‘De Golfbaan in beeld’ is een gratis publicatie van

Van Spronsen & Partners horeca-advies

Golfbaan in beeld De

Jaargang: 2014

De Nederlandse golfer

6 Exploitatie van golfbanen

3

Brancheontwikkelingen

2

Horeca op golfbanen 7

5

Inhoudsopgave

Even voorstellen…

Van Spronsen & Partners horeca-advies

Van Spronsen & Partners horeca-advies is onderdeel van de Van

Spronsen & Partners groep. Hiertoe behoren tevens de volgende

onafhankelijke bedrijven: Van Spronsen & Partners horeca -

salarisadministratie, Rollema & Partners horeca - administratie en

Van Spronsen & Partners gastvrije trainingen. Onder het motto

“Anders denken, anders doen” zijn wij al 27 jaar actief binnen de

horeca- en leisuremarkt en stellen wij de opdrachtgever en zijn doel

centraal.

Van Spronsen & Partners horeca-advies is gespecialiseerd in

haalbaarheidsonderzoeken, rendementsverbeteringen, management

ondersteuning, conceptontwikkeling, marketing & communicatie en

het opstellen van horecavisies en -beleid.

Dit brancheonderzoek ‘De Golfbaan in beeld’ is één van de

onderzoeken die wij gratis op onze website www.spronsen.com

publiceren. Wij publiceren regelmatig onderzoeken, zoals ‘Het

wellnesscentrum in beeld’, ‘De discotheek in beeld’, en ‘Het

sterrenrestaurant in beeld’. Kijk voor meer publicaties op

www.spronsen.com/nl/brancheinformatie. Kijk voor meer informatie

op www.salaris-spronsen.nl en www.rollemapartners.nl.

8

9 Lodewijk Klootwijk - NVG

Aanbod

10

1 1 Buitenland

Trends & concepten

Jeroen Stevens - NGF

Marktontwikkelingen

12 Toekomstvisie

4

go lfbanen ho les aantal

go lfer

go lfers per

baan

go lfers

per ho le

Noord-Brabant 37 636 72.881 1.970 115

Zuid-Holland 35 585 82.055 2.344 140

Noord-Holland 34 612 82.270 2.420 134

Gelderland 22 441 36.628 1.665 83

Limburg 18 351 17.384 966 50

Utrecht 17 207 41.794 2.458 202

Overijssel 11 216 16.986 1.544 79

Flevoland 8 234 8.020 1.003 34

Drenthe 8 153 6.629 829 43

Zeeland 7 135 4.774 682 35

Friesland 7 99 5.970 853 60

Groningen 5 63 7.406 1.481 118

T o taal 209 3.732 382.797 1.832 103

Aanbod

Golfclubs

Het aantal golfclubs is in vijf jaar gestegen met 19% naar

240 golfclubs in 2013. 222 golfclubs hebben een eigen

homecourse. Het feit dat er meer golfclubs zijn dan

golfbanen betekent dat sommige golfbanen worden

geëxploiteerd door meerdere golfclubs of in bruikleen

worden genomen door virtuele golfclubs (online golfclubs

die geen vaste golfbaan of homecourse hebben). De

provincies Noord-Holland (38) en Noord-Brabant (38)

tellen de meeste golfclubs, Groningen (5) de minste.

Golfbanen en holes

Het aantal golfbanen is in vijf jaar toegenomen met 30%

naar 209 banen in 2013. Het totaal aantal holes is in vijf

jaar gestegen naar 3.732 in 2013 (+30%). De toename

van het aantal holes was het grootst tussen 2012 en 2013

met 621 holes. Deze forse stijging komt echter niet door

nieuwe holes. Een groot deel was reeds aanwezig maar

is door wijziging van regelgeving nu ook officieel als hole

meegerekend. Dit zijn de kortere holes.

Bron: NGF, 2014 Dichtheid golfbanen en holes

De dichtheid is uit te drukken in het aantal golfers per

golfbaan en per hole. Het landelijk gemiddelde is 1.832

golfers per golfbaan en 103 golfers per hole. In de

provincies Utrecht (2.458 golfers per golfbaan en 202

golfers per hole) en Noord-Holland (2.420 golfers per

golfbaan en 134 golfers per hole) is de dichtheid het

hoogst. Dit betekent dat er (theoretisch) drukte ontstaat

op de golfbanen en dat er in deze provincies ruimte is

voor uitbreiding van het aantal holes. De provincies

Drenthe (829 golfers per golfbaan en 43 golfers per

hole) en Zeeland (682 golfers per golfbaan en 35 golfers

per hole) hebben de laagste dichtheid. Opvallend is dat

de provincie Groningen met het minst aantal golfbanen,

relatief veel golfers telt. Theoretisch gezien is ook hier

ruimte voor uitbreiding van het aantal holes, zeker

gezien het feit dat er vlak over de grens in Duitsland

geen alternatieven zijn.

Golf derde sport in Nederland

Uit het ledental van de bij NOC*NSF aangesloten

sportbonden blijkt dat golf de derde sport van Nederland

is. De KNVB voert de lijst aan met de meeste leden (1,2

miljoen leden in 2013). Kijkend naar de afgelopen vijf jaar,

kennen de NGF en de KNHB de hoogste groeicijfers in

vergelijking met de andere sportbonden. Over de periode

2009-2013 steeg het aantal leden naar ruim 389.000

(12%). De groei is in 2013 t.o.v. 2012 echter fors

afgevlakt.

KNVB: Koninklijke Nederlandse Voetbal Bond

KNLTB: Koninklijke Nederlandse Lawn Tennis Bond

NGF: Nederlandse Golf Federatie

KNHB: Koninklijke Nederlandse Hockey Bond

KNGU: Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Unie

Provincies

De regionale verschillen in Nederland zijn relatief groot.

De provincie Noord-Brabant telt de meeste golfbanen

(37) en holes (636), gevolgd door Zuid-Holland met 35

golfbanen en 585 holes. De provincie Groningen telt de

minste golfbanen (5) en holes (63). Van 2009 tot 2013

was de procentuele toename van het aantal holes het

hoogst in Flevoland (63%), Overijssel (44%) en

Groningen (40%).

Bron: NGF, 2014 Foto: www.burggolf.nl

2009 2010 2011 2012 2013Ontwikkeling

2009-2013

KNVB 1.179.000 1.188.873 1.205.808 1.209.413 1.214.712 3%

KNLTB 697.163 690.370 668.811 649.993 625.658 -10%

NGF 347.886 367.659 381.584 388.493 389.515 12%

KNHB 210.498 227.357 231.025 238.000 241.202 15%

KNGU 268.550 255.281 245.987 241.500 240.000 -11%

Foto: www.burggolf.nl 2

Speelsterkte

Een handicap (Hcp) is de indicatie van de speelsterkte van een

golfer en is gerelateerd aan de PAR (Professional Average

Result) waarde van de holes. Het handicapsysteem is ontwikkeld

om spelers van verschillende niveaus gelijke kansen te geven.

De speelsterkte is ingedeeld volgens het 9-stappenplan, waarbij

stap 1 de laagste en stap 9 de hoogste speelsterkte is. Verreweg

de meeste golfers (45%) hebben een hcp van 54/stap 2, welke

gelijk staat aan het golfvaardigheidsbewijs. Slechts 0,2% van de

golfers in Nederland heeft een handicap onder de 4.4, oftewel de

professionals.

Spelersonderzoek NGF

In 2012 heeft de NGF onderzoek gedaan naar de voorkeuren,

profielen, beweegredenen en speelfrequentie van de vrije

golfers. Uit het onderzoek komt naar voren dat circa 29% van de

vrije golfers ontspanning als de voornaamste reden ziet om te

gaan golfen. 33% van de golfers golft in totaal 1-5 keer per jaar,

40% golft doordeweeks, waarvan 40% in de middag. Bijna de

helft van de golfers speelt 1-5 keer per jaar op dezelfde baan.

Clubleden hebben een koopmoeitebereidheid van maximaal 30

minuten naar een golfbaan. Vrije golfers heeft een

koopmoeitebereidheid van maximaal 60 minuten naar een

golfbaan. De prijs is de belangrijkste reden voor de vrije golfer

om geen lid te worden van een golfclub. Voor losse greenfees,

golflessen en wedstrijden heeft de vrije golfer een bedrag over

van circa € 500,= per jaar.

Aantal golfers in Nederland

Uit cijfers van de NGF blijkt dat het aantal golfers

in Nederland in vijf jaar groeide naar 382.797

golfers in 2013 (een stijging van 10%). Daarnaast

wonen er circa 6.700 golfers in het buitenland. Van

het totaal aantal golfers bestaat 47% uit golfers

met homecourse (clubleden) en 53% uit vrije

golfers (greenfeespelers). Het aantal golfers met

homecourse steeg van 2009 tot en met 2013 met

17%. Het aantal vrije golfers steeg in dezelfde

periode met 8%, maar daalde in 2013 voor het

eerst.

Leeftijd per type golfer

Op basis van cijfers van de NGF over 2012-13

blijkt dat leeftijd van een startende golfer tussen de

40-50 jaar ligt.

De groep senioren vanaf 50 jaar is met 50% van

het totaal aantal golfers het sterkst

vertegenwoordigd. 60% is lid van een

golfvereniging (circa 118.000 golfers). De golfsport

is ook populair binnen de leeftijdsgroep 41-50 jaar,

met ruim 92.000 golfers (aandeel van 24%). In

tegenstelling tot de 50+ golfers, bestaat het

merendeel van deze groep golfers uit vrije golfers

(66%). Volgens het onderzoek van de NGF groeit

het aantal golfers gestaag in elke leeftijdsgroep. In

de grafiek hiernaast is te zien dat vanaf 30 jaar het

aantal golfers fors toeneemt. Vanaf de

leeftijdscategorie 70+ neemt het aantal golfers

sterk af. De gemiddelde leeftijd van een golfer met

homecourse is 53 jaar en een vrije golfer 48 jaar.

Golfers per geslacht

Nederland heeft twee keer zoveel mannelijke

golfers (67%) als vrouwelijke golfers (33%). Van

de mannelijke golfers ouder dan 50 jaar is 59% lid

van een golfclub en 41% is vrije golfer. In dezelfde

leeftijdscategorie bij de vrouwen is de verdeling

62% met homecourse en vrije golfer 38%.

De Nederlandse golfer

3 Foto: www.burggolf.nl

Bron: NGF, 2014

Bron: NGF, 2014

Bron: NGF, 2014

Brancheontwikkelingen

Baanbezetting

In 2013 zijn er teruggerekend naar een 18-holes golfbaan gemiddeld 34.586 rondes

gespeeld ten opzichte van 40.700 rondes in 2009. De baanbezetting* daalde

hiermee van 46% naar 40%

*De bezettingsgraad op een golfbaan is berekend op basis van een 18-holes equivalent golfbaan; bij een 9-holes baan wordt dit vermenigvuldigd met 2 en bij een 27 holes baan gedeeld door 1,5.

Gespeelde rondes per golfbaan

Het aantal golfers, het aantal holes en het aantal rondes zijn in de afgelopen jaren

sterk toegenomen. Ondanks deze toename is het gemiddeld aantal gespeelde

rondes op een 18-holes golfbaan afgenomen. Dit komt mede doordat het aanbod

(holes) harder is gestegen dan de vraag (aantal golfers en het aantal rondes dat zij

spelen). In 2013 werden er gemiddeld 15.659 rondes gespeeld door clubleden op

een 18-holes golfbaan. Dit is 16% minder dan in 2009 (18.700 rondes). Bij de

greenfeespelers lag dit op 6.795 rondes in 2013 ten opzichte van 8.500 rondes in

2009 (-20%). Ook zijn er minder rondes gespeeld bij clubwedstrijden en

evenementen (-10%).

Deze ontwikkeling, waarbij het aanbod sneller groeit dan de vraag kan een serieus

probleem worden voor de continuïteit van een aantal golfbanen.

Foto: www.burggolf.nl 4 Foto: www.burggolf.nl

Participatie per provincie

Circa 2,3% van de Nederlandse bevolking beoefent de golfsport (bron NGF). Er is een

duidelijk verschil in golfparticipatie binnen de provincies. De provincies Utrecht, Noord-

Holland, Zuid-Holland en Noord-Brabant kennen een relatief hoge participatie. De

noordelijke provincies en Zeeland hebben een lage participatie. Ook het totaal aantal

gespeelde rondes liggen in de Randstad-provincies en Noord-Brabant het hoogst. In

deze provincies wordt ruim 70% van het totaal aantal rondes gespeeld.

Net als bij andere sporten kan succes in de top zorgen voor groei in de breedte. Dat

Joost Luiten momenteel succesvol op de baan staat kan er dus voor zorgen dat er,

met name vanuit de jeugd, een toenemende belangstelling ontstaat.

Part ic ipat ie

3,4%

3,0%

2,9%

2,3%

2,0%

1,8%

1,5%

1,5%

1,4%

1,3%

1,3%

0,9%

2,3%

Flevoland

Gelderland

Golfpart ic ipat ie

Groningen

Friesland

Drenthe

Overijssel

Utrecht

Noord-Holland

Zuid-Holland

Zeeland

Noord-Brabant

Limburg

Totaal

Bron: NVG

Jeroen Stevens - NGF

Jeroen Stevens is oud-Oranjegolfer en al tien

jaar werkzaam voor de Nederlandse Golf

Federatie als hoofd afdeling Sport en als

Topsportcoördinator. Sinds 2009 is hij

directeur van de Nederlandse Golf Federatie,

waarmee hij de ambitie heeft om golf in

Nederland op een hoger niveau te brengen.

De NGF heeft als doel gesteld de golfsport in

de breedste zin van het woord te ontwikkelen

en meer oog te hebben voor de spelbeleving

en het spelplezier voor elke golfspeler,

ongeacht diens niveau en ambitie. Van

Spronsen & Partners horeca-advies vroeg

hem naar zijn visie op de golfbranche.

Wat zijn volgens u de belangrijkste ontwikkelingen binnen de golfbranche?

De belangrijkste ontwikkeling is dat de enorme groei van de golfsport in de

afgelopen tien jaar aan het stabiliseren is. Dit heeft ook invloed op de

inkomstenstromen van golfbanen. Met name de inkomsten die voortkomen uit

de greenfees of dagkaarten en bedrijfsdagen staan onder druk. Door de crisis

zijn met name bedrijven minder gaan uitgeven aan golf. Het bedrijfsleven let

veel meer op de kosten, waardoor de inkomstenbron van de

bedrijfsevenementen ook minder is geworden.

Verder moeten we niet vergeten dat golf voor sommige spelers een

weersafhankelijke activiteit is en we hebben de afgelopen jaren last gehad van

heftige seizoenen. Bij ijskoude winters en bloedhete zomers wordt er door een

bepaalde groep mensen minder gegolfd. Daar komt ook nog bij dat de

(prijs)concurrentie is toegenomen. Kortom ... een andere tijd!

Heeft u een verklaring voor de stabiliserende groei van de golfsport in

Nederland?

Als je kijkt waarom het nu stabiliseert, dan heeft dat te maken met het feit dat je

niet eeuwig met 20.000 golfers per jaar kan blijven groeien en het economisch tij

niet mee zit, maar ook door een te grote uitstroom van golfers. Golfers die

weinig golfen hebben de binding met de sport verloren en kiezen er in de

huidige economische omstandigheden voor om te stoppen. In het verleden

zagen we dat men dan gewoon een jaar wat minder gebruikmaakte van zijn

lidmaatschap. De uitdaging ligt hem er dus in om de bestaande golfer te

behouden en nieuwe mensen te interesseren.

Wat zijn volgens u manieren om golfers te werven en te binden?

Het begint met wat je aanbiedt. Je zal de mensen zelf moeten werven met een

interessant product. Dit gebeurt nog te weinig. Waar het om draait is dat niet iedere

golfer gelijk is. Iemand van twintig heeft hele andere behoeften dan iemand van

zeventig. Waarom zou je geen op maat gesneden aanbieding doen aan de aparte

groepen spelers? In het verleden hadden we alleen het jaarlidmaatschap en

tegenwoordig hebben we ook de greenfees en rittenkaarten. Als je mensen echt wilt

binden, dan moet je kijken wat die mensen willen. Behalve naar de prijs zal je ook

naar de inhoud van je product moeten kijken en deze waar nodig moeten afstemmen

op je doelgroep. Dat hebben we als NGF gedaan door doelgroepen te definiëren.

Jongeren hebben bijvoorbeeld een heel andere bezoekfrequentie en een ander

bestedingspatroon. Die komen alleen in het weekend met vrienden en komen af op

aanbiedingen. Gezinnen gaan niet naar een golfclub waar geen faciliteiten zijn voor

kinderen of die geen familielidmaatschap aanbieden. En zo hebben ouderen weer

heel andere behoeften. Als je per doelgroep de karakteristieken benoemt, kan je hun

wensen en behoeften in kaart brengen.

Wat is uw toekomstvisie voor de branche?

Als we niet in doelgroepen gaan denken, dan gaat het niet goed komen. Je behoudt

dan wel een deel van de golfers, maar de rest zal je niet aan je binden. In de

komende jaren moeten we een switch maken in hetgeen we aanbieden. Niet meer

vanuit een aanbodgestuurde markt waar de aanbieder alles bepaald, maar naar een

vraag gestuurde markt waar de klantbehoeften centraal staan.

Daarbij speelt bijvoorbeeld ook de horeca een belangrijke rol. Golfbanen die de

horeca in eigen handen hebben, kunnen hiermee niet alleen extra inkomsten

generen, maar ook in hun aanbod differentiëren. Banen die dit hebben uitbesteed,

missen hierdoor niet alleen een stukje omzet, maar ook een ‘knop’ om aan te

draaien. Wat dat betreft, biedt de horeca op golfbanen nog ruimte voor

rendementsverbetering, qua inhoud en qua financiën.

5 Foto: www.burggolf.nl

Exploitatie van golfbanen

Algemeen

Bij golfbanen is een onderscheid te maken in verenigingsbanen (niet-commercieel),

commerciële banen en openbare banen. De commerciële banen hebben als doel

winst te behalen, dit in tegenstelling tot de verenigingsbanen. Openbare banen zijn

verplicht om een deel van de baan open te stellen voor het publiek. Ook worden

golfbanen naar grootte van baan onderverdeeld, zoals naar 9, 18 en 27 holes

Aanvangsinvesteringen voor een nieuwe golfbaan zijn over het algemeen zeer

hoog door dure grondaankopen (bron: Rabobank).

Omzet golfbranche

De totale omzet van de golfbranche wordt momenteel geschat op ruim 500 miljoen

per jaar, welke voornamelijk bestaat uit lidmaatschapsgelden en greenfees (bron:

Rabobank). De omzet van de golfbranche zal volgens de NVG in 2014 naar

verwachting licht dalen met 1% tot 2% door de stabilisatie van het aantal golfers,

het dalende aantal rondes per golfer en dalende inkomsten uit greenfees,

bedrijfsrondes en sponsoring. Op basis van het laatste onderzoek naar de golfbaan

exploitatie (GOSTA 2010) blijkt dat de gemiddelde omzet op een 18-holes golfbaan

circa € 2,6 miljoen bedroeg. De totale omzet per gespeelde ronde, inclusief horeca,

golfschool en overige inkomsten, komt uit op gemiddeld € 61,=. Op een 9-holes

golfbaan ligt de omzet een stuk lager, circa € 1,1 miljoen, gemiddeld € 51,= per

gespeelde ronde.

Lidmaatschapsvormen

Golfen is een relatief dure sport. Het lidmaatschap van een golfclub in Nederland

heeft vaak de verplichting om een participatie fee / certificaat van aandelen aan te

schaffen variërend in prijs van minimaal € 700,= tot meer dan € 5.000,=. Er moet

jaarlijks ook contributie aan de club betaald worden en de golfbenodigdheden zijn

een kostbare investering. De prijs voor het lidmaatschap van een 18-holes golfbaan

bedraagt op jaarbasis gemiddeld € 950,=. Voor een 9-holes golfbaan is dit

gemiddeld € 650,=.

De vrije golfers betalen een greenfee voor het spelen van een ronde op de

golfbaan. Het gemiddelde greenfee tarief is in de afgelopen vijf jaar gelijk gebleven.

Het bedrag van greenfrees varieert van € 25,= tot meer dan €75,= per ronde voor

een 18-holes baan. Een vrije golfer betaalt momenteel gemiddeld per ronde € 53,=

doordeweeks en € 55,= in het weekend volgens een peiling van de Golfweekly.

Het verdienmodel in de golf

Het huidige verdienmodel past niet meer bij de hedendaagse golfbanen, zo blijkt uit

onderzoek van de Rabobank. De inkomsten uit lidmaatschap en greenfee staan al

een aantal jaren onder druk door gestage ledengroei en kortingsacties. Ook de

bereidheid om een eenmalige participatie fee te betalen wordt minder. Voor

golfbaanexploitanten betekent dit dat er een belangrijke financieringsbron zal

wegvallen.

Bij een aantal golfbanen worden al enige tijd lidmaatschappen aangeboden zonder de

participatie fee. Ook bieden golfbanen steeds vaker verschillende varianten aan van

lidmaatschappen, actie-arrangementen en kortingsacties. Dorhout Mees heeft

bijvoorbeeld een volledig nieuwe abonnementenstructuur geïntroduceerd, samen te

stellen op basis van de speelfrequentie en uit te breiden met allerlei opties.

Golfbaanketens

Verreweg de meeste golfbanen behoren tot een zelfstandige golfclub. Nederland telt

twee golfbaanketens: BurgGolf en Het Rijk Golfbanen. Ook is er een aantal virtuele

golfclubs.

BurgGolf BurgGolf Holding BV bezit in Nederland 9 golfbanen met 162 holes. Ook in het buitenland

beheert BurgGolf een aantal golfbanen. BurgGolf biedt meerdere soorten

lidmaatschappen aan, speciaal voor de particuliere golfers, waaronder jeugd en

studentenlidmaatschappen, maar ook voor bedrijven (businessclub lidmaatschap).

Het Rijk Golfbanen Het Rijk Golfbanen heeft 4 golfbanen met in totaal 117 holes in het oosten van

Nederland. Het Rijk Golfbanen biedt meerdere varianten van lidmaatschappen. Het

individuele lidmaatschap is verbonden aan één baan, maar uit te breiden naar een All-

Course lidmaatschap. De golfer heeft dan toegang tot alle vier de golfbanen. Voor de

zakelijke golfer biedt de golfbanenketen een bedrijfslidmaatschap, met daarbij een

persoonsgebonden- en een wildcard contract. Daarnaast biedt Het Rijk Golfbanen ook

jeugd- en studentenlidmaatschappen aan.

Virtuele golfclubs De LoyalTee Clubs en ANWB golf zijn de twee grootste virtuele golfclubs in Nederland

met ruim 65.000 leden. Virtuele golfclubs zijn vooral interessant voor golfers die weinig

rondes per jaar spelen en niet gebonden willen zijn aan één golfbaan. Afhankelijk van het

aantal speelrondes per jaar, liggen de kosten van een lidmaatschap bij een virtuele

golfclub (± €50) beduidend lager dan bij een reguliere clublidmaatschap.

Pitch & Putt Pitch & Putt richt zich met name op groepen. Bij Pitch & Putt kan men zonder GVB de

baan op. In Nederland zijn circa 25 Pitch & Putt banen gevestigd. Deze banen zijn niet

meegenomen in het aantal golfbanen in Nederland.

Foto: BurgGolf Haverleij van Eric Veenhuyzen Foto: www.golfenophetrijk.nl 6

7

Horeca op golfbanen

Foto: www.burggolf.nl

Omzet

De NVG schat de inkomsten die uit de horeca voortvloeien op circa € 350.000,=

tot € 1.500.000,=, afhankelijk van het type golfbaan.

Er zijn echter geen verdere omzetcijfers beschikbaar van de afgelopen jaren.

Onder de golfbanen hebben wij een streekproef gehouden om een beeld te

vormen van de horecafaciliteiten bij golfbanen.

Exploitatie

Uit de streekproef blijkt dat circa de helft van de golfbanen de horecafaciliteiten

heeft uitbesteed. Zo heeft een aantal bestaande restaurants een

satellietvestiging op een golfbaan en is er een aantal zelfstandige ondernemers

die een horecafaciliteit hebben geopend op een golfbaan.

Interieur / exterieur

Veel horecafaciliteiten op de golfbanen hebben een eenvoudige en ouderwetse,

enigszins gedateerde inrichting. We zien veel houten stoelen met houten tafels

en lichte zandkleuren. Daarentegen heeft een aantal golfbanen een restaurant

met een meer luxe, moderne, strakke en sfeervolle inrichting, zoals de Riviera

Maisonstijl. Het feit of de horeca is uitbesteed heeft niet direct invloed op het

interieur/ exterieur van het restaurant.

De horecafaciliteiten op de golfbanen beschikken over het algemeen allemaal

over een terras. Meestal eenvoudig met een aantal houten tafels en stoelen,

een enkele met loungebanken. De terrassen zijn in principe alleen tijdens de

zomerdagen geopend, een beperkt aantal beschikt over een winterterras of een

serre.

Menukaart

Op de menukaarten van de golfbanen staan met name snacks, lunch- en

dinergerechten. De kleinere clubhuizen bieden alleen een snackkaart aan. De

menu’s zijn vaak laagdrempelig met standaardgerechten zoals carpaccio, saté,

hamburgers en biefstuk. Een enkeling werkt met streekgebonden gerechten en

speelt in op de seizoenen met bijvoorbeeld een wildmenu. De gemiddelde prijs

voor een hoofdgerecht varieert van € 15,= tot € 22,50.

Een beperkt aantal clubhuizen biedt een 3-gangenmenu aan en buiten de lunch-

en dinergerechten heeft een aantal golfbanen een high-tea op de kaart staan.

Opvallend is dat beperkt wordt ingespeeld op trends zoals het gebruik van

streekproducten en het benoemen van de herkomst van de producten.

Faciliteiten

Buiten de golf- en de horecafaciliteiten om bieden de meeste golfbanen ook

vergadermogelijkheden aan en zijn ze vaak uitermate geschikt als locatie voor

feesten en partijen. Een enkele biedt ook catering aan op locatie. Daarnaast

ontwikkelen steeds meer golfbanen arrangementen voor (niet) leden, waarin de

combinatie wordt gemaakt tussen golf en horeca. Voor de zakelijke doelgroepen

worden arrangementen aangeboden, waarin de combinatie wordt gemaakt tussen

golf, vergaderen en/of horeca.

Online

Opvallend is dat er veel golfbanen zijn met een eenvoudige, onoverzichtelijke

website. Met name de horecafaciliteiten zijn niet goed te vinden en staan ‘verstopt’

op de website. Meestal is de aanwezige informatie over de horecafaciliteit een korte

uitleg, waarbij de menukaart vaak ontbreekt. De uitbesteedde horecafaciliteiten

hebben wel een duidelijke eigen website met een beschrijving van het restaurant, de

menukaart en de prijzen. Op het gebied van social media loopt de gemiddelde

golfbaan nog achter. Het overgrote deel heeft geen Facebook- en Twitterpagina of

de pagina’s worden niet goed bijgehouden, terwijl hier juist veel kansen liggen

(bijvoorbeeld over de weer/baancondities). Circa 70% van de Nederlandse bevolking

maakt gebruik van social media (CBS). Golfbanen zouden meer op deze trend in

kunnen spelen om hun doelgroep te bereiken.

Foto: BurgGolf Middelburg Foto: BurgGolf Zoetermeer

Foto: restaurant Magnolia’s Foto: restaurant Magnolia’s

8

Marktontwikkelingen

Clubhandicap 54 / golfvaardigheidsbewijs

Vanaf maart 2012 is het GVB overgegaan naar de

zogenaamde clubhandicap 54. Tegelijkertijd hebben

het NGF en PGA Holland (Professional Golfers

Associatie Holland) een golfvaardigheidstraject

ontwikkeld welke is opgedeeld in 9 handicap-

categorieën (stappen).

In het 9-stappenplan staat het ontwikkelen van de

vaardigheden, het vergroten van de succesbeleving

en het speelplezier voorop. Bij stap 2, welke gelijk

staat aan een handicapsterkte van 54 (GVB), mag

men in principe op alle golfbanen spelen.

Recent zijn er ook enkele onderdelen uit het voormalig

Nationaal Golf Paspoort (NVG) geïntegreerd,

waardoor het 9-stappenplan nu een gezamenlijk

initiatief is van de NGF, PGA en NVG.

‘Committed to’ programma’s

De NGF heeft een aantal ‘Committed to’ programma’s ontwikkeld om golfclubs

te ondersteunen in het ontwikkelen van speciale programma’s of het verbeteren

van de huidige programma’s. De programma’s zijn gericht op de jeugd, families

en senioren.

Met het ‘Committed to Jeugd’ programma begeleidt NGF golfclubs in het

enthousiasmeren van de jeugd voor golfen en wordt er gewerkt aan kwaliteit,

structuur en continuïteit in het jeugdbeleid.

Met het ‘Committed to Familie’ programma worden families, jong en oud,

gestimuleerd samen te golfen.

Het ‘Committed to Senioren’ programma speelt in op de vergrijzing in Nederland

en hierin worden golfers in de leeftijd vanaf 50 jaar gestimuleerd vaker te golfen

en om nieuwe senioren als clublid binnen te halen.

Als blijkt dat een golfclub zijn doelstellingen met betrekking tot de verplichte

onderdelen heeft gerealiseerd, ontvangt de club een certificering.

Op dit moment zijn er 196 golfclubs die meedoen aan het ‘Committed to’

programma. Hiervan zijn 111 golfclubs gecertificeerd, waaronder 52 Committed

to Jeugd, 7 Committed to Familie en 7 Committed to Senioren.

Foto: www.burggolf.nl

Committed to Green

Duurzaam ondernemen is een algemene trend in Nederland. Om te werken aan

een milieubewuste en natuurvriendelijke bedrijfsvoering biedt NGF sinds 1 januari

2011 het ‘Committed to Green’ programma. Met dit programma begeleidt NGF

golfbaanbeheerders om hen te stimuleren bewust om te gaan met de natuur en het

milieu. Op basis van een inventarisatie, analyses en het stellen van doelen wordt er

gewerkt aan een milieubewust en natuurvriendelijk beheerd golfterrein. Na het

afronden van het programma ontvangt men een internationale certificering door de

‘Golf Environment Organization’. Het programma stelt geen normen, maar wel

gebieden waarop de golfbaan moet presteren om uiteindelijk de internationale

erkenning te ontvangen. Momenteel zijn er in Nederland 45 golfbanen

gecertificeerd.

Hospitality regeling

De meeste golfbanen in Nederland hebben een zogenaamde ‘hospitality regeling’

Deze regeling is een overeenkomst tussen één of meerdere golfbanen waarbij

leden op elkaars baan kunnen spelen tegen een gereduceerd tarief. Golfers zijn op

deze manier niet meer gebonden aan hun eigen golfbanen, maar mogen ook

spelen bij andere aangesloten golfbanen.

Foto: www.ngf.nl

9

Lodewijk Klootwijk - NVG

Lodewijk Klootwijk is sinds 2004 directeur van de

Nederlandse Vereniging van Golfaccommodaties. Hij

heeft ruim tien jaar ervaring als (interim)manager/

adviseur van verschillende golfbanen en nieuwe

golfprojecten. De NVG heeft als doelstelling

belangenbehartiging van golfbaanexploitanten,

kennisuitwisseling en professionalisering van de

golfbranche en de verdere ontwikkeling van golf in

Nederland. Van Spronsen & Partners horeca-advies

vroeg hem zijn visie over het vasthouden van nieuwe

golfers.

Wat zijn volgens u de belangrijkste ontwikkelingen binnen de golfbranche?

De belangrijkste ontwikkeling is de stabiliserende groei van het aantal golfers en de

verschuiving in het type leden, van clubleden naar vrije golfers. De groei van golf zat

voornamelijk in de groep vrije golfers. Kenmerkend is dat de vrije golfers minder

rondes spelen dan de clubleden. De uitdaging ligt in de differentiatie van het

golfaanbod zodat golfers meer gaan spelen en zich sterker verbonden voelen met de

golfsport. In de afgelopen jaren hebben wij ons vooral gericht op het ‘volume’, zoveel

mogelijk mensen kennis laten maken met golf en nieuwe golfers helpen aan een

GVB. Maar vervolgens zijn we erachter gekomen dat we niet goed zijn in het

vasthouden van nieuwe golfers. Wij denken dat het erg belangrijk is om mensen te

leren golfen, maar vooral ook om ze zich thuis te laten voelen in de golfsport of bij de

golfclub.

Recent is het voormalig Golfpaspoort geïntegreerd in het 9-stappenplan van de

Golfacademy, wat is daar de reden van?

Het GVB van de NGF was het bewijs waarmee je kon aantonen dat je het

basisprincipe, de golfregels en bepaalde technische vaardigheden beheerst. Het GVB

heet tegenwoordig de handicap 54, die richt zich heel sterk op de technische

vaardigheden. Het golfpaspoort deed dit ook, maar zette zich vooral in op het sociale

gedeelte. Het golfpaspoort zorgde ervoor dat mensen heel snel de baan op konden

waardoor er al vroeg spelbeleving ontstond. Het behalen van je golfhandicap volgde

op het halen van je golfpaspoort. Het waren dus eerder twee complementaire

producten dan concurrerende producten. Door het samenvoegen hebben we nu een

goed product waarmee je mensen op een leuke manier kennis kan laten maken met

golf, sociaal kan betrekken bij de club en verder kunt helpen met het verbeteren van

hun golfvaardigheden.

Welke kansen ziet u voor de golfbranche en wat is uw visie over de toekomst?

De kunst is om de beginnende golfer vast te houden. Dat doe je door ze goed te

leren golfen en te stimuleren om meer te spelen. Echter, het gaat verder dan alleen

golf. Lidmaatschappen van een club verkopen gaat tegenwoordig niet zo makkelijk

meer, maar er zijn ook positieve uitzonderingen. Zo heeft één van onze leden vorig

jaar 200 nieuwe golfers op les gehad en wist zij 90% van deze nieuwe golfers een

lidmaatschap te verkopen. Dit kon zij, omdat zij deze golfers centraal wist te stellen,

begreep wat ze wilden en hen persoonlijke aandacht gaf. Een groot succes dus. Dit

zijn in de beginfase hele belangrijke factoren. Al in een vroeg stadium moet je de

golfers betrekken bij de golfcommunity, waardoor zij zich onderdeel voelen van de

golfclub. Dit zijn zachte factoren, maar wij denken dat dit van grote invloed is op de

uiteindelijke beslissing om verder te gaan golfen. We zien dat golfclubs die deze

benadering hanteren erg succesvol zijn.

Een grote kans die we zien voor de golfbranche is de toenemende vergrijzing. Golf is

de ideale sport voor de babyboomers (50+). Het maken van nieuwe contacten,

beweging en sociaal contact zijn ingrediënten waar deze mensen naar op zoek zijn.

We zullen moeten inspelen op de wensen en behoeften van deze doelgroep. Dit

moet ook voor andere doelgroepen gebeuren, zodat we zorgen dat de ontwikkeling

van de golfsport positief blijft. Golfclubs zullen hun aanbod moeten aanpassen om

deze differentiatie op te vangen. Natuurlijk zit hier overlap in, maar er zijn

verschillende groepen die elk wat anders willen.

Welke kansen ziet u voor horecafaciliteiten op de golfbanen?

Wij zien dat hier nog heel veel winst te halen valt. De NVG heeft onlangs de

Commissie Horeca en Golf opgericht met als doel meer omzet en winst te

bewerkstelligen bij horecafaciliteiten op de golfbanen. De meeste golfbanen spelen

quitte met hun clubhuis. Maar er is ook een aantal golfbanen waar de horeca (het

clubhuis) het erg goed doet. De gastvrijheidsbeleving in deze horecafaciliteiten, de

uitstraling en de keuken worden hier als positief ervaren. Aandacht, aandacht en

aandacht! Op die manier zorgen zij ervoor dat gasten en (nieuwe) leden zich thuis

voelen in het clubhuis. Een gezellig clubhuis draagt bij aan de totaalbeleving, de

bezoekersfrequentie en de besteding. Deze golfbanen maken het verschil in zowel

omzet als tevredenheid. Een golfbaan moet niet alleen aantrekkelijk zijn voor golfers,

maar ook voor de normale horecabezoeker. Golfbanen zijn bijvoorbeeld uitermate

geschikt voor bruiloften, feesten en partijen door hun natuurlijke omgeving. Als

golfbanen de komende jaren wat meer aandacht gaan besteden aan de horeca

gerelateerde evenementen, kunnen zij hun omzet aanzienlijk vergroten.

Trends & Concepten Bijzondere golfbanen in China

Dat men in China vaak anders tegen dingen

aankijkt is bekend. Bij de Mission Hill Golf

Club kun je binnenkort een balletje slaan op

een wel heel bijzondere 18-holes baan. Op de

baan vindt je bijvoorbeeld een putting green in

de vorm van een gigantische kom noedels,

compleet met eetstokjes en holes in het teken

van het populairste dier van China, de panda.

Er is ook een hole, waarin je als barrière de

Grote Muur van China tegenkomt. Of wat te

denken van een hole die je dwars door een

woud naar Maya-ruïnes voert.

Golf GPS

Golf GPS-apparaten zijn hedendaagse high-

resolution touchscreens met geavanceerde

statistieken, analyses, video's en meet-

afstanden. Er zijn polshorloges en handheld

GPS-apparaten, maar er zijn ook apps

beschikbaar voor smartphones, zoals de

'Golfshot'. Deze app bevat Golf GPS,

scorekaarten als statistieken voor meer dan

40.000 golfbanen wereldwijd. Bekijk

luchtbeelden van de golfbaan en ontvang de

afstanden tot elk punt.

Yoga voor golfers

Bij de Yoga for Golfers™ Workshop worden

yogalessen gegeven die gericht zijn op

golfers van alle niveaus en vaardigheden. Er

wordt getraind op ademhaling,

spierbewegingen, evenwicht en conditie.

Hiermee kan de golfer de houding,

bewegingen en kracht verbeteren. Golfclubs

kunnen ook yogalessen voor de (vrouwelijke)

golfers organiseren als extra service en

inkomsten.

Horecatrends

Authenticiteit, lokaal, duurzaamheid en

transparantie zijn belangrijke trends binnen

de horeca en dus ook voor de

horecafaciliteiten binnen de golfsector. Door

in te spelen op deze trends worden ook

mensen van buitenaf aangetrokken. Gedacht

kan worden aan een menukaart met

ambachtelijke lokale producten en

transparantie middels aanvullende

productinformatie of live cooking en open

keukens voor meer beleving.

10

‘s Werelds eerste drijvende golfbaan

‘s Werelds eerste drijvende golfbaan wordt

gebouwd op de Malediven en zal naar

verwachting in 2014 opgeleverd worden.

Door de stijgende zeespiegel zijn er plannen

om drijvende eilanden te maken met

golfbanen. Verschillende holes op de kleine

eilandjes zijn verbonden met

onderwatertunnels. Het project is ontwikkeld

in samenwerking tussen Dutch Dockland,

Waterstudio.NL en de Maldivische regering.

Persoonlijke caddy

Met de ‘Shadow Caddy’ heb je ook echt je

eigen caddy tijdens het golfen. Deze

elektronische caddy neemt alles voor je mee

en volgt je tijdens het golfen. Hij kan alleen

niet vertellen welke golfclub je het beste kunt

gebruiken. De ‘Shadow Caddy’ werkt door

middel van een transmitter die je aan je riem

draagt. De besturing is geheel handsfree en

hij vermijdt botsingen met andere karren,

mensen en bomen. Op dit moment kunnen

caddy’s gehuurd worden bij een aantal

Duitse golfclubs . Foto: www.shadowcaddy.eu

Foto: Schmidt Curley Design

Trends & concepten

Foto: www.golfshot.com

Foto: Developer Dutch Docklands -

www.dutchdocklands.com Conceptual

design Architect Koen Olthuis –

Waterstudio.NL

Buitenland (bron: European Golf Association)

Aantal golfers

De ontwikkelingen van Nederland zijn afgezet tegen de landen in West-Europa. Sinds

1985 groeide het aantal golfers nergens zo hard als in Nederland. De groei bedraagt

2300% en ligt tien keer hoger dan het gemiddelde van West-Europa.

Golfparticipatie

Naast de forse groei ligt in Nederland ook de golfparticipatie (2,3%) op een hoog

niveau. De snelheid waarmee de participatie in Nederland stijgt, neemt het afgelopen

decennium echter wel af. Alleen in Zweden, Ierland en Denemarken ligt de participatie

hoger, de gemiddelde participatie in West-Europa ligt op 1,2% in 2013.

Crisis

In een aantal landen, zoals Ierland, Zweden en Noorwegen is goed te zien dat de

crisis waarschijnlijk een effect heeft op de participatie.

Golfers per golfbaan

Zeer opvallend is dat het aantal golfers per golfbaan in Nederland zeer hoog ligt (ruim

1.500 golfers per golfbaan, met een piek in 2009 van 2.000 golfers per baan). Het

gemiddelde in West-Europa ligt op ruim 600 golfers per baan. Hoe het komt dat een

Nederlandse golfbaan zoveel meer golfers ‘nodig’ heeft om te existeren is niet

onderzocht. Mogelijk zijn de hoge aanvangsinvesteringen (mede door hoge

grondprijzen) in Nederland hier mede debet aan.

Foto: www.burggolf.nl Foto: www.burggolf.nl

Nederland

Groot Brittannië

Zweden

Zweden

Ierland

Nederland

Denemarken

Groot Brittannië

Nederland

Duitsland

Noorwegen

Groot Brittannië

11

12

Toekomstvisie Nederlandse golfmarkt Hoogtepunt golfbanensector bereikt?

Ondanks een stijging van het aantal golfbanen met 30% in vijf jaar tijd, wijzen de cijfers

erop dat de ontwikkeling nu stagneert. Het aantal holes (30%) is sneller gestegen dan het

aantal golfers (12%) en het aantal gespeelde rondes per golfbaan is zelfs gedaald (-

16%). De markt staat dus onder druk en wij verwachten dat komende 5 jaar de groei van

het aantal golfbanen fors lager zal liggen. Dit ondanks dat er volgens de NGF per mei

2013 in totaal 51 projecten voor nieuwe golfbanen lagen. Op basis van historische

ontwikkelingen voorzien we voor de groei van het aantal golfers twee scenario’s, waarbij

mogelijke successen van bijvoorbeeld de ‘Committed to’ programma’s niet zijn

meegenomen:

Scenario I: Als de golfparticipatie binnen de verschillende leeftijdsgroepen gelijk blijft, zal

door verschuiving van de leeftijdscategorieën (vergrijzing) het aantal golfers nog licht

stijgen tot circa 402.000 in 2030 (zie tabel). De totale participatie zal echter dalen.

Scenario II: Ervan uitgaande dat de totale participatie blijft stijgen, echter steeds minder

hard (zoals de afgelopen jaren het geval was) dan ligt de piek rond 2020 op ±413.000

golfers bij een participatie van 2,45%. Daarna vlakt het aantal golfers af.

Maatwerk en duurzaamheid loont

De ‘nieuwe’ golfer heeft keuze uit vele banen en wil niet vast zitten aan één baan.

Golfclubs moeten meer moeite doen om leden binnen te halen. Door de drempel voor

nieuwe leden te verlagen en constant te blijven innoveren kunnen ze in spelen op de

behoeften van de nieuwe generaties golfers. Door het aanbieden van lidmaatschappen

op maat kunnen nieuwe leden aangetrokken worden. De consument hecht meer waarde

aan duurzaamheid en ook dit kan invloed hebben op het kiezen van een golfclub. Het

‘Committed to Green’ programma van NGF ondersteunt golfbanen om te werken aan een

milieubewuste en natuurvriendelijke bedrijfsvoering, wat kansen biedt voor golfclubs.

Binden huidige leden

Het stimuleren van beginnende spelers om hun golfvaardigheden te verbeteren en de

ervaren golfers om meer te gaan spelen moet leiden tot meer spelbeleving en

ledenbehoud. Vanuit de NGF en de NVG zijn speciale programma’s ontwikkeld voor de

verschillende doelgroepen, zoals respectievelijk de ‘Committed to’ programma’s en het 9-

stappenplan. Deze programma’s dragen bij aan het doen toenemen van de vaardigheden

van de golfers en dus ook aan de succesbeleving. Persoonlijke aandacht,

verbondenheid, gastvrijheid en loyaliteit binnen de golfclub zijn kritische succesfactoren.

Investeren in senioren en jeugd

Golf is juist de sport die kan profiteren van de vergrijzing in Nederland. Dit blijkt uit

de cijfers van 2013, waar de groep senioren vanaf 50 jaar met 50% het sterkst is

vertegenwoordigd als golfer. De senioren hebben over het algemeen meer vrije tijd

en zijn bereid meer geld uit te geven aan plezier en ontspanning. Golfclubs zullen

zich dus de komende jaren meer moeten verdiepen in de wensen en behoeften van

deze groep en hun aanbod hierop aanpassen. Hiermee kunnen clubs een grotere

groep senioren verleiden tot golfsport. Dit geldt met name tot 70 jaar, aangezien

vanaf deze leeftijd veel golfers stoppen (uitstroom is drie keer zo groot als

instroom).

Ook moet er meer aandacht worden besteed aan de jongere generatie golfers, zij

staan voor de continuïteit van de golfsport. Golfclubs dienen de drempel voor de

jeugd te verlagen en hun op jonge leeftijd kennis te laten maken met golf. Dit kan

bijvoorbeeld door deel te nemen aan diverse sportprogramma’s georganiseerd door

de scholen, overheid en gemeentes. Nu investeren betekent in de toekomst een

nieuwe instroom van golfers.

Het is daarnaast te hopen dat Joost Luiten zijn doel, een plek in de top 20 van de

wereld haalt, want succes in de topsport betekent vaak automatisch groei voor de

breedtesport.

Inkomsten onder druk

Er zijn nieuwe golfbanen in ontwikkeling, waardoor er in bepaalde regio’s

overaanbod en daarmee verdringing en prijsconcurrentie ontstaat. Nieuwe leden

zijn niet meer bereid om een forse participatie fee te betalen voor een

lidmaatschap. Er zullen dus nieuwe financieringsvormen moeten komen, waarbij

mogelijk meer rentedragend vermogen moet worden aangetrokken. Het wordt voor

golfbanen dus een uitdaging om de exploitatie rendabel te houden/krijgen. De vrije

golfer speelt minder rondes, met als gevolg dat de inkomsten uit greenfees onder

druk komen te staan. Al deze factoren zetten de winstgevendheid van golfbanen

onder druk.

Horeca en golf

Binnen de horeca op de golfbanen is nog ruimte voor rendementsverbetering.

Golfclubs realiseren zich steeds meer dat de horeca een belangrijke rol speelt in

het binden en werven van leden. De horeca kan verbeterd worden door meer in te

spelen op de huidige trends als lokaal, authenticiteit, transparantie en

duurzaamheid. Een horecafaciliteit op de golfbaan die ook voor bijvoorbeeld de

zakelijke bezoeker aantrekkelijk is, werkt rendement verhogend. Dit geldt zowel

voor afgeleide vraag (vanuit leden) als volledig extern doelbezoek. Daarnaast kan

er samenwerking gezocht worden met nabijgelegen hotels voor speciale

arrangementen voor dag- en verblijfsrecreatie. Doordat golfbanen vaak midden in

de natuur liggen, zijn ze ook uitermate geschikt als vergaderlocatie of voor feesten

en partijen. En aangezien je nooit weet hoe een golfballetje rolt, worden gasten van

buiten misschien wel enthousiast om ook eens een balletje te gaan slaan…

Leeftijd Golfparticipatie Golfers 2013 Golfers 2015 Golfers 2020 Golfers 2025 Golfers 2030 Golfers 2035

0 t/m 10 0,14% 2.978 2.909 2.880 2.935 3.008 3.032

11 t/m 20 0,79% 16.022 16.052 15.743 14.898 14.676 14.938

21 t/m 30 1,16% 24.083 24.538 25.127 25.478 25.053 23.888

31 t/m 40 2,81% 58.332 56.489 57.234 59.803 61.217 62.177

41 t/m 50 3,57% 92.020 89.477 79.372 71.320 72.099 75.199

51 t/m 60 3,50% 80.771 82.875 86.459 84.790 75.486 68.015

61 t/m 70 4,45% 85.597 89.287 91.670 97.958 102.673 101.155

70 + 1,70% 29.635 31.163 37.640 43.204 48.433 53.928

Totaal 2,32% 389.438 392.792 396.126 400.387 402.644 402.332

Participatie 2,32% 2,33% 2,31% 2,30% 2,29% 2,27%

13

Bronnenlijst

Internet

www.kenniscentrumhoreca.nl

www.cbs.nl

www.ngf.nl

www.nvg-golf.nl

www.nocnsf.nl

www.pgaholland.nl

www.egcoa.eu

www.golfmanagement-academy.nl

www.degolfacademie.nl

www.startendegolfers.nl

www.golfinnederland.nl

www.golfersvannederland.nl

www.golfen.info

www.gvn.nl

www.burggolf.nl

www.golfenophetrijk.nl

www.indoorgolfarena.eu

www.shadowcaddy.eu

www.horecatrends.com

www.golfweekly.nl

www.ega-golf.ch

Literatuur

NGF Golfmarkt, statistieken, trends en ontwikkelingen,

mrt 2014

NGF Golfmarkt, statistieken, trends en ontwikkelingen,

mrt 2013

NGF Golfmarkt, statistieken, trends en ontwikkelingen,

sept 2012

Golfbaanprojecten overzicht, NVG

Golfbranchemonitor 2013, NVG

Golfbranchemonitor 2012, NVG

Golfbranchemonitor 2010, NVG

NGF Wegwijs in golfbaanontwikkeling, 2012

NVG-SurveyGizmo benchmark tevredenheid 2012

NGF-evaluatie spelersonderzoek 2011

GOSTA 2010, Howarth, Tourism and Leisure

Rabobank cijfers & trends golfbanen, juli 2013

Rabobank cijfers & trends golfbanen, maart 2012

Bekijk ook onze andere publicaties op www.spronsen.com

Dit brancheonderzoek is samengesteld door Guido

Verschoor. Voor meer informatie en/of reacties of vragen

over het onderzoek kunt u contact opnemen met Guido

Verschoor, senior adviseur bij Van Spronsen & Partners

horeca-advies, tel. 071 541 88 67 of e-mail:

guidoverschoor@spronsen.com.

Update: 20-05-2014

Menukaart brancheprofielen