel achter het hervatten van het internationale overleg leek te staan, en dat

ook na de nota tijdens de Stockholm-episode zou bepleiten. Zijn er dan redenen om aan te nemen dat

Anseele de nota had goedgekeurd of van het bestaan ervan afwist? Zekerheid daarover hebben we niet

omdat de verslagen van de Bureauvergaderingen van de BWP tussen 22 augustus 1916 en 11 april

1917 niet bewaard zijn gebleven. Ook Darin stelt zich de vraag in welke mate de nota een

eenmansactie van Wauters was, dan wel centraal gecoördineerd was.577 Maar ondanks Anseeles

genuanceerdere mening over de Internationale wees hij de nota naderhand blijkbaar ook niet ten

gronde af, wat doet vermoeden dat dat ook op 12 december 1916 het geval was. Op 3 mei 1917 zou hij

immers de herbevestiging van de nota goedkeuren ondanks het feit dat hij de opheffing ervan had

gevraagd (cfr. infra).578 Het is duidelijk dat hij de eenheid in de partij niet op de helling wilde zetten.

Of misschien was hij in december 1916 (kortstondig) van mening veranderd als gevolg van de

deportaties van de arbeiders en stond hij principieel achter de nota? We weten het niet.

Naar de redenen voor de kloof onder de Belgische socialisten hebben we het raden, maar we

mogen misschien wel vermoeden dat Anseele vanwege de harde realiteit in het Etappengebied veel

meer de nood inzag aan een vrede. De bevolking in het generaal-gouvernement had zoals gezegd niet

zo sterk te lijden onder de oorlog als deze van het Etappengebied. Misschien waren ook de historische

575 “Le Conseil Général auquel, vu les circonstanes on a adjoint à titre de conseils, un certain nombre de camarades sérieux de tous les centres, de manière à ce que les délibérations réflètent le mieux possible l’opinion exacte du pays, le Conseil Général, renforcé donc, a examiné l’opportunité de la réunion des socialistes des pays neutres et à l’unanimité, avec la plus grande force a déclaré que la Belgique ouvrière ne demandait pas la paix, ne la désirait pas maintenant et était disposé à souffrir encore pendant tout le temps qu’il faudrait plutôt que de voir se faire une paix avant le triomphe absolu et décisif des alliés. J’ai été chargé de te transmettre cette motion qui condamne la réunion des pays neutres. La Belgique estime qu’il n’y pas lieu de prononcer le mot ‘paix’ en ce moment.” W. GELDOLF, op.cit., pp. 135-136. 576 BELGISCHE WERKLIEDENPARTIJ – LANDELIJKE RAAD, Verslag opgemaakt door het Bureel van den Landelijken Raad over de werkzaamheid der Werkliedenpartij tijdens den oorlog (oogst 1914 – november 1918), Brussel, Établisslements généraux d’imprimerie, 1918, pp. 68-71. 577 P. DARIN, op.cit., p. 65. 578 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 49, Zitting van het Bureau van de BWP, 3 mei 1917.

121

banden tussen Gent en de Duitse socialisten een deel van de verklaring. Of was het standpunt van

Anseele tactisch geïnspireerd, zoals dat bij de Stockholm-kwestie zou naar voren komen?

De meningsverschillen betekenden echter geenszins dat Anseele zich krachtig distantieerde

van zijn partijgenoten: hij deed er naar buiten toe het zwijgen toe. Van een debat (in het openbaar) met

zijn partijgenoten was er geen sprake. Waarschijnlijk speelde ook hier de pragmatische geest van

Anseele een rol. Voor hem was de kwestie blijkbaar niet belangrijk genoeg om zijn eigen positie

binnen de BWP of de werking van de partij zelf in gevaar te brengen. Maar net omdat Anseele naar de

buitenwereld toe nooit expliciet een standpunt over de meningsverschillen in de BWP innam, werd hij

het onderwerp van een polemiek in de Nieuwe Gazet van Gent (pleitbezorger van een vrede) omtrent

zijn stilzwijgen over de BWP-nota van 12 december 1916. De BWP-nota was Frans Primo

(hoofdredacteur Nieuwe Gazet van Gent) op 16 januari 1917 ter ore gekomen. De Nieuwe Gazet van

Gent was verrast over het geheim manifest, dat “zoo scherp” afbreuk deed “aan de steeds

hooggehouden ideeën, van algemeene verbroedering der volken en van wereldvrede.” Maar

vooralsnog geloofde Primo er niet veel van. Gent was immers het brandpunt van het Belgische

socialisme, en ook in Gentse socialistische kringen had de nota als een verrassing geklonken. En

waarom zou dat manifest, dat zou zijn opgesteld door “al de afgevaardigden van de Belgische

Arbeiderspartij in het geheim”, daadwerkelijk geschreven zijn, terwijl Anseele - toch een van de

afgevaardigden van de BWP - in zijn 1-meiredes elk geheim verdrag heel scherp had veroordeeld en er

in Vooruit stellig werd beweerd dat de Internationale niet dood was?! “Anseele zei, dat de

Internationale er op gericht is rassenhaat en rassentrots niet meer tot bloedige botsingen te laten

komen: het manifest der geheime vergadering der Belg. Arbeiderspartij, sluit uit de Internationale

betrekkingen buiten, de socialisten van Duitschland, wellicht ook die van Oostenrijk, en beoogde

daardoor niet de verbroedering der volken en loutering van den rassentrots, maar de oprichting van een

Internationale, bestaande uit socialisten van de Entente-landen, in meerderheid Latijnen, dus een

Latijnsche Internationale, en een andere, die wellicht zou gevormd worden uit socialisten der centrale

landen, in geestelijke meerderheid Germanen, dus een geestelijk-aristokratische Germaansche

Internationale! Dit zou dan heeten: louteren van den rassentrots? Neen, dat kan de Belgische

Arbeiderspartij onder geen voorwendsel willen nastreven!,” schreef het dagblad.579

Ondanks het feit dat Anseele toch rechtstreeks werd aangesproken, hield hij zijn lippen (naar

buiten toe) nog steeds stijf op elkaar. Het was het activistische dagblad zelf dat op 23 januari klaarheid

schepte: het geheime manifest was “een poets gebakken aan de BWP”, zoals het op 16 januari al

vermoedde. “Maar nu komt het! Het is een poets gebakken door enige harer eigen strijders.” M.a.w.,

de nota was echt maar ging niet uit van alle partijgenoten.580 Huysmans ontkende het bestaan van de

579 NG, 16.01.1917, 1ab. 580 NG, 23.01.1917, 1bc.

122

nota, maar hij werd tegengesproken door Vandervelde.581 Over de wijfelende houding van Anseele

hadden we het al: waarschijnlijk stond hij niet volledig achter de nota, maar had hij ze mee

goedgekeurd om de eenheid binnen de BWP te bewaren. Maar niets sluit uit dat de nota ook voor hem

als een volslagen verrassing had geklonken.

Op 11 maart deed de Nieuwe Gazet van Gent een nieuwe poging om te weten te komen hoe

Anseele stond tegenover het manifest, toen het in de Belgische Socialist, het blad van Huysmans, had

gelezen dat Anseele “van het zelfde gedacht” was als Huysmans. “Moet aan de bewering in

Huysmans’ blad geloof geschonken worden, dan zouden hieruit verscheidenen, tot hiertoe in duister

gehulde punten plots ophelderen… of nog duisterder worden,” schreef de Nieuwe Gazet van Gent.

Klopte de bewering van Huysmans immers, dan was Anseele internationalist en werd het hoog tijd dat

hij daarvoor zou uitkomen. De auteur van het artikel geloofde de bewering van de Belgische Socialist

echter niet, als een gevolg van Anseeles optreden tegenover de Socialistische Jonge Wachten (cfr.

infra).582

Het dagblad bleef proberen om Anseele aan het praten te krijgen. N.a.v. 1 mei hoopte men

eindelijk zijn standpunt te leren kennen: “Naar aanleiding van de verklaring van M. Kamiel Huysmans

en van zijn bewering ten opzichte van de meening van M. Anseele is men dus gerechtigd te

verwachten dat deze laatste zich omtrent zijn standpunt in het openbaar zou uitspreken. Zou M.

Anseele aan het proletariaat wellicht de verrassing sparen voor het aanstaande Eerste Mei-feest, dat

zooals aangekondigd, “een grootsch Vredesfeest” belooft te zijn? Er heerscht eenige spanning in dit

vooruitzicht.”583 Anseele hield dat jaar echter uitzonderlijk geen 1-meirede, wat voor de Nieuwe Gazet

van Gent meteen voldoende was om te besluiten dat Anseele zich niét op het standpunt van Huysmans

stelde.584

Het voortdurende zwijgen van Anseele was opvallend, omdat hij in deze zaak

gecompromitteerd werd. Het was zelfs markant dat hij geen 1-meirede uitsprak. De verklaring voor

zijn stilzwijgen kan zijn dat hij er niet openlijk voor durfde uitkomen dat hij het “geheime manifest”

mee had goedgekeurd. Wij denken immers in tegenstelling tot de Nieuwe Gazet van Gent dat Anseele

wel dezelfde mening toegedaan was als Huysmans, maar dat hij om partijpolitieke redenen de nota wél

had goedgekeurd. Hij wilde zich niet distantiëren van zijn partijgenoten zoals zijn stilzwijgende

houding over het “geheime manifest” aantoont, en langs de andere kant kon hij het tegen zijn

achterban waarschijnlijk niet maken om niet voor de vrede te ijveren. En dus was een stilzwijgen

misschien wel de beste optie. Dat hij ten gronde immers nog niet van mening was veranderd over het

internationale overleg, wat zijn stilzwijgen had kunnen verklaren, bewijst dan weer de Stockholm-

episode.

581 NG, 11.02.1917, 1ab. 582 NG, 11.03.1917, 1bc. 583 NG, 23.03.1917, 1a. 584 NG, 04.05.1917, 1abc.

123

4.3. De Stockholm-kwestie

In Den Haag had er zich in april 1917 een Hollands-Scandinaafs comité gevormd dat zich zou

gaan bezighouden met het bijeenroepen van de voltallige ISB in Stockholm. De uitnodigingen werden

op 22 april verstuurd naar de minderheids- en meerderheidssocialisten. In concreto was het de

bedoeling om de socialisten van alle oorlogsvoerende partijen bijeen te brengen om te overleggen over

de vrede.585

Anseele ijverde binnen de BWP voor een deelname aan de conferentie, zoals hij al de hele

oorlog had gepleit voor het bijeenkomen van de Internationale. Nadat ook de Russische kameraden,

die na de februarirevolutie merkelijk aan invloed hadden gewonnen, zich hadden uitgesproken voor de

bijeenkomst, kwam het Bureau van de BWP bijeen om over de kwestie te beraadslagen. Door de vraag

van de Russen waren er nieuwe elementen opgedoken die een herziening van de nota van 12 december

(waarin dus elk internationaal overleg scherp werd afgewezen) misschien nodig maakten, zo erkende

ook Wauters. Op 3 mei zou Anseele naar Brussel afzakken. De Brusselse partijgenoten wilden

klaarblijkelijk de zitting voorbereiden, en vergaderden op 2 mei al. Er werd beslist dat er ondanks de

nieuwe elementen geen sprake kon zijn van een Belgische delegatie te sturen naar Stockholm.

Daarover was geen discussie mogelijk, en Anseele zou dat moeten aanvaarden.586 Op 3 mei pleitte

Anseele zoals men had verwacht voor het hervatten van de socialistische relaties. Hij vond dat de nota

van 12 december 1916 moest vergeten worden, omdat ze de BWP in een lastig parket bracht binnen de

Internationale terwijl het nodig was “que nous montrons devant le monde entier ce que les socialistes

veulent.” Hij wees erop dat elke socialist vurig een vrede wenste en zo snel mogelijk, maar dat het een

duurzame vrede moest zijn. De Stockholm-conferentie was voor Anseele een belangrijk middel in het

diplomatieke spel naar een duurzame, socialistische vrede en hij benadrukte daarmee vooral de

tactische overwegingen voor zijn pro-standpunt. Of hij probeerde toch met tactische argumenten zijn

visie door te drukken, dat kon ook. De tegenstand op de vergadering was echter zoals op 2 mei was

bepaald groot, en uiteindelijk keurde Anseele de handhaving van het manifest van 12 december 1916

goed. Het besluit zou wel herzien worden indien de Fransen en de Engelsen t.a.v. Stockholm van

mening zouden veranderen. Eigenlijk was dat een overwinning voor Anseele, die erkende dat een

deelname aan de conferentie zonder dat de Fransen en Engelsen aanwezig waren niet wenselijk was.587

Ondertussen werd er achter de schermen al voor geijverd dat Anseele een reispas zou

ontvangen van de Duitse overheden voor het geval er een conferentie zou plaatsvinden. Iemand had

585 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 97. 586 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 49., Zitting van het Bureau, 2 mei 1917. 587 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 49, Zitting van het Bureau, 3 mei 1917.

124

daarvoor blijkbaar Ebert aangeschreven, want die drong erop aan dat het verzoek werd ingewilligd.588

Von der Lancken had daar geen bezwaren tegen, op voorwaarde dat de Belgische socialisten zich zelf

zouden komen aanbieden.589 Voor Huysmans en de rest van het Stockholm-comité bleek de

aanwezigheid van Anseele te Stockholm zeer belangrijk, waardoor er vanuit die hoek bij de Duitsers

ook vaak werd op aangedrongen.590 De activisten echter, die met Primo en Joris en met steun van de

Duitsers door het organisatiecomité werden ontvangen (ze wilden de wind uit de zeilen nemen van de

besluiteloze BWP), zouden via de Raad van Vlaanderen, een eenzijdig opgericht activistisch

parlement, proberen te verhinderen dat de pas aan Anseele zou verleend worden.591 Omdat de

conferentie uiteindelijk niet doorging, konden we de uiteindelijke beslissing van de

Etappeninspektion, die in laatste instantie de bevoegdheid had, niet achterhalen.592

Anseele was er in juni wel meer dan ooit van overtuigd dat de BWP niet kon wegblijven op de

Stockholm-conferentie. Hij liet om die reden speciaal het socialistische middencomité van Gent,

waarvan sinds 25 oktober 1916 geen verslagen meer werden bijgehouden in het verslagboek,

bijeenroepen om de houding van de Gentse federatie te bepalen. Omdat de Russische kameraden zich

ongenuanceerd pro Stockholm hadden uitgelaten, vond Anseele dat de BWP er zich onmogelijk aan

kon onttrekken. Blijkbaar was er voor de stellingname van de Russen toch enige twijfel, ook bij hem.

Enkele Gentse socialisten, zoals Coppieters, waren na het nieuws van de Russen ook plots gewonnen

voor de conferentie. Aan de zitting in Brussel van 3 mei had Anseele een goed gevoel overgehouden:

hij had de indruk “dat de Kameraden voorstanders waren, van het zenden eener afvaardiging naar de

conferencie van Stockholm.” Op 13 juni was er een zitting van de Algemene Raad van de BWP

gepland (op vraag van Anseele), en de Gentse federatie zou er, zo werd besloten, met vijf personen

waaronder ook Anseele voor deelname aan de Stockholmconferentie pleiten. Van de Duitse overheid

zou geëist worden dat men te Stockholm vrij mocht spreken en dat in Vooruit de reden voor het

aanvragen van de passen zou mogen verdedigd worden.593

Het optimisme van Anseele over zijn Brusselse kameraden bleek onterecht. Op de zitting van

13 juni had hij opnieuw te kampen met heftige tegenstand binnen de BWP. Lekeu wees erop dat

Vandervelde had getelegrafeerd dat “il ne peut être question de renouer les relations avec des gens qui

ont trahi le socialisme aussi effrontément que les hommes de la majorité de la social-démocratie”, en

stelde de vraag van wie de Russische oproep nu eigenlijk uitging. Anseele repliceerde dat men zich

niet moest laten leiden door de verklaringen van deze of gene afgevaardigde van het land, omdat de

588 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/3-4, Brief van Ebert aan [onbekende geadresseeerde], 23 mei 1917. 589 UG, N.F.W.O. – Wilhelmstrasse, 6 355/3-4, Telegram von der Lancken aan K. Gesandt an Auswärtiger Amt, 27 mei 1917. 590 W. GELDOLF, op.cit., p. 275. 591 ibid., pp. 271-275. 592 Navraag bij het ministerie van Buitenlandse Zaken bracht geen verheldering op de vraag of Anseele nu al dan niet een pas had gekregen/zou hebben gekregen. 593 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 6 juni 1917.

125

verklaringen niet op haar waarheid konden worden gecontroleerd. Opmerkelijk was dat hij zich

openlijk afvroeg of Vandervelde nog wel moest gevolgd worden: “N’oublièz (sic) pas que nous

sommes devant le fait le grandiose de l’histoire socialiste: la Révolution Russe qui a détroné le Tzar;

cela doit cependant vous dire quelque chose à les gens qui ont fait celà nous invitent à une réunion et

vous ne pouvez pas la refuser.” Wat er toe deed was enerzijds het tactische argument “que nous ayons

notre mot à dire dans les conditions de la paix”, en anderzijds de hereniging van de Internationale: “et

que nous fassions revivre le plus tôt possible l’Internationale Socialiste.” Die was immers niet alleen

door de Duitse stemming van de oorlogskredieten maar ook door de Zimmerwald- en

Kienthalbeweging op de helling gezet (cfr. infra). Het argument dat het niet wenselijk was om met de

Duitse socialisten van de meerderheid te spreken, veegde hij van tafel: “Les membres de la majorité de

la social-démocratie allemande ne sont rien pour moi. Ils ont failli à leur devoir et nous devons le leur

dire: pour le leur dire il faut que nous soyons en leur présence à la première occasion.” De vraag was

wel in welke mate zijn scherpe mening over de Duitse socialisten gemeend was. Herinneren we ons

het hartelijke gesprek tussen oorlogscorrespondent voor Vörwarts Köster en Anseele enkele maanden

later, waarover Köster schreef “[vertaald] […] zullen wij niet het minst bang hoeven ze zijn voor het

oordeel dat over Duitschland zal uitgesproken worden in de veronderstelling echt dat al onze vijanden

bestaan uit personen zooals Anseele.”594

Hoe dan ook, de argumentatie van Anseele viel bij Wauters, Troclet, Lekeu en Vinck in

dovemansoren. Het feit dat de Duitse socialisten aanwezig zouden zijn bleef het struikelblok. Anseele

deed nog een laatste poging. Hij benadrukte dat Stockholm nodig was om de Internationale te doen

herleven. Hij erkende dat de Duitsers België wilden annexeren, maar wat hadden ze te vrezen nadat

alle partijen die naar het Hollands-Scandinavisch comité waren geweest hadden verklaard dat ze de

herstelling van België wensten? Wat kon een volk met vier miljoen stemgerechtigden inbrengen tegen

de rest van de partijen op de conferentie? Volgens hem niets, en dus moest men niets vrezen indien

men van de Duitsers de garantie zou krijgen om vrij te spreken.

De tegenstand was echter te groot. In de resolutie die werd aangenomen, werd de nota van 12

december 1916 gehandhaafd en werd beslist dat de BWP haar beslissing over Stockholm zou uitstellen

tot na de intergeallieerde conferentie die in Londen zou plaatsvinden. De resolutie was met “presque

unanimité” aangenomen. Meer dan waarschijnlijk had Anseele tegen gestemd: hij was immers de

enige die tijdens de vergadering voor Stockholm had gepleit.595

Anseele bleef ijveren voor Stockholm, waarvan de geplande datum door de praktische

problemen steeds bleef opschuiven. Aan het Bureau had hij naar aanleiding van het vervoegen van het

Hollands-Scandinaafs comité door de Russen de vraag gestuurd om op 1 augustus de Algemene Raad

594 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42/3, Eene samenspraak met Anseele. A. Köster, oorlogskorrespondent. 595 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 49, Zitting van de Algemene Raad van de BWP, 13 juni 1917.

126

bijeen te roepen. De brief die was gedateerd op 19 juli bereikte Brussel pas de 28ste. Op 31 juli kwam

het Bureau bijeen om erover te beraadslagen, met het nieuws in het achterhoofd dat de Franse

socialisten zich bereid hadden getoond om naar Stockholm te gaan. Lekeu was niet geneigd op de

vraag in te gaan, maar dat was omwille van praktische redenen. Ofwel moest de vergadering in het

geheim doorgaan, ofwel zouden er Duitse spionnen aanwezig zijn. Geen van beide was ideaal.

Politieke vergaderingen waren immers verboden, tenzij er toestemming werd verleend door de

Duitsers. Hij was eerder voorstander van een zitting van een uitgebreid Bureau dat zich zou uitspreken

over Stockholm. De meningen waren verdeeld, en er werd besloten om de vraag voor een Algemene

Raad voor te leggen aan een uitgebreid Bureau.596 Op die (ongedateerde) zitting protesteerde Lekeu

eerst tegen de onvoorzichtigheid van de Gentse federatie, die niet aan de gevolgen had gedacht van

een brief via de censuur te versturen. Daarna werd het antwoord aan de Gentse federatie unaniem

aangenomen. Daarin stond dat de BWP, cfr. aan de beslissing van 13 juni, bij haar besluit bleef om de

intergeallieerde conferentie van Londen, gepland voor 8 en 9 augustus, af te wachten alvorens een

beslissing te nemen.597 Die conferentie werd trouwens een fiasco.598

Op 8 augustus werd de vraag van de opportuniteit van het bijeenroepen van de Algemene

Raad weer voorgelegd aan een uitgebreid Bureau, omdat de Fransen en Engelsen zich ondertussen in

principe hadden uitgesproken voor Stockholm. Ditmaal werd er beslist dat de Algemene Raad zou

bijeenkomen, op 22 augustus. Er waren drie tegenstemmen, maar van de pro-stemmers bleken de

meeste nog steeds tegen Stockholm gekant.599

De Algemene Raad werd geopend door voorzitter Delporte, die de wens uitdrukte dat men de

vergadering verenigd zou verlaten. Meteen werd dus benadrukt dat de vergadering gewichtig was, en

het karakter daarvan werd versterkt doordat de zitting geheim, en dus niet toegelaten, was. Niets van

wat er gezegd werd, zou mogen uitlekken naar de pers. Opvallend was dat Anseele, de bezieler van de

bijeenkomst, niet aanwezig was. De Gentenaars hadden laten weten dat ze de intentie hadden te voet te 596 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 50, Zitting van het Bureau van de BWP, 31 juli 1917. 597 “Avant de statuer sur la proposition de la Fédération Gantoise, tendant à la convocation d’une réunion nationale, en vue de délibérer sur l’invitation du Comité des Ouvriers et Soldats russes, qui s’est joint au comité hollando-scandinave, pour organiser dès le 15 août prochain une Conférence Socialiste International à Stockholm en faveur d’une paix immédiate, sans annexion ni indemnités de guerre, fondée sur le droit des peuples de disposer librement d’eux-mêmes. Le Bureau du Conseil Général de Parti Ouvrier Belge, réuni le 31 juillet 1917 ; Décide conformément à la résolution adoptée unanimement et notamment d’accord avec ANSEELE en VAN HOEYLAND, le 13 juin dernier, par l’assemblée des délégués du Conseil Général élargi, qui s’est constitué en direction du Parti depuis 1914 ; Qu’il y a lieu de réserver entièrement la question de savoir si le P.O. se fera réprésenter ou non à la conférence de Stockholm, d’attendre jusqu’à plus ample information que les partis socialistes des pays de l’Entente, aient déterminé définitivement leur attitude à la Conférence de Londres, fixée au 8 et 9 août prochain et, Regrette que la Fédération gantois, pour solliciter du Bureau Conseil Général une réunion nationale, réunion interdite par l’autorité occupante, ait eu recours à une corruspondance officielle soumise à la censure.” AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 50, Zitting van het Bureau van de BWP, Zitting van (onbekend) augustus. 598 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 109-110. 599 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 50, Zitting van het Bureau van de BWP, 8 augustus 1917.

127

komen (op die manier waren geen reispassen nodig en kon de zitting onopgemerkt gehouden worden),

maar blijkbaar hadden ze het niet gehaald. Op de vergadering zou Wauters het standpunt van Anseele

verdedigen, maar merkwaardig genoeg blijkt uit de notulen dat hij het woord niet genomen heeft.

Zowel de Antwerpse, Luikse delegatie en de delegatie uit Soignies als de Brusselse syndicaten (o.l.v.

Jacquemotte, die later de Belgische communistische partij zou oprichten) drukten zich voor Stockholm

uit. De tegenargumentatie, verwoord door Meysmans, Vinck, Bologne, Lekeu, Colleaux en Debunne,

werd opnieuw gevoed door de reserves t.a.v. de Duitse meerderheidssocialisten. Nationaal gezien

bleek Anseele niet geïsoleerd te staan met zijn pro-standpunt, maar toch werd een aanwezigheid op de

Stockholm-conferentie met vrij grote meerderheid verworpen. Er was 1 onthouding, en 30

tegenstemmers stonden tegenover 8 socialisten die pro waren. Daarmee was de kwestie definitief van

de baan.600

Ook Anseele legde zich blijkbaar neer bij de beslissing. Op 5 september 1917 was hij immers

aanwezig op een vergadering tussen het Bureau, de syndicale commissie en het Brusselse

arbeiderscomité van de voeding, zonder dat de Stockholm-kwestie ter sprake kwam. Anseele en

Wauters - over Stockholm scherp van mening verschillend - overlegden constructief over de

problemen i.v.m. de bevoorrading van de bevolking.601 En ook in Vooruit verscheen er geen

onvertogen woord over de kwestie.

Veel deed het er hoe dan ook niet meer toe, want het werd steeds duidelijker dat de conferentie

van Stockholm, en dus de hergeboorte van de Internationale, er niet zou komen. De geallieerde

regeringen weigerden reispassen aan haar socialisten en het vinden van een gepaste datum bleek heel

moeilijk, maar eigenlijk waren dat niet de voornaamste redenen. Het was vooral het Belgisch

Memorandum (opgesteld door De Brouckère en Vandervelde met de gebruikelijke nationalistische

argumentatie), de schipperende houding van de Engelse socialisten (die Stockholm in Blackpool

definitief van de hand wezen) en de onenigheid over de oorlogsdoelen onder de Entente-socialisten

eind augustus in Londen (waar de Fransen vooral dwars lagen en De Brouckère en Vandervelde een

bedenkelijke rol speelden) die definitief het doek wierpen over het initiatief.602

Naar buiten toe had Anseele ook over Stockholm de optie van de zwijgzaamheid verkozen,

zodat de Nieuwe Gazet van Gent hem opnieuw zou uitdagen om te spreken. “Terecht vragen velen

onder hen zich dan ook af, wat zij [de Gentse proletariërs] aan hunnen leider, M. Anseele, hebben: hier

hult hij zich in stilzwijgendheid, niemand kent zijn meeningen in deze partijzaak, de kiezers weten niet

waaraan zich te houden. Een socialist uit Vooruit hoorde men de vraag stellen: “Is Anseele bij de

mannen van het geheim manifest of staat hij aan de zijde van gezel Huysmans?” In andere woorden: is 600 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 50, Zitting van de Algemene Raad van de BWP, 22 augustus 1917. 601 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 55, Zitting van het Bureau van de BWP, de syndicale commissie en Brusselse arbeiderscommissie van de voeding, 5 september 1917. 602 W. GELDOLF, op.cit., pp. 299-311.

128

hij van de meerderheids- of wel van de minderheidsfraktie der Belgische socialisten?,” schreef het

blad op 13 mei 1917.603 Dezelfde pragmatische houding als bij de nota van 12 december 1916 moet

aan die stilzwijgende houding ten grondslag hebben gelegen: het bewaren van de partijeenheid en het

zichzelf niet compromitteren. Pas op 27 mei zou de Gentse federatie voor het eerst openlijk stelling

innemen via het dagblad Vooruit. Aangezien dat zo lang geduurd had, mogen we aannemen dat de

tekst weloverwogen was en er niet was gekomen zonder de goedkeuring van Anseele. We gaan er dan

ook van uit dat het artikel “Een Roode Verrijzenis” van Jos Coole de mening van Anseele

weerspiegelt. Blijkbaar was het moment gekomen om wat extra druk te zetten op de partijgenoten in

Brussel, of vond Anseele het niet langer houdbaar om tegen zijn achterban zo dubbelzinnig te blijven

acteren. Het Stockholm-initiatief werd in het artikel geloofd: “Stockholm is heden ’t aantrekkingspunt

waarop de blikken van miljoenen menschen hoopvol gevestigd zijn”, en werd een “mijlpaal”

genoemd, “als een roode lichtbaak die den gezichteinder verheldert.” Vooral de betekenis ervan voor

het voortbestaan van de Internationale werd benadrukt: “de konferentie van Stockholm is eene koene,

welberekende en ten gepasten tijde komende daad, die op de toekomst der Internationale een blijvende

invloed zal nalaten.”604 Het punt was gemaakt in de aanloop naar de bijeenkomst van 13 juni (cfr.

supra). Daarna bleef de stem van de Gentenaars in Vooruit opnieuw afwezig, hoewel uitvoerig bericht

werd over de voorbereidingen van Stockholm. Dat wijst er op dat Anseele dan wel voorstander van de

conferentie was, maar dat hij er niet alles voor op het spel wilde zetten.

Toen op 13 juni bleek dat Anseeles interne loyaliteit niet meer zo ver ging als in mei - ditmaal

had hij durven tegenstemmen in de BWP-vergadering -, bleef Anseele naar buiten toe de eenheid

bewaren. In Vooruit werd het besluit van de BWP, zogezegd “met algemeene stemmen aangenomen”,

meegedeeld. Het dagblad benadrukte wel dat het géén afwijzing van Stockholm was, “maar het stellen

eener voorafgaande kwestie, met het doel om met beredeneerde en heldere voorstellen voor den dag te

komen en vele verwarring te voorkomen.”605 Dat ondanks het gegeven dat de partijgenoten het dan

weer niet zo nauw namen met de interne eenheid: Vandervelde verheugde zich erover dat de

Algemene Raad zich op zijn standpunt had gesteld, en wilde het bij de internationale vrienden op die

manier ongenuanceerd aanbrengen.606 En het Bureau wilde Anseele duidelijk weren op de

intergeallieerde conferentie.607

Voor de Nieuwe Gazet van Gent zou het tot begin juli duren eer ook zij ervan overtuigd waren

dat Anseele pro Stockholm was. Het artikel uit Vooruit van 27 mei werd oorspronkelijk

doodgezwegen. Pas op 4 juli besloot de activistische redactie dat Anseele pro Stockholm was.608

603 NG, 13.05.1917, 1c. 604 VO, 27.05.1917, 1bc. 605 VO, 17.06.1917, 1d. 606 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 50, Zitting van het Bureau van de BWP, 11 juli 1917. 607 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 50, Zitting van het Bureau van de BWP, 25 juli1917. 608 NG, 04.07.1917, 1a.

129

Wat we uit dit alles kunnen besluiten, is dat Anseele steeds een voorstander bleef van een

hervat overleg tussen de socialisten. Of dat louter uit strategische overwegingen was (wegen op de

vredesbepalingen) of haar oorsprong vond in een verlangen naar vrede an sich, is wel niet duidelijk.

Om zijn partijgenoten te overtuigen gebruikte hij alleszins voornamelijk argumenten van strategische

aard, iets wat ook door Darin zo wordt geïnterpreteerd.609 Hoe dan ook wilde hij de Internationale,

verscheurd door de nationalistische houding van alle fracties en de Zimmerwald- en

Kienthalbeweging, herenigd zien. En misschien speelde het ook wel mee dat Stockholm een grote

baken van hoop was voor de bevolking. Ook daarom was de Stockholm-conferentie belangrijk.

Maar de eenheid binnen de BWP bleek het allerbelangrijkste. Die moest boven alles

gehandhaafd worden. Naar buiten toe liet Anseele daar geen twijfel over bestaan. Op een enkel artikel

in Vooruit na dat zich voor Stockholm uitsprak, bleef het partijblad van de Gentenaars loyaal. Haar

pro-standpunt bleef wel duidelijk omdat het alle vredespogingen op de voet bleef volgen, maar werd

niet expliciet herhaald. Maar ook intern bleef Anseele loyaal en constructief. Zo keurde hij

aanvankelijk de herbevestiging van de nota van 12 december 1916, tegen zijn wil in, mee goed. De

strijd voor Stockholm probeerde hij wel in zijn voordeel te beslechten, maar hij deed dat via de

gebruikelijke partijkanalen. En bovendien legde hij zich ook (vermoedelijk zonder problemen) neer bij

de democratische beslissing van de Algemene Raad. Hij had samen met Huysmans bij de andere

Belgische socialisten geijverd voor de Stockholm-conferentie, maar had verloren. En dat was dan dat.

Binnen het Belgische BWP-kader kwam een mogelijk onderhoud met Duitse socialisten pas in

augustus 1918 weer ter sprake. De Duitse socialisten hadden laten weten graag met de Belgische

socialisten te spreken. Anseele was voor, onder het motto dat het moment nu misschien wel gekomen

was, maar binnen het Bureau zou hij opnieuw op heftige tegenstand stuiten. Van een overleg kwam er

bijgevolg opnieuw niets terecht.610 Ondertussen hadden de Belgische socialisten zich wel verzoend. De

verschillen, die op het eerste zicht vooral strategisch geïnspireerd waren, vlakten uit en de minderheid

werd door de meerderheid erkend, waardoor een toenadering mogelijk was. De belangrijkste stappen

werden genomen door Vandervelde, de Brouckère, de Man, Huysmans en Eckelers. Anseele was daar

dus niet rechtstreeks bij betrokken, maar onoverkomelijke problemen waren er toch niet tussen hem en

de Brusselse socialisten. De Stockholm-episode zou geen zichtbare blijvende wonden slaan.611 Denken

we bijvoorbeeld in die zin ook aan de nieuwjaarswensen voor 1918 van Vooruit, waarin de vrede

opnieuw als het hoogste goed werd verkocht maar er niet werd teruggekomen op de Stockholm-

609 P. DARIN, op.cit., pp. 66-67. 610 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 58, Zitting van het Bureau van de BWP, 20 augustus 1918. 611 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 110-113.

130

episode.612 Opvallend was ook dat de 1-meirede van Anseele van 1918 over de vrede en de

Internationale, vermoedelijk om dezelfde reden van de partijeenheid, niet in Vooruit werd opgenomen.

4.4. De Gentse Jonge Wachten en de Vredesgroep

De loyale houding die Anseele kenmerkte tijdens de Stockholm-periode zou hij niet hanteren

tegenover de Gentse Socialistische Jonge Wachten (SJW), later met ouderen uit de Gentse

socialistische federatie uitgebreid tot de Vredesgroep. Deze jonge Gentse socialisten trachtten in 1917

de Gentse partijfederatie ertoe aan te zetten stappen te ondernemen naar een snelle vrede, wat Anseele

maar matig kon appreciëren. Al voor de oorlog bestonden er binnen de kringen van de Jonge Wachten

linkse marxisten, maar het was pas tijdens de oorlog en met dank aan hun vredesstandpunt dat zij

konden doorbreken en voor de Gentse federatie een bedreiging konden worden. Zonder dat zo

expliciet uit te spreken, verdedigde de Vredesgroep in grote lijnen dezelfde standpunten als de

Zimmerwald- en Kienthalbeweging.613 De SJW stelden zich eerder op een Stockholm-standpunt en

waren nog iets constructiever, maar beide lagen wel duidelijk in elkaars verlengde.614 Zimmerwald en

Kienthal waren de twee locaties waar de minderheidssocialisten onder impuls van de (toen neutrale)

Italiaanse en Zwitserse socialisten waren bijeengekomen om de houding van de

meerderheidssocialisten te hekelen. Het werd die laatste immers aangerekend dat de Internationale

geen doortastende stappen had ondernomen om tot een vrede te komen. In het manifest dat in

Zimmerwald (september 1915) unaniem werd goedgekeurd, werden de socialistische partijen van de

oorlogvoerende landen en het ISB ervan beschuldigd de taak niet te hebben vervuld die de resoluties

hen hadden voorgeschreven en werd de participatie aan de godsvrede streng veroordeeld. In Kienthal

(april 1916) werd die boodschap nog verder geradicaliseerd doordat ook het utopische pacifisme van

de Scandinavische en Nederlandse socialisten werd afgewezen en doordat de gematigde stromingen

van Zimmerwald, die geen breuk met de IIde Internationale wensten, werden veroordeeld.615 De

Gentse SJW sloten zich inhoudelijk op bepaalde vlakken aan bij de resoluties van Zimmerwald, al

wensten zij géén breuk met de BWP of Internationale maar wilden ze vía de Internationale ageren. De

Vredesgroep was zoals gezegd iets radicaler in haar standpunt t.a.v. de Internationale (ze wilden de

oprichting van een IIIde Internationale616), maar bleef op zich ook vrij centristisch en behoorde dus

ook niet tot de radicale groepen binnen de Zimmerwald-beweging. Het grote verschil lag hem in de

visie op de Internationale en de BWP. Over de visie op de oorlogsoorzaken en het vredesstandpunt

waren de standpunten van de SJW en de Vredesgroep eerder hetzelfde.

612 VO, 01/02.01.1918, 1a. 613 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 73. 614 Y. PUISSANT, op.cit., p. 143. 615 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 91. 616 Y. PUISSANT, op.cit., p. 157.

131

In juli 1918 gaf de Vredesgroep met “Ons Standpunt” een bundel uit waarin haar positie was

samengevat. Zoals ook in Zimmerwald was gebeurd, werd de inertie van de IIde Internationale

aangeklaagd en de godsvrede afgedaan als een voorwendsel van de heersende klasse om de arbeiders

te binden aan een zaak die niet in hun belang was. Maar ook de BWP ontsnapte niet aan de kritieken:

“Onze voormannen lijden aan de ziekte der gemakzucht. De tijd van den opofferingsgeest heeft voor

hen uitgedaan. Zij dragen de verantwoordelijkheid voor het laten voorbijgaan der kleinste

mogelijkheid om iets te doen aan ophelderingsarbeid in de werkershoofden. In de uren van den

nijpendsten nood, waar het ging om woorden in daden om te zetten, waar het gold het leven van

duizenden klassegenooten, werd het proletariaat door hen in de steek gelaten. Het Belgisch regeerings

socialisme is geworden doof, stom en blind. Het verloor, gewild, den zin de wereldgebeurtenissen ten

bate van het socialisme te gebruiken,” besloot de bundel. Analoog aan Zimmerwald was ook dat in de

ogen van de Vredesgroep de (enige) oorzaak voor de oorlog diende gezocht te worden in het

imperialisme en de drang naar afzetgebieden van de kapitalistische staten. De arbeidersklasse zelf had

niets te winnen bij een oorlog, en om die reden moesten alle socialisten volgens de Vredesgroep dan

ook meteen en onvoorwaardelijk ijveren voor een onmiddellijke vrede.617

In grote lijnen mogen we dat standpunt ook doortrekken naar de SJW. Zij werden ook in

Roode Jeugd verdedigd, het maandblad dat de SJW sinds augustus 1917 uitgaven. In het eerste

nummer klonk het “Wij, arbeiders, hebben geen belang bij den oorlog, op verre na niet. We hebben er

alle belang bij dat de oorlog niet uitbreekt, en als hij toch uitbreekt, dat hij zoo spoedig mogelijk

eindige.”618 In de vredesmotie van de groep werd ook duidelijk aangeduid dat de arbeiders bij een

oorlog, die was voortgekomen uit het kapitalisme, niets te winnen hadden. Wat telde was een snelle

vrede.619 In een reeks theoretische artikels werd het falen van de Internationale en het kapitalisme ook

nader toegelicht.

De Gentse Jonge Wachten werden in januari 1916 in de illegaliteit heropgericht, en konden

daarbij op zijn minst op de passieve steun van de wijkclubs rekenen. Omgekeerd vertoonden de Jonge

Wachten ook een opvallende homogeniteit t.o.v. de partijleiding. De vredesmotie van januari 1917, die

het conflict in gang zette, kwam volgens Yves Puissant dan ook als een volslagen verrassing. Toch

waren er volgens hem van meet af aan al enkele spanningen tussen partijleiding en SJW, wat meteen

zijn eigen standpunt nuanceert. Zo werd een kritiek op de 1-meirede van 1916 van Anseele niet in

Vooruit opgenomen omdat ze een kritiek inhield op Anseeles standpunt van regeringsdeelname. Maar

het belangrijkste conflict werd in het middencomiteit uitgevochten. Begin september mochten de SJW

van de afdeling Brugsepoort geen lezingen meer houden in hun lokaal zonder goedkeuring door de

617 K. HUTSE, R. MINNE, M. MACHTELYNCK, Ons standpunt: het standpunt van de vredesgroep der socialistische partij, Gent, Roode Jeugd, 1918, 43 p. 618 RJ, augustus 1917, 1ab2ab. 619 RJ, januari 1918, 3a.

132

censuur. Ze hadden beelden getoond van Duitse marxisten.620 In het middencomiteit legde het bestuur

van de Heuvelpoort uit wat er scheelde: er was een plaatsgebrek maar ook zonder dat plaatsgebrek

waren er genoeg redenen om afstand te nemen van hen “die hun zouden leeren woorden verdraaien”.

M.a.w., de inhoud van de lezingen was niet naar de zin van het middenbestuur. Brans nam in het

comiteit de verdediging op van de SJW door op de man (De Backer) te spelen, maar stootte op

verontwaardigd protest van Anseele “tegen de lastertaal […] aangaande de invloed van gezel De

Backer.” Anseele waarschuwde dat hij het niet zou dulden dat de propagandisten aan de Heuvelpoort

werden afgeschilderd als “menschen die kruipen voor een beetje brood.” En over de onderwerpen van

de lezingen liet hij weten: “Het is waar, de houding van zekere jongeren, geeft aanleiding tot

wantrouwen bij de oudere partijgenooten. In de schrijvers die gij zelf opgeeft en uit wiens schriften gij

uwe voordrachten put, zijn er twee, die in Nederland, juist rechtstreeks tegenover de Partij staan. Er

zijn andere schrijvers onder andere Troelstra, die voor de jongeren beter en schooner geschreven

hebben dan Garther en Roland Helst. Waarom deze niet gebruiken? Dit gebeurt met opzet.”621

In de partijkrant Vooruit nam de oppositie tegen de SJW al een aanvang.622

Op 14 januari 1917 kwam dan de Vredesmotie. Het kapitalisme werd als oorzaak voor de

oorlog genoemd en er werd benadrukt dat de werklieden de “zwaarste menschenoffers” brachten. De

wapens moesten zo snel mogelijk worden neergelegd. Voor de Internationale was men nog niet echt

scherp.623 In december hadden de SJW het moment gekomen geacht (het was het moment dat de

Amerikaanse president Wilson naar de oorlogsdoelen van de oorlogvoerende partijen informeerde met

als doel tot een vrede te komen) om naar buiten te komen met de vredesmotie, en ze legden het

ontwerp voor aan de Duitse censuur. Er werd ook toestemming gevraagd om een Algemene

Vergadering bijeen te mogen roepen waar men de motie zou stemmen. Vooruit had die Algemene

620 Y. PUISSANT, op.cit., pp. 107-109. 621 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 5 oktober 1917. 622 Y. PUISSANT, op.cit., p. 110. 623 RJ, januari 1918, 3a. De motie: “De SOCIALISTISCHE JONGE WACHT VAN GENT, in algemeene vergadering van 14 januari 1917, onder voorzitterschap van Jozef Cantré, stemt met eenheid de volgende Motie, en drukt den wensch uit dat ze zoo spoedig mogelijk openbaar worde gemaakt. Op hare verschillende kongressen verklaarde de Internationale Sociaal-Demokratie zich herhaaldelijk tegen den oorlog, alle oorlogen slechts het onvermijdelijke gevolg zijnde der zich immer uitbreidende kapitalistische productie. De arbeidersklasse heeft niet alleen de zwaarste menschenoffers te brengen op de slagvelden, ook in de neutrale landen lijdt zij het sterkst onder de ekonomische crisis die haar dreigt, zoowel lichamelijk als zedelijk, ten onder te brengen. Daarom besloot de Internationale, zoodra een oorlog ondanks het proletarische verzet uitbreekt, terstond de internationale banden her aan te knopen en al het mogelijke aan te wenden om de oorlog ten spoedigste te doen eindigen. In al de geteisterde landen klimt van dag tot dag het getal socialistische stemmen dat den regeeringen toeroept vrede te sluiten en zoo spoedig mogelijk het moorden te staken. De Internationale Socialistische Jeugdorganisatie, al de besluiten der Internationale Sociaal-Demokratie volmondig bijtredende, zoo stemt voor haar deel de Socialistische Jonge-Wacht van Gent, bijeengekomen in algemene vergadering van 14 Januari 1917, met de vredesbeweging in alle landen ten volste in, en drukt den wensch uit dat zoo spoedig mogelijk de wapenen worden neergelegd.”

133

Vergadering in het lokaal “Ons Huis” nog in haar kolommen aangekondigd: het was dus niet de

bijeenkomst zelf, maar het resultaat ervan dat voor Anseele en zijn kameraden de deur dicht deed.624

Zij konden het motie-ontwerp inderdaad niet appreciëren. Op 21 januari verscheen in Vooruit

immers een aankondiging van “het Partijbestuur” waarin de motie van de hand werd gewezen: “Een

blad [de Nieuwe Gazet van Gent] verschijnt met eene motie ten voordeele van den vrede, gestemd in

eene algemeene vergadering […] in “Ons Huis” […] door de bij de socialistische partij aangesloten

Jonge Wachten. Wij moeten verklaren van die vergadering niets te hebben geweten en noch min op de

hoogte geweest te zijn der dagorde welke aan de bespreking stond dier zoogezegde algemeene

vergadering der Jonge Wachten.”

Waarom was Vooruit zo scherp voor een motie die de BWP nergens veroordeelde, die in se

niet meer vertelde dan Anseele in zijn 1-meiredes deed en geen revolutionair taalgebruik inhield?

Volgens Puissant kwam het gebrek aan partijdiscipline bijzonder ongelegen op een moment dat de

Gentse socialisten schipperden tussen klassensamenwerking (via het stadsbestuur) en klassenstrijd.

Partijdiscipline was voor Anseele altijd al een belangrijk punt geweest. Zeker werd ook Anseele zelf

via de motie uitgedaagd. Om die reden moesten de SJW terug op hun plaats gezet worden en dat werd

ook gedaan: ze werden op 24 januari geweigerd op een zitting van het middencomiteit, werden

voorgoed verbannen uit de socialistische lokalen en Anseele verklaarde de SJW voor ontbonden en gaf

meteen opdracht tot de oprichting van een nieuwe, loyale, SJW-groep.625 In december 1916 hadden de

SJW ook de toelating verkregen voor de uitgave van het maandblad Roode Jeugd, maar het zou zoals

gezegd duren tot augustus vooraleer het eerste nummer verscheen. In eerste instantie lagen

organisatorische problemen daarvan aan de basis, maar volgens Puissant is het ook goed mogelijk dat

Anseele in persoon bij majoor Heitz (censuur) had gepleit voor het verbod op uitgave en daar enig

gehoor had voor gevonden.626 Het was nog maar het begin. Eind mei verspreidden de SJW een

manifest onder de bevolking met dezelfde boodschap als de Vredesmotie en met voor het eerst ook

een veroordeling van de socialisten van de Entente-landen627, maar in Vooruit werd meteen weer

verkondigd dat dat niets had te maken met “de Socialistische Partij van Gent”.628 Hetzelfde deed “het

Partijbestuur” op 12 augustus 1917 n.a.v. het eerste nummer van Roode Jeugd629 en in januari 1918

toen de Vredesgroep werd opgericht.630 Aan de uitgave van “Ons Standpunt” werden zelfs geen

woorden vuil gemaakt.

Ook uit het maandblad van de SJW kunnen we iets leren over de manier waarop de groep

werd tegengewerkt. Het taalgebruik, waarvan de belangrijkste woorden door ons zijn gecursiveerd,

maakt ons daarnaast iets wijzer over de intensiteit waarmee dat gebeurde. In het eerste nummer werd

624 Y. PUISSANT, op.cit., p. 121. 625 ibid., pp. 122-123. 626 ibid., pp. 131-132. 627 ibid., p. 129. 628 VO, 02.06.1917, 2b. 629 VO, 12.08.1917, 3d. 630 VO, 02.02.1918, 2b.

134

erop gewezen dat de SJW bestonden “uit 350 leden […] ondanks den banvloek over ons uitgesproken

door een klein kliekje dat zich het Partijbestuur noemt, alles in ’t geheim schotelt en lepelt, niet eens

eene partijvergadering durft samenroepen om over den vrede te spreken, en dat het moediger vindt met

leugenachtige berichtjes verwarring in de geesten te brengen aangaande onze vredesmotie op 14

Januari 1917 in Ons Huis gestemd, en onze manifesten hier en in den vreemde zelfs verspreid.”631 Op

het voorstel een volksreferendum te houden werd door het partijbestuur niet eens geantwoord. “Wil het

partijbestuur niets doen dan af en toe wat waterachtige declaraties leveren in het partijblad, wat

verzuchtingen in plaats van energieke vredespropaganda, dit is zijne zaak. Wij zullen voor hardnekkig

onze vredeskampanje blijven voeren met al de jeugdige krachten waarover wij beschikken, en het

partijbestuur zal moeten volgen, willen of niet.”632 Ook Anseele zelf deed zijn best om de groep stil te

zwijgen. Een persoonlijke brief van de redactie van Roode Jeugd aan Anseele kreeg geen antwoord.

Het zat de SJW/Vredesgroep duidelijk dwars, want er werd tweemaal op teruggekomen. “Wij richtten

op 14 December 1917, persoonlijk aan gezel Anseele een schrijven, een smeekschrift mogen wij

zeggen, om voor den vrede te beginnen werken, wel wetende dat, als hij het ordewoord gaf, al die

anderen die nu op commando ons op de lafste wijze lasteren, hem zouden hebben gevolgd. Wij lieten

dus de eer voor vrede op te komen aan het Partijbestuur. Geen antwoord! Dan wisten wij wat wij te

verwachten hadden: Gezel Anseele WILDE niet voor den vrede spreken, duidelijk en onbewimpeld

althans.”633 De Gentse federatie trachtte de SJW ook te compromitteren door hen ervan te

beschuldigen van activistische inslag te zijn. Het zou tot december 1917 duren eer er onder de

jongeren zelf duidelijkheid was. Pas dan weerlegden ze de beschuldigingen: “Roode Jeugd zal zuiver

rood blijven of we scheppen ’t blaadje op.”634

Vanaf mei 1918 zou de toon in Roode Jeugd nog verscherpen, blijkbaar omdat ook de

tegenwerking opnieuw in hevigheid was toegenomen. In mei klonk het scherp: “En zich sociaal-

demokraten noemende volksleiders slingeren onbeschaamd, en op spottenden toon, ons den

scheldnaam (?) van “Vredesapostels” naar het hoofd; en dit in socialistische lokalen, in socialistische

vergaderingen! Zóó ver zijn ze reeds gezonken, die fameuze socialistische leiders, dat zij de benaming

van “Vredesapostel” als een scheldnaam opvatten.” De socialistische leiders werden er van

beschuldigd alleen te denken aan hun patriottische geldzak: “de oorlog is het profijt van de

kapitalisten, het kapitalisme berust op eigenbelang, op het elk voor zich zelven, en daarom zijn die

patrioten (sic) zoo oorlogsgezind.”635 In juli werd de systematische lastercampagne van het

partijbestuur met als doel de Vredesgroep te doen springen, “met alle middels”, opnieuw gehekeld.

Die eerste zou immers mensen op pad sturen om de Vredesgroep te bekritiseren, erop te schelden, van

gesloten vergaderingen gebruik maken om de militanten van de groep te lasteren, ze verdacht te

631 RJ, augustus 1917, 9ab. 632 RJ, september 1917, 1ab2ab3ab. 633 RJ, januari 1918, 1ab ; mei 1918, 4b5a. 634 RJ, december 1917, 5ab. 635 RJ, mei 1918, 4b5a.

135

maken als activisten, scheurmakers, enz. Het “naïeve” geloof van de Vredesgroep was aan diggelen

geslagen, aldus henzelf, vanwege de intensieve lastercampagne. En voor de slinkse manier waarop had

het blad ook geen goed woord over: “En de verantwoordelijke gezellen, Anseele in de eerste plaats,

ondanks de dringendste uitnoodigingen bleven achteraan: zij lieten ’t vuile werkje door anderen doen:

Pontius-Pilatus taktiek.”636

De SJW/Vredesgroep verweten de Gentse socialisten en Anseele vooral een gebrek aan moed

om het op te nemen voor de vrede. In haar tweede nummer deelde de redactie van Roode Jeugd de

Gentse socialisten in drie groepen in. De groep waartoe Anseele behoorde was zogezegd innerlijk wel

voor de vrede, maar zij durfden het niet te zeggen om de Belgische regering niet te compromitteren.637

Toch betekende dat alles niet dat de groep zich wilde afkeren van de BWP. In het eerste

nummer van Roode Jeugd gaf het blad een duidelijk antwoord op de geruchten als zouden de SJW

voor een scheuring binnen de partij staan: de groep “wenscht hoegenaamd niet eene minderheid in de

partij daar te stellen: zij keurt zelfs alle drijven daarnaar openlijk af” en ze gaven aan zich niet met de

partijpolitiek te willen bemoeien.638 In de praktijk was deze positie niettemin niet houdbaar, omdat de

jongeren door hun positionering in het internationale veld (rechterzijde Zimmerwald) sowieso al lieten

blijken waarvoor ze stonden.639 Uiteindelijk werd er ook een Minderheidsfractie opgericht, opnieuw

niet met het doel om een scheuring in de partij te veroorzaken, maar om op een georganiseerde wijze

binnen de BWP-organisaties voor de vrede te ijveren.640 Eind 1917 stierf de fractie echter een stille

dood.641 Omdat de Gentse BWP de SJW bleef tegenwerken, zou langzaam maar zeker ook de toon in

Roode Jeugd verscherpen. In februari werd dan de Vredesgroep opgericht omdat de SJW door de

partij nog steeds geen ademruimte kregen en er heel wat ouderen zich bij de jongeren hadden

aangesloten. In Roode Jeugd weerklonken er scherpe woorden als voorbode voor een scherpere

opstelling tegenover de BWP: “De partijleiding boycotteert dus alle uiting naar vrede van wege de

partijgenooten en weigert halsstarrig, met een ijver eene veel betere zaak waardig, de partijgenooten

aan het woord te laten komen, om dan later te kunnen zeggen dat niemand vrede verlangde. Die

toestand kan niet blijven duren; de partijleiding maakt misbruik van hare macht van het oogenblik. De

Soc. Partij is eene demokratische partij d.w.z. dat alle partijgenooten van welke richting ook het recht

hebben in de partij hunne meening te zeggen; dat de wil der meerderheid moet eerbiedigd worden; en

dat de Partijleiding in de eerste plaats aan den wil der meerderheid heeft te gehoorzamen. Gezien aan

vele partijgenooten die een directe vrede gunstig zijn geweigerd wordt in de partijorganismes,

partijbladen en partijlokalen hunne meening te laten kennen, hebben tal van ouderen en jongeren,

636 RJ, juli 1918, 1ab2ab3ab. 637 RJ, september 1917, 1ab2ab3ab. 638 RJ, augustus 1917, 2ab. 639 Y. PUISSANT, op.cit., p. 132. 640 ibid., p. 139. 641 ibid., pp. 148-149. Puissant blijft vrij op de vlakte voor het waarom van het verdwijnen van de Minderheidsfractie.

136

meest allen beproefde propagandisten voor de socialistische zaak, geen andere uitweg ziende, besloten

zelf een vredesgroep te stichten, die zich noemen zal “Vredesgroep der Soc. Partij.”642 Maar verder

dan dit ging de scheuring niet. Er werd geen nieuwe partij opgericht. De SJW bleven aansluiting

zoeken bij de BWP, bij de Vredesgroep was dat al minder en omgekeerd was er - zoals gezegd - van

toenadering geen sprake. Na de oorlog werden de restanten van de Vredesgroep en de SJW dan ook

volledig en officieel uit de partij gesloten.643

De Nieuwe Gazet van Gent kloeg de houding van de kringen rond Vooruit uitvoerig aan.

Nadat het zelf op vraag van de SJW de Vredesmotie had gepubliceerd, wees het niet ten onrechte op

de ambivalente houding van Anseele en zijn kameraden: hij deed er aan de ene kant het zwijgen toe

als het over het hervatten van de Internationale ging terwijl hij er aan de andere kant alles aan deed om

de niet eens revolutionaire groep die voor de vrede opkwam uit de partij te bannen. De krant plaatste

kanttekeningen bij het afwijzen door Vooruit van de vredesmotie: “Wat heeft een duistere en

geheimzinnige verklaring als deze hierboven overdrukt eigenlijk te beduiden? Zou Vooruit’s

partijbestuur door zijne ontwijkende verklaringen, soms bij zijne lezers het gedacht willen doen

ontstaan dat het hier gaat om een grapje of een kale uitvlucht?” Dat was het natuurlijk niet aangezien

de algemene vergadering in Ons Huis, en dus met medeweten van de Gentse socialisten, had

plaatsgevonden. Dat wist ook de Nieuwe Gazet van Gent.644 We zagen hoger al dat Anseele over zijn

stilzwijgen over Stockholm en de Internationale tout court al door de Nieuwe Gazet van Gent gehekeld

werd. De krant incorporeerde die kritieken met die over de Vredesmotie en besloot voorbarig dat

Anseele niet voor een vrede was. Van Huysmans’ woorden, die beweerde dat Anseele op zijn

standpunt stond (cfr. supra), geloofde het blad dan ook niet veel645 en ook op andere gelegenheden

werd er op het afwijzen van de Vredesmotie gewezen. Toen het blad uiteindelijk Anseeles pro

Stockholm-standpunt had erkend, liet het niet na opnieuw op de dubbelzinnige houding van Anseele te

wijzen: “Terwijl Huysmans ervoor uitkomt dat “wat de burgers van hem denken hem koud laat” voert

Anseele een andere leus: “wat de arbeiders van hem denken raakt hem niet.” Een kapitalist-bourgeois

kan niet driester.”646

De verwijten waren niet onterecht. Hoe kunnen we eigenlijk de tegenspraak in Anseeles

optreden verklaren tussen het enerzijds pleiten voor een vrede via de Stockholm-conferentie en het

anderzijds doodknijpen van interne oppositie die zich in se op hetzelfde standpunt stelde? Eerst en

vooral kon Anseele zich natuurlijk niet positief uitlaten over de vredesmotie van de SJW op een

642 RJ, februari-maart 1918, 1a. 643 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., pp. 73-74. 644 NG, 22.01.1917, 1ab. 645 NG, 11.03.1917, 1bc. “Maar het zou verrassend zijn aan die bewering van het blad van Huysmans geloof te hechten, aangezien Edward Anseele de Socialistische Jonge Wacht en haar Vredesgroep wegdrukt, terwijl die voor hervatting van de Internationale staan […]. Wie dit een oogenblik bedenkt moet inzien dat Le Socialiste Belge zich zal vergist hebben, en dat M. Anseele, te oordeelen naar zijne houding in zijn vaderstad, niet staan kan aan de zuide van Huysmans.” 646 NG, 04.07.1917, 1a.

137

moment dat hij zelf zweeg over de opportuniteit van het bijeenroepen van de Internationale. Dat zou

immers een tegenspraak zijn. Waarschijnlijk dienen we de verklaring ook en vooral te zoeken in de

partijeenheid die voor Anseele zo belangrijk was in de hele vredeskwestie. Hoe dat speelde tijdens de

Stockholm-episode schreven we al. Maar ook ten aanzien van de SJW en de Vredesgroep was de

verklaring hoewel overtrokken vrij evident. Anseele zag zich lokaal in zijn positie bedreigd en kon

geen interne oppositie verdragen, zoals ook zijn gedrag tegenover de Vrije Socialistenbond aantoont.

Ook in het belang van de BWP zelf kon men de Vredesgroep en de SJW missen als de pest. Als er

voor vrede werd geijverd, moest dat in de ogen van Anseele via hemzelf gebeuren, en via de

gebruikelijke partijkanalen. Dat was duidelijk.

4.5. Besluit

Anseele was als lid van het Uitvoerend Comité van het ISB een voorstander van het hervatten

van het internationaal overleg. Zijn collega socialisten uit de BWP en de andere Entente-landen

dachten daar anders over: voor hen was een bijeenkomst van de Internationale ondenkbaar omdat de

Duitse socialisten daarop aanwezig zouden zijn. Tijdens de oorlog zouden de meningsverschillen

tussen Huysmans en Anseele enerzijds en de Brusselse en Waalse socialisten en Vandervelde en de

Brouckère anderzijds groot blijven, tot de verzoening begin 1918. Waarom was Anseele dan voor? We

kunnen daar moeilijk een eenduidig antwoord op geven. Waarschijnlijk speelde in de loop van de

oorlog een zekere oorlogsmoeheid mee bij hem en zijn kameraden van de Gentse socialistische

federatie, die in het Etappen-gebied kennis maakten met de harde kant van deze oorlog. Maar hij zag

zeker ook de waarde van de Internationale voor het socialisme in en wilde deze via de Zimmerwald-

en Kienthalhoek niet verloren zien gaan. Anseele beargumenteerde zijn standpunt strategisch en gaf

daarmee opnieuw uiting aan zijn pragmatisme: hij hoopte druk te kunnen leggen op de

vredesbesprekingen om zo tot een socialistische vrede te kunnen komen. Of dat ook de voornaamste

réden uitdrukte voor zijn pro-standpunt, is niet zeker, maar we nemen het aan. Nochtans was ook hij

na de eerste oorlogsmaand niet langer genuanceerd tegenover de Duitse socialisten, die de

voornaamste reden waren voor de Entente-socialisten om de Internationale niet bijeen te roepen. Naast

het kapitalisme was voor Anseele ook Duitsland de reden voor deze oorlog, en de Duitse socialisten

hadden met hun goedkeuring van de oorlogskredieten meegeholpen aan de imperialistische pletwals

die Duitsland was. Met de instelling van de Duitse censuur verdwenen dat soort bespiegelingen in het

partijblad, maar Anseele gaf ook in 1917 op een Algemene Raad van de BWP aan met de Duitse

socialisten niet hoog op te lopen, al dan niet gemeend.

138

Toch verhinderde dat Anseele dus niet om voor het hervatten van de Internationale te pleiten.

Toen de uitnodigingen voor de conferentie van Stockholm waren verstuurd, bleef Anseele naar de

buitenwereld toe eerst nog stil. Om die reden zou hij door de Nieuwe Gazet van Gent uitgenodigd

worden om te spreken. Pas in mei sprak het partijblad Vooruit weloverwogen haar pro Stockholm-

standpunt uit. Dat was meteen ook de laatste keer dat dat zo expliciet gebeurde, al bleef het standpunt

wel duidelijk. Binnen de BWP zou hij echter wel hardnekkig ijveren voor het zenden van een

Belgische delegatie naar Stockholm. Gezien het nationalistische standpunt van zijn Brusselse

partijgenoten was dat niet eenvoudig, en uiteindelijk zou zijn voorstel op de Algemene Raad van 22

augustus met een vrij grote meerderheid verworpen worden. Anseele zelf kon op die zitting, die hij

met heel wat moeite had weten bijeen te roepen, niet aanwezig zijn. Omdat de zitting zonder

toestemming van de Duitsers en dus in het geheim plaatsvond, had Anseele geen passen kunnen

aanvragen voor hem en zijn kameraden uit Gent.

Waarom zweeg Anseele aanvankelijk naar buiten toe over zijn pro-Stockholm-standpunt, en

bleef hij na het bewuste artikel in Vooruit dezelfde kaart trekken? De reden daarvoor is meer dan

waarschijnlijk dat Anseele de partij over dit onderwerp niet uit elkaar wilde zien vallen. Om die reden

bleef Anseele loyaal na het afwijzen van Stockholm op 22 augustus 1917. En om die reden stemde hij

in mei ook de herbevestiging van het “geheim manifest” dat op 12 december 1916 was opgesteld door

de Landelijke Raad van de BWP. Het manifest hield een scherpe veroordeling in van de

vredespogingen door de Internationale, en pleitte expliciet voor een overwinningsoorlog. Dat strookte

niet met de visie van Anseele, maar toch keurde hij het goed.

Zijn optreden tegenover de Gentse SJW en de Vredesgroep, de niet eens revolutionaire

groepen die voor een snelle vrede pleitten, botste op het eerste gezicht met zijn pro-Stockholm-

standpunt. De SJW werden na de stemming van hun vredesmotie in januari 1917 uit de partij gezet en

Anseele spaarde kosten noch moeite om de SJW dwars te zitten. De lastercampagne zou als gevolg

van de oprichting van de Vredesgroep nog verscherpen. Maar uiteindelijk was ook dat eenvoudig te

verklaren. Wilde Anseele loyaal blijven t.a.v. de BWP, dan kon hij onmogelijk interne oppositie

dulden. Dat zou hem in Brussel compromitteren. En bovendien wilde hij boven alles niet zelf in zijn

flank aangevallen worden. Ook in deze episode stond de partijeenheid voorop.

In de hele vredeskwestie was Anseele dus loyaal en genuanceerd pro vrede. Het belangrijkste

kenmerk is - opnieuw - het pragmatisme van Anseele. Op geen enkel moment wilde hij bruggen

opblazen, maar hij wist zich zo op te stellen dat alles wel haalbaar bleef. Het nastreven van de

partijeenheid was pragmatisch, omdat dat belangrijk was voor de verdere uitbouw van het socialisme.

Ook het pleiten voor een vrede was pragmatisch en niet irrationeel. Wilde men later een socialistische

vrede bekomen, dan moest er nu voor vrede geijverd worden binnen socialistische kringen zodat men

139

op afdoende manier druk kon zetten op de internationale onderhandelaars. Over Stockholm haalde hij

uiteindelijk zijn slag niet thuis, maar door zijn optreden in de hele kwestie stelde hij zichzelf niet

buiten de partij en werd de verdere werking van de BWP niet op de helling gezet. En dat bleek al bij al

het belangrijkste. Ook in het optreden tegen de SJW en de Vredesgroep.

140

5. Anseele en het activisme

5.1. Inleiding

5.1.1. Anseele flamingant?

“Socialisten, gezellen zonder vaderland”? Deze stelling van Karl Marx uit zijn Communistisch

Manifest kan niet zo strikt geïnterpreteerd worden en ook voor Anseele geldt dat hij een vaderland

koesterde. Zeker voor een land als België, dat verdeeld was (en is) in een Frans- en een

Vlaamssprekend gedeelte, was er de keuze tussen verschillende “vaderlanden”. Het is de vraag het

welke, en op welke manier dat zijn houding tijdens de Eerste Wereldoorlog zou beïnvloeden.

Als jonge socialist tijdens de jaren ’80 van de negentiende eeuw stond Anseele bekend als een

voorstander van een Groot-Nederland. Over de Belgische Revolutie van 1830 was hij niet minder dan

afwijzend omdat het de arbeiders niets concreets had opgeleverd. Het kapitalisme was er niet door

verdwenen en van een lotsverbetering was er ook niet echt sprake. Omwille van die Groot-

Nederlandse voorkeur koesterde Anseele een Vlaams-etnisch gevoel met een anti-Belgische inslag.647

Het zou fout zijn die positie af te doen als louter opportunisme (om nieuwe partijgenoten aan te

trekken), want daarvoor lag het gevoel veel dieper. Zo werd de socialistische strijd consequent in het

Vlaamse of Groot-Nederlandse verleden gekaderd, en niet in het Belgische. Volgens Van Ginderachter

kon het Vlaamse discours nooit volgehouden worden als dat gevoel niet oprecht zou zijn geweest.648

Dat Groot-Nederlandse aanvoelen kreeg haar concrete vertaling in een uitwisseling van sprekers

tussen Gent en Nederland. Uit Nederland kwamen Domela Nieuwenhuis en Van Kol vaak spreken in

Gent, terwijl omgekeerd Anseele, Van Beveren en De Paepe voor Gent in Nederland gingen

spreken.649 Met het recent verschenen boek van Van Ginderachter (“Het Rode Vaderland”) werd de

bestaande literatuur dan ook bijgestuurd, waarin te lezen staat dat de Gentse socialisten anti-Vlaams,

unitaristisch en/of belgicistisch waren.650 Op die positie bevindt zich bijvoorbeeld Craeybeckx, die

stelt dat Anseele vanwege zijn aanleunen bij de Franse industriëlen en andere bourgeoisie automatisch

dichter ging aanleunen bij die franskiljons.651

Maar dat de Gentse socialisten en Vooruit Vlaamse gevoelens koesterden, betekende niet dat

zij zich identificeerden met de Vlaamse Beweging. Tussen beide bewegingen bestond er vaak een 647 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., pp. 71-75. 648 ibid., pp. 96-102. 649 D. DEVREESE, “De rode Groot-Nederlandse gedachte” in: Spiegel Historiael, 9, 1975, pp. 482-484. 650 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., p. 146. 651 J. CRAEYBECKX, Arbeidersbeweging en Vlaamsgezindheid voor de Eerste Wereldoorlog, 1978, Brussel, Paleis der Academiën, p. 7. (Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 1978, 3).

141

dynamiek van wederzijdse afstoting, omdat de socialisten zich niet gesteund voelden in hun sociale

strijd. Voor hen bleef de sociale strijd altijd van groter belang dan de taalstrijd.652 Ook Craeybeckx

signaleert die afkeer voor de flaminganten.653

Met de integratie van de BWP in het nationale bestel en haar explosieve groei aan het einde

van de 19de eeuw milderde ook haar toon t.a.v. België. De nationale symbolen werden niet meer in

dergelijke mate verfoeit, wat vooral gebeurde onder impuls van Jaurès die onder de socialisten het

gedacht had doen ingang vinden dat het recht op zelfverdediging gelegitimeerd was. Daarmee werd

het streven naar internationale eenheid verzoend met een zekere mate van vaderlandslievendheid.654

Zo ook in Gent en bij Anseele, die zoals gezegd het recht op landsverdediging erkende. Het streven

naar samenwerking tussen de Nederlanders en de Gentenaars bleef bestaan, maar het enthousiasme

over Groot-Nederland werd teruggedrongen. De reden daarvoor was dat de BWP als gevolg van haar

integratie in het politieke systeem zich steeds meer op het Belgische kader moest focussen, wat

automatisch voor gevolg had dat dat kader ook steeds meer het referentiekader werd.655 Maar hoewel

de Gentenaars en Anseele zich persoonlijk meer oriënteerden naar België, bleef Vlaanderen in de

eindafrekening de belangrijkste achtergrond vormen. Dat gold ook voor Anseele zelf. Langs de ene

kant zwaaide hij koning Albert n.a.v. zijn bezoek aan Gent lof toe, terwijl hij langs de andere kant in

het parlement bleef strijden voor taalwetten.656 Ook Craeybeckx erkent overigens dat Anseele steeds

de rechtmatige Vlaamse eisen bepleitte en dat hij steeds de taalwetten in het parlement goedkeurde.657

Anseele bleef echter schipperen. In het midden van het eerste decennium van de 20ste eeuw

brak het Vlaams-etnische discours weer door ten koste van de Belgische sympathieën.658 Aan de

vooravond van de Eerste Wereldoorlog bleef bij Anseele, althans volgens Van Ginderachter, het

Vlaamsgezinde overwegend. Zeker binnen de BWP waren er spanningen tussen de Walen en de

Vlamingen, aangevoerd door Anseele. Dat was vooral ingegeven door de achtergestelde positie van de

Vlaamse arbeiders in de Borinage en elders in Wallonië.659 Het was pas door het uitbreken van de

Eerste Wereldoorlog en het verschijnen van een externe vijand dat de eenheid binnen de BWP hersteld

werd. In Gent zelf heerste er aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog tegelijkertijd een Vlaamse

voorkeur en antiflamingantisme,660 wat we ook bij Anseele terugvinden. In 1913 schreef hij de bundel

“Vooruit en de Vlaamse Beweging” als reactie op een artikelenreeks in “Het Recht” door Hector

652 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., p. 145. 653 J. CRAEYBECKX, op.cit., p. 16. “Afkeer voor de flaminganten” en “de sedert jaren tegen de flaminganten vergaderde gal”. 654 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., p. 186, pp. 200-201. 655 D. DEVREESE, art.cit., p. 485. 656 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., pp. 244-245. 657 J. CRAEYBECKX, op.cit., p. 37. 658 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., p. 279. 659 ibid., pp. 318-321. 660 ibid., pp. 325-330.

142

Plancquaert, waarin Vooruit ervan beticht werd niet goed te weten wat ze met de Vlaamse eisen wou

doen. De aanleiding daarvoor was dat Vooruit de flaminganten had bekritiseerd die met de Vlaamse

Leeuw hadden gezwaaid tijdens het bezoek van koning Albert aan de Wereldtentoonstelling te Gent.661

Langs de ene kant zou volgens Anseele in de bundel de taalkwestie opgelost geraken als het sociale

programma van de BWP zou doorgevoerd worden, terwijl hij langs de andere kant pleitte voor een

vernederlandste universiteit. Antiflamingant en Vlaams tegelijk dus.662 Wat leren we verder nog uit de

bundel? De reactie van Vooruit was zogezegd geïnspireerd op het oneerlijke van het optreden van de

flaminganten. Als de Duitsers of Engelsen deel hadden uitgemaakt van het organisatiecomité van de

wereldtentoonstelling dan was er hoegenaamd geen Vlaamse Leeuw te zien geweest, zo stelde

Anseele. De veroordeling ervan in Vooruit was dus geen afwijzing van de Vlaamse eisen, maar van

deze onrechtvaardigheid.663 Verder gaf Anseele aan dat de taal voor “hen” niets meer was dan een

middel om het volk en de arbeidersklasse te doen opstaan664, en dat de taalstrijd in eerste plaats een

klassenstrijd was, en pas in tweede instantie een rassenstrijd.665 Dat laatste is van belang omdat dat

punt tijdens de oorlog wordt herhaald, al is het dan niet door Anseele persoonlijk.

Kortom, Anseele was bij aanvang van de oorlog Vlaamsgezind, maar zeker niet meer radicaal.

De sociale strijd kreeg hoe dan ook steeds voorrang. Volgens Craeybeckx was er voor Anseele

sowieso strategisch en tactisch niet veel voordeel te halen “uit het spannen van de flamingantische

wagen voor die van zijn partij, zijn coöperatieven en mutualiteiten.”666 Van Ginderachter merkt op dat

“Vlaanderen” kort na het uitbreken van de oorlog uit het discours in Vooruit verdween in het voordeel

van België. 667 Dat wijst er meteen op dat de Vlaamsgezindheid inderdaad niet meer zo diepgeworteld

was als tijdens de beginjaren van de BWP. We gaven zelf ook al aan dat het patriottisme, zij het

genuanceerd, doorgang begon te vinden.

5.1.2. Het activisme te Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog

Terwijl langs de ene kant het belgicisme en patriottisme een doorbraak kende in verschillende

middens als gevolg van het opdoemen van een externe vijand, zouden sommige groepen flaminganten

van de oorlog gebruik maken om hun vaderland Vlaanderen met behulp van de Duitse bezetter uit te

bouwen. Die groep zogenaamde “activisten” stond tegenover de Vlaamsgezinde “passivisten” zoals

bijvoorbeeld Franck (burgemeester Antwerpen), van Cauwelaert (katholieke politicus), Fredericq

661 E. ANSEELE, op.cit., pp. 3-4. 662 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., p. 344. 663 E. ANSEELE, op.cit., pp. 5-6. 664 ibid., p. 47. 665 ibid., p. 40. 666 J. CRAEYBECKX, op.cit., p. 37. 667 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., p. 361.

143

(professor in de letteren) en Huysmans die zich hadden voorgenomen de Vlaamse strijd te laten rusten

tot na de oorlog.

Het activisme nam haar aanvang met de oprichting te Gent in oktober 1914 van de groep Jong-

Vlaanderen, onder leiding van dominee Domela Nieuwenhuis Nyegaard (niet dezelfde als de

Nederlandse socialist die in het laatste kwart van de 19de eeuw in België kwam spreken).668 De groep

was in haar activistische standpunt meteen vrij radicaal, omdat het de vernietiging van België en de

inlijving bij Duitsland van de Nederlands sprekende gedeelten van België en Frans-Vlaanderen

wenste. Het doel was eerst een Vlaamse deelstaat van Duitsland te vormen, om daarna in een tweede

fase de oprichting te zien van een Germaanse statenbond met Duitsland, Scandinavië en de

Nederlanden. Het Frans moest verbannen worden uit Vlaanderen.669 Binnen de activistische beweging,

voor zover van een eenvormige beweging sprake kon zijn, zouden de Jong-Vlamingen echter steeds

meer geïsoleerd geraken. Andere groeperingen die ook voor het activistische pad hadden gekozen (in

1915 begonnen ook oudere en bekendere flaminganten zich tot het activisme te bekeren en nam het

activisme uitbreiding670) wonnen aan invloed. Het is hier niet de plaats om daar veel dieper op in te

gaan, maar het is hier wel van belang om de meer gematigde groep rond de Nieuwe Gazet van Gent te

vermelden. Hoofdredacteur van het blad was Frans Primo. Als redactielid van De Vlaamsche Post (de

krant van Jong-Vlaanderen) zou hij zich uit onvrede met het te radicale standpunt langzaam maar

zeker distantiëren van Jong-Vlaanderen. Eind 1916 richtte hij met de steun van de Duitsers de Nieuwe

Gazet van Gent op, een dagblad dat de socialistische sympathieën van haar hoofdredacteur zou volgen

en dat voor de oprichting van een Groot-Nederland stond. Op die manier was het dagblad een

rechtstreekse uitdaging aan het adres van Anseele en de socialisten rond Vooruit, zeker en vast ook

over het vredesstandpunt (cfr. supra).671

Eén constante bij de groei van het activisme was de steun van de Duitsers. Als we er de

oorlogsdoelen van Duitsland bijnemen, mag dat niet verbazen. Over de toekomst van België waren er

verschillende meningen, maar het minimum waaraan men in Duitsland dacht was een Belgische

vazalstaat. In het geval dat Duitsland de oorlog zou winnen was een annexatie het meeste gewenst.

Daartussen waren er nog een brede waaier aan mogelijkheden, zoals een verbrokkeling van het land,

militaire, politieke en/of economische overheersing. Het herstel van het vooroorlogse België was geen

optie672, dus bleek het vertrouwen winnen van de traditionele machtskringen (liberalen, katholieken en

socialisten) bij voorbaat zinloos. Er moest gezocht worden naar een nieuwe politieke machtsfactor, die

in staat was de vooroorlogse ordening overhoop te gooien en die gunstig tegenover de Duitsers zou

staan. De flaminganten waren daarvoor uiterst geschikt. Men hoopte ook dat de activisten bij 668 L. WILS, op.cit., p. 56. 669 D. VANACKER, op.cit., pp. 29-30. 670 L. WILS, op.cit., p. 153. 671 D. VANACKER, op.cit., pp. 185-186. 672 F. WENDE, Die belgische Frage in der deutschen Politik des Ersten Weltkrieges, Hamburg, Wissenschaftlicher Verlag Eckart Böhme, 1969, pp. 26-29 / 37-38.

144

mogelijke vredesonderhandelingen veel druk zouden uitoefenen, opdat de Duitse invloed in België na

de oorlog zou behouden kunnen blijven.673 Kortom, via de activisten hoopte men België te kunnen

blijven beheersen. De architect van de zogenaamde Flamenpolitik in België was gouverneur-generaal

von Bissing. Hij behoorde tot diegene die België geannexeerd wilden zien teneinde de machtspositie

van Duitsland in de toekomst te kunnen handhaven, maar hij onderscheidde zich van de militaire top

(die ook de annexatie van België nastreefden en in het Etappengebied meer macht hadden) door zijn

geduld om dat doel te bereiken. Na een jarenlange militaire dictatuur hoopte hij dat de nieuwe situatie

in de geesten van de bevolking zou zijn ingeslepen, en dus moest elke stap in de Flamenpolitik

weloverwogen zijn en geen aanleiding geven voor verontwaardiging onder de bevolking.674 Gedurende

de hele oorlog zou hij tegenover de Duitse militairen van het Etappengebied moeten strijden die veel

sneller en bruusker te werk wilden gaan.675

Uiteindelijk zijn er vijf belangrijke ontwikkelingen in het activisme en de Flamenpolitik van

belang voor wat betreft de positiename van Anseele. Het zijn vijf ontwikkelingen die duidelijk

zichtbaar nieuwe stappen in de Flamenpolitik markeerden. Het was zeker zo dat Anseele niet telkens

(direct) reageerde, maar de laatste fase zou uiteindelijk leiden tot het ontslag van Anseele als schepen

van de stad Gent. De eerdere ontwikkelingen hadden natuurlijk bijgedragen tot Anseeles houding.

Een eerste - zorgvuldig voorbereide - activistische verwezenlijking vond plaats in Gent zelf. In

oktober 1916 werd er de Vlaamsche Hoogeschool plechtig geopend door gouverneur-generaal von

Bissing. De Hogeschool was het gevolg van de vernederlandsing van de oude Franstalige universiteit

en maakte al lang deel uit van het eisenpakket van de flaminganten. Voor de Duitsers en activisten was

de vernederlandsing dan ook een verwezenlijking met belangrijke propagandistische waarde, en was

om die reden meteen ook het grootste succes van de hele Flamenpolitik.676

In februari 1917 werd dan de Raad van Vlaanderen opgericht, een soort van Vlaams

parlement. Oorspronkelijk moest de oprichting ervan geheim gehouden worden, maar doordat de reis

naar Berlijn van een delegatie van de Raad van Vlaanderen uitlekte kon dat niet gehandhaafd worden.

De bedoeling was druk uit te oefenen op het vredesverdrag, dat maatregelen moest bevatten die

moesten “leiden tot de volledige ontplooiing in eigen taal van onze Vlaamse nationaliteit”, en op

relatief korte tijd een bestuurlijke scheiding tussen Wallonië en Vlaanderen door te voeren.677 De Raad

van Vlaanderen was dus een inrichting die zich specifiek bezig hield met het na-oorlogse België en

hoewel het niet echt veel macht had, moest dat Anseeles aandacht zeker getrokken hebben.

673 L. WILS, op.cit., pp. 28-32. 674 F. WENDE, op.cit., pp. 37-38. 675 ibid., pp. 71-72. 676 L. WILS, op.cit., pp. 161-168. 677 D. VANACKER, op.cit., pp. 170-171.

145

Het een en ander werd nog veel concreter toen op 21 maart 1917 door gouverneur-generaal

von Bissing de geambieerde bestuurlijke scheiding werd doorgevoerd tussen Vlaanderen en Wallonië,

met het expliciete doel België te ontwrichten om het in blijvende Duits afhankelijkheid te brengen. In

concreto betekende dat dat alle ministeries werden gesplitst in een Vlaams en Waals departement.678

De Vlaamse ministeries waren gevestigd in Brussel, de Waalse in Namen. De reactie van de

uitgeweken Belgische regering in Le Havre loog er niet om: in plaats van beloftes aan de flaminganten

te doen voor na de oorlog, reageerde het alleen met het bestraffen van de activisten. Daarmee werd

duidelijk de negatieve beoordeling van de activisten gemarkeerd door de regeringskringen, wat ook

voor Anseele een signaal moet zijn geweest.679

Nadien werd Anseele ook nog uitgedaagd in de Stockholm-episode, doordat Frans Primo en

Edward Joris voor de activisten een bezoek brachten aan het organisatiecomité van de conferentie en

omdat de Raad van Vlaanderen er bij de Duitsers op aandrong dat Anseele geen pas voor Stockholm

zou krijgen. De activistische delegatie bereikte zowaar haar doel: de Vlaamse kwestie zou op de

agenda van Stockholm komen te staan. Toen de Algemene Raad van de BWP op 22 augustus het

Stockholm-initiatief definitief had teruggefloten, waren het opnieuw de activisten die zich Stockholm

trachtten toe te eigenen. De conferentie bleek zoals gezegd uiteindelijk niet door te gaan, wat de

bedreiging uit die hoek neutraliseerde.680

Uiteindelijk zou het eenzijdige uitroepen van de “zelfstandigheid” van Vlaanderen door de

Raad van Vlaanderen het ontslag van Anseele als schepen voor Gent betekenen. De zelfstandigheid

was niet alleen niet naar de zin van de Duitsers op het moment dat er over de vrede werd

onderhandeld, maar ook voor het Gentse stadsbestuur was het de spreekwoordelijke druppel (cfr.

infra). Over de concrete inhoud van de “zelfstandigheid” was er onder de activisten geen

eensgezindheid, maar het was een verregaande daad die veel kwaad bloed zette.681

Als we Anseeles positie willen bepalen zijn we voornamelijk aangewezen op het activistische

dagblad de Nieuwe Gazet van Gent / Nieuwe Gentsche Courant. Vooruit was gecensureerd en zoals

bekend hebben we geen directe bronnen van Anseele teruggevonden. Niettemin geeft de Nieuwe

Gazet van Gent / Nieuwe Gentsche Courant een betrouwbaar beeld van Anseeles visie op het

activisme omdat het Anseele er vaak rechtstreeks over aansprak in negatieve zin. Het spreekt voor zich

dat moest een figuur als Anseele zijn sympathie had laten blijken over het activisme dat de activisten

de eerste zouden zijn om dat te benadrukken.

678 L. WILS, op.cit., p. 201. 679 D. VANACKER, op.cit., p. 181. 680 ibid., pp. 190-192. 681 L. WILS, op.cit., pp. 221-223.

146

5.2. Het Belgische vaderland

Alvorens concreter in te gaan op stellingnamen tegen de activisten herhalen we nog eens hoe

de Gentse socialisten naar het Belgische “vaderland” keken tijdens de oorlog. We gaven al aan dat

“Vlaanderen” uit Vooruit verdween ten voordele van “België”, en dat er in de afkeer tegen de Duitse

invallers enig patriottisme lag. Om dat verder te staven, geven we nog enkele andere voorbeelden uit

Vooruit die de toegenomen liefde voor het Belgische vaderland benadrukken.

Zo werd er door de Gentse volksvertegenwoordigers (en dus ook Anseele) een oproep

ondertekend voor vrijwilligers in het leger. De oproep verscheen ook in Vooruit en drukte de warme

liefde voor het land uit: “Wij richten een warm beroep op uwe vaderlandsche gevoelens. Het bestaan

van België’s onafhankelijkheid wordt bedreigd. Het Vaderland wordt onderdrukt en geteisterd door

den vijand.”682 Nog meer overtuigd klonk het in november 1914: “Allen die in dezen tijd hun

vaderlandsche plichten niet gaaf volbrengen, zullen van de roede krijgen; wij sparen niemand!”683 En

de klap op de vuurpijl kwam er in januari 1915 met “Ah, eindelijk erkent men dat ook wij ons

vaderland lief hebben, juist alsof daar ooit twijfel omtrent mogelijk was geweest.”684

5.3. Anseele tegen de activisten

5.3.1. Een volkomen vreemd streven

Maar hoe stond Anseele nu tegenover de activisten zelf? Voor Kenis was het duidelijk: “Zo

zal men eveneens begrijpen dat Anseele, van het eerste ogenblik af, stelling koos tegen het activisme.

Niet alleen was dit streven hem volkomen vreemd, maar waar het insloeg bij een geestdriftige

democratisch voelende jeugd, werd het een geduchte mededinger voor het socialisme; tucht en eenheid

van de partij, waarvoor de oude leider steeds geijverd had, konden eens te meer in het gedrang worden

gebracht.”685 Maar mogen we dat wel zonder bedenkingen aannemen van zijn geëngageerde biograaf?

Volgens Kenis was Anseele ook geen groot voorstander van Vlaanderen686, maar door Van

Ginderachter werd dat al weerlegd. Meer gewicht krijgt de stelling van Kenis als ook Daniël Vanacker

682 VO, 10.10.1914, 3a. 683 VO, 06.11.1914, 2e. 684 VO, 12.01.1915, 1ab. 685 P. KENIS, op.cit., p. 272. 686 ibid., pp. 271-272.

147

het citaat in zijn “Het Aktivistisch Avontuur” letterlijk overneemt.687 Het moet dus inderdaad ons

uitgangspunt vormen. Hoe concretiseerde zich dat?

Ondanks de censuur mochten prominente flaminganten gebruik maken van het partijblad

Vooruit om zich (tot twee maal toe) te distantiëren van “De Vlaamsche Post”, het blad van de Jong-

Vlamingen.688 Later verscherpte de censuur, want dergelijke uitlatingen kregen in Vooruit geen forum

meer. De activistische beweging werd in het dagblad wel doodgezwegen.

5.3.2. 1916: Protest tegen de Vlaamsche Hoogeschool

Pas in 1916 zouden de activisten steeds meer een bedreiging gaan vormen. In oktober

verscheen het eerste nummer van de Nieuwe Gazet van Gent dat zoals al aangegeven vaak met

Anseele de degens wenste te kruisen, en de activistische bedreiging kreeg een concreet uitzicht met de

opening van de Gentse Hoogeschool. Op 27 maart verscheen in Vooruit de verordening van 15 maart

die de vervlaamsing van de Gentse universiteit aankondigde. Vooruit kon er geen commentaar op

geven.689 Ook aan de deportatie naar Duitsland van professoren Fredericq (passivistisch flamingant) en

Pirenne (franskiljon) omwille van hun verzet tegen de vernederlandste universiteit690 wijdde Vooruit

geen kolommen. Maar dat de socialisten en Anseele persoonlijk niet opgezet waren met het nieuws,

waarover al een tijdje geruchten de ronde deden691, bleek toen Anseele zich begin 1916 aansloot bij

het protest tegen de vervlaamsing. In de motie waaronder hij zijn handtekening zette, werd aan de

Duitsers elk recht ontzegd zich in de binnenlandse aangelegenheden te mengen. De bezwaren waren

onderbouwd met juridische, praktische en morele argumenten. In plaats van dat dit Anseele (en de 37

andere ondertekenaars) zwaar werd aangerekend, verscheen er in de dagbladen een juridisch

onderbouwd verweer van von Bissing.692

De inhoud van de motie was gewaagd, maar gemeend. Voor de oorlog had Anseele immers

nog zijn handtekening gezet onder een wetsvoorstel vóór de vervlaamsing van de Gentse universiteit,

687 D. VANACKER, op.cit., p. 189. 688 VO, 20.02.1915, 3bc ; 21.02.1915, 3d. “De ondergeteekenden verklaren, in eigen naam en in naam hunner Vlaamschgezinde vrienden, dat zij volkomen vreemd zijn aan de oprichting en aan de uitgaven van het blad “De Vlaamsch Post””. Was ondertekend door: De Bruyne, Fredericq, Minnaert, Siffer, Speleers, Meert, Willems. Speleers en Meert zouden zich later wel tot het activisme bekeren. 689 VO, 27.03.1916, 1a. 690 S. DE SCHAEPDRIJVER, op.cit., p. 162. Ook de arrestatie van collega schepen en socialist Lampens bleef onvermeld. 691 M. BAERTSOEN, op.cit., pp. 145-146. Op 11 maart schreef Baertsoen: “On commence à parler beaucoup à Gand des projets que semblent nourrir les Allemands de flamandiser à tout prix l’Université de Gand.” 692 A.L. FAINGNAERT, Verraad of Zelfverdediging. Bijdragen tot de geschiedenis van den strijd voor de zelfstandigheid van Vlaanderen tijdens den oorlog van 1914-1918, Kapellen, De Noorderklok, 1932, pp. 374-382.

148

iets waar hij nu dus tegen inging om de reden dat het initiatief uitging van de Duitsers.693 Hoewel dat

volgens Craeybeckx in 1910 niet van harte was, betekent dat toch op zijn minst dat hij het voorstel niet

volledig ongenegen was. Camille Huysmans, een van de drie zogenaamde kraaiende hanen694 die het

voorstel hadden ontworpen, had binnen de BWP nog niet genoeg gewicht om het voorstel te

ondertekenen. Men was dan maar bij Anseele terecht gekomen.695 Bij Van Ginderachter lezen we

minder over mogelijk voorbehoud van Anseele bij het voorstel.696 Huysmans’ analyse dat het

ondertekenen van het rechtvaardige voorstel tot vernederlandsing van de universiteit het begin was van

Anseeles flamingantisme697, moeten we van de hand wijzen. Alleszins was Anseele ook voorstander

van een Nederlandstalige universiteit in het naoorlogse België (cfr. supra), mogelijk onder druk gezet

door de vernederlandsing tijdens de oorlog. Naar eigen zeggen was dat een voorstel dat de Vlaamse

socialisten steeds hadden verdedigd. Hij pleitte er wel niet voor om de Nederlandstalige universiteit

volledig te doen verdwijnen.698 Kortom, voor de oorlog was Anseele een voorstander van de

vernederlandsing van de universiteit, maar tijdens de oorlog was hij tegen omdat het voorstel uit

activistische en Duitse hoek kwam. Hoe dan ook werd de protestmotie waaronder Anseeles

handtekening prijkte gedragen door een groot deel van de bevolking, wat Anseele ook wel moet

ingezien hebben. Voor een vernederlandste universiteit doorgevoerd door de Duitsers bestond onder

de bevolking immers maar weinig animo.699

En in 1916 verscheen ook het activistische dagblad de Nieuwe Gazet van Gent, dat van

socialistische strekking was. Uiteindelijk nam Frans Primo daarmee in Gent een vrij verrassende

positie in, omdat het socialistisch activisme, in tegenstelling tot Brussel en vooral Antwerpen, te Gent

nooit van de grond was gekomen.700 Niet alleen op het vredesstandpunt daagde de krant Anseele uit,

693 M. VAN HAEGENDOREN, “De Vlaamse kwestie in de socialistische beweging tot 1937” in: Socialistische Standpunten, 34, 1987, 2, pp. 3-12. 694 De andere twee waren de liberaal Franck en de katholiek Van Cauwelaert. 695 J. CRAEYBECKX, op.cit., pp. 11-12. 696 M. VAN GINDERACHTER, op.cit., pp. 324-325. 697 In een speech in 1963 sprak Huysmans het volgende uit: “Maar hoe is Anseele flamingant geworden? De geschiedenis van dat incident is bekend. Ik was, -in ons gezelschap der drie kraaiende hanen verschenen, op de tribune te Gent. Ik had Anseele uitgenodigd, en mijn speech was hem toegewijd. Hij zat in het midden van de zaal, en bij de sluiting van de vergadering ging ik recht op Anseele af. Hij zei niets, maar drukte mij de hand, -en hij zei: Gij hebt misschien wel gelijk!” De drie hanen moesten die dag een voorstel tot vervlaamsing der hogeschool van Gent te Brussel inbrengen, en ik stelde Anseele voor, mijn plaats in te nemen voor de verantwoordelijkheid van dat ontwerp. Hij aanvaardde, en zo werd het voorstel niet door mij, maar door Anseele ondertekend, voor twee redenen: hij was Gentenaar en leefde ter plaatse voor zijn lidmaatschap van onze groep onze zaak kon dienen, want de meeste hoogleraars der Gentse Universiteit zelf hadden protest aangetekend tegen de vervlaamsing, en hadden deel genomen aan een betoging die te Brussel plaats greep. Anseele is een goede flamingant gebleve, tot op zijn laatste dag. Een verdraagzaal [sic] flamingant, die streed voor gelijkheid en recht, zonder voorrechten.” AMVC, CHA, f/120/10. 698 VO, 14.08.1918, 1ab. 699 D. VANACKER, op.cit., p. 118. 700 Wel was er eind 1917 de oprichting van de Vlaamsche Socialistische Partij, maar die moet van zeer beperkte omgang zijn geweest. De groep rond Primo stond in mei 1918 aan de wieg van de Vlaamsch-Nationale Partij, dat een unieke combinatie was van grootnederlandisme met het socialisme. M. SERTYN, “Het socialistisch

149

maar natuurlijk vooral over zijn houding t.a.v. de activisten en Vlaanderen. Voor de Gentse socialisten

was het dan ook een belangrijke tegenspeler.

5.3.3. 1917: oplopende tegenstellingen

Het jaar nadien was het jaar van de oprichting van de Raad van Vlaanderen, het doorvoeren

van de bestuurlijke scheiding en de Stockholm-perikelen. We konden geen sporen terugvinden van

mogelijk protest of een afwijzende houding van Anseele tegenover de Raad van Vlaanderen of de

bestuurlijke scheiding, maar er zijn geen redenen om aan te nemen dat hij van gedacht was veranderd

sinds de doorvoering van de Nederlandstalige universiteit. Omwille van de deportaties van de

arbeiders eind 1916 zou Anseele tegenover de Duitsers niet meer zo loyaal staan, en het activisme was

natuurlijk een zichtbare verwezenlijking van die bezetter. Dat stond nog los van zijn afkeer voor de

activisten an sich. Het was voor de Nieuwe Gazet van Gent ook het jaar waarin het openlijk stelling

begon te nemen voor het activisme (om strategische redenen had het dat tot dan toe nagelaten701). In

die zin leren we veel over Anseeles standpunt over Vlaanderen en de activisten, althans bekeken door

de ogen van de activisten zelf. We geven daar een aantal voorbeelden van.

Op 16 februari werd Anseele gekapitteld als iemand voor wie het flamingantisme gelijk stond

aan een burgerlijke verzuchting, en het staafde dat met uitspraken van Anseele uit 1911 en 1913. Zo

had Anseele zich toen laten ontvallen: “het flamingantisme roomt onzen werkenden stand af en stelt

hem aldus geestelijk machteloos tegenover het kapitalisme.” Nu was zijn houding nog niets veranderd,

aldus de Nieuwe Gazet van Gent. Het ondertekenen van het protest tegen de Hoogeschool werd hem

zwaar aangerekend: “dezelfde Vlaamschvijandige geest waarmee Anseele de werklieden in het harnas

heeft gejaagd tegen de Flaminganten, heeft hij nog steeds bewaard: in 1916 teekende hij als sociaal-

demokraat de lijst Franck, gericht aan den gouverneur-generaal om hem te smeeken de Fransche

Universiteit van de verfranschte burgerij en aristokratie in Vlaanderen a.u.b. niet te willen hervormen

in een ware volkshoogeschool met het Nederlandsch als voertaal!”702

In een “open brief aan M. Anseele” voor de vrede werd er een beroep gedaan op zijn

Germaans karakter, “te meer daar de overgroote meerderheid uwer kiezers er op roemen gesproten te

zijn uit het Germaansche bloed.” Of de oproep aan Anseele om toenadering te zoeken tot de Duitsers,

het bestuur in handen te nemen met een eigen regering en het Vlaams te laten ontplooien (eventueel in

een Belgische context) en aldus tot vrede te komen ofwel naïef was, ofwel tactisch wel overwogen

was, ofwel wel degelijk kans op slagen had bij (een twijfelende?) Anseele is niet duidelijk, maar wij

aktivisme tijdens de Eerste Wereldoorlog” in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 7, 1976, 1-2, pp. 173-174. 701 D. VANACKER, op.cit., pp. 185-186. 702 NG, 16.02.1917, 1bc.

150

vermoeden het eerste of tweede. In elk geval is het een bewijs dat Anseele zich nog steeds niet positief

had uitgelaten over het activisme.703

Dezelfde vraag naar de eigenlijke motivatie kunnen we ook stellen bij een nieuwe “open brief

aan de Gentsche Sociaal-Demokraten” in maart. De brief was opgesteld door Jef van Extergem, een

jonge socialist die zich in 1915 nog had laten opmerken in Vooruit alvorens eind 1916 een hevige

voorvechter van het activisme te worden.704 Van Extergem vroeg de Gentse sociaal-democraten

opnieuw de kant te kiezen van de activistische flaminganten. Dat was de “goede kant” omdat men dan

niet in strijd zou komen “met de thesis van den klassenkamp, waarop geheel de socialistische theorie

gebouwd is.” De situatie werd vergeleken met die van een fabriek. Daar zou de socialist toch ook de

kant kiezen van de “activistische arbeiders”, die streefden voor verbeteringen in de arbeid op het

moment dat de kans zich voordeed (zoals nu de oorlog een kans was voor de flaminganten)?705 Was de

poging om Anseele en zijn trouwste kameraden van de gedacht te doen veranderen hopeloos (wat het

meer dan waarschijnlijk wel was), dan zegt het toch veel over de strategie van de activisten om te

infiltreren en verdeeldheid te zaaien in de sociaal-democratische beweging.

Dat zien we ook gebeuren naar aanleiding van het interview van Anseele met Vorwärts. De

Nieuwe Gazet van Gent drukte het artikel over en reageerde ontstemd dat Anseele niets te zeggen had

over de Vlaamse Beweging: “Nochtans zal eenieder het met ons eens zijn, dat op dit oogeblik in de

Vlaamsche Beweging een geweldigden strijd in demokratische richting gevoerd wordt [dat is een

referentie naar de uitspraak van Anseele dat de oorlog een geweldige hefboom was voor de

democratie]. Dat M. Anseele er blijkbaar niets wist over te zeggen kan slechts de zienswijze

versterken van diegenen onder de socialisten die beweren dat het interview Anseele in de Vorwärts,

niet een interview is, waardig van een sociaal-demokratisch volksvertegenwoordiger in dezen grooten

tijd.”706 In Vorwärts lezen we echter iets anders. Anseele zou een lang gesprek hebben gehad met

Adolf Köster over de Vlaamse kwestie. In Vorwärts lezen we niet waarover het gesprek ging, maar het

mag niet verwonderen dat Anseele waarschijnlijk (fel?) van leer trok tegen het activisme.707 Waarom

duurde het gesprek immers zo lang? En waarom werd er geen verslag gedaan van dat deel van het

gesprek, terwijl Köster wel gretig sprong op andere zaken die in het voordeel van de Duitse(rs)

(socialisten) spraken? Vorwärts was immers van die strekking dat het als spreekbuis van de

meerderheidssocialisten de Flamenpolitik accepteerde.708 Waarom dan eventuele positieve uitlatingen

van Anseele niet publiceren?

Ondertussen had Vooruit nog laconiek opgemerkt dat 5 van de 7 afgevaardigden die in naam

van Raad van Vlaanderen naar Duitsland waren afgereisd “bekende en beproefde aanklevers van de

703 NG, 28.02.1917, 1ab. 704 D. VANACKER, op.cit., pp. 188-189. 705 NG, 14.03.1917, 1bc. 706 NG, 25.08.1917, 1a. 707 VORWÄRTS, 07.08.1917, 7c. 708 W. DOLDERER, op.cit., p. 151.

151

katholieke partij” waren.709 Een zoveelste bewijs dat de socialisten en de activisten niet op goede voet

stonden.

Zeker en vast was ook de toe-eigening van Stockholm door de activisten Anseele een doorn in

het oog. Het was sowieso een Duits propagandatrucje om de stelling te propageren dat een consequent

socialist altijd tegen de oorlog moest zijn.710 Zeker nu de activisten van de Nieuwe Gazet van Gent en

de Raad van Vlaanderen dat trucje gebruikten, werden de socialisten rechtstreeks op ongemakkelijke

wijze uitgedaagd. Misschien was het dan ook niet toevallig dat kort na het Stockholm-debacle in

Vooruit “het ware standpunt” verscheen, een artikel geschreven door Hardyns over de Vlaamse

kwestie. Net zoals bij de Stockholm-kwestie is het onwaarschijnlijk dat het gewichtige artikel is

verschenen zonder dat Anseele ervan op de hoogte moet zijn geweest. In het artikel werd herhaald dat

de Vlaamse eisen door de socialisten altijd waren verdedigd omdat ze hen als rechtvaardig

voorkwamen. Maar één ding was waar: men had steeds geweigerd “de Vlaamsche kwestie als een

rassenvraagstuk te aanzien tusschen Walen en Vlamingen, maar ze altijd beschouwd hebben als een

klassenvraagstuk tusschen armen en rijken.”711 In zijn bundel van 1913 over de Vlaamse kwestie had

Anseele nog hetzelfde standpunt verdedigd.712 Hardyns preciseerde het als volgt: “neen, de Vlamingen

hebben er geen vrede mee dat de rijke burgers in Vlaanderen zich schier uitsluitend van de Fransche

taal bedienen in hunne intieme betrekkingen, onder elkaar - wat ons minder schelen kan - maar ook in

hun openbaar leven, hunne maatschappelijke daden. Dat is ernstiger en wordt eene grief. De volkstaal

is te gemeen, te crapuleus, te on-gedistingueerd. Oh! was het alleen om die platonischen afkeer te

doen, wij zouden er ons weinig aan storen en zeggen: “elk zijn goest!” omdat wij er verduiveld goed

van overtuigd zijn dat, al spraken onze rijke menschen een Vlaamsch om geheel de zogenaamden

Raad van Vlaanderen met beschaamde kaken te doen staan, de werkende klasse daardoor geen zier

beternis aan haar lot zou brengen. Maar dat bijna uitsluitend Fransch spreken der bezittende klasse,

ingegeven door gewild klassenverschil met de werkers, heeft onvermijdelijke gevolgen die nadeliger

zijn.” Doordat men enkel het Frans sprak, was het de arbeiders onmogelijk zich te laten gelden in de

politiek, bij politici vooral en - belangrijk - in fabrieken en het leger, luidde de argumentatie. “Dat

alles samengenomen vormt een bundel met grieven waaraan loochenen of verblommen niet kan

verminderen.”

Maar voor Vooruit was dat geen reden om in het midden van de oorlog voor de activistische

optie te kiezen. Het nam er dan ook subtiel maar duidelijk afstand van: eerst sneerde het naar de Raad

van Vlaanderen (cfr. citaat supra), en daarna klonk het: “wij zijn nochtans geen Flaminganten in den

zin der mannen die nu midden in den krijg, wanneer eendracht en samenwerking meer dan ooit

wenschelijk en nodig zijn, van de Vlaamsche kwestie een twistappel maken. Maar wij zijn Vlamingen

709 VO, 13.03.1917, 1e. 710 L. WILS, op.cit., p. 33. 711 VO, 02.09.1917, 1ab. 712 E. ANSEELE, op.cit., p. 40.

152

zonder vergeten dat wij ook Belgen zijn en voor alles sociaal-demokraten. En als zoodanig zeggen wij:

de Vlaamsche grieven zijn op dezen oogenblik niet vatbaar voor eene doelmatige en bevredigende

oplossing zonder scheuring en verdeling, iets wat wij niet willen. Wij willen niet dat er aan eene

enkele natie een heiligschennende hand worde geslagen, maar wij wenschen in de toekomst wel de

versmelting van twee en meer naties, met toestemming der volkeren en zonder ontneming der

eigenaardige en kenmerkende teekens van hun ras. Dat is de demokratie, dat willen de socialisten.”

De oplossing in de Vlaamse kwestie moest gezocht worden bij de socialisten zelf, aldus

Hardyns: “en wie de Vlaamsche grieven erkent en hunne verdwijning wil, zijne plaats is in onze

rangen en elders niet.”713

De Gentse sociaal-democraten hadden gesproken. Als vanzelf weerklonk er een misprijzen

over de afwijzing van het activisme in de Nieuwe Gazet van Gent, maar ook in De Waarheid. Die

laatste had zich in juni nog afgevraagd hoe “den rooden profeet van Gent, E. Anseele” over de

Vlaamse kwestie dacht en zag daarin een uiting van zijn opportunisme: “ons gedacht is dat hij die

meening maar liever in zijn hoofd houdt tot na den oorlog, als hij bepaald zal vaststellen van waar de

krachtigste wind waait. Eedje is een wijs en voorzichtig man!”714 Over “het ware standpunt” deed het

dan weer smalend: heel de wereld stond zogezegd perplex bij het belang van dit document.715 In niet

minder dan 10 theoretische artikels werd er van leer getrokken tegen het klassenstandpunt van

Vooruit. Anseele werd door het publiceren van “het ware standpunt een “verleider” genoemd, in de

hoop de Flaminganten “te bekoren en in zijne armen op te vangen.”716

De Nieuwe Gazet van Gent reageerde met een “open brief aan Vooruit”, ondertekend door

“een groep Vlaamsch-aktivistische sociaal-democraten”. De brief verweet Vooruit dezelfde houding

aan te nemen als de burgerpartijen tegen het maatschappelijke probleem. Vooruit erkende immers de

Vlaamse grieven net als de liberalen en de katholieken de grieven van de arbeiders erkenden, maar

analoog aan hen erkende Vooruit het probleem zélf niet. In het geval van het maatschappelijke

probleem was dat het maatschappelijke stelsel, in het geval van de Vlaamse kwestie was dat de

unitaire landsconstructie. Om die reden verheugden de ondertekenaars zich er ook over dat Vooruit

met haar klachten over het Franstalige karakter van de politiek een uitstekend argument had gegeven

voor de bestuurlijke scheiding.717

De op het eerste gezicht dapperste reactie - en het beste bewijs van Anseeles oppositie tegen

de activisten - kwam echter van Anseeles “partijgenoot” Jacob Vinderhout, die zich naar eigen zeggen

had gefocust op de Vlaamse zaak door de twijfelachtige artikels van Hardyns in Vooruit over de

kwestie. Vinderhout schreef het 8 pagina’s tellende pamflet “Bedriegt den Boer of de Kunst om

713 VO, 02.09.1917, 1ab. 714 DW, 17.06.1917, 1d2a. 715 DW, 30.09.1917, 1ab. 716 DW, 21.10.1917, 2c. 717 NG, 16.09.1917, 1abc.

153

Appelen voor Citroenen te verkoopen. Open Brief van eenen werkman aan Anseele” n.a.v. het

standpunt van Anseele over de Vlaamse kwestie, en verspreidde het in grote oplage in de stad.

Vinderhout was een fictieve naam, die moest verbergen dat het Jan Wannyn - op dat moment volop in

strijd voor de grootste macht onder de activisten - was die het pamflet had geschreven.718 In plaats van

dapper was de reactie dus laf. Anseele werd erin beschuldigd altijd partij te trekken “van de

regeerders, van de rijken, van de finantiemannen”, terwijl hij er tegelijk alles aan deed om “degenen,

die strijden voor de taal van ’t kleine volk, de flaminganten aan te randen.” De schrijver merkte in die

zin op dat de flaminganten die door Anseele zo vervolgd werden, meestal uit de arme klassen

kwamen. Anseele speelde zogezegd “een vieze rol”: “telkens als er iets wordt op touw gezet, een

schrijver gevierd, een gedenkdag van ’t Vlaamsche Volk herdacht, eene gepleegde onrechtvaardigheid

in ’t openbaar besproken, martelt gij uwe hersenen om toch eene schijnreden te vinden, om die

menschen, die met een goede bedoeling strijden, tegen te werken, verdacht te maken en, ik durf het

wel te zeggen, te lasteren,” klonk het. Bovendien erkende Anseele zogezegd de Vlaamse grieven, maar

met een resem voorbeelden werd beargumenteerd dat hij daar uiteindelijk niets concreets mee deed:

“’t is niet genoeg van altijd te zeggen: Mietje, ‘k zie u geerne, er moet ook een beetje liefde bij zijn. En

die liefde worden wij niet gewaar! […] Gebaar niet van krommenaas, Anseele!” De grove belediging

dat hij heulde met de rijken werd op de laatste pagina van het pamflet nog eens herhaald.719

De Gentse socialisten konden er dan ook allesbehalve om lachen. Onder een artikel in Vooruit,

genaamd “Partijverklaring”, stond een indrukwekkend lijstje ondertekenaars uit de socialistische

familie, van redacteurs van Vooruit, over leiders van de syndicaten, SM Vooruit, ziekenfonds, tot de

wijkclubs. Op de beschuldigingen wenste men niet eens te antwoorden. “Immers, Anseele heeft altijd

in openbare debatten ons standpunt omtrent de Vlaamsche kwestie volledig en eerlijk uiteengezet, en

hij - gelijk wij allen - is daartoe nog altijd bereid.” Veel belangrijker was het de ongelooflijke waarde

van Anseele voor de socialistische beweging te benadrukken, nu en voor in de toekomst, en de

buitenwereld op een onnavolgbare manier duidelijk maken dat er over Anseele niet de minste

discussie kon zijn. “Dat [men pleitte ondertussen voor een zo snel mogelijk vrede] weze de leuze

geschreven op onze vlag, door Anseele aan het hoofd onze legers gedragen. En achter die vlag onzer

vrijmaking en rond onzer vriend Anseele zult gij U allen scharen. Weg met de verdeelers onzen stand!

Werkers, vereenigt U allen, vertrouwend in het woord van onzen grooten voorkamper Karl Marx:

Proletariërs aller landen vereenigt U!”720 Het mocht duidelijk zijn naar de buitenwereld: Anseele zou

zich niet laten compromitteren door een stelletje activisten en de eenheid binnen de Gentse BWP zou

er niet door doorbroken worden. Door de censuur werd volgende passage nog geschrapt:

“Flaminganten, waarvan het overgrote deel nooit aan deze strijd deelgenomen hebben, hem zelfs liever

met slijk besmeurden, trachten nu door taalbelangen de werkende klassen te verdelen. Welnu,

718 Volgens Vanacker bedroeg de oplage 10.000. D. VANACKER, op.cit., p. 211. 719 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42/12, Jacob Vinderhout. Pamflet “Bedriegt den Boer of de Kunst om Appelen voor Citroenen te verkoopen. Open brief van eenen werkman aan Anseele”. 720 VO, 23.09.1917, 1bc.

154

diezelfde taalbelangen zouden zonder de oorlog getriomfeerd hebben en na de oorlog zullen zij zeker

worden erkend. Maar de verdeeldheid die nu onder de werkers gezaaid wordt, schaadt de Vlaamse

zaak zelve en bevoordeligt alleen de burgerelementen die de overwegende meerderheid in die

beweging uitmaken.”721

Blijkbaar werd het pamflet van Vinderhout/Wannyn daarna herdrukt, want in de versie die wij

konden inzien werd op de laatste bladzijde verontwaardigd gereageerd op de “partijverklaring”.

“Vriend Anseele, die partijverklaring is onwaardig van U! Ik eisch op mijne duidelijke vragen,

duidelijke antwoorden, en verzoek U, Hardijns daar niet mede te gelasten, want die partijgenoot

meent, dat alle werklieden uilen zijn, die zijnen ondoordachten praat, grove jezuitentrukken en

schijnargumenten maar goedwillig slikken.”722 Het was Anseeles tactiek echter nooit geweest om op

zo’n uitdagingen in te gaan, en ook deze keer werd de zaak voor de rest in Vooruit doodgezwegen.

Voor de Nieuwe Gazet was het nu wel duidelijk dat de pogingen om verdeelheid onder de

socialisten te zaaien niet echt succesvol waren gebleken. Ook Jef van Extergem werd zich bewust van

het falen van die strategie en gooide het over een andere boeg: “Toen begon de Vlaamsche Beweging

op te leven. Een nieuw vraagstuk! […] Lang bleef hij wachten op het woord der ouderen, der

voormannen, der Anseeles en Cools, de socialisten die zich flamingant hadden genoemd vóór den

oorlog. Zij bleven weg, zij zwegen, en toen zij spraken was het om te verraden wat zij voorheen

hadden “verdedigd” om te verbranden wat zij hadden aanbeden!”723 Begin november werden Anseele

en Hardyns in tegenstelling tot voordien ook hard aangepakt over hun Vlaamse standpunt, en

vergeleken met een “barnum en kornak die aan het goedzakkig publiek olifanten en kemels te

bewonderen geven.” Kapitalistische, grote kemels. Dat legde zogezegd de “weinig fiere houding” van

Anseele en Hardyns uit. “In plaats van zooals vroeger aan het volk den goeden weg te wijzen, moeten

zij nu zelven, den weg bewandelen die hun wordt voorgeschreven door de vijanden van hun volk;

daarvan moet iedereen zich overtuigen.” De afrekening was compleet met het besluit van het artikel:

“het ware dus dwaasheid van het te verwachten dat zij het roemrijk voorbeeld van vroegere

hoofdmannen in bange tijden zullen navolgen. Hunne rol van voorkampers der schandelijk bedrogen

Vlaamsche werklieden is uitgespeeld. Aan jongere, maar vrijere socialisten is het voorbehouden aan

de Vlamingen den weg naar stoffelijk en zedelijk welzijn door volledig zelfbestuur aan te wijzen.”724

721 D. VANACKER, op.cit., p. 211. 722 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42/12, Jacob Vinderhout. Brochure “Bedriegt den Boer of de Kunst om Appelen voor Citroenen te verkoopen. Open brief van eenen werkman aan Anseele”. 723 NGC, 24.10.1917, 1abc. 724 NGC, 03.11.1917, 1b.

155

5.3.4. 1918: de “zelfstandigheid” van Vlaanderen en het ontslag van Anseele als

schepen

De toegenomen spanningen tussen de activisten en Gentse socialisten zouden er niet op

beteren in 1918, het jaar waarin de door de Raad van Vlaanderen geproclameerde “zelfstandigheid”

van Vlaanderen bekend werd. De tekst van 19 januari van het Centraal Vlaamsch Persbureel die de

plechtige en eenparige uitroeping van “Vlaanderen’s volledige zelfstandigheid” aankondigde,

verscheen op 21 januari op laste van de censuur in Vooruit.725

De stad Gent keurde deze handeling sterk af. In de notulen van het schepencollege lezen we op

25 januari: “Het college beslist aldan: de Commissie van Betwistbare te raadplegen over de vraag van

te weten of de aandacht van den Gemeenteraad niet dient gevestigd te worden op de houding,

aangenomen door een Comiteit dat zich “Raad van Vlaanderen” betitelt, en aanspraak maakt op een

zeker gezag in zake van Bestuur; opdat hij desgevallend tegen die matigingen protest zou kunnen

aanteekenen.”726 De zaak werd inderdaad voor de gemeenteraad gebracht. Opnieuw klonk het

afwijzende (en zelfs minachtende) standpunt sterk door in de notulen: “De Heer Burgemeester zegt:

Sinds eenigen tijd stellen zich enkele personaliteiten aan als zouden zij met een zeker gezag in

Vlaanderen bekleed zijn. Het College en de Commissie van het Betwistbare desaangaande

geraadpleegd, zijn van gevoelen dat de Gentsche Gemeenteraad daaraan niet onverschillig kan

blijven.” De gemeenteraadsleden legden geen enkel bezwaar neer. Tijdens de zitting werd

gedebatteerd over het ontwerp van een protestmotie, en aan het einde van de zitting werd de tekst

unaniem aangenomen en ondertekend door elk gemeenteraadslid afzonderlijk.727 In de motie werd in

krachtige bewoordingen afstand genomen van elke handeling gepleegd door de Raad van Vlaanderen:

“De Gemeenteraad van Gent, […] Teekent eenpariglijk protest aan in naam van de Gentsche

bevolking die hij vertegenwoordigt en wier wezenlijke gevoelens hij overtuigd is uit te drukken tegen

de handelingen gepleegd door voormelde “Raad van Vlaanderen”, ontkent aan dit Comiteit alle

wettelijke en feitelijke macht, veroordeelt ten strengste deze handelingen als zijnde een verraad tegen

de heiligste belangen van het Vaderland en betuigt, uit al zijne kracht en met den meesten nadruk,

zijne trouw aan de Natie, aan den Koning en aan de Regeering van het Belgische Volk.”728

725 VO, 21.01.1918, 1a. 726 SAG, III, College- en raadszittingen, 217, Zitting van het schepencollege, 25.01.1918. Waren aanwezig op de zitting: Braun, Anseele, De Weert, Heynderickx, Coppieters, De Bruycker. 727 SAG, III, College- en raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 28.01.1918. 728 AMSAB, LX, Anseele sr., II, 2b, Protest gestemd door het Kollege van Burgemeester en Schepenen en Gemeenteraadsleden der Stad Gent, in zitting van maandag 28-1-1918. De volledige tekst: “De Gemeenteraad van Gent, Door de pers op de hoogte gebracht, en wel namelijk door de “Kolnische Zeitung” in haar nummer van 22 januari l.l., van de besluiten genomen door een comiteit dat zich den naam heeft toegeëigend van “Raad van Vlaanderen”, Overwegende dat de handelingen van dit comiteit ten zeerste inbreuk maken op de Grondwet en op de wetten van het Belgische volk, - dat zij het niets minder strekken dan de eenheid en de ondeelbaarheid van het Belgische vaderland te vernietigen.

156

Anseele zelf protesteerde via een naamloos verspreide nota bij zijn Duitse kameraden. Hij liet

weten dat het idee van een politieke scheiding geen enkele kans maakte, omdat alle machten in

Vlaanderen tegen waren. Het activisme vond volgens hem “geen wortel in de arbeidende klasse”, en

werd niet door het volk gevolgd. Bovendien moesten de Duitse socialisten ook weten dat de Vlaamse

Beweging steeds vijandig had gestaan tegenover de arbeidersbeweging.729

Ondertussen verscheen er bij de Gentse socialisten naar aanleiding van de protestmotie van de

gemeenteraad ook een tekst met “het Sociaal-demokratisch oordeel uit Vlaanderen over de

Vlaamsche-aktivistische beweging.” Van wie de tekst uitging en waarvoor ze diende, is niet meteen

duidelijk. Maar de inhoud ligt in het verlengde van wat we eerder al hoorden bij Anseele en Vooruit,

wat - opnieuw - doet vermoeden dat het dezelfde mening als die van Anseele weerspiegelt. De auteur

benadrukte dat de activistische beweging onder de bevolking geen draagvlak had (niet bij de boeren,

niet bij het groot-kapitaal en het grondbezit, niet bij de sociaal-democraten en niet bij de middenstand)

en dat de socialistische instellingen steevast door haar leden belasterd waren. Het Gentse standpunt

werd ook herhaald: de Vlaamse kwestie was een klassenvraagstuk en geen rassenvraagstuk, en de

rechtmatige eisen konden steeds op de steun van de socialisten rekenen. Kortom, de activistische

beweging had geen toekomst.730 We sluiten niet uit dat dit dezelfde (vertaalde) tekst was die Anseele

onder de Duitse kameraden verspreidde.

Overwegende dat de overgroote meerderheid der bevolking deze handelingen afkeurt en veroordeelt met al de kracht harer liefde tot het Vaderland; dat zij het feit zijn van enkele alleenstaande personen, handelend zonder daartoe hoedanigheid noch wettig mandaat te bezitten, alleen gehoorzamend den drijveeren welk het gansche land ten stelligste heeft afgekeurd van zoodra zij tot uiting kwamen; Overwegende dat de handelingen van dit comiteit des te laakbaarder zijn daar zij gepleegd worden terwijl het Vaderland het juk draagt eener vreemde bezetting en aan de bevolking van alle openbare vrije uiting harer wezenlijke gevoelens is ontzegd; Overwegende dat er in België, buiten de feitelijke bezettende macht, geene andere machten bestaan dan de wettelijke machten door de Grondwet tot stand gekomen; En overwegende dat het als noodzakelijk voorkomt het Duitsche Rijk in te lichten aangaande de ware gevoelens der Gentsche Bevolking; Teekent eenpariglijk protest aan in naam van de Gentsche bevolking die hij vertegenwoordigt en wier wezenlijke gevoelens hij overtuigd is uit te drukken tegen de handelingen gepleegd door voormelde “Raad van Vlaanderen”, ontkent aan dit Comiteit alle wettelijke en feitelijke macht, veroordeelt ten strengste deze handelingen als zijnde een verraad tegen de heiligste belangen van het Vaderland en betuigt, uit al zijne kracht en met den meesten nadruk, zijne trouw aan de Natie, aan den Koning en aan de Regeering van het Belgische Volk; Beslist dat onderhavig besluit zal overgemaakt worden aan den Kanselier van het Duitsche Rijk en aan de vertegenwoordigers van de Duitsche Overheid in België.” 729 D. VANACKER, op.cit., p. 229. 730 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 42/12, Het Sociaal-demokratisch oordeel uit Vlaanderen over de Vlaamsche-aktivistische beweging, Gent, 10 januaro 1918. De tekst: “We kunnen enkel over Gent oordelen, en kunnen ten stelligste verzekeren dat deze beweging geen wortel vindt in de Arbeidende Klasse en dat het volk ze niet volgt.[…] Het idee eener scheiding van België in twee verschillende deelen heeft bij ons geene kans tot slagen. De flamingantische beweging is overigens steeds vijandig geweest aan de Arbeidersbeweging, en is dit nog.” “Deze heeren die nu te Gent aan den spits de aktivistische beweging staan zijn voor het grootste deel dezelfden, welke in den Gemeentekiesstrijd van 1912, in akkoord met de anarchisten, eene lasterkampagne tegen de socialistische arbeiders voerden. Elkeen in Gent weet dit. Zij hebben onze inrichtingen belasterd; zij zegden dat deze die aan het hoofd der socialistische koöperatieven stonden dieven waren, […] “Nu voor wat de taalkwestie aangaat. Het programma der Belgische Soc. Arb.-P. eischt de absolute gelijkheid der beide landstalen. Waarom zouden wij, Vlaamsche socialisten, tegen de Vlaamsche taal zijn?...” Men is dus

157

Nu was het de beurt aan de activisten om verontwaardigd te reageren. De Raad van

Vlaanderen stuurde naar aanleiding van de protestmotie op 8 februari 1918 een brief naar de

Verwaltungschef Schaible met het uitdrukkelijke verzoek om burgemeester Braun en schepen De

Weert te deporteren, aangezien zij “hun gezag misbruiken om de vrije uiting te belemmeren van de

gevoelens der voorstanders van de Vlaamsche zaak. Deze personen zouden als gijzelaars kunnen

dienen met het oog op mogelijke aanslagen tegen activisten.”731 Dat was trouwens geen nieuw

gedacht. Al bij de oprichting van Jong-Vlaanderen in 1914 zou Domela Nieuwenhuis erop

aangedrongen hebben dat beide mannen zouden gedeporteerd worden (“De wegzending van mannen

als P. Fredericq, burgemeester Braun, schepen De Weert, Pirenne e.a. zou moeten worden gevraagd en

niet worden gerust voordat deze verkregen is.”)732, en dus haalde hij eindelijk zijn slag thuis. Fredericq

en Pirenne waren al in 1916 gedeporteerd.

Op 30 april werden De Weert en Braun inderdaad naar Duitsland gedeporteerd. Op 29 maart

was er in het schepencollege nog geen vuiltje aan de lucht (Braun en de Weert hadden wel al een boete

gekregen van 3.000 Duitse marken elk733), maar op 30 maart werd de zitting al voorgezeten door de

Duitser Künzer, die burgemeester Braun zou vervangen. Deze deelde de deportatie mee en kondigde

aan dat de activisten Jan Wannyn en Hector Plancquaert als schepen waren benoemd. Anseele keurde

die laatste actie duidelijk af en nam daarop het woord: “Heer Oberbürgemeister, Gij hebt ons verzocht

gemeenschappelijk voor het welzijn en de belangen der Stad Gent te arbeiden. Wij waren bereid tot

deze samenwerking, maar in de meening dat dit samenwerken zou geschieden met schepenen die door

den Gemeenteraad zouden gekozen worden: met beide voornoemde schepenen kunnen wij niet

samenwerken.” Samen met Coppieters en Heynderickx diende hij vervolgens zijn ontslag in. Blijkbaar

konden de schepenen leven met de deportatie van Braun en de Weert en de aanstelling van Künzer:

tenslotte hadden ze ook de deportatie van Lampens opgevangen. Maar dat het activisten waren die hun

hard voor hervormingen, ook al is men internationalistisch. “Zeker stemmen wij met de rechtmatige grieven van het Vlaamsche volk in, en wij hebben dit altijd gezegd, herhaald en door onze daden bewezen. Het socialisme zal zich overigens niet kunnen oplossen met welke onrechtvaardigheid ook, gelijk waar en wanneer ze zich voordoet, of wie er den dader of het slachtoffer van is. […] Wat wij beslist weigeren is, de Vlaamsche kwestie als eene hoofdkwestie te aanzien, gezien wij belangrijkere, dringender kwesties op te lossen hebben. Dat de aktivisten de Vlaamsche kwestie met zulken spoed op den voorgrond schuiven, bewijst alleen dat zij niet kunnen of willen begrijpen dat de Vlaamsche kwestie een nevenkwestie in het sociaal problema [sic] is.” Het is voor ons een klassenstrijd, geen rassenstrijd. “Hun doel is ons van onzen helderen weg van den klassenstrijd op den weg van het chauvinisme en rassenstrijd af te leiden; zij pogen de arbeidende klasse af te schuimen, door haar de jonge gevoelvolle elementen te ontnemen, en ze dan met de afgeroomde melk te laten zitten, zonder de intellektueele bekwaamheid, opdat ze aan den willekeur der heeren gediplomeerden zou overgelaten zijn.” “Wat hunne aktivistische beweging aangaat, deze heeft geene toekomst.” De sociaal-demokratie is absoluut tegen de scheiding. Het groot-kapitaal en grondbezit heeft eveneens belang bij de ekonomische en politieke samentrekking. De katholieke kerk zal haar kardinaal volgen. De middenstand, die voelen zich Belg en hebben geen belang bij de scheiding, waaraan zij vijandig zijn. En de boeren. De katholieke boeren zullen hunne priesters volgend, anderen hun liberale grondbezitters en het kleinste deel zal de arbeiderspartij volgen?. “Dat is nu heel en al mijne loyale meening en deze mijner partijgenooten over het Tegenwoordige en de Toekomst van het Vlaamsche Aktivisme.” 731 RUDIGER, op.cit., pp. 62-63. 732 D. VANACKER, op.cit., p. 40. 733 SAG, III, College- en raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 25.03.1918.

158

plaats zouden innemen was ondenkbaar. Zíj waren te ver gegaan met de proclamatie van de

“zelfstandigheid” en waren dus schuldig aan de deportatie van Braun en de Weert. Van samenwerking

met die inheemse landverraders kon dan ook om evidente redenen geen sprake zijn.734 Op dezelfde dag

werd ook de gemeenteraad ingelicht735, en die staakte uit protest eveneens haar bezigheden.736

In Vooruit werd de verordening die de deportatie aankondigde gepubliceerd op 4 april. De

censuur was heel scherp: er verscheen geen enkele commentaar en het opstappen van de gemeenteraad

en de andere schepenen werd niet eens meegedeeld.737 In de Nieuwe Gentsche Courant was dat

natuurlijk helemaal anders. Het zong de lof van het Duitse besluit en verheugde zich ook in het

opstappen van Anseele en zijn collega-schepenen. “Eindelijk” was er een einde gekomen aan “het

franskiljonsche bewind.” Lief was de auteur niet voor Anseele (en de andere schepenen): hij werd een

van de “volksvijanden die aan verbastering en volksonderjukking meededen” genoemd.”738

De spanningen tussen de activisten en Gentse socialisten hadden zo’n grote kloof geslagen, dat

de brokken niet meer te lijmen waren. De Nieuwe Gentsche Courant profiteerde van het feit dat

Vooruit minder dan ooit weerwerk kon bieden als gevolg van de censuur. Eind april greep het twee

feiten aan om de socialisten te kijk te zetten op haar voorpagina. In het eerste geval gaf het F. Lippens,

secretaris van het syndicaat van de kleermakers, een forum. De socialistische voormannen werd

gevraagd het protest van de gemeenteraad mee te ondertekenen, maar Lippens had dat geweigerd.

“Maar hier had hij niet gerekend met het fanatisme der partij, die op grond der partijtucht hem het

recht ontzegde zoo te handelen,” schreef de krant. De Gentse socialisten hadden hem voor de keuze

gesteld: breken met de Vlaamse Beweging of zich onderwerpen aan het besluit van de partij. “Daar hij

zulks aanzag als eene verregaande beperking der persoonlijke vrijheid, gaf hij zijn ontslag als

bestuurslid der partij, als secretaris van zijn vakbond en als lid van den Werkrechtersraad.”739

Opmerkelijk was ook het verslag van een “Handgemeen in ’t Gentsch Atheneum”. In het atheneum

werden volgens de Nieuwe Gentsche Courant de activistische leerlingen gepest, terwijl de pestkoppen

werden gesteund door hun ouders. Het dagblad meende daar een manoeuvre in te zien van onder meer

Anseele: “We kunnen als aanvoerders van de franskiljonsche deugnietsbende signaleeren: de zoon van

den socialistischen leider Edward Anseele, de zoon Pirenne en zekere Heyman!” De prefect werd

opgeroepen om paal en perk te stellen aan de situatie.740 Later werd er aangekondigd dat enkele

leerlingen waren gestraft, maar over de rol van Anseele, Pirenne of Heyman bleef het stil.741

734 SAG, III, College- en raadszittingen, 218, Zitting van het schepencollege, 30.03.1918. 735 SAG, III, College- en raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 30.03.1918. 736 D. VANACKER, op.cit., p. 285. 737 VO, 04.04.1918, 2ab. 738 NGC, 13.04.1918, 1a. 739 NGC, 22.04.1918, 1a. 740 NGC, 30.04.1918, 1c. 741 NGC, 02.05.1918, 2b.

159

In augustus keerden de oorlogskansen. Het hoopvolle lenteoffensief van de Centrale

mogendheden was definitief vastgelopen en het geallieerde offensief, dat later succesvol zou blijken,

was begonnen. In de vijfdelige artikelenreeks van Anseele over het na-oorlogse België toonde hij

meteen veel toekomstperspectieven. Twee delen gingen over de taalkwestie (cfr. supra), maar aan het

activistische avontuur werden geen woorden vuilgemaakt. Het enige dat in die richting werd

geschreven, was dat de socialisten de taalkwestie democratisch wensten op te lossen “in de geest van

de eenheid van ons land en van de gelijkheid onzer beide landstalen”.742 De Nieuwe Gentsche Courant

had haar scherpe toon tegen Anseele en de socialisten ook al een tijdje laten varen, al tijdens het

lenteoffensief van de Centralen. Waarschijnlijk moeten we de oorzaak daarvan zoeken in het feit dat

Anseele met zijn verwijdering uit het schepencollege al een tijdje van het voorplan was verdwenen.

En toen naderde de oorlog haar einde. De evidente volkswoede richtte zich tegen de activisten,

die niet alleen hun huis geplunderd zagen of fysiek werden aangevallen, maar vaak ook gedwongen

werden op de vlucht te slaan. Anseele liet op 11 november als waarnemend burgemeester een affiche

uithangen om de bevolking te vragen kalm en waardig te blijven. Hij wilde van geen publieke

afrekening weten.743 Na de oorlog werd hij daar uit activistische kringen nog voor bedankt.744

In Vooruit werd wel afgerekend met de activisten, maar dan in woorden. De Morgenbode, een

katholiek activistisch dagblad, hoopte er kennelijk op om haar activistische oorsprong te kunnen

verloochenen. Het had aangegeven dat het enkel de lezers op de hoogte had gehouden van de

gebeurtenissen in binnen- en buitenland, niets meer. Vooruit noemde het dagblad om die reden op het

ogenblik dat de censuur niet meer zo scherp was “een pretentieus heerschap” en verklaarde dreigend:

“enkel dit voor het oogenblik, ‘Morgenbode’: In Augustus laatst verschenen in “Vooruit” verschillige

artikels van de hand van onzen vriend Edward Anseele waarin onder ander ons socialistisch standpunt

in zake de VLAAMSCHE beweging en VLAAMSCHE VOLK werden behandeld. Zonder van ons

voorgaande en als partij én als blad en als Vlaamsche arbeiders te spreken, stellen we dit programma

tegenover de Flamingantische beweging met hare gevolgen die gij in de laatste periode hebt gevoerd

en in dewelke gij uw “ontstaan” vond. En hieromtrent zullen we weldra in gelegenheid zijn eens nader

met elkaar te spreken.”745 Niet veel later klonk het: “wij hopen dat de gentsche bevolking zoo

verstandig zal zijn dat zwendelarij-gedoe van dien derden oorlogsmarchand in journalisme te onthalen

zooals het behoort: het vlaamsch spreekwoord zegt immers = “Met wien men verkeert wordt men

geëerd.””746

Eenmaal met de Duitsers de censuur was vertrokken, werd pas echt goed duidelijk hoezeer de

Gentse socialisten (en Anseele?) de activisten hadden veracht. Cynisch klonk het: “Anderzijds meldt

742 VO, 13.08.1918, 1abc ; 14.08.1918, 1ab. 743 D. VANACKER, op.cit., p. 347. 744 AMSAB, LX, Anseele sr., IV.18, Aanhangsel van een brief van 29 maart 1931, ondertekend door Cassiers. 745 VO, 04/07.11.1918, 2ab. De cursivering werd overgenomen uit het artikel. 746 VO, 9/11.11.1918, 3c.

160

men dat verscheidene heeren, die zich in den laatsten tijd als eenige en ware redders van het verdrukte

vlaamsche volk lieten betitelen, spoorloos verdwennen (sic) of met noorderzon vertrokken zijn.

Voorwaar, eene zonderlinge manier om de volksbelangen te verdedigen.”747 Of ook: “Ook hadden we

gedurende ruim drie jaren de tergende handelingen van eene bende lafaards, een troep slechterikken,

arrivisten, heersch- en eerzuchtenden, gediplomeerde nulliteiten, politieke misbaksels te gedogen. […]

Onder de laffe bewering: voor de vrijmaking van ’t Vlaamsche volk te werken, poogden deze ploerten

haat, ontzenuwing en verdeeldheid, vooral in de harten der werkers te strooien.”

Meteen gaf Vooruit ook aan waarom het het activisme zo scherp afwees: “de socialistische

voormannen en instellingen in de eerste plaats werden aangevallen, door kerels die zich de naam van

sociaal-demokraat toeëigenden ofwel door andere politieke hoeren, terwijl wij in de onmogelijkheid

waren ons te verdedigen.” Over hun vlucht naar het buitenland, wist de redactie ook niet veel goeds te

vertellen: “werpend met drek en vuil, hunne venijnige gal uitspuwend, hebben ze het als hunne

resterende levenstaak beschouwd midden al dit stikkende vuil om te komen.”748 Op 12 november

wijdde het dagblad een artikel aan “het verraad der aktivisten-flaminganten” (auteur R.Vercammen),

waar het nauwelijks vriendelijker voor de dag kwam. Het kwam terug op de doelmatige aanvallen uit

de activistische pers: “in meetingen en smaadschriften werden vooral de socialistische inrichtingen,

voormannen, ideeën aangevallen. Door de perscensuur werd ons het verbod opgelegd te

antwoorden, op de aangevoerden laster mochten wij ons niet verdedigen.” En de activisten

werden opnieuw afgeschilderd als een bedenkelijke groep: “maar spot, leugen, laster en verraad

hebben geen duur. Deze flamingantische arrivisten en zwendelaars aller kleur hadden op eene

onvermijdelijke overwinning van het pruisische militarisme gerekend.” Maar, “de lafaards waren zóó

goed van de slechtheid hunner daden bewust, dat ze weken op voorhand vertrokken.” Volgens

Vercammen had Anseele trouwens ook zijn ongenoegen laten blijken tegenover een Duitse officier, en

die vlucht en de volkswoede voorspeld. Hij zou hebben gezegd: “dat de flaminganten wel zouden doen

den VOORlaatsten trein te nemen, indien de Duitschers met de laatsten zouden vertrekken.”749 Toch

riep Anseele dus, zoals gezegd, als waarnemend burgemeester de bevolking op tot kalmte.

5.4. Besluit

De afrekening in Vooruit de laatste oorlogsdagen was illustratief voor hetgeen in de oorlog

was gebeurd tussen de activisten en de socialisten. Voor Anseele, die zelf Vlaamsgezind was maar die

strijd altijd ondergeschikt had gezien aan de sociale strijd, was het activistische avontuur

oorspronkelijk niet iets waar hij dicht bij betrokken was. Dat zou pas veranderen met de opening van

747 VO, 9/11.11.1918, 3c. 748 VO, 9/11.11.1918, 3ab. 749 VO, 12.11.1918, 3de4a. De zin in vette letters werd zo letterlijk overgenomen.

161

de vernederlandste Gentse universiteit. Omdat hij de Duitsers elk recht ontzegde zich in de

binnenlandse aangelegenheden te moeien, ondertekende hij mee een protestmotie tegen de

vernederlandsing op het moment dat het Duitse voornemen concreet werd. Dat was voornamelijk

principieel, want veel scherpe geluiden waren er nog steeds niet te horen. Het activisme werd door

Anseele wel afgekeurd, maar persoonlijk was hij nog niet echt betrokken. Hij bleef zich nog

pragmatisch afzijdig houden.

In 1917 zou dat veranderen. Niet alleen kreeg het activisme een politiek gezicht met de Raad

van Vlaanderen, een soort parlement dat voor een Vlaamse vrede ijverde, en de doorvoering van de

bestuurlijke scheiding, maar vooral de stellingnamen van de socialistisch georiënteerde Nieuwe Gazet

van Gent en de toeëigening van de Stockholm-conferentie door de activisten betekende voor de Gentse

socialisten een aanval op de eigen achterban. Het sprak vanzelf dat de Gentse socialisten dat niet

zomaar lieten gebeuren. De Nieuwe Gazet van Gent ondernam begin 1917 onder meer via Jef van

Extergem subtiele maar nauwelijks verholen pogingen om verdeeldheid te zaaien in de socialistische

rangen. Met ook de Stockholm-episode en het passenprobleem in het achterhoofd, steeg de spanning

tussen beide groeperingen. Vooruit gaf met het artikel “het ware standpunt” het startschot voor een

scheldtirade over en weer, waarschijnlijk niet toevallig na het Stockholm-debacle. De Gentse

socialisten lieten daarmee hun pragmatisme varen, en kozen ditmaal openlijk stelling. Hardyns

herhaalde in het artikel zijn en Anseeles vooroorlogse standpunt dat de Vlaamse kwestie in de eerste

plaats een klassenvraagstuk was, en gaf enkele subtiele sneren naar de activisten. Die reageerden met

artikels in de Nieuwe Gazet van Gent en met een pamflet dat Anseele persoonlijk aanviel. Vooruit

reageerde dan weer met een indrukwekkende partijverklaring om haar partijgenoot te steunen.

In de Nieuwe Gazet van Gent/Nieuwe Gentsche Courant werd de toon ten aanzien van

Anseele als gevolg van de stellingname grimmiger. De subtiele pogingen om overlopers te lokken,

werden opgegeven ten voordele van enkele scheldtirade’s. Uiteindelijk zou de boel pas helemaal

ontploffen met de uitroeping door de Raad van Vlaanderen van de “zelfstandigheid” van Vlaanderen.

Opnieuw zette Anseele zijn handtekening onder een protestmotie, maar ditmaal met verregaandere

consequenties. Burgemeester Braun en de Weert, van wie het initiatief tot de protestmotie uitgingen,

werden op vraag van de activisten gedeporteerd. Anseele kon de Duitse plaatsvervanger van Braun,

Künzer, nog met tegenzin aanvaarden, maar diende samen met collega-schepenen Coppieters en De

Bruyne zijn ontslag in omdat er twee activisten tot schepen werden benoemd. De gemeenteraad volgde

dat voorbeeld. De kringen rond de Nieuwe Gentsche Courant triomfeerden uiteraard, maar Vooruit

werd door de censuur gedwongen te zwijgen.

En dan was er het einde van de oorlog: de vergaarde gal werd uitgespuwd via het partijblad

Vooruit, en het was duidelijk dat de woede vooral het gevolg was van de activistische pogingen om

verdeeldheid in socialistische rangen te zaaien. In het dagblad werd op scherpe wijze afgerekend met

de “landverraders”. Anseele zelf nam als plaatsvervangende burgemeester wel de

verantwoordelijkheid op om de volkswoede te kalmeren, maar dat ook hij, de man die de eenheid

162

binnen zijn partij altijd het belangrijkste had gevonden, de activisten de verdeeldheid in de

socialistische vereniging zwaar aanrekende, daar bestaat geen twijfel over.

163

6. Anseele en de Duitsers

6.1. Inleiding

Aan de ene kant bekijken we hoe Anseele strategisch naar Duitsland keek. M.a.w. hoe

calculeerde Anseele zijn eigen rol en die van Duitsland in het naoorlogse België in? Langs de andere

kant gaan we na hoe Anseele zich verhield met de Duitsers in Gent/België. Hoe werkte hij samen?

Loyaal, plichtsbewust of uit noodzaak? En was er bij beide een evolutie merkbaar?

Om op deze twee pertinente vragen een afdoende antwoord te geven, volstond het

bronnenmateriaal niet. Vooruit was gecensureerd, in het middencomité werd er niet over de Duitsers

gesproken, terwijl andere bronnen dan weer ontbreken. In het archief van de Auswärtiger Amt was

Anseele blijkbaar niet echt onderwerp van strategische overwegingen, wat op zich natuurlijk al iets

zegt. En ook in de (uitgegeven) rapporten van Oscar von der Lancken750, chef van de Politische

Abteilung, wordt er over Anseele met geen woord gerept. De pogingen om het een en ander te

omzeilen via het Camille Huysmansarchief liepen op niets uit. Onvermijdelijk vormt dit hoofdstuk dan

ook een aaneenrijgen van alleenstaande elementen die we voornamelijk in de literatuur vonden, en

waarin we trachten een ordening te scheppen. Dat werd ons niet gemakkelijk gemaakt doordat er over

sommige lange periodes geen documentatie bestaat. Vooral hier geldt dus dat we blijven steken op het

niveau van de interpretatie. De lezer dient dit dan ook in het achterhoofd te houden.

6.2. Anseele tegenover Duitsland

De echte strategische overwegingen van Anseele blijven in de biografie van Kenis achterwege.

Anseele was volgens Kenis zijn vaderland trouw, en liet zich niet verleiden het met de Duitse bezetter

op akkoordjes te gooien. Als het moest, klopte hij op tafel. Ook al riskeerde hij daarmee deportatie.

Enigszins verwonderd stelt de biograaf vast dat het nooit zover was gekomen. Kortom, met de Duitse

bezetter was hij geen beste vriendjes.751 Ook Bertrand laat dat doorschijnen, al is het ook niet met

zoveel woorden.752

750 M. AMARA, H. ROLAND, M. DUMOULIN, op.cit., 400 p. 751 P. KENIS, op.cit., pp. 266-269. 752 L. BERTRAND, op.cit., pp. 177-178. “Il y aurait encore bien des anecdotes à raconter sur l’attidude d’Anseele sous l’occupation allemande. Toutes témoignent du caractère élevé, du sangfroid, de la ténacité, de la volonté d’Anseele. Et aussi la simplicité avec laquelle il remplissait sa tâche de magistrat communal dans cette période difficile de notre histoire. Il faisait le bien pour le bien. Il faisait des démarches auprès de l’autorité allemande, sans se préoccuper des opinions de ceux pour qui il intervenait.

164

Bij Vanacker horen we dan weer een ander geluid: “met de Duitse bezetter kon de Gentse

socialistische schepen behoorlijk opschieten. Naar verluidt werkten de Duitsers liever met hem samen

dan met burgemeester Braun, omdat Anseele ‘vrijpostig en grof’ was en Braun ’te fijn en te

handig’.”753 Claeys-Van Haegendoren schrijft in dezelfde zin: “Zij [de Gentse socialisten] maakten

zelfs, in tegenstelling tot hun Brusselse partijgenoten, geen bezwaren tegen een zekere vorm van

collaboratie met de bezetter.”754 En Rudiger schrijft ongenuanceerd dat Anseele “zich geenszins anti-

Duitsch toont en dat hij zich zelf bereid heeft verklaard de Duitsche belangen te Gent te

beschermen.”755

De vraag is nu aan welke bewering we het meeste belang dienen te hechten? Vanacker en Claeys-Van

Haegendoren hanteren alleszins een wetenschappelijke benadering, maar hun bronnenmateriaal is vrij

eenzijdig. Vanacker verwijst naar het dagboek van Paul Fredericq. Claeys-Van Haegendoren verwijst

zelfs niet eens naar een bron. De vraag blijft dus open. Maar alvorens daar verder op in te gaan,

moeten we ons de vraag stellen hoe de Duítsers op hun beurt naar Anseele keken.

Aan het begin van de oorlog trachtte Duitsland alvast toenadering te zoeken tot bestaande

politieke groeperingen om haar oorlogsdoelen (cfr. supra) te verwezenlijken. We zagen dat ze

uiteindelijk bij de Vlaamse Beweging uitkwamen, maar eigenlijk waren die slechts de derde keuze na

de socialisten en de kerk. De Duitsers zochten eerst intensief toenadering tot de socialisten en stelden

daarom enkele sociale wetten en de invoering van het AES in het vooruitzicht. De socialisten bleken

niet onder de indruk. Natuurlijk waren er de Duitse misdaden tegen de Belgische bevolking in

bijvoorbeeld Dinant en Leuven die het vertrouwen hadden gekelderd, maar de socialisten rekenden

ook vooral op zichzelf om hun doelen te bereiken. Bovendien waren er reeds democratische

vooruitzichten binnen het Belgische kader en was de gouverneur-generaal de emanatie van het

verfoeide absolutisme en militarisme. De Duitsers vingen bijgevolg bot.756 Maar dat betekende niet dat

dat Anseele werd aangerekend. Vanacker gaf al aan dat de Duitsers graag met hem samenwerkten (zie

ook volgende paragraaf) en de Duitsers zagen wel in dat ze zich er beter voor hoedden om Anseele

veel in de weg te leggen. Staken ze immers een vinger uit naar hem, dan zou de bevolking daar alles

behalve mee gediend geweest zijn. Zijn populariteit was dus de beste garantie voor zijn veiligheid. Of

zoals Kenis het verwoordde: “Doch nooit kwam het tot een deportatie. In de steeds dreigender

omstandigheden, bleef hij de beste waarborg tegen de algemene ontreddering en anarchie.”757

Tout le monde à Gand, bourgeois, ouvriers, catholiques et libéraux appréiaient les services rendus. Il fut très populaire dans ces temps difficiles et quelqu’un m’assure que son attitude lui valait des prières que l’on faisait, dans les couvents, en son honneur! Avouons que cela n’est pas ordinaire!” 753 D. VANACKER, op.cit., p. 186. 754 M. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN, op.cit., p. 72. 755 RUDIGER, op.cit., p. 81. 756 H. PIRENNE, op.cit., pp. 103-105. 757 P. KENIS, op.cit., p. 269. Zie ook p. 268 : “de volkstribuun bleef nog steeds de beste waarborg tegen de algemene verwarring.”

165

Maar was er niet meer aan de hand? Zeker in de eerste jaren van de oorlog leek dat wel zo.

Hoewel Vooruit de eerste oorlogsmaanden Duitsland tot oorlogsschuldenaar had gebombardeerd (cfr.

supra) en in een gedichtje scherp had afgerekend met de Duitse gewelddaden758, bleef Anseele zelf

758 VO, 07.10.1914, 1ab. Het gedicht met de scherpe titel “Voor de Duitsche kultuur”: “Ik ben een krijgsman, stoer en sterk, Ik houd van ’t hartverheffend werk. Hoera, wat man is, wordt geslacht, Hoera, wat vrouw is, wordt verkracht. En al wat huis is, wordt verbrandt, Voor de kultuur van ’t Duitsche land. Stuurt al wat jong is naar zijn graf, Breekt al wat oud en mooi is af. Ontziet geen kerk, geen heilig huis, Slaat al wat staat tot puin en gruis. En doet uw werk met vaste hand Voor de kultuur van ’t Duitsche land. De weezen gaan met bedelnap, En schooien om een hongernap. Geen hand, die drank of spijze deelt, Geen hand, die weeke wangen streelt, Geen vaderhand, geen moederhand… Voor de kultuur van ’t Duitsche land. De grijsaard ziet versuft in ’t rond, Wijl hij geen onderdak meer vond. Het oude hoofd hangt willoos neer, Hij heeft hij ook geen doodsbed meer. Kreveeren kunt ge ook in ’t zand. Voor de kultuur van ’t Duitsche land. Met meiske hoeft geen bruidsgewaad, Geen witte sluier voor ’t gelaat. Geen bloesems om het blonde hoofd; De vrijer is haar weggeroofd… Hun huisje dat is weggebrand… Voor de kultuur van ’t Duitsche land. De oude priester zit op straat, De handen voor ’t verstard gelaat. Hij heeft geen kerk, geen altaar meer, Maria ligt in asch terneer. De heilige hostie is verbrand… Voor de kultuur van ’t Duitsche land. De boekenschat der oude stad, Die al den trots van Vlaanderen had. Die bron van ’t heilig weten was, Een hoop van domme, zwarte asch. De wetenschapper moest ook verbrand Voor de kultuur van ’t Duitsche land. De dooden die men ’s avondsch vindt, Begraaft men, man naast grijs en kind. Zij sluiten in den stillen stond

166

mild tegenover de Duitse socialisten en manoeuvreerde hij zelf achter de schermen veel genuanceerder

of zelfs volledig op tegenovergestelde wijze. Of het moet zijn dat hij in de eerste maanden na de

bezetting van Gent van gedacht was veranderd.

We vonden twee voorbeelden terug van die houding van Anseele. In maart 1915 ontving hij

Gustav Mayer, een Duitse sociaal-democratische journalist, gastvrij in zijn woning en van enige

rancune of haat was er geen sprake. Toch veroordeelde hij streng de Duitse inval, de Duitse

wreedheden en de pogingen om de Vlamingen en Walen te verdelen. Wat konden de Duitsers België

bieden, vroeg Anseele zich luidop af. Hij wees Mayer erop dat de Fransen vrijheid, gelijkheid en

broederlijkheid hadden gebracht.759 In oktober 1915 was Anseele pas echt vriendelijk tegenover de

Duitse bezetter, toen de liberale Rijksdagafgevaardigde Gerhard von Schulze-Gaevernitz door Anseele

in zijn woning werd ontvangen. Anseele gaf aan ervan overtuigd te zijn dat Duitsland de oorlog ging

winnen en heel België en Noord-Frankrijk zou annexeren, “eine Aussicht, die, wie er meinte, ihn nicht

begeisterte, aber auch nicht sonderlich beunruhigte” (aldus von Schulze-Gaevernitz). Hij wou de voor-

en nadelen ervan voor de arbeidersbeweging afwegen, en van de Duitsers verwachtte hij de invoering

van het AES en een zekere vooruitgang op gebied van sociale en schoolwetten. Daartegenover stond

een vermindering van de politieke vrijheden en de invoering van een autoritair, nationalistisch regime.

Na een marxistische analyse te hebben gegeven waarom een Duitse overheersing plausibel zou zijn,

trachtte hij zijn eigen politieke toekomst te verzekeren. Als een platte opportunist vroeg hij von

Schulze-Gaevernitz de garantie dat hij als afgevaardigde van Gent in de rijksdag zou mogen zetelen.760

Of de Gentse kameraden op de hoogte waren van Anseeles visie is niet duidelijk, maar erg

waarschijnlijk achten we dat niet om de simpele reden dat Anseele dergelijk politiek calculeren

natuurlijk best voor zichzelf hield. Bovendien was de houding van Anseele ietwat in tegenstelling met

wat Vooruit aan het begin van de bezetting van Gent had geschreven, net voor de Duitse censuur werd

ingesteld. Anseele werd daarin als het te volgen voorbeeld afgeschilderd van hoe men met de Duitse

bezetter moest omgaan, nl. fatsoenlijk en beleefd maar krachtdadig. De bezetter tonen dat hij de

bezetter was, en dus gedoogd werd, maar niet gewenst was.761

Het tweede volledige oorlogsjaar vormt dan een zwarte vlek. We weten dat Anseele via een

protestmotie tegen de vernederlandsing van de Gentse hogeschool de Duitsers elk recht ontzegde zich

te moeien in de binnenlandse aangelegenheden. En het dagblad Vooruit verdedigde zoals gezegd vurig

Anseele tegen de insinuaties als zou hij Engeland als de voornaamste oorlogsschuldenaar zien en

triomfeerde uiteindelijk opgelucht toen het zekerheid had dat het niet Anseele was die deze uitspraken

had gedaan. Toch bleek Vooruit er niet volledig gerust op. Hadden ze toch weet van Anseeles

Voor de eeuwigheid een laat verbond… De dooden hebbe’ ook geen verstand Van de kultuur van ’t Duitsche land. 759 G. MAYER, Erinnerungen, Wien, Hildesheim, 1949, pp. 232-233. 760 W. DOLDERER, op.cit., pp. 192-193. 761 VO, 15.10.1914, 2e3a.

167

onderhoud met het Rijksdaglid en kon men bijgevolg dergelijke (ongelukkige) uitlatingen uit die hoek

verwachten? Uit deze rel blijkt alleszins duidelijk dat zijn Gentse kameraden nog steeds de Duitse

bezetting scherp afwezen, of dat althans naar de buitenwereld toe zo wilden laten blijken. Maar zegt de

rel iets over Anseele zelf? Niet noodzakelijk.

En toen begonnen de deportaties van de Belgische arbeiders. Was Anseele zich n.a.v. de

Vlaamse Hogeschool zich in maart 1916 al harder gaan opstellen, dan waren de deportaties alvast de

druppel die de emmer deed overlopen. Tijdens een tweede ontmoeting met von Schulze-Gaevernitz in

december 1916 liet hij zijn ongenoegen blijken over de deportaties van de arbeiders en de nakende

bestuurlijke scheiding tussen Vlaanderen en Wallonië. Van hem was geen medewerking meer te

verwachten, zo maakte hij het Rijksdaglid duidelijk.762 De Duitse overheden wilden Anseele ook maar

een pas voor Den Haag toekennen, als zeker zou zijn dat hij zijn klachten over de deportaties niet op

het internationale forum zou verspreiden. We sluiten ons ook aan bij de conclusie van Vanacker, die

stelt dat een “collaboratie” - overigens een problematische term - van Anseele als gevolg van de

bestuurlijke scheiding en de deportatie van de arbeiders voor hem niet langer een van de opties was

(zie volgende paragraaf).763

Betekent dat non-collaboratie standpunt dan dat de woede tegenover Duitsland de bovenhand

haalde? We nemen aan van niet. Eerst en vooral diende Anseele nog altijd met de Duitsers samen te

werken als schepen van Gent en als verantwoordelijke van de bevoorrading. Daarnaast moet hij ook

wel ingezien hebben dat een mogelijke verscherpte houding hem of de bevolking niet veel zou

opleveren. Misschien was Anseele kortstondig heel scherp tegenover Duitsland op het moment dat hij

mogelijks de BWP- nota van 12 december 1916 mee goedkeurde (het moment van het tweede gesprek

met von Schulze-Gaevernitz), maar naderhand was hij alleszins veel genuanceerder. En het is niet eens

zeker dat Anseele mee de BWP-nota had ondertekend. In tegenstelling tot zijn patriottische collega-

socialisten in Brussel en in het buitenland die een overwinning op Duitsland wensten, pleitte Anseele

immers voor het hervatten van het overleg met de Duitse socialisten naar aanleiding van de

Stockholm-conferentie. Hij stond voor een vrede door overleg, en niet voor de nederlaag van

Duitsland. Als hij echt razend zou zijn geweest, zou daar geen sprake van geweest kunnen zijn. Zijn

collega-socialisten hadden dat voorbeeld al gegeven. Ook het onderhoud met oorlogscorrespondent

Köster van Vorwärts, waarin Köster zoals gezegd verheugd bleek over de milde toon van Anseele

t.a.v. Duitsland, wijst in de richting van een genuanceerde houding van Anseele.

762 W. DOLDERER, op.cit., pp. 195-196. 763 D. VANACKER, op.cit.

168

6.3. Anseele tegenover de Duitsers

Maar wat betekende Anseeles niet-collaboratie standpunt dan eigenlijk? Alleszins niet dat hij

niet meer samenwerkte met de Duitsers. Uit de notulen van het schepencollege blijkt immers heel

duidelijk dat Anseele op meer dan regelmatige basis in betrekking stond met de Duitsers over de

bevoorrading. Tijdens de eerste twee oorlogsjaren verliep de samenwerking tussen de Duitsers en

Anseele, zoals ook Vanacker al had aangegeven, reeds vlot. Anseele stond onder meer in voor het

verzamelen van de opgeëiste goederen, de bevoorrading, het bepalen van de verkoopprijzen voor

voedingswaren,… Niet zelden pleegde Anseele overleg met de bezetter, omwille van allerhande

redenen. Bovendien was het de politiek van de SM Vooruit om de Duitsers heel vriendelijk te

ontvangen764, wat misschien ook iets zegt over Anseeles houding. Het voorbehoud om tussen te komen

bij de arbeiders aan het Arsenaal, was waarschijnlijk het gevolg van de moeilijke positie waarin

Anseele zich bevond. Maar ook nadat Anseele als gevolg van de deporaties meer afstand had genomen

van Duitsland en zich op het non-collaboratie standpunt had gesteld, bleef hij constructief meewerken

met de Duitsers. Voor de stad bleef hij verantwoordelijk voor de bevoorrading, hij overlegde over

nieuwe leningen voor de stad, in het kader van zijn taak als hoofd van de dienst die zich bezighield

met de gedeporteerde Gentse arbeiders moest hij afspraken maken met de Duitsers, … Over Anseeles

activiteiten binnen de provinciale bevoorradingscommissie zijn we het best geïnformeerd. Omdat de

verslagen van de zittingen bewaard zijn gebleven, beschikken we over een directe bron van de

wisselwerking tussen Anseele en de Duitse vertegenwoordigers. Van een meer verzuurde relatie tussen

beide zijden valt alvast niets te merken.

Kortom, niet-collaboratie betekende voor Anseele dat hij zich begon te distantiëren van de

Duitse oorlogsdoelen en haar handelingen (deportaties, activisme), maar niet dat hij niet meer met de

Duitsers zélf kon samenwerken. Of in andere woorden, hij was niet van plan zich nog voor de kar van

de Duitsland te laten spannen, maar wilde tegelijk de bevolking niet in de steek laten. En dus bleef hij

zich inzetten voor een directe verbetering van het lot van de bevolking, zoals hij al zijn hele leven had

gedaan.

Maar waar ligt tijdens een oorlog de scheidingslijn tussen collaboreren met de bezetter en de

eigen bevolking niet in de steek laten? Toegepast op Anseele: toen hij naar aanleiding van het

verminderen van het aardappelrantsoen met zijn ontslag in de provinciale bevoorradingscommissie

dreigde, maar dat uiteindelijk niet deed, was dat dan toch een kwestie van collaboratie (en het blijven

meehelpen aan het bezettingsregime in weerwil van de bevolking) of was het juist om de bevolking

ook in de het verloop van de oorlog van dienst te kunnen zijn, in de redenering dat als hijzelf

verdween zij dan volledig overgeleverd zouden zijn aan de willekeur van de bezetting? En toen hij te

kennen gaf te willen samenwerken met de Duitse burgemeester Künzer, was dat dan het zich voor de 764 W. THYS (Hg.), Eind Landstrummann in Himmel, Flandern und der Erste Weltkrieg in den Briefen von Herman Nohl an seine Frau, Leipzig, Leipziger Universitätsverlag, 2005, p. 55.

169

Duitse kar laten spannen of het willen voorkomen van erger? Het is een gekend probleem, dat zich ook

stelde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor Nederland legt historicus Chris van der Heijden het

nader uit aan de hand van fragmenten uit egodocumenten. Om zichzelf niet bloot te stellen aan de

beschuldiging van collaboratie, zou de meest logische beslissing voor ambtenaren, burgemeesters,

politiediensten enz. zijn om ontslag te nemen. Toch moeten we vaststellen dat deze praktijk alvast in

Nederland niet zo snel gebeurde. In de eerste plaats wilde men natuurlijk het inkomen niet verliezen.

Daarnaast was accommodatie aan de nieuwe situatie op zich vrij natuurlijk. “Wat anders doen?,”

merkt van der Heijden op. Maar in de egodocumenten valt ook vaak te lezen dat het de uitdrukkelijke

bedoeling was aan te blijven om erger te voorkomen, zoals bij Boot, Hirschfeld of Frederiks. Alle drie

waren in dienst van de overheid, respectievelijk als burgemeester, ambtenaar en minister. En alle drie

konden ze vanuit hun positie de Duitsers als het ware “sturen”, of toch op zijn minst afremmen. Los

van de terechte vraag in hoeverre we dat kunnen extrapoleren naar het België van de Eerste

Wereldoorlog765 en in welke mate egodocumenten als betrouwbare bron kunnen doorgaan in dit soort

stellingnamen, geeft dat wel te kennen dat de scheidingslijn tussen collaboratie en aanblijven om de

bevolking van dienst te blijven flinterdun is. Naar buiten toe zagen Boot, Hirschfeld of Frederiks zich

immers soms genoodzaakt om op het eerste gezicht een onpatriottische houding aan te nemen, terwijl

er in werkelijkheid juist een verstandige daad van verzet speelde. Voor de buitenwereld leek het echter

alsof ze collaboreerden.766

Toen Anseele met zijn ontslag dreigde in de provinciale bevoorradingscommissie, toonde hij

op zijn beurt aan de Duitsers dat het hem menens was dat de bevolking niet in de steek mocht gelaten

worden. Hij gaf ook expliciet aan dat hij in dergelijke omstandigheden niet bereid was zijn

geloofwaardigheid op het spel te zetten, en zich in de perceptie niet langer te willen laten gebruiken als

loyale medewerker. Maar uiteindelijk diende hij zijn ontslag niet in. Naar het waarom hebben we het

raden, maar het is reëel dat het niet in de steek laten van de bevolking een deel van de verklaring was.

Voor zijn eigen populariteit hoefde hij het alleszins niet te doen: uit katholieke hoek kreeg hij zoals

gezegd veel kritiek op de erbarmelijke voedingssituatie en dat zou er met het beperkte rantsoen

uiteraard niet op verbeteren.

En waarom toonde Anseele zich bereid om met Künzer samen te werken? Collega’s Braun en

de Weert waren immers gedeporteerd door de houding van de activisten, die hij op dat moment

verfoeide. Hij kon zich dan ook onmogelijk goed gevoeld hebben bij de situatie. Mogen we ook hier

aannemen dat Anseele redeneerde dat hij voor het welzijn van de Gentse stadsbevolking beter op post

kon blijven? Of was het toch een vorm van collaboratie en eigenbelang? Voor dat laatste viel alvast

iets te zeggen. Het feit dat Coppieters, De Bruyne en Heynderickx dezelfde houding aannamen, pleit

765 Collaboreren in ’14-’18 was alleszins nog niet zo een dilemma als tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen wel duidelijk was - of er toch op zijn minst sterke vermoedens waren - welke misdaden de nazi’s op hun geweten hadden. 766 C. VAN DER HEIJDEN, Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam/Antwerpen, Contact, 2001, pp. 129-168.

170

dan weer à décharge. En voor het geld moest Anseele het ook niet doen.767 Toen bleek dat er twee

activisten tot schepen zouden benoemd worden, diende hij uiteindelijk wel zijn ontslag in. Als hij

schepen zou zijn gebleven in een schepencollege met daarin enkele onvoorwaardelijke collaborateurs

(de activisten), dan kon hij waarschijnlijk zelf niet langer staande houden dat hij op post bleef om de

bevolking te helpen. Het cruciale punt op weg naar de collaboratie was bovendien wanneer het

aanblijven meer in het belang van de Duitsers zou zijn dan in dat van de bevolking.768 Als Anseele niet

wilde collaboreren, dan kon hij ook nooit zijn medewerking verlenen aan een zoveelste platform voor

de activisten en dus aan de belangen van de bezetter in haar Flamenpolitik. Laat staan dat hij met de

activisten zou kunnen samenwerken en ook nog eens ten dienste kon blijven van het Belgische

vaderland, dat zoals gezegd ook bij de Gentse socialisten steeds meer doorgang begon te vinden.

Dat hij wel degelijk weigerde te collaboreren, zien we ook in volgende twee voorbeelden.

Terwijl er bij de provinciale bevoorradingscommissie en de benoeming van een Duitse burgemeester

nog twijfel kon bestaan over het eventuele belang van de bevolking, was dat hier niet langer het geval.

In 1918 deden de Duitsers bijvoorbeeld nieuwe pogingen om de socialisten voor zich te winnen. Ze

hadden aangeboden een resem sociale wetten te stemmen en vroegen daarover het advies van de

socialisten. Het aanbod werd vervolgens besproken op een zitting van de Nationale Federatie van de

Mutualiteiten. Anseele was niet aanwezig, maar Wauters verdedigde naar eigen zeggen zijn standpunt.

Er waren voor Anseele drie redenen om deze vorm van collaboratie te weigeren. Eerst en vooral was

het zijn mening dat het de bezetter niet toekwam om Belgische wetten te ontwerpen, maar wel aan hen

- wat niet nader werd gespecificeerd. Ten tweede weigerde men de samenwerking omwille van de

administratieve scheiding. En de derde en laatste reden was dat de werkende klasse er geen enkel

voordeel uit zou halen. Hetgeen zij verwachtte, was de vrede.769

Een tweede bewijs was het afwijzen van het Duitse voorstel om hem als president van de

Belgische republiek aan te stellen. Als dat verhaal klopt, tenminste (cfr. infra).

Beide voorstellen waren vooral in het voordeel van de Duitsers. Anseele wees de Duitsers in

beide gevallen dan ook resoluut van de hand.

Maar zoals gezegd kon Anseele ondanks het niet-collaboratie standpunt na 1916 vlot en

constructief samenwerken met de Duitse bezetter. Dat betekende echter niet dat Anseele niet durfde in

te gaan tegen de Duitsers. In de verslagen van de provinciale bevoorradingscommissie vonden we daar

al twee voorbeelden van met het dreigen met ontslag en het onrechtvaardig noemen van de

prijsverschillen tussen het Etappengebied en het gouvernement-generaal. Maar ook biografen Kenis en

Bertrand geven enkele voorbeelden van Anseele die scherpe afkeuring liet blijken tegenover de Duitse 767 In Vooruit lezen we in een reactie op Het Volk: “Wel als hij niet rijk of niet arm is, dan is hij wat hij moet en mag zijn: welstellend. En hij is zulks door eigen werk, door geheel veel werk en geheel goed en schoon werk daarbij. Ehwel, wat dan nog?” VO, 08.04.1917, 1cd. 768 C. VAN DER HEIJDEN, op.cit., p. 145. 769 AMSAB, CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP, 57, Zitting van de Nationale Federatie van de Mutualiteiten, 5 juni 1918.

171

bezetter. Toegegeven, echt neutraal zijn beide niet, maar niettemin zal er wel een grond van waarheid

hebben ingezeten. We vermelden ze alvast hier. Volgens Kenis boezemde het Duitse uniform hem

geen ontzag in: “Hij geneerde zich niet, met de vuist op tafel te slaan als de discussie soms vinnig

werd”, en ook: “Herhaalde malen trouwens, kreeg Anseele het met de bezettende overheid aan de

stok.” Hij gaf ook twee voorbeelden die zijn stelling moesten bewijzen. Een eerste maal zou Anseele

woedend geworden zijn omdat hij en Braun werden berispt omdat ze het vastgestelde maximumbedrag

aan nieuwe biljetten hadden overschreden (zie ook hoofdstuk 2). Hij zou vervolgens hebben

uitgeroepen: “Wel hoe […] gij komt hier tegen alle recht het land overrompelen. Wij gaan gebukt

onder uw requisities. Gij spelt hier de wet. Gij komt onze arbeiders opvorderen om ze voor U te doen

werken. Gij dompelt heel ons volk in de miserie. Overal heersen ellende en wanhoop. En op de hoop

(sic) toe wilt gij ons beletten, voor de nodige financies te zorgen… Het is ongehoord! Gij zoudt u

moeten schamen, aldus het stadsbestuur tegen te werken.” Een tweede maal zou Anseele in woede zijn

uitgebarsten naar aanleiding van het verminderen van het aardappelrantsoen.770

Ook Bertrand geeft twee voorbeelden. Een eerste maal zou hij zijn uitgevaren tegen de strenge

beperking van de mobiliteit in het Etappengebied, en een tweede keer naar aanleiding van een

gedeporteerde die was overleden.771

6.4. Besluit

Ondanks het feit dat het bronnenmateriaal ons niet toelaat veel uitspraken te doen over de

relatie tussen Anseele en de Duitsers, denken we toch een evolutie te ontwaren. Voor de aankondiging

van de Nederlandstalige universiteit in Gent en de deportaties van de arbeiders eind 1916, liet Anseele

zich in twee privé-gesprekken met Duitsers niet negatief uit over de bezetter. Hij solliciteerde bij

Rijksdaglid von Schulze-Gaevernitz zelfs openlijk naar een zetel in de Rijksdag, zodat we gerust

mogen stellen dat Anseele dicht bij een collaboratie stond. In december 1916 ontving hij von Schulze-

Gaevernitz opnieuw, maar ditmaal maakte hij die laatste duidelijk dat hij niet op medewerking moest

rekenen. Anseele rekende de Duitsers de deportaties en de nakende bestuurlijke scheiding (expliciet)

zwaar aan. Anseele had eerder al via een protestmotie n.a.v. de vernederlandsing van de universiteit te

kennen gegeven dat hij de Duitsers elk recht ontzegde zich te moeien in de binnenlandse

aangelegenheden. In de periode van het tweede bezoek van von Schulze-Gaevernitz verscheen ook de

bewuste BWP-nota (12 december 1916) die heel scherp was voor Duitsland, maar waarvan het niet

zeker was of Anseele ze mee had ondertekend. Vanaf dan liet Anseele zich alvast niet meer voor de

kar van Duitsland spannen en concentreerde hij zich vooral op het helpen van de bevolking. Dat

770 P. KENIS, op.cit., pp. 266-268. We kunnen niet uitsluiten dat het om dezelfde kwade berisping ging als bij de provinciale bevoorradingscommissie. 771 L. BERTRAND, op.cit., pp. 168-171.

172

betekende dat hij zich (met tegenzin?) constructief tegenover de bezetter bleef opstellen en verder

bleef overleggen over de bevoorrading, leningen, enz. Wat niet wilde zeggen dat hij niet op tafel

durfde kloppen. Niettemin toonde Anseele ook aan dat hij niet bereid was de samenwerking tot het

uiterste door te trekken. Hij dreigde met zijn ontslag in de provinciale bevoorradingscommissie omdat

het rantsoen aardappelen werd verminderd en diende zijn ontslag in als schepen toen activistische

schepenen het college kwamen vervoegen. En bovenal, hij wees het Duitse aanbod voor sociale wetten

en het Belgische presidentschap van de hand. Vooral de eerste twee voorbeelden tonen aan hoe

flinterdun de scheidingslijn was tussen collaboreren en het op de post blijven om de bevolking het best

te kunnen helpen. Als we aannemen dat ook Anseele met dit dilemma worstelde, dan valt zijn

optreden alvast goed te verklaren. De invoering van Duitse sociale wetten en zichzelf tot president

laten benoemen, was niét in het belang van de bevolking. Het aanblijven als lid van de provinciale

bevoorradingscommissie en als schepen onder een Duitse burgemeester kon dat wél zijn. De

eenzijdige benoeming van twee activistische schepenen was dan weer de stap te ver. Toch mogen we

niet de fout maken andere mogelijke verklaringsfactoren uit te sluiten. Het is niet onwaarschijnlijk dat

Anseele ook bezorgd was om zijn eigen politieke toekomst, en daarom als goede pragmaticus zo lang

mogelijk alle pistes openhield. Had het Duitse Rijk de oorlog gewonnen, dan was hij als op de post

gebleven schepen en socialistisch icoon zeker niet uitgesloten van een verdere politieke carrière. Zeker

als we ook de goede banden met de Duitse socialisten in overweging nemen. Het is niet dat hij eerder

in de oorlog dat niet had overwogen.

173

7. De laatste oorlogsweken

7.1. Inleiding

Analoog aan het eerste hoofdstuk gaan we na wat Anseeles rol in de bijzondere dagen van het

einde van de oorlog was. In eerste instantie is de lokale situatie te Gent van belang. Maar ook op het

nationale niveau gebeurde er het een en ander. We denken daarbij vooral aan de besprekingen van

Loppem, maar ook aan de explosieve situatie te Brussel.

7.2. Te Gent

Toen op 8 augustus 1918 het Britse leger begon met de herovering van de gebieden die door

het Duitse lenteoffensief verloren waren gegaan, was het nog niet duidelijk dat dit het startschot voor

het einde van de oorlog zou zijn. Toch bleek al snel dat de weerstand van de Duitsers gebroken was.

Onder de troepen heerste een soort feitelijke staking na de zoveelste slachting, en alle reserves waren

voor het lenteoffensief al uit het achterland weggehaald. Voor de Gentse bevolking die naar het einde

van de oorlog snakte, was de start en het verloop van het Belgische offensief op 28 september

bijzonder goed nieuws. ’s Ochtends was het offensief tussen Ieper en Nieuwpoort begonnen, en tegen

het einde van de dag was er al 8 km terreinwinst. Een enorme doorbraak. Een goede maand later, op 2

november, hadden de geallieerden de Leie nabij Drongen bereikt, en werden de voorbereidingen

getroffen om nog verder door te stoten.772

Op diezelfde 2 november liet de Etappenkommandant von Blücher in Vooruit een

bekendmaking publiceren, waarin de bevolking “ten sterkste” werd aangemoedigd om de rust en de

orde in de stad in “alle omstandigheden” te bewaren en zich van “buitensporigheden” te onthouden.773

In de editie van 4-7 november herhaalde de redactie van Vooruit dat in eigen naam. “Moed en

Verstand!,” titelde het.774 De situatie was dan ook explosief. Niet alleen was het einde van de oorlog in

zicht en kreeg de volkswoede ten aanzien van de Duitsers en de activisten eindelijk kans om zich te

uiten, maar daarenboven wist niemand hoe de situatie juist zat. Het enige wat bekend was, was dat er

772 S. DE SCHAEPDRIJVER, op.cit., pp. 249-252. 773 VO, 02.11.1918, 2b. 774 VO, 04-07.11.1918, 1a.

174

gevochten werd aan de rand van de stad. Bovendien zou elke daad gericht tegen de Duitsers bestraft

worden. De onzekerheid knaagde.775

De Duitsers hadden het er ook niet gemakkelijker op gemaakt. Zij waren blijkbaar van zinnens

de stad nog te verdedigen: het werd de stadsbevolking op 4 november verboden zich nog op straat te

begeven. Dezelfde dag nog werden Anseele, Siffer, Vercoullie en kanunnik De Baets opgepikt door

een militaire auto en bij het hoofdkwartier van de legerstaf ontboden. De Duitse overheid zag ook wel

in dat de rol van de activisten was uitgespeeld, en greep niet toevallig terug naar de socialistische,

katholieke en liberale voormannen die nog in de stad waren. Het werd hen duidelijk gemaakt dat zij

als tussenpersonen tussen het leger en het stadsbestuur dienden te fungeren en verantwoordelijk waren

voor de rust en orde in de stad. De vier weigerden de opdracht: omdat de bevolking zich niet op straat

mocht begeven, was het onmogelijk om aan voedsel te geraken. In die omstandigheden kon het viertal

om evidente redenen nooit instaan voor de veiligheid en orde in de stad. Pas na lang aandringen werd

er een versoepeling bekomen: tussen 8u en 16u mocht men de straat op.776 Ook om die reden

verscheen er naast de redactionele oproep in Vooruit ook een mededeling die was ondertekend door

Anseele, Siffer, Vercoullie en De Baets: “zooals gij gevoelt, dreigen groote gevaren onze stad. Die

kunnen echter afgeweerd worden, wanneer elk zijn plicht doet. Die plicht is: RUST EN ORDE, ORDE

EN RUST!”777 Niet toevallig veroordeelde Vooruit in de editie van 8 november dan ook de aan gang

zijnde plunderingen.778 Zoals het aan het begin van de oorlog al het geval was, wilden Vooruit en het

stadsbestuur opnieuw de stad voor rampen behoeden.

Anseele op zijn beurt begreep dat hij vooral voor de continuïteit in de bevoorrading moest

zorgen, wilde hij de orde handhaven. Een deel van de stad was, als gevolg van de Duitse

verdedigingsplannen, verstoken van het brood van de SM Vooruit. Anseele kon op zijn minst een

gedeeltelijke oplossing bekomen na onderhandelingen met de Duitse overheid.779

775 M. BAERTSOEN, op.cit., pp. 350-353. We lezen bv. op 5 november: “Personne ne sait rien”. En over de gespannen situatie: “Ces derniers jours de la guerre ont été vécus à Gand dans un état d’esprit fébrile en angoissé presqu’impossible à decrire (8 november).” 776 Oorlogsdagboek van…, pp. 188-189. Dat was ook de reden waarom Vooruit noodgedwongen een editie uitgaf van 4 dagen, nl. 4-7 november. In Vooruit werd het problematische van de situatie ook uit de doeken gedaan: “Onze partijgenoot besprak dan den voedingsdienst der bevolking, en drong er bij de Duitsche overheid op aan dat deze in de eerste plaats moest verzekerd worden, daar hongerige niet redeenen.” In het oorlogsdagboek van het Davidsfonds staat er verder dat het de bevolking was toegelaten om tot 17u op straat te gaan, maar in de verordening die in Vooruit was gepubliceerd staat duidelijk 16u. VO, 04-07.11.1918, 1de. 777 Het vervolg: “Wij, ondergeteekenden, daartoe door de Duitsche militaire overheid geroepen, verzoeken u dringend bij deze: Al de duitsche verordeningen stipt te volgen. Hoegenaamd niet in betrekking met Duitsche soldaten te komen, Niets te doen wat aan de Duitsche militaire Overheid aanleiding zou kunnen geven, om tegen de stad en hare bevolking maatregelen te nemen, die wij allen uit den grond van ons hart zouden betreuren. Vier jaar lang hebt Gij alles gelaten gedragen. Blijft in die waardige houding tot het einde!” VO, 04-07.11.1918, 1d. 778 VO, 08.11.1918, 2ab. 779 VO, 08.11.1918, 2bc.

175

Op 8 november vergaderden Coppieters, Siffer en Vercoullie. Zij waren ontboden bij de

opperbevelhebber van het leger te Gent, en omdat de Duitse burgemeester Künzer en de

Zivilverwaltung de stad hadden verlaten werd hen het voorlopige bestuur van de stad toevertrouwd.

Het schepencollege en de gemeenteraad kregen machtiging opnieuw bijeen te komen.780 Eigenlijk

hoorde Anseele tot dat triumviraat (een term gebruikt door het Oorlogsdagboek van het Davidsfonds).

Maar omdat hij naar Brussel werd geroepen, verving Coppieters hem bij zijn afwezigheid (ook als

tussenpersoon tussen de Duitsers en het stadsbestuur). Anseele was verder als eerste schepen van de

stad de plaatsvervangende burgemeester.781

De zaken gingen vervolgens snel. In de voormiddag van 9 november had er “officieus”

overleg plaats tussen het triumviraat en de gemeenteraad, waarin werd besloten dat Heynderickx,

Coppieters en Anseele hun schepenmandaat terug zouden opnemen en de liberalen Vanderstegen,

Fraeys en Carpentier hen als nieuwe schepenen zouden bijstaan. Op die manier waren nieuwe

verkiezingen niet nodig.782 In de namiddag vond dan een eerste zitting van het nieuwe schepencollege

plaats, ditmaal in de aanwezigheid van Anseele. Als dienstdoende burgemeester werden hem de

ambtsbevoegdheden Politie, Algemene Zaken en Personeel toegewezen.783 Ook de gemeenteraad

kwam die namiddag opnieuw bijeen. Na lezing van drie stukken, waaronder oprechte goede wensen

van Künzer, werden de nieuwe schepenen officieel benoemd. Bij monde van Casier verklaarden de

katholieken dat zij uit eerbied geen mandaat wensten te aanvaarden. Vanderstegen bedankte hem in

naam van het college: “het geldt hier volstrekt geene politieke kwestie.”784

Over het bestuur achter de schermen zijn we verder niet goed ingelicht. We nemen aan dat er

weinig tijd was om te vergaderen, en veel om te regelen. Zo had het triumviraat van de Duitsers

bekomen dat de bruggen over de Coupure, het Verbindingskanaal en de Opperschelde niet zouden

worden opgeblazen.785 Met de toestand die de Duitsers hadden geïnstalleerd, werd wel afgerekend. De

verslagen van het schepencollege verschenen terug in het Frans, het Belgische uur werd weer

ingevoerd,786 en alle beslissingen van Künzer en zijn schepencollege zouden vervallen worden

verklaard.787

De Duitse troepen hadden tijdens de nacht van 10 op 11 november de stad verlaten.788 Om 18u

de avond voordien was de Duitse vlag al van het stadshuis weggehaald.789 Gent was bevrijd, al duurde

780 SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Speciale vergadering, 08.11.1918. 781 Oorlogsdagboek van het Davidsfonds. Een en ander over de Duitschers in de omschrijving der afdeelingen. 1914-1918. II. Antwerpen, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen, Brugge, Houdmont-Carbonez, s.d., p. 189. Ook: VO, 09-11.11.1918, 1bc. 782 SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Speciale vergadering, 09.11.1918. 783 SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Zitting van het schepencollege, 09.11.1918. 784 SAG, III, College- en Raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 09.11.1918. 785 VO, 09-11.11.1918, 4bc. 786 SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Zitting van het schepencollege, 11.11.1918. 787 SAG, III, College- en Raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 11.11.1918. 788 M. BAERTSOEN, op.cit., p. 357

176

het nog eventjes alvorens ook Belgische soldaten de stad binnentrokken.790 In de voorgaande dagen

was er nog hevig slag geleverd ter hoogte van Ledeberg, Gentbrugge en St. Amandsberg.791 De

vreugde was dan ook immens toen bleek dat de stad voor de derde maal van beschietingen werd

gespaard. Baertsoen beschrijft in zijn dagboek de vreugde-uitbarsting onder de Gentenaars, die hard

hadden geleden. Hij werd om 1u in de nacht gewekt door gezang: “de tous côtés , des personnes,

éperdues de joie, sortent de leurs maisons au milieu de la nuit, s’abordent en riant et en chantant.”792

En toen om 11 uur de officiële Wapenstilstand werd bekrachtigd door vier Belgische kanonschoten,

was de vreugde compleet: “puis le silence! C’est l’armistice, s’écrie-t-on de toutes parts! […] C’est la

fête générale, c’est du délire.”793

Ook Vooruit deelde in de vreugde, riep in een gigantische kop uit “Gent van den vijand

bevrijd!”794 en trok “met moed voorwaarts”: “Eindelijk, toch, na gedurende meer dan 4 jaren den

knoet, de knellende greep van het ijzeren Pruisische militarisme te hebben gevoeld, kunnen we vrijer

ademen.”795 Er werd niet alleen afgerekend met de activisten (cfr. supra), ook de Duitsers (en haar

censuur) moesten het ontgelden: “de vervloekte Pruisische militaire kaste heeft op roofzuchtige,

lafhartige en gemeene wijze in ons land en in het Fransche bezette gebied huis gehouden. Niet ééne

nijverheid, niet ééne fabriek werd bespaard van plunderingen. Kunststukken werden vernield of

weggevoerd. Al deze daden, - en vooral de brutale werkersopeisching, - zullen steeds als eenen

bloedigen vlek op de geschiedenis van Duitschland wegen.”796 Daarnaast werd ook met gal gespuwd

over de Vredesgroep, die “ZELFS VOOR EENE DUITSCHE VREDE” had geijverd, en De

Waarheid. “Weerlegde onzin,” klonk het.797 Kortom, van elke tegenwerking van tijdens de oorlog

werd op bijzonder scherpe wijze afstand genomen. Enkel de katholieken werden gespaard, in de

hernieuwde geest van Godsvrede.

Anseele liet als dienstdoende burgemeester een mededeling afficheren en verschijnen in de

dagbladen. Ook hij deelde in de vreugde, en wierp de lof toe aan “onze jongens”, aan Braun en De

789 VO, 09-11.11.1918, 4d. Anseele en Coppieters zouden op het moment dat twee Duitse soldaten kwamen vragen of ze de vlag mochten verwijderen, aan de slag geweest zijn op het stadshuis. Volgens Vooruit stonden ze het weghalen van de Duitse vlag niet zonder enig genoegen toe: “Met veel plezier lieten onze kameraden hen dit doen, en hielpen hen zelfs aan dit werkje.” 790 M. BAERTSOEN, op.cit., pp. 357-361. 791 VO, 09-11.11.1918, 4b. 792 M. BAERTSOEN, op.cit., p. 357. 793 ibid., p. 361. 794 VO, 09-11.11.1918, 1a-c. 795 VO, 09-11.11.1918, 1ab. 796 VO, 09-11.11.1918, 1ab. 797 VO, 09-11.11.1918, 3ab. Over De Waarheid: “Het was alles een samenraapsel van vuiligheid.” Over de Vredesgroep: “Over den zich noemenden Vredesgroep, kunnen wij het ook kort maken: het zijn een half dozijn jongelui die in de arbeidersbeweging niets hebben verricht, tenzij eenige boeken gelezen, en die er de voornaamste frazen uit deklameeren, samen met eenige beledigingen en bedekte zinspelingen op de socialistische inrichtingen en vooraanstaande partijgenooten, die 30, 40 en meer jaren socialistischen arbeid achter den rug hebben.”

177

Weert, en aan “BELGIË”. Dat laatste werd heel opvallend benadrukt.798 In het algemeen was de hele

aankondiging een bewijs voor de volledige integratie van Anseele en de socialistische

arbeidersbeweging in het kapitalistische en democratische systeem. Misschien was het vooral dít dat

Anseele een ministerpost opleverde. Het was ook Baertsoen opgevallen: “Mais les quatre années que

nous venons de vivre ont changé bien des choses! Les socialistes les plus ardents ont défendu la patrie

en danger comme les autres Belges, et cette union dans le devoir civique a rapproché les hommes

ayant les conceptions politiques les plus opposées.”799 Kortom, misschien nog meer dan aan het begin

van de oorlog heerste nu een trots gevoel over het vaderland. Het Belgische vaderland.

Ook de officiële intrede van het Belgische leger en de koning aan Gent op 13 november, en de

hartelijke ontvangst van die laatste door Anseele, wijzen op een verregaande integratie. België, de

koning, het leger, …het had in de storm van emoties allemaal doorgang gevonden. En niet alleen bij

Anseele, zoals blijkt uit Vooruit. Anseele kreeg ook de gelegenheid een toespraak te houden voor de

koning en de uitzinnige bevolking. Hij bedankte uitvoerig het leger, het NHVC en alle andere

voedingswerken, de “Civiele bevolking, met hare Burgemeesters, Schepenen, Raadsleden, Beambten

en Bedienden” en alle anderen die weerstand hadden geboden “en daardoor het heldenwerk onzer

soldaten hebben verlicht”. Hij eerde de gevangenen, gesneuvelden en de arbeiders, “die te midden van

stijgenden nood en bijtenden koude pal bleven,” en wierp tot slot lof aan de koning toe. Zijn lofrede

besloot hij met: “Leve België! Leve de Koning! Leve de Koningin en de Koninklijke familie!” Dan

798 VO, 09-11.11.1918, 4d. “Medeburgers! Eindelijk zijn wij vrij! Nog enkele uren en we zien “ONS JONGENS”, aangevoerd door onzen vereerden Koning, te midden onzer Bondgenoten, zegevierend terug. Eere zij die dapperen! Glorierijke herinneringen aan de gevallenen en het dankbare Vaderland zal zorg dragen voor hunne weduwen en wezen, alsook voor de gekwetsten en de gebrekelijke strijders. Maken wij ons gereed om, gelukkig, dankbaar en trotsch, onze helden feestelijk te ontvangen. De wet legt mij, als eerste schepen, de moeilijke en eervolle taak van dienstdoende burgemeester op, tot aan den terugkeer van Mijnheer BRAUN, onzen eersten magistraat, die wij allen met ongeduld verwachten. Wij zullen ons van deze taak kwijten in het belang onzer geliefde stad en van heel hare bevolking, met de medewerking der schepenen en gemeenteraadsleden die, na eene kortstondige schorsing, hunne werkzaamheden hernemen. Sinds de bezettende macht GENT verliet, zijn al hare besluiten vervallen en enkel de stedelijke en provinciale verordeningen met de BELGISCHE wetten zijn van kracht. Voor dezer toepassing, voor de handhaving der orde en de bescherming van personen en eigendommen, rekenen wij op de medehulp van heel de bevolking. We zijn verzekerd dit niet tevergeefs te doen en dat onze medeburgers, in de overwinning, de zelfde kalmte en waardigheid zullen toonen, waarmede zij gedurende meer dan 4 lange jaren hun onzeggelijk lijden hebben gedragen. Eens de moeilijkheden opgelost van dien plotselingen overgang der onderdrukking naar de vrijmaking, wacht ons allen eene grootsche taak. BELGIË, dat het grootste onrecht werd aangedaan, heeft door zijne lijden en zijne heldhaftigen kamp voor het nationaal bestaan en de vrijheid der volkeren, zich eene eereplaats onder alle natiën veroverd. GENT moet aan ons nieuw BELGIË de medewerking van al zijn zonen en dochteren schenken. Allen zullen medehelpen aan de herleving en de uitbreiding van onzen nijverheid, onzen handel, onze zeehaven, onze ambachten en kunsten, aan het vermenigvuldigen onzer sociale instellingen en aan het tegemoet komen der slachtoffers van den oorlog. Allen willen dat onze handen geesteswerkers en –werksters hier bij ons blijven, dat de uitgewekenen spoedig terugkeeren om, door het gezamelijk en overeenkomstig optreden der openbare besturen, der patroons- en werkersvereenigingen, in den korst mogelijken tijd, onze geliefde stad naar eene tot hiertoe ongekende hoogte van welstand en schoonheid op te voeren. De Dienstdoende Burgemeester, E. ANSEELE.” 799 M. BAERTSOEN, op.cit., p. 370.

178

was het de beurt aan koning Albert om Anseele en de Gentse bevolking te bedanken. Opvallend was

de tentoongespreide bereidwilligheid om het land samen herop te bouwen. Dus mét de socialisten.800

Dat had uiteraard te maken met de ontmoetingen die Anseele en de koning al hadden in de aanloop

van 13 november (cfr. infra).

Op 14 november keerde Braun terug in Gent. Hij bezocht meteen de vergadering van het

schepencollege, dat nog steeds door Anseele werd voorgezeten, en werd heel hartelijk ontvangen.801

De zitting van 16 november werd nog voorgezeten door Anseele, maar op 20 november had Braun

zijn plaats weer ingenomen. Anseele zelf was op weg naar het ministerschap.802

7.3. Op het Belgische niveau

7.3.1. Anseele president van de Belgische republiek?803

Met het einde van de oorlog in zicht, werd gevreesd voor een machtsvacuüm in België. Niet

alleen de Belgische verantwoordelijken wilden de volkswoede intomen, plunderingen voorkomen,

geweldsuitspattingen vermijden enz., maar ook de Duitse bezettingsautoriteiten zagen de voordelen in

van een soepel verlopende machtsoverdracht. Michel Levie, katholiek en officieuze

vertegenwoordiger van de Belgische regering in België, had net om een complete ontreddering van het

land te voorkomen begin oktober aan de Belgische regering in Le Havre de toelating gevraagd om een

officieuze en consultatieve regeringscommissie op te richten. De bedoeling was dat de commissie zich

zou gaan bezighouden met alle problemen van de machtsoverdracht. Nadat het verzoek werd

ingewilligd, stelde Levie de commissie samen, bestaande uit 4 katholieken, 2 liberalen en 2

socialisten. Voor de socialisten werd naast Wauters Anseele voorgesteld. Uiteindelijk werd Anseele

vanwege zijn positie in het Etappengebied meer dan eens verhinderd en werd hij desgevallend

vervangen door Hallet. Binnen de commissie hechtte men vooral veel belang aan het probleem van de

voedselbevoorrading, maar ook het herbewapenen van een burgerwacht, het herinstalleren van het

gerechtelijke apparaat, enz. kregen de nodige belangstelling.

Niet veel daarna kregen ook de Duitsers belangstelling voor de problemen van de ontruiming.

In eerste instantie waren zij bezorgd om het vlotte verloop van de terugtrekking. Maar begin oktober

800 VO, 13-15.11.1918, 1abc. “Laat ons werken aan ’t herbouwen van ons Land zooals wij vier jaar lang gestreden hebben: hand in hand, eerlijk, met zelfopoffering, onder hoede onzer vrije instellingen die het recht en de belangen van ons volk moeten handhaven.” 801 “Les membres du Collège, heureux de ce retour, lui adressent leurs plus chaleureux souhaits de bienvenue et leurs cordiales félicétations.” SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Zitting van het schepencollege, 14.11.1918. 802 SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Zitting van het schepencollege, 16.11.1918 ; 20.11.1918. 803 Dit is integraal gebaseerd op: L. SIEBEN, art.cit., pp. 155-176.

179

begon men verder te denken. Op 9 en 10 oktober werd aan Francqui, voorzitter van het Uitvoerend

Comité van het NHVC, voorgesteld om de macht in België tijdens de overgangsperiode waar te

nemen. Enige strategische overwegingen voor wat betreft de naoorlogse invloed in België zullen daar

niet vreemd aan geweest zijn. Wat minder bekend is, is dat de Duitsers, nadat het voorstel door

Francqui was afgewezen, bij Anseele waren terechtgekomen. Enkele Duitsers - welke zijn niet bekend

- hadden hem het presidentschap van de “Belgische Republiek” aangeboden, meteen een bewijs voor

de verregaande strategische overwegingen achter het voorstel. Hij was daarvoor naar Brussel

geroepen, wat meteen ook de reden was dat Coppieters en niet hij op 8 november deel uitmaakte van

het Gentse triumviraat. Als Anseele er zelf nooit was over begonnen n.a.v. een interpellatie in de

kamer in 1931804, dan was dit Duitse manoeuvre verloren gegaan voor de annalen. Anseele

antwoordde dat hij niet op eigen verantwoordelijkheid een besluit kon nemen, waarop hij meer dan

waarschijnlijk naar de andere leden van de officieuze regeringscommissie ging om te overleggen. Daar

werd het aanbod resoluut afgewezen. Dat, onder voorbehoud dat het verhaal klopt.805

Nu was de situatie in Brussel op dat moment bepaald explosief. Op 10 november grepen de

Duitse soldaten de macht, en in navolging van de revolutie die op het thuisfront aan de gang was,

werden Arbeiders- en Soldatenraden opgericht die het bestuur van de stad naar zich toetrokken. Bij de

BWP werd aangeklopt voor hulp, maar die werd resoluut van de hand gewezen. Men wilde het herstel

van België. Opnieuw een bewijs van de verregaande integratie van de BWP in het nationale bestel.

Ook bij de officieuze regeringscommissie vingen de Duitse soldaten bot. Op welke manier Anseele in

deze gebeurtenissen betrokken was, is niet duidelijk. Wat volgens Sieben wel zeker was, is dat hij op

de hoogte was van de situatie.806 Hoewel de “mythe van Loppem”, het gerucht dat Anseele bij de

onderhandelingen had gedreigd met een revolutie indien het AES niet zou doorgevoerd worden, later

door de koning zelf werd ontkracht, moet de Brusselse situatie een rol hebben gespeeld in de

gesprekken. Niet noodzakelijk als pressiemiddel van Anseele, maar misschien wel als een gelegenheid

waarbij Anseele het vertrouwen van de koning kon winnen. Uiteindelijk trokken de Duitse soldaten

zich terug uit Brussel en werd de orde hersteld. 804 Zie ook: G. VANSCHOENBEEK, “La petite histoire. Edward Anseele president van de Belgische republiek” in: AMSAB-Tijdingen, 1988-1989, 2, pp. 22-23. 805 In Vooruit was er alleszins een ander verslag te lezen van de gebeurtenissen. De redactie noteerde uit de mond van Anseele: “Ik was naar Brussel geroepen waar het Generaal-Gouvernement aan een voorlopig Belgisch Beheer zou overgegeven worden. […] Voor wat aangaat het vormen van een voorloopig Centraal Bestuur […] hebben bovenstaande organismen [politieke en economische Belgische organismen] volgende voorstellen aan de Duitsers gedaan: “Laat toe dat 12 persoonen, behoorende tot de 3 grote partijen, naar Brugge afreizen, om met de Belgische regeering over dit Voorlopig Bestuur te onderhandelen.” De Duitsers waren dit principe genegen, maar moesten hieromtrent naar Berlijn telefoneeren.” VO, 09-11.11.1918, 4e. 806 Dat blijkt ook uit de bronnen. “De Heer schepen verschaft als dan de tijdingen die hem zijn toegekomen over den toestand te Brussel.” (SAG, III, College- en Raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 11.11.1918) Ook: “Hij deelt namelijk mede aan den Raad, de inlichtingen welke hij heeft bekomen over de onlusten te Brussel door de misnoegde en ontmoedigde duitsche troepen veroorzaakt.” SAG, III, College- en Raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 12.11.1918. Volgens Deneckere wist Anseele echter niets voor de ontmoeting met Janson. G. DENECKERE, Sire, het volk mort. Sociaal protest in België [1831-1918], Gent, Hadewijch, 1997, p. 363.

180

7.3.2. Anseele wordt minister

Als lid van de officieuze regeringscommissie en als grote socialistische voorman, was het niet

onlogisch dat de koning beroep deed op Anseele om de naoorlogse situatie voor België te bespreken.

Het verhaal begint op 11 november, ditmaal met Beernem en Loppem als reisbestemming. In Vooruit

verscheen er op 12 november een verslag van het bezoek: Anseele werd door Emile Janson, liberaal,

en Saura, consul-generaal van Spanje, opgepikt op weg naar het Belgische Algemeen Hoofdkwartier te

Beernem. Saura ondernam de missie omdat de koning op de hoogte wilde gesteld worden van de

toestand in Brussel, “feiten die misschien ernstige gevolgen voor de Belgische regeering konden

hebben”, en deed daarvoor ook beroep op Janson en Anseele. Nadat het hoofdkwartier van de

gebeurtenissen op de hoogte was gesteld, ging het verder naar Loppem waar de koning verbleef en

waar ook Cooreman, premier, aanwezig was. Anseele én Janson deden er opnieuw verslag van de

gebeurtenissen, en drukten de vorst erop dat er snel een programma moest opgemaakt worden voor de

toekenning van het AES vanaf 21 jaar en 6 maanden verblijf. Ook enkele andere eisen, zoals de

erkenning van de vakbonden, de snelle toepassing van de Vlaamse wetten, afschaffing van art. 130,

het oprichten van een Nederlandstalige universiteit, verenigingsrecht, enz. werden overgemaakt. De

gelijkenissen met de persoonlijke eisen van Anseele zoals hij die in Vooruit uit de doeken had gedaan

in augustus 1918 zijn treffend.

De koning en de kabinetsmedewerkers zouden zich positief uitgelaten hebben over de eisen.

Vóóral de koning bleek zeer positief, in het bijzonder over de toekenning van het AES, aldus

Vooruit.807 Over de goede verstandhouding tussen Albert en Anseele, lezen we bij De Meyer in zijn

licentiaatsverhandeling over de koning en de socialistische leiders een anekdote. De koning zou aan

Anseele hebben gevraagd hoe laat het aan de andere kant van het front was, waarop Anseele zou

hebben geantwoord: “Voica ma montre, je vais la régler sur la vôtre. J’espère fermement qu’elles ne

cesseront pas de marcher d’accord.” Ook De Meyer hecht geen belang aan de “mythe van Loppem.”808

Het uiteindelijke resultaat van de besprekingen was dat er donderdag en vrijdag topoverleg zou

plaatsvinden tussen de ministers en enkele genodigden. Voor de socialisten werden Anseele, Pastur,

Wauters en Bertrand verwacht. Het plan dat Anseele en Janson verdedigden, was dat de Koning met

een nieuwe regering, bereid om hun eisen uit te voeren, voor de Kamer zou verschijnen. Of, zoals

Anseele had geopperd in augustus 1918, een nieuw samengestelde regering van nationale eenheid en

de invoering van het AES zonder daarvoor de wettelijke procedure te doorlopen. Met het geplande

tweedaagse overleg was er hoop op een goede afloop. Vooruit reageerde dan ook heel tevreden:

“Allen waren verheugd omtrent den uitslag van dit onderhoud, onze kameraad Anseele niet in het

807 VO, 12.11.1918, 1de. 808 F. DE MEYER, Tweezijdig pragmatisme. De relatie tussen Koning Albert I en de socialistische leiders van zijn tijd, Gent, Universiteit Gent, 2002, pp. 97-98. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

181

minst en wij en onze duizenden partijgenooten zullen mede juichen, in de hoop eene oplossing te

verkrijgen, de offering der onze moedige soldaten waardig, en de gansche bevolking voor haar

doorgestane lijden vergeldend. ’t Is niets meer dan plicht! ’t Is niet meer dan recht!”809

Het uiteindelijke resultaat is bekend: de regering van nationale eenheid kwam er, Anseele nam

de ministerpost van Openbare Werken op zich, en het AES werd op de verhoopte manier ingevoerd.810

Ook Vandervelde en Wauters werden voor de socialisten ministers. Destrée en Bertrand grepen naast

de post.811

In het socialistische kamp was de vreugde groot. Vooruit gaf aan natuurlijk “den laatsten te

zijn om onze blijdschap te verbergen”812 en in het middencomiteit werd Anseele van harte

gefeliciteerd.813 Maar ook in het schepencollege814 en de gemeenteraad werd Anseele uitvoerig geloofd

en bedankt. Braun nam in de gemeenteraad van 2 december het woord om zijn “oprechte

gelukwenschen” over te brengen. Hij betreurde het een collega ontnomen te worden, “met wien hij

steeds de beste betrekkingen had.” “Maar de plaats die hij gaat bekleden, kwam den Hr. Anseele toe

als volksvertegenwoordiger der werkende klas en in zijne nieuwe bediening zal hij voorzeker zijne

beste krachten wijden aan den voorspoed van het land en ook aan de belangen onzer geliefde stad, die

hem zoowel bekend zijn,” besloot hij.815 Als schepen van de stad werd Anseele vervangen door

Lampens.816

7.4. Besluit

Tijdens de laatste dagen van de oorlog kwam Anseele opnieuw op het Gentse voorplan. Eerst

werd hij door de Duitsers ontboden om als garantie voor de veiligheid en als tussenpersoon tussen hen

en de bevolking op te treden. Omdat het de bevolking aanvankelijk was verboden om zich op straat te

geven, weigerde Anseele samen met De Baets, Siffer en Vercouillie. “Hongerigen redeneeren niet,”

was de gedachte. Na lang aandringen bekwam het viertal dat het uitgaansverbod opgeheven werd.

Anseele zette zich vervolgens in om de bevoorrading in voedsel te garanderen en de bevolking tot

kalmte aan te manen. Enkele dagen later werd Anseele plaatsvervangend burgemeester, na de vlucht

van burgemeester Künzer en zijn activistische schepencollege, en de facto lid van het “triumviraat” dat

809 VO, 12.11.1918, 1de. 810 T. LUYKX, op.cit., p. 275. 811 VO, 21.11.1918, 1ab. 812 VO, 22.11.1918, 1ab. 813 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 20.11.1918. 814 SAG, III, College- en Raadszittingen, 219, Zitting van het schepencollege, 20.11.1918. 815 SAG, III, College- en Raadszittingen, 235, Zitting van de gemeenteraad, 02.12.1918. 816 AMSAB, XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Zitting van het middencomiteit, 20.11.1918.

182

het bestuur van de stad op zich had genomen. Omdat Anseele naar Brussel werd geroepen, trad

Coppieters op in zijn plaats. Met de Duitse bepalingen werd snel afgerekend.

Ondertussen was Anseele in oktober al door de Belgische regering aangeduid als lid van de

officieuze regeringscommissie, die zich zou bezighouden met de problemen van de machtsoverdracht.

Ook door de Duitsers werd hij benaderd. Althans, dat was wat Anseele in 1931 wist te vertellen in het

parlement. Het presidentsschap van de Belgische Republiek dat hem werd aangeboden, had hij naar

eigen zeggen geweigerd na overleg met enkele kameraden van de officieuze regeringscommissie.

Op 11 november werd Anseele ontvangen bij de koning. Onder druk van de gebeurtenissen in

Brussel, waar de Duitse soldaten een mini-revolutie hadden ontketend, maakten hij en Janson de

koning de eisen over die de Belgische bevolking zou willen doorgevoerd zien. De zogenaamde “mythe

van Loppem” was meer dan waarschijnlijk nergens op gebaseerd, maar de gebeurtenissen in Brussel

waren hoe dan ook een factor om rekening mee te houden. Het gewenste algemeen enkelvoudig

stemrecht werd enkele dagen later doorgevoerd en Anseele werd als minister van Openbare Werken in

de regering van nationale eenheid opgenomen. Als schepen werd hij in Gent vervangen door de

teruggekeerde Jan Lampens.

Anseele had in deze dagen bewijs geleverd van een verregaande integratie in het Belgische

nationale bestel. Zijn optreden tijdens de hele oorlog was nooit anders geweest, maar onder druk van

de verhitte gebeurtenissen in het land toonde hij vooral op dit moment niet anders te denken dan in het

Belgische kader. Niet alleen zijn optreden te Loppem en zijn mededeling als dienstdoende

burgemeester naar aanleiding van de bevrijding van de stad, maar ook en vooral de hartelijke

ontvangst van de koning en de Belgische troepen op 13 november te Gent waren een zoveelste bewijs

daarvan. Hij was klaar voor een nieuw hoofdstuk in zijn leven. Dat van minister.

183

Algemeen Besluit

In de inleiding stelden we ons de vraag in welke mate Anseele pragmatisch bleef in de

oorlogsomstandigheden. Wist hij wat hij wilde en probeerde hij dat op een verstandige manier te

bereiken, zonder daarbij zichzelf buitenspel te zetten? Het antwoord op deze vraag is bevestigend voor

de meeste facetten van zijn optreden.

Tijdens de eerste oorlogsmaanden, tot aan de bezetting van Gent, bleven de Gentse kameraden

van Anseele via Vooruit alvast vrij genuanceerd. Anseele liet zich niet meeslepen in de oorlogsroes,

voorzag de komende ellende en werkte hard door als schepen van de stad Gent aan onder meer de

oprichting van een bevoorradingsdienst en voor de voeding en bevoorrading in kolen. Via Vooruit

maande hij de bevolking tot kalmte aan, omdat hij boven alles Duitse geweldsontsporingen wou

voorkomen. In oktober 1914 werd Gent uiteindelijk bezet, nadat burgemeester Braun dat in september

nog had kunnen voorkomen. De bevolking bleef kalm. En geen enkel kanonschot werd op Gent

afgevuurd. Anseele was belast met het verzamelen en overhandigen van de opgeëiste goederen en hij

was als gijzelaar van de Duitsers ook verantwoordelijk voor de orde en veiligheid in Gent. Anseele

stelde zich meteen verstandig op: hij gaf geen enkele aanleiding aan de Duitsers om zijn positie in

vraag te stellen, en deed hetzelfde naar de Gentse bevolking toe door zich als een stabiele leider op te

werpen. Hij bleek ook bijzonder scherpzinnig door (mede) te beslissen over het herverschijnen van

Vooruit onder de censuur, wat tijdens de oorlog voor de socialisten een machtig wapen zou blijken.

De oorlog bracht veel ellende met zich mee. In de eerste plaats vielen veel arbeiders zonder

werk, maar ook het voedsel werd bijzonder schaars en de prijzen schoten de hoogte in. De stad Gent

deed enorm veel inspanningen om de nood te lenigen, en ook Anseele bleek heel actief. Het

belangrijkste waarmee hij zich bezig hield, was de bevoorrading van de stad in kolen en aardappelen,

waarvan de organisatie steeds vlotter liep naarmate het verloop van de oorlog. Daarnaast was Anseele

ook nauw betrokken bij de openbare werken aan de darsen, bij de uitgave van het stadsgeld, bij de

hulpcommissie voor de opgeëiste arbeiders, enz. Ook binnen de provinciale afdeling van het NHVC

speelde hij een rol, maar dan eerder in de marge. Belangrijk was dat Anseele zich ook hier opwierp als

de pragmaticus bij uitstek. Nemen we het voorbeeld van de bevoorrading: Anseele zag in dat een

hogere verkoopprijs voor de boeren belangrijk was om de continuïteit van de (aardappel)bevoorrading

te kunnen garanderen. Immers, de boeren zouden anders nog liever een deel van de oogst vernielen

dan die aan de op dat moment heel nadelige prijzen te verkopen. Op het eerste gezicht leek die

prijsverhoging voor de bevolking natuurlijk nadelig, en moeilijk verdedigbaar bij zijn eigen achterban,

maar in se was dat heel rationeel omdat ze de bevoorrading garandeerde.

184

Anseele pleitte ook voor vrijhandel in de bevoorrading, en wilde zo de markt laten spelen. Pas

toen het in 1917 echt niet meer anders kon, schaarde hij zich achter de integrale opeising van de oogst

door de Duitsers.

Bovendien bleef Anseele ook heel constructief, zowel in het schepencollege en de

gemeenteraad als tegenover de private sector en de Duitsers.

Toch mogen we niet de fout maken het politieke karakter van de hulpverlening te negeren. Er

was dan wel een Godsvrede, maar de katholieken en de socialisten bekritiseerden elkaar

respectievelijk over de stedelijke bevoorrading (in handen van de socialisten) en het NHVC (dat door

de serieuze ondervertegenwoordiging van de socialisten in handen van katholieken en liberalen was).

De SM Vooruit, waarvan Anseele de beheerder was, kreeg van het NHVC zelfs twee boetes

aangesmeerd, waarop Vooruit hevig in het verweer ging. Het Stedelijk Werklozenfonds en de het

noodbarema in 1916 waren ook twee hulpinitiatieven die onderwerp waren van het politieke steekspel.

Zeker in de discussie over het Werklozenfonds stond Anseele op de voorste rijen om de syndicaten

van de ondergang te redden en de socialistische belangen te verdedigen. Daarnaast - en waarschijnlijk

nog veel belangrijker dan de retoriek over de hulpverlening - werd de beweging aan de basis sterk

uitgebouwd. Eigenlijk boerde de socialistische federatie niet slecht, want het won bijvoorbeeld veel

lezers van het dagblad Vooruit en leden voor de SM Vooruit. Via de verslagen van het socialistische

middencomité zijn we heel goed ingelicht over de rol van Anseele hierbij. Hij was heel actief en

gedreven, en liet meermaals blijken alle inspanningen in functie van de naoorlogse situatie te zien. Het

doel was een socialistisch blok uit te bouwen, dat niet langer kon genegeerd worden. De belangrijkste

eis voor na de oorlog was voor Anseele de invoering van het AES. Dat maakte hij bekend in een

artikelenreeks in Vooruit in augustus 1918. Daarnaast wilde hij een grotere rol voor de overheid en de

erkenning van de vakbonden door de staat en de patroons. Zijn politieke optreden was op twee

manieren pragmatisch. Aan de ene kant zag hij bijzonder goed in dat de socialistische beweging aan de

basis moest uitgebouwd worden, wilde men na de oorlog haar politieke eisen ingewilligd zien. Aan de

andere kant voerde hij de politieke strijd van op een afstand. Zijn inzet en motivatie was duidelijk,

maar omdat er officieel een Godsvrede was wilde hij zichzelf naar buiten toe niet compromitteren.

Ook toen Anseele zelf in 1916 het onderwerp werd van een politieke strijd en lastercampagne uit

katholieke hoek, nam hij niet openlijk de verdediging op. Hij liet het aan Vooruit over om - overigens

bijzonder scherp - in het verweer te gaan.

Ook in de vredeskwestie was Anseele pragmatisch. Hij bleef voorstander van het bijeenkomen

van de Internationale, ook al begon hij het in de eerste oorlogsmaanden Duitsland en de Duitse

broedersocialisten bijzonder kwalijk te nemen dat België mee was gesleept in de oorlog. Zeker in de

Stockholm-episode wierp Anseele zich op als pro, tegen zijn partijgenoten in die al de hele oorlog van

geen enkel overleg met de Duitse socialisten wilden weten. De reden voor dat pro-standpunt was meer

185

dan waarschijnlijk tactisch: we zien geen reden om het argument dat Anseele zelf gebruikte, namelijk

het willen wegen op de vredesbesprekingen, niet voor waar aan te nemen. Daarnaast moet Anseele

waarschijnlijk de grote waarde van de Internationale ingezien hebben, iets wat hij niet verloren wou

laten gaan. Een derde mogelijke reden voor zijn pro-standpunt was al even pragmatisch: het regime in

het Etappengebied was veel strenger dan elders en dus woog het verlangen naar een snelle vrede

misschien meer door. Hoewel het standpunt van Anseele pro-Stockholm duidelijk was, bleef hij naar

buiten toe zwijgen, ook al werd hij constant uitgedaagd door de Nieuwe Gazet van Gent. De reden

daarvoor was al evenzeer pragmatisch: voor Anseele was het belangrijkste dat de eenheid in de BWP

bewaard bleef. Over een kwestie als de Internationale of Stockholm mocht de socialistische beweging

niet struikelen. Hij legde zich dan ook neer bij het uiteindelijk democratisch afwijzen van het sturen

van een BWP-delegatie naar Stockholm. En eerder had hij om diezelfde reden van de partij-eenheid

waarschijnlijk de BWP-nota van 12 december 1916 mee goedgekeurd. In dat geheim manifest werd

elk overleg met de Duitse socialisten van de hand gewezen, werd het ijveren voor een vrede gevaarlijk

genoemd en drukte de BWP de wens uit dat de geallieerden de oorlog zouden winnen. Het was al

duidelijk gebleken dat Anseele daarmee principieel niet akkoord kon gaan.

Als we naar de relaties van Anseele met de Duitsers kijken, zien we opnieuw een

pragmatische Anseele. Hij werkte verstandig mee, zeker en vast in de provinciale

bevoorradingscommissie (waarvan de verslagen bewaard zijn gebleven en waarover we dus goed

ingelicht zijn). Langs de andere kant durfde hij zeker en vast ook op tafel kloppen, als de belangen van

de bevolking in het gedrang kwamen. Aanvankelijk liet hij ook een eventuele collaboratie met de

Duitsers open. Eind 1915 gaf hij zelfs opportunistisch te kennen als Gentse vertegenwoordiger in de

Rijksdag te willen zetelen, toen hij ervan overtuigd was dat Duitsland de oorlog zou winnen. De

deportaties van de arbeiders en de Duitse steun aan het activisme waren voor Anseele dan weer te

verregaand. Vanaf dan (1916) wees hij elke collaboratie van de hand en toonde hij zich vooral bezorgd

over het lot van de bevolking. De scheidingslijn tussen niet collaboreren en het aanblijven om de

bevolking het best van dienst te kunnen zijn was dun, maar we vonden vier voorbeelden om aan te

tonen dat Anseele wel degelijk voor de laatste optie had gekozen. Niettemin bleef Anseele vermijden

dat hij zichzelf buitenspel zette. Dat hij uiteindelijk in 1918 ontslag nam als schepen van de stad Gent,

had te maken met de activistische schepenen die het schepencollege kwamen vervoegen. Het probleem

bleek niet de Duitse burgemeester Künzer te zijn. Pas dan was het een stap te ver. Pas dan zou de stap

naar collaboratie gezet zijn als hij was aangebleven. En pas dan wilde Anseele zichzelf opzij schuiven.

En dan was er het einde van de oorlog. In Gent werd Anseele plaatsvervangende

burgemeester. Hij zou zich opnieuw inzetten om de rust en kalmte in de stad te bewaren. Maar vooral

nationaal stond er veel op het spel. Eerst zouden de Duitsers Anseele het presidentschap van de

Belgische Republiek aangeboden hebben, iets wat hij weigerde. En daarna werd Anseele lid van een

186

officieuze regeringscommissie die zich bezighield met een vlotte overgang van een bezet naar een vrij

België. De laatste oorlogsdagen overlegde Anseele met koning Albert over de toestand in bezet België

en de eisen voor na de oorlog. Anseele zelf werd na de besprekingen van Loppem minister terwijl de

voornaamste eisen van Anseele werden ingewilligd. Anseele liet in die laatste weken vooral een

verregaande integratie in het nationale bestel blijken, hoewel hij steeds Vlaamsgezind was geweest.

Hij distantieerde zich van de revolutie van de Duitse soldaten in Brussel, loofde (zowel in een artikel

in Vooruit als bij de ontvangst van de koning en het leger in Gent) België, de koning en het leger en

liet duidelijk blijken een intensieve medewerking aan het herstel van België te zien zitten.

Anseele bleef in al deze omstandigheden dus bijzonder pragmatisch. Hij wist wat hij wilde, hij

wist hoe hij dat wilde bereiken en hij maakte zichzelf daarbij nooit onmogelijk. Hij bleek enerzijds

oprecht bezorgd over de toestand van de bevolking, en anderzijds gedreven om de socialistische

beweging verder uit te bouwen (lokaal, nationaal) of weer een nieuw elan te geven (internationaal).

Maar zijn pragmatisme ging maar zo ver dat het ook voor hemzelf aanvaardbaar bleef. Zo is gebleken

dat hij oppositie in zijn socialistische flank niet duldde, noch van de groepering rond “De Waarheid”,

noch van de Socialistische Jonge Wachten - later de Vredesgroep - en… ook niet van de activisten.

Toen het activisme in 1916 een gezicht kreeg met de aankondiging van de vernederlandste

universiteit, was Anseele nog niet echt betrokken. Hij ondertekende wel een protestmotie waarin hij de

Duitsers het recht ontzegde zich te bemoeien in binnenlandse aangelegenheden, maar liet voor de rest

de activisten hun gang gaan. In 1917 zou dat veranderen. Ten eerste was de bestuurlijke scheiding

onder impuls van de Raad van Vlaanderen, een nieuwe, zichtbare - politieke - stap van de activisten.

Ten tweede was er het activistische dagblad de Nieuwe Gazet van Gent van Frans Primo, dat heel

duidelijk probeerde verdeeldheid in socialistische rangen te zaaien. En ten derde was er Stockholm. De

activisten trachtten zich daar te profileren ten koste van de BWP en probeerden te verhinderen dat

Anseele een pas zou krijgen voor de internationale conferentie. Waarschijnlijk was dat de druppel: in

Vooruit verscheen kort erop “het ware standpunt” over de Vlaamse kwestie, wat het startschot was van

een scheldtirade over en weer. Een pamflet rekende af met Anseeles houding t.a.v. het activisme. De

breuk met de activisten was compleet, zeker toen op vraag van de activisten burgemeester Braun en

schepen De Weert werden gedeporteerd. Zij waren de drijvende krachten achter een protestmotie van

de Gentse gemeenteraad waaronder ook de handtekening van Anseele prijkte, tegen de

geproclameerde “zelfstandigheid” van Vlaanderen. Toen bleek dat twee activistische schepenen het

schepencollege zouden vervoegen ter vervanging, nam Anseele met zijn collega’s ontslag. De

socialisten moeten razend zijn geweest, maar werden in Vooruit door de censuur de mond gesnoerd.

De machtspositie van Anseele was tegenover De Waarheid en de SJW/Vredesgroep natuurlijk

veel groter. De Waarheid, van de vrije socialistenbond, werd op drie manieren tegengewerkt. Het

meest effectieve bleek het doodzwijgen van de oppositie rond Verbauwen en De Witte. Veel harder

ging het er aan toe tegen de SJW/Vredesgroep. Deze groep wilde Anseele en de Gentse socialisten

187

ervan overtuigen voor een snelle vrede te ijveren. Ook al stelde men zich aanvankelijk helemaal niet

op een Kienthal-standpunt en wilde men “hoegenaamd niet eene minderheid in de partij daar te

stellen”, toch ging de oppositie te ver in de ogen van Anseele. Hij rekende ongemeen af met de

groepering, en na de oorlog werden zij zonder verpinken uit de partij gestoten.

Op 11 november herverscheen het eerste nummer van Vooruit dat niet langer onder de Duitse

censuur stond. Tegen de groep rond De Waarheid en de Vredesgroep werd met scherp geschoten, maar

vooral de activistische beweging moest het ontgelden. Daarmee bleek meteen hoeveel zout zij in de

socialistische wonde hadden weten te strooien tijdens de oorlog.

Als we alles in beschouwing nemen, kunnen we vier fases onderscheiden. Een eerste liep tot

aan het begin van de deportaties van de arbeiders eind 1916. Die deportaties waren een breekpunt: er

gingen in de stad praatjes de ronde dat hij en Braun er rechtstreeks mee te maken hadden, en het

onrechtvaardige karakter ervan moet hem ook tegen de borst hebben gestoten. Van dan af moet het

ook voor Anseele duidelijk geweest zijn dat er geen andere optie na te streven was dan het herstel van

het vooroorlogse België. De tweede fase liep dan tot aan zijn ontslag als schepen van de stad Gent. Hij

verdween daarmee in een derde fase volledig van het voorplan. Toen duidelijk was dat de oorlog haar

einde naderde, zien we Anseele terug opduiken in het publieke leven (vierde fase). De integratie in het

Belgische bestel was al tijdens de oorlog duidelijk, maar in deze fase liet hij dat pas echt duidelijk

merken.

Als minister van Openbare Werken, zette hij een nieuwe grote stap in zijn carrière. Het feit dat

hij opnieuw onder de eerste socialisten was die het zover hadden gebracht, markeerde hoe belangrijk

de figuur is geweest in de Belgische politieke geschiedenis. Als we naar zijn verhaal tijdens de Eerste

Wereldoorlog kijken, begrijpen we dat. Anseele was heel gedreven, wist waar hij naartoe wilde en hoe

hij dat moest bereiken. De energie en scherpzinnigheid die hij daarbij aan de dag legde, was bijzonder

groot. De oorlog betekende de definitieve erkenning van Anseele vanwege zijn grote inzet voor het

verbeteren van het lot van de bevolking. Of, zoals Gaston Crommen in zijn herdenking van Anseele

schreef: “Anseele had de sympathie en de erkentelijkheid gewonnen van elkeen, van al de

tegenstrevers inbegrepen. Men erkende in hem een man van gezag en van uitzonderlijke waarde,

wegens zijn verheven karakter, zijne stoute durf, zijn koppige energie, zijn grote kalmte.”817 Met de

basis die hij had gelegd voor de invoering van het AES, is het dan ook niet ten onrechte dat hij prijkt

op het lijstje van Grootste Belgen.

817 G. CROMMEN, [geen titel], in: G. CROMMEN, C. HUYSMANS, L. DE BROUCKÈRE et al., Edward Anseele ter ere, huldeboek ter gelegenheid van de inhuldiging van het Anseele-monument, Gent, s.n., 1948, s.p.

188

Literatuur en bronnen

A. Bronnen

Bronnen in handschrift

Gent, Archief en Museum van de Socialistische Arbeidersbeweging (AMSAB)

• XVIII, Archief van het Nationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (NISG), 146, 152-153,

170, notities Louis Bertrand over WO I.

• XXIV, SM Vooruit Gent, 18/1, Bestuurszittingen van de SM Vooruit.

Beschikbaar t.e.m. 31 december 1914.

• XXIV, SM Vooruit Gent, 18/2, Zittingen van de Beheerraad van de SM Vooruit.

Beschikbaar vanaf 23 maart 1918.

• XXXII, Fonds Gent-Eeklo.

2.2 ; 17.2 ; 32.14 ; 42.1 ; 42.2 ; 42.3 ; 42.4 ; 42.7 ; 42.12.

• XXXII, Fonds Gent-Eeklo, 107, Verslagboeken van het middencomiteit.

Geraadpleegd van 1 juli 1914 tem. 20 november 1918. Onderbreking in 1917 en 1918, en

tussentijdse verslagen ontbreken.

• LX, Anseele sr., verschillende nummers.

II.2 Partij – 1 mei 1916 ; II.2 Politieke dossiers DII 9, Vredesbeweging ; II.2 Politieke dossiers DII 4,

WO I ; II.2 Politieke dossiers DII 4, Provinciale Bevoorradingscommissie ; III D I 2 ; III D III 8 ; III

D III 9 ; III. D I 9 ; III D I 16 ; III D I 18 ; IV 18 ; IV 42 ; IV 43 ; IV.65. (Selectie van relevante

nummers uit de index)

• CXVIII, Verslagen en notulen van het Bureau en de Algemene Raad van de BWP.

Geraadpleegd van 1 augustus 1914 t.e.m. 11 november 1918 (n° 44-62).

Gent, Stadsarchief (SAG)

• III, College- en Raadszittingen, 215-219, Zittingen van het schepencollege.

Geraadpleegd van 1 juli 1914 tem. 20 november 1918.

• III, College- en Raadszittingen, 232-235, Zittingen van de gemeenteraad.

Gerichte raadpleging.

189

Gent, Universiteitsbibliotheek (UG)

• N.F.W.O. – Wilhelmstrasse.

Reel 6-11.

Antwerpen, Archief en Museum van het Vlaamse Cultuurleven (AMVC)

• Camille Huysmans-archief.

D 8b ; f/103/125 ; f/117/2 ; f/120/2a ; f/120/2b ; f/120/3 ; f/120/4 ; f/120/6 ; f/120/7 ; f/120/8 ;

f/120/9 ; f/120/10 ; f/120/11 ; f/120/12 ; f/127/15b ; I 5 ; I 7 ; I 9 ; I 10 ; I 33 ; I 34 ; I 39 ; I 175 ; I

178/1d ; I 366 ; I 652 II ; I 6 ; I 55 ; I 83 ; I 218 ; I 365 ; I 488 ; I 530 ; I 540 ; I 603A-B ; I 483 ; I 609/1

; I 629B (1-3) ; 1030B (1-2) ; d 8b ; d 66b1. (Zoekwoord “Anseele” + visuele selectie uit fiches)

Uitgegeven bronnen

• AMARA (M.), ROLAND (H.), DUMOULIN (M.) (ed.), Gouverner en Belgique occupée.

Oscar von der Lancken - Wakenitz – Rapports d’activité 1915-1918, Bruxelles, P.I.E.-Peter

Lang, s.d., 400 p. (Comparatisme et société, 1)

• BELGISCHE WERKLIEDENPARTIJ – LANDELIJKE RAAD, Verslag opgemaakt door het

Bureel van den Landelijken Raad over de werkzaamheid der Werkliedenpartij tijdens den

oorlog (oogst 1914 – november 1918), Brussel, Établisslements généraux d’imprimerie, 1918,

202 p.

• COMITÉ NATIONAL DE SECOURS ET D’ALIMENTATION. PROVINCE DE LA

FLANDRE ORIENTALE, Rapport du comité provincial du 1er avril au 30 juin 1915, Gand,

Buyck, 1915, p. 98.

• Gesetz- und Verordnungsblatt für die okkupierten Gebiete Belgiens, n° 394, p. 4443.

Geraadpleegd van september t.e.m. december 1917 in functie van de aardappelverordening.

• HUTSE (K.), MINNE (R.), MACHTELYNCK (M.), Ons standpunt: het standpunt van de

vredesgroep der socialistische partij, Gent, Roode Jeugd, 1918, 43 p.

190

Periodieken

• Nieuwe Gazet van Gent, 5 oktober 1916 – 3 oktober 1917.

• Nieuwe Gentsche Courant, 4 oktober 1917 – oktober 1918. (is de opvolger van de Nieuwe

Gazet van Gent)

• De Waarheid, 2 april 1916 – november 1918.

• Vooruit, juli 1914 – november 1918.

• Vorwärts, 7 augustus 1917.

• Roode Jeugd, augustus 1917 – november 1918.

B. Literatuur

Bibliografieën

• BRACKE (A.), “Proeve van bibliografie van en over Edward Anseele” in: Socialistische

Standpunten, 3, 1956, 3, pp. 134-139.

• DE HERDT (R.), “Bibliografie van de geschiedenis van Gent” in: Handelingen der

Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, verschillende jaargangen.

• DE WEERDT (D.), Socialisme en socialistische arbeidersbeweging in België. Bibliografie

van werken en tijdschriftenartikelen verschenen sedert 1944, Brussel, s.n., 1978, 124 p.

• Idem, ‘Bibliografie van het socialisme en de socialistische arbeidersbeweging in België’ in:

Amsab-tijdingen, 1982, 1, pp. 1-4.

• Idem, ‘Bibliografie van het socialisme en de socialistische arbeidersbeweging in België’ in:

Socialistische Standpunten, 31, 1984, 1, p. 2.

• MARTIN (D.), GOTOVITCH (J.), ‘Eerste en Tweede Wereldoorlog’ in: VAN DEN

EECKHOUT (P.), VANTHEMSCHE (G.) (red.), Bronnen voor de studie van het hedendaagse

België, 19de-20ste eeuw, Brussel, VUBPress, 2003, pp. 535-560.

191

• PHILIPPE (P.), SIEBEN (L.), VAN TUIJCOM (C.), La Belgique et la Première Guerre

mondiale: bibliographie, Bruxelles, Musée royal de l’armée, 1987, 598 p.

• SCHEPENS (L.), “België in de Eerste Wereldoorlog. Beredeneerde bibliografie” in: BLOK

(D.P.), PREVENIER (W.), ROORDA (D.J.) et al. (red.), Algemene Geschiedenis der

Nederlanden. 14. Nieuwste Tijd: België en Nederland 1914 - 1940, Haarlem, Fibula - Van

Dishoeck, 1979, pp. 415-418.

• TALLIER (P.-A.), BOIJEN (R.), België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen – Stand van het

onderzoek. Acta van het colloquium van 8 en 9 november 2001, Brussel, Algemeen

Rijksarchief, 2002, 340 p.

• TALLIER (P.A.), SOUPART (S.), La Belgique et la Première Guerre mondiale :

bibliographie, Bruxelles, Musée royal de l’armée, 2001, 195 p.

Literatuur

• ANSEELE (E.), Vooruit et le Mouvement Flamand, Gent, 1913, Volksdrukkerij, 49 p.

• BAERTSOEN (M.), Notes d’un Gantois sur la guerre de 1914-1918, Gand, Imprimerie A.

Vandeweghe, 1929, 367 p.

• BERTRAND (L.), Edouard Anseele. Sa Via – Son Oeuvre, Bruxelles, L’Églantine, 1925, 222

p.

• CAPITEYN (A.), Gent & de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren 1914-1918,

Gent, Stad Gent, 1992, 127 p

• CLAEYS-VAN HAEGENDOREN (M.), 25 jaar Belgisch socialisme: evolutie van de

verhouding van de Belgische Werkliedenpartij tot de parlementaire democratie in België van

1914 tot 1940, Antwerpen, Standaard, 1967, 509 p.

• CRAEYBECKX (J.), Arbeidersbeweging en Vlaamsgezindheid voor de Eerste Wereldoorlog,

1978, Brussel, Paleis der Academiën, 57 p. (Mededelingen van de Koninklijke Academie voor

Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 1978, 3).

192

• CROMMEN (G.), HUYSMANS (C.), DE BROUCKÈRE (L.) et al., Edward Anseele ter ere,

huldeboek ter gelegenheid van de inhuldiging van het Anseele-monument, Gent, s.n., 1948,

s.p.

• DARIN (P.), De Belgische socialisten verdeeld. De B.W.P. en de Belgische nationalismen in

en om Wereldoorlog I 1910 - 1921, Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, 1997, 146 p.

(Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

• DE BACKER (C.), “ Heinrich Wandt (1890-1965), auteur van het Etappenleven te Gent. Een

proeve van bio-bibliografie” in: Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en

Oudheid te Gent, 39, 1985, pp. 223-246.

• DEBEUCKELAERE (G.), Een bijdrage tot de biografie van Edward Anseele-tot 1894, Gent,

Universiteit Gent, 1967, 296 p. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

• DEFOORT (H.), Werklieden bemint uw profijt! De Belgische sociaaldemocratie in Europa,

Leuven, Lannoocampus/Amsab, 2006, 560 p.

• DE GHENDT (T.), Moeder Vooruit en hare kinderen: de socialistische coöperatie Vooruit nr.

1, Gent, tijdens het Interbellum, Gent, Universiteit Gent, 2004, 217 p. (Onuitgegeven

licentiaatsverhandeling)

• DE MEYER (F.), Tweezijdig pragmatisme. De relatie tussen Koning Albert I en de

socialistische leiders van zijn tijd, Gent, Universiteit Gent, 2002, 169 p. (Onuitgegeven

licentiaatsverhandeling)

• DENECKERE (G.), Sire, het volk mort. Sociaal protest in België [1831-1918], Gent,

Hadewijch, 1997, 416 p.

• DE SCHAEPDRIJVER (S.), De groote oorlog: het koninkrijk België tijdens de Eerste

Wereldoorlog, Amsterdam, Atlas, 1997, 365 p.

• DEVREESE (D.), “De rode Groot-Nederlandse gedachte” in: Spiegel Historiael, 9, 1975, pp.

476-485.

193

• DE WITTE (P.), Alles is omgekeerd. Hoe de werklieden leefden (1848-1918), Leuven, Kritak,

1986, 310 p.

• DE WITTE (P.), De geschiedenis van Vooruit en de Gentsche socialistische werkersbeweging

sedert 1870, Gent, De Witte, 1898, 572 p.

• Documenten van en over Edward Anseele, 1856-1938, deel 1, Gent, Het Licht, 1945-1946, 48

p.

• DOLDERER (W.), Deutscher Imperialismus und belgischer Nationalitätenkonflikt: die

Rezeption der Flamenfrage in der deutschen Öffentlichkeit und deutsch-flämische Kontakte

1890-1920, Melsungen, Verlag Kasseler Forschungen zur Zeitgeschichte, 1989, 387 p.

(Kasseler Forschungen zur Zeitgeschichte, 7)

• DOMMANGET (M.), Histoire du premier mai, Paris, Société universitaire d’éditions et de

librairie, 1953, 411 p.

• FAINGNAERT (A.L.), Verraad of Zelfverdediging. Bijdragen tot de geschiedenis van den

strijd voor de zelfstandigheid van Vlaanderen tijdens den oorlog van 1914-1918, Kapellen, De

Noorderklok, 1932, 863 p.

• FERRO (M.), La Grande Guerre 1914-1918, [Paris], Gallimard, 1990, 412 p.

• GOTOVITCH (J.), Contribution à l’histoire de la presse censurée 1914–1918, Bruxelles,

ULB, 1961. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

• HENRY (A.), Études sur l’occupation allemande en Belgique, Bruxelles, J. Lebègue & Cie,

1920, 465 p.

• HENRY (A.), Le ravitaillement de la Belgique pendant l’occupation allemande, Paris, Les

presses universitaires de France, 1924, 210 p.

• GELDOLF (W.), Stockholm 1917: Camille Huysmans in de schaduw van titanen, Antwerpen,

Contact, 1996, 507 p.

• KENIS (P.), Het leven van Edward Anseele, Gent, De Vlam, [1930], 285 p.

194

• LIEBMAN (M.), Les socialistes belges 1914 – 1918: le POB face à la guerre, Bruxelles, Vie

Ouvrière, 1986, 72 p.

• LUYKX (T.), Politieke geschiedenis van België, deel 1: van 1789 tot 1944,

Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1977, 428 p.

• MAYER (G.), Erinnerungen, Wien, Hildesheim, 1949, 330 p.

• MICHIELS (V.), Het politiek-maatschappelijk leven te Gent (1914-1918) : een permanente

godsvrede?, Gent, Rijksuniversiteit Gent, 1986, 280 p. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

• MOMMEN (A.), De Belgische Werkliedenpartij 1880-1914, Gent, Masereelfonds, 1980, 260

p.

• Oorlogsdagboek van het Davidsfonds. Een en ander over de Duitschers in de omschrijving der

afdeelingen. 1914-1918. II. Antwerpen, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen, Brugge,

Houdmont-Carbonez, s.l.n.d., s.n.., 384 p.

• PIRENNE (H.), La Belgique et la guerre mondiale, Paris/New Haven, Les presses

universitaires de France/Yale University Press, 1929, 298 p.

• PUISSANT (Y.), Genese en schipbreuk van de Vredesgroep der Socialistische partij 1908-

1919 : een centristisch hervormingsprojekt binnen de Gentse BWP tijdens de eerste

wereldoorlog, Gent, RUG, 1993, 209 p. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling)

• RUDIGER, Flamenpolitik. Het Duitsch annexionisme in België en het aktivistisch

landverraad in hun waar daglicht. Aan de hand van dokumenten van de POLITIEKE

AFDEELING van het Generaal-Goevernement, van het GROOT DUITSCH

HOOFDKWARTIER en van het IVe DUITSCHE LEGER, Brussel, Rossel, s.d., 272 p.

• SERTYN (M.), “Het socialistisch aktivisme tijdens de Eerste Wereldoorlog” in: Belgisch

Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 7, 1976, 1-2, pp. 169-195.

195

• SERWY (V.), La coopération ouvrière socialiste en Belgique 1914-1918: rapport présenté à

l'assemblée générale de la Fédération des Sociétés Coopératives, Gent, Volksdrukkerij, 1918,

42 p.

• SIEBEN (L.), “De novemberdagen van 1918 te Brussel: revolutie en ordehandhaving” in:

LEFEVRE (P.), DE GRYSE (P.) (uitg.), Van Brialmont tot de Westeuropese Unie, Brussel,

Koninklijk Legermuseum, 1988, pp. 155-176.

• STEELS (M.), “Te Gent tijdens de Eerste Wereldoorlog” in: Ghendtsche Tydinghen, 6, 1978,

pp. 257-310.

• STYNEN (L.), VAN PETEGHEM (S.), et al. (uitg.), LOVELING (V.), In Oorlogsnood:

Virginie Lovelings dagboek 1914 – 1918, Gent, Koninklijke Academie voor Nederlandse

Taal- en Letterkunde, 1999, 791 p.

• THYS (W.) (Hg.), Eind Landstrummann in Himmel, Flandern und der Erste Weltkrieg in den

Briefen von Herman Nohl an seine Frau, Leipzig, Leipziger Universitätsverlag, 2005, 359 p.

• VANACKER (D.), Het aktivistisch avontuur, Leuven, Kritak, 1991, 423 p.

• VAN DER HEIJDEN (C.), Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog,

Amsterdam/Antwerpen, Contact, 2001, 470 p.

• VAN GINDERACHTER (M.), Het rode vaderland: de vergeten geschiedenis van de

communautaire spanningen in het Belgisch socialisme voor WO I, Gent, Amsab, 2005, 493 p.

• VAN HAEGENDOREN (M.), “De Vlaamse kwestie in de socialistische beweging tot 1937”

in: Socialistische Standpunten, 34, 1987, 2, pp. 3-12.

• VAN LAETHEM (L.), Doorheen het leven van Edward Anseele, Brussel, De Wilde Roos,

1931, 31 p.

• VANSCHOENBEEK (G.), “Anseele, Edward (Eduardus Camillus), minister en socialistische

politicus” in: Nationaal Biografisch Woordenboek, 13, Brussel, Paleis der Academieën, 1990,

pp. 37-45.

196

• VANSCHOENBEEK (G.), De wortels van de sociaal-democratie in Vlaanderen. Le ‘monde

socialiste gantois’ en de Gentse socialisten vóór de Eerste Wereldoorlog, Gent,

Rijksuniversiteit Gent, 1992, 930 p (+ bijlagen). (Onuitgegeven doctoraatsverhandeling)

• VANSCHOENBEEK (G.), “La petite histoire. Edward Anseele president van de Belgische

republiek” in: AMSAB-Tijdingen, 1988-1989, 2, pp. 22-23.

• VANSCHOENBEEK (G.), “Socialisten: gezellen zonder vaderland? De Belgische

werkliedenpartij en haar verhouding tot het “vaderland België”, 1885-1940” in: Bijdragen tot

de Eigentijdse Geschiedenis, 2, 1997, 3, pp. 237-255.

• VON KÖHLER (L.), Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete, Erster Band: Belgien,

Stuttgart/Berlin/ Leipzig, Deutsche Verlags-Anstalt, 1927, 239 p.

• WANDT (H.), Etappenleven te Gent. Kantteekeningen bij de Duitsche ineenstorting. Deel 1 &

Deel 2, Gent, H. Janssens, 1921, 176 + 173 p.

• WENDE (F.), Die belgische Frage in der deutschen Politik des Ersten Weltkrieges, Hamburg,

Wissenschaftlicher Verlag Eckart Böhme, 1969, 222 p.

• WILS (L.), Flamenpolitik en aktivisme. Vlaanderen tegenover België in de eerste

wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 1974, 272 p.

• WITTE (E.), CRAEYBECKX (J.), MEYNEN (A.), Politieke geschiedenis van België van

1830 tot heden. Spanningen in een burgerlijke democratie, Antwerpen, Standaard, 1985, 642

p.

De Groote Oorlog bekeken door een pince-nez....

Documents

Transcript of De Groote Oorlog bekeken door een pince-nez....