1

DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND

Jan van Hoof

Juni 2005

©Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of

op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver en met bronvermelding.

2

Inhoudsopgave

Inleiding ....................................................................................................................................................................... 3 1. DE BOUW VAN HET ORGEL .................................................................................................................................. 4

1.1. Stephanus Cosijns ......................................................................................................................................... 5 1.2. Werkzaamheden van Stephan Cosijns ..................................................................................................... 5 1.3. Nieuwbouworgels van Stephanus Cosijns ................................................................................................ 6 1.4. De zonen Cosijns ........................................................................................................................................... 7

2. DE PERIODE 1690 - 1750 ..................................................................................................................................... 7 2.1. Gerard van Giessen ....................................................................................................................................... 7 2.2. Godefridus Cosijns ........................................................................................................................................ 8 2.3. Hoornbeek en Müller .................................................................................................................................... 9

3. DE PERIODE 1750 – 1800 ................................................................................................................................... 10 3.1. Werkzaamheden van de familie Bätz ..................................................................................................... 10 3.2. Meinhards ...................................................................................................................................................... 11 3.3. Heyneman ..................................................................................................................................................... 11

4. DE PERIODE 1800 – 1835 ................................................................................................................................... 12 5. VAN HIRTUM BOUWT HET LOONSE ORGEL .................................................................................................... 13

5.1. De schuurkerk .............................................................................................................................................. 13 5.2. De orgelmakersfamilie van Hirtum ......................................................................................................... 14 5.3. De bouw van het orgel in Loon op Zand in 1835 ................................................................................. 15 5.4. Pijpwerk ........................................................................................................................................................ 16 5.5. Orgelkas ......................................................................................................................................................... 17

6. PERIODE 1840-1900 ........................................................................................................................................... 18 6.1. Onderhoud door van Hirtum .................................................................................................................... 18 6.2. Anthony Vingerhoets .................................................................................................................................. 18 6.3. De ombouw in 1880 .................................................................................................................................... 19 6.4. Anthony Derksen van Angeren................................................................................................................. 19

7. DE PERIODE 1900-1940 ONDERHOUD DOOR VERMEULEN ....................................................................... 21 7.1. De orgelmakers Vermeulen ...................................................................................................................... 21 7.2. Werkzaamheden in Loon op Zand ........................................................................................................... 21

8. DE OMBOUW IN 1942 ..................................................................................................................................... 21 8.1. Electro-pneumatische kegelladen ........................................................................................................... 22 8.2. Nieuw orgelbalkon ...................................................................................................................................... 22

9. DE JONGSTE GESCHIEDENIS .......................................................................................................................... 23 9.1. Opnieuw verval ............................................................................................................................................ 23 9.2. Plan 1977: reconstructie situatie 1835 ................................................................................................. 24 9.3. Plan 1984: een historisch instrument van elders ............................................................................... 25 9.4. Het derde plan: restauratie van het bestaande orgel ........................................................................ 26 9.5. Ingebruikneming .......................................................................................................................................... 27 9.6. Periode tot 1994 ......................................................................................................................................... 28

LITERATUUR .............................................................................................................................................................. 30 BIJLAGEN.................................................................................................................................................................... 31 NOTEN ......................................................................................................................................................................... 34

3

DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND

Inleiding

De R.K. kerk St. Jans Onthoofding te Loon op Zand herbergt twee orgels. Vóór in de kerk staat sinds

1999 een een-klaviers pijporgel met pedaal, dat omstreeks 1970 door Gebrs. Elbertse uit Soest gebouwd

werd voor de H. Geestkerk in Goirle, die in 2000 werd gesloten en afgebroken. Het heeft een zevental

registers en een electropneumatisch systeem.

Het grote orgel achter in de kerk heeft een uitvoeriger geschiedenis, die in 1985 is beschreven1. Naar

aanleiding van het onderzoek van het pijpwerk bij de orgelrestauratie in dat jaar en meerdere

ontdekkingen bij archievenonderzoek in de laatste twee decennia o.a. door Erik Gelevert van de

Heemkundekring ‘Loon op ’t Sandt’, was het alleszins de moeite waard om de historie van dit orgel aan

te vullen en zover mogelijk te completeren.

De geschiedenis van het orgel van Loon op Zand gaat terug tot het midden van de XVIIde eeuw. Dat

weten we aan de hand van het historisch onderzoek van verschillende deskundigen, onder wie drs. J.J.

van der Harst, die adviseur was bij de restauratie van het Loonse orgel in 1985.

Hij ontdekte in een handschrift uit ca. 1850, het handschrift Broekhuyzen, dat op een betrouwbare

wijze een aantal Nederlandse orgels beschrijft, de mededeling:

“In de Kerk der Roomsch Catholyke Gemeente te Loon op Zand” werd in 1835 het orgel uit de Waalse

kerk van Den Bosch geplaatst.2

Deze vondst was de sleutel tot de ontdekking van een turbulente geschiedenis, waarvan in het huidige

orgel nog sporen te vinden zijn.

In het vervolg gaan wij in op een aantal ingrepen die in de afgelopen 300 jaar hebben plaatsgevonden

en die het orgel gemaakt hebben tot wat het nu is. Het is jammer dat niet meer van het

oorspronkelijke instrument bewaard gebleven is.

Wat er nog wel van over is moge in de toekomst gekoesterd blijven. Begrip voor het historisch karakter

van het Loonse orgel is ook het doel van deze geschiedschrijving.

Mei 2005 Jan van Hoof

4

1. DE BOUW VAN HET ORGEL

Hoe lang stond het orgel vóór 1835 in Den Bosch en waar kwam het vandaan? Bij verder onderzoek wist

v.d. Harst te achterhalen, dat het orgel in 1661 gebouwd werd door Stephanus Cosijns (of Couzijns). De

achttiende-eeuwse Bossche historicus van Heurn sr. noemt in dit verband het jaartal 1659.

Bij de restauratie van 1985 zijn 27 zeer oude pijpen ontdekt die aan Cosijns toegeschreven moeten

worden, waardoor het bewijs van de oude oorsprong van het Loonse orgel werd bewezen.

Figuur 1: Pijpen van Stefanus Cosijns in het huidige orgel van Loon op Zand: Prestant 8' van manuaal II

5

Figuur 2: Cosijnspijpen uit het orgel van Loon op Zand tijdens de restauratie van 1985

1.1. Stephanus Cosijns

Tijdens de bouw van het orgel van de Waalse kerk woonde Stephanus Cosijns in Den Bosch, was organist

aan de Waalse kerk en verder werkzaam als orgelmaker, een combinatie die in die tijd vrij vaak

voorkwam. Als orgelmaker behoorde hij niet tot de meest bekende van zijn tijd. Dat waren namen als

Hagerbeer, Goltfuss, Baders en Duyschot. Van het leven en werken van Cosijns is dan ook weinig met

zekerheid bekend.

Hij werd in Breda geboren; wanneer is niet bekend. Ook niet zeker is, of hij een nazaat was van Pieter

Cosijns, die rond 1600 in Den Haag organist was aan de Grote Jakobskerk (een kerk die we in het

vervolg nog vaker zullen tegenkomen), hoewel deze Pieter meer bekendheid kreeg als schilder van

stillevens.

Wel weten we, dat deze Pieter als organist van de Jakobskerk werd opgevolgd door zijn zoon3. Stephan

krijgt later inderdaad deze functie, dus een en ander zou met elkaar in verband kunnen staan.

Stephan huwde pas later nl op 2 juni 1682 met Leonora Wighmans4. Hij kreeg twee zonen: Caspar (? -

1717) en Godefridus (? — ?).

1.2. Werkzaamheden van Stephan Cosijns

Naast de bouw van het orgel in de Waalse kerk, waarop zo dadelijk wordt ingegaan, had Cosijns tijdens

zijn verblijf in Den Bosch ook het grote orgel van de Sint Jan in onderhoud. De Sint Jan was sinds de

inname van Den Bosch door Frederik Hendrik in 1629 in handen van de ”nieuwe gereformeerde religie”.

Het orgel kwam in 1635 eindelijk gereed (de kas was in 1617 al voltooid) en het kerkbestuur, dat ook de

6

Waalse kerk beheerde gaf de orgels van beide kerken aan Cosijns in onderhoud. De Waalse gemeente

had bij de “alteratie”van Den Bosch de St. Annakapel toegewezen gekregen.

In 1677 maakte Cosijns voor het Sint Jansorgel twee nieuwe registers, maar de opdrachtgevers waren

allerminst tevreden met het resultaat van zijn werk. Een en ander leidde tot een proces tegen Cosijns,

die toen de Bossche grond te heet onder zijn voeten voelde worden.

Toch blijken er pijpen van het Cosijns in het Sint Jansorgel achtergebleven te zijn. Bij de restauratie in

1980-1984 werden enige pijpen gevonden, waarvan de herkomst onopgehelderd bleef. Aan de hand van

de pijpen die in 1985 in Loon op Zand ontdekt werden, konden deze aan Cosijns toegeschreven

worden.5

Figuur 3: Inscripties van Stephanus Cosijns, aangetroffen in het orgel van Loon op Zand

In 1676 was Cosijns in Den Haag begonnen aan de restauratie van het orgel in de al eerder genoemde

Grote Jakobskerk. In 1680 besloot hij zich in deze stad te vestigen en werd ook organist van deze kerk.

Of hij verhuisde vanwege de genoemde moeilijkheden in Den Bosch of om, wat heel gewoon was in die

tijd, zijn vader als organist op te volgen, is niet bekend. Hoe dan ook, in 1683 repareerde hij het

clavecimbel van de R.K. schuilkerk aan de Juffr.Idastraat (de latere oud-katholieke kerk) en werkte er

ook aan het positief. In 1680 plaatste hij het binnenwerk van het kleine orgel van de Haagse Grote kerk

over naar Woudrichem. De kas bleef in Den Haag achter.6

1.3. Nieuwbouworgels van Stephanus Cosijns

In de jaren 1659-1661 bouwde Cosijns zijn eerst bekende nieuwbouworgel in de Waalse kerk van Den

Bosch, waar hij organist was. Hij zal dus wel zijn uiterste best gedaan hebben om er iets moois van te

maken.

Het orgel telde 9 registers op één manuaal met 51 toetsen van C t/m d’’’

De Dispositie van dit orgel is niet met zekerheid, maar met een grote mate van waarschijnlijkheid te

reconstrueren uit mededelingen van de Goudse organist Joachim Hess uit het jaar 1774. Zij luidde:

Praestant 8’ Holpijp 8’

Octaav 4’ Fluit 4’ Octaav 2 Flageolet bas 2’ Mixtuur

7

Sesquialtera Vox Humana 8’

Hess vermeldt dat het Clavier oorspronkelijk tot a’’’ liep en “fraaje geluiden worden in dit kleyn

Werkje aangetroffen”.7

Wat Stephan Cosijns als orgelmaker verder tot stand gebracht heeft, is in vergetelheid geraakt op één

uitzondering na: van 1663 tot 1665 bouwde hij een nieuw orgel in de Grote hervormde St. Janskerk van

Gorinchem. 8

1.4. De zonen Cosijns

Stephan Cosijns bleef organist in Den Haag tot 1697 (vd.Harst). Wanneer hij overleed, is niet bekend.

Om het verhaal over de Cosjjns-familie af te ronden, vermelden wij hier de werkzaamheden van de

beide zonen van Stephan Cosijns.

CASPAR was van 1698 tot aan zijn dood organist van de Haagse Jakobskerk als opvolger van zijn vader.

Hij repareerde in 1709 het orgel in de Grote kerk van Naarden. Hij werd in 1717 in Den Haag begraven.

GODFRIED was organist en orgelmaker in Geertruidenberg. Hij diende aan het eind van de XVIIde eeuw

een restauratievoorstel in voor het Bossche Sint Jansorgel, hetgeen niet resulteerde in een opdracht.

Vervolgens werd hij in 1713 belast met het Waalse orgel in Den Bosch. (Volgens M.Vente zou dit door

Caspar geschied zijn, die vóór 1698 in Geertruidenberg organist zou zijn geweest.)

2. DE PERIODE 1690 - 1750

Nadat Cosijns met de bouw van het orgel in de Waalse kerk van Den Bosch was gereed gekomen, is het

even rustig rond het instrument. In 1683 werd de kas opnieuw geschilderd :ene van Hattem,

bijgenaamd “de Cladtschilder”. Vrij kort daarna blijken allerlei orgelbouwers van grote klasse en van

minder allooi zich met het Cosijnsorgel bezig te houden.

2.1. Gerard van Giessen

De eerste, van wie melding gemaakt wordt, is Gerard van Giessen uit Sprang, die als katholiek kerkte in

Loon op Zand9. Hij kwam in de jaren 1697—98 het orgel “stemmen, repareren en revideren” Jean

Carvajal, de toenmalige organist van de Waalse kerk, keurde het samen met de organist van

Zaltbommel: Michiel van Couwenberg Het keuringsrapport vermeldt, dat de frontpijpen nog niet goed

aanspraken. Als verklaring wordt gegeven, dat er geen steiger voor de orgelmaker was gebouwd.10

Jean Carvajal was naast organist ook orgelmaker. Wellicht heeft hij de werkplaats van Stephan Cosijns

in Den Bosch overgenomen samen met zijn organistenfunctie. Waarom Gerard van Giessen er daarom

bij betrokken werd, is niet duidelijk. Het is wel opmerkelijk dat op het eind van de 17de eeuw een

8

parochiaan van Loon op Zand bemoeienis had met dit orgel, dat ruim een eeuw later naar Loon op Zand

zou komen.

2.2. Godefridus Cosijns

In 1700 worden er groene gordijnen vervaardigd voor het orgel, omdat Carvajal vreesde, dat het

instrument zou vervuilen Ondanks zijn zorg, blijkt het orgel kort na 1700 danig aan reparatie toe te

zijn, want verschillende orgelmakers werden uitgenodigd om een herstelplan (memorie van defecten) in

te dienen. Geraadpleegd werden:

a.”Den orgelmaker te Gemert”: hoogstwaarschijnlijk is dit Matthijs Verhofstadt, die aanvankelijk in

Leiden werkte (orgels in Rotterdam, n.l. de Paradijskerk en de St. Laurentiuskerk, in Edam, in de

Lutherse kerk van Utrecht en in de Grote kerk van Culemborg). Later verhuisde hij naar Gemert, van

waaruit hij de orgels bouwde in de Maartenskerk van Zaltbommel en de Broederkerk in Nijmegen.

Van hem zijn de orgels in de Paradijskerk, Rotterdam en van Culemborg bewaard gebleven.

b. ”Den orgelmaker uit Breda”: waarschijnlijk Jacobus Zeemans. Van hem is één orgel bewaard

gebleven, n.l. in Leur (bij Etten). In Voorschoten en in Etten zijn de orgelkas en enkele pijpen van

hem behouden gebleven.

c. ”Den orgelmaker te Roermond”: Conrad Ruprecht, van wie alleen orgelkassen bewaard zijn gebleven

en wel in Boxmeer. Zevenaar en Venlo.

d. Godefridus Cosijns, de zoon van de bouwer van het orgel.

Van een van hen is in het St. Jansarchief nog een kattebelletje bewaard gebleven met als tekst: “Daar

is Een Register gebrooken. Het Voet Pedaal moet aan het Clavier aangekoppeld worden.”

Godefridus Cosijns voert uiteindelijk in 1713 de reparatie uit, Waarschijnlijk kreeg hij de opdracht

omdat hij de offerte uit respect voor het werk van zijn vader aan de lage kant had gehouden. Hij

maakte het orgel schoon en vervaardigde eer nieuw pedaalklavier.11

In 1718 schreef de organist van de Bossche St. Jan, Jacobus Eytzen, een brief aan Dirck Scholl, organist

van de Nieuwe Kerk in Delft, die in 1698 de Bossche orgels had gevisiteerd. Over Godefridus Cosijns

schreef hij: ”… dat schoone werk is aanbesteet met een Cousijn die alhoewel eenen kruk sijnde nog wat

van de kunst van sijn vader wist te praten….”12

Van der Harst ontdekte in het orgel van Loon op Zand ook pijpen van Verhofstadt (ca.1720). Wellicht

zijn zij ook in 1713 door Godfried Cosijns geplaatst als vervanging.

9

Figuur 4: Pijpen van Verhofstadt in het huidige orgel van Loon op Zand: Holpijp 8' manuaal II

Sommige van deze pijpen zijn gedeeltelijk geciseleerd (van ingesneden versieringen voorzien), wat er

op duidt, dat het frontpijpen zijn geweest.

Figuur 5: Inscripties van Matthijs Verhofstadt aangetroffen in het orgel van Loon op Zand

2.3. Hoornbeek en Müller

In 1718 - 1722 was er weer wat aan de hand niet het orgel. De bekende orgelbouwer C. Hoornbeek

werkte er aan13, samen met zijn leerling Christiaan Müller, die later het beroemde orgel in de St. Bavo

te Haarlem zou bouwen. Müller besteedde in 1734 een wederom noodzakelijke reparatie uit aan zijn

leerling Michiel Schwartsberg (geboren in Mühlhausen, met Müller in 1725 naar Leeuwarden gekomen)14.

G.Oost15 treft Chr. Müller in 1742 weer aan bij het Waalse orgel ditmaal samen met een andere leerling

Johann Heinrich Hartmann Bätz, die al vermeld werd in verband met het orgel van Gorinchem.

Deze J.H.H. Bätz was in 1709 geboren in Frankenroda in Saksen en kwam omstreeks .1730 bij Müller in

de leer. Hij wordt de grondlegger van een beroemde orgelmakerij en heeft vele beroemde orgels op

zijn naam staan, zoals Den Haag, Lutherse kerk (1761), Utrecht Domkerk (1831) en de hervormde

10

kerken van Tilburg (1763) en Den Bosch (1831). J.H.H. Bätz kreeg in 1742 een contract voor het

onderhoud van de orgels in de St. Jan en in de Waalse kerk.

Op 20 december 1742 begon hij aan de reparatie van het Cosijns-orgel. Naast een uitvoerige

schoonmaakbeurt werd “het Praestant verfoelied” (dwz. de frontpijpen werden van een laagje tinfoelie

voorzien) en verguld” (dwz. de boven- en onderlabia). Ook werd het register Vox Humana 8’ vervangen

door een Trompet 8’. De ontbrekende pijpen van de Mixtuur werden door Bätz bijgemaakt.

Op 8 augustus 1743 was het werk gereed. De totale kosten bedroegen f 197,16.

Bij de keuring ontving het orgel de kwalificatie “loffelijk”. Het gevolg was, dat Bätz in 1744 het

onderhoud van de orgels van de Bossche gereformeerde gemeente definitief in handen kreeg; dat waren

als reeds vermeld de orgels in de St. Jan en dat van de Waalse (of Franse) kerk. Bätz kwam tot zijn

dood in 1770 telkenjare naar Den Bosch en zal daarbij ook het Waalse kerk-orgel herhaaldelijk

nagekeken hebben. Dit contract werd telkens voor een aantal jaren verlengd tot zijn dood in 1770; in

dat jaar verzocht zijn weduwe het contract nog twaalf jaren voort te zetten, waarbij zijn broer Johann

Heinrich Wilhelm Bätz en zijn zoon Gideon Thomas de werkzaamheden zouden uitvoeren.

3. DE PERIODE 1750 – 1800

3.1. Werkzaamheden van de familie Bätz

Uit het jaar 1753 zijn enkele brieven van de kerkmeesters van de gereformeerde kerk aan het

stadsbestuur van Den Bosch bewaard gebleven, waarin toestand van het Cosijnsorgel als volgt werd

beschreven:

“de slegte toestand van het orgel in de Fransche Kerk, voorkomende, soo ons bericht is, soor door

desselfs ouderdom als menigvuldige schadens door de ratten daar aan toegebracht..”

De kerkmeesters hadden de organist Millevilles en de schepen Mr. Willem van der Does advies gevraagd

en kwamen met het voorstel een nieuw orgel te bouwen “om eens van het doen van sware reparatiën

aan het oude orgel, die jaarlyx aan het selve te doen zijn, bevrijd te wezen”. In de brief werd ook een

reparatie-mogelijkheid geopperd voor f 150,-, terwijl nieuwbouw begroot werd op .ƒ 900,-.16

Het stadsbestuur antwoordde binnen een maand (!!) dat de mogelijkheid tot reparatie nader

onderzocht moest worden. Het kerkbestuur nodigde daarvoor de Bossche orgelmaker Pieter Steens uit.

Deze kwam samen met Bätz in een brief dd. 21 december 1753 tot de conclusie, dat in ieder geval drie

nieuwe blaasbalgen aangebracht moesten worden17. Dit gebeurde inderdaad voor de prijs van ƒ 300,-18.

Het hele orgel werd vervolgens opnieuw geïntoneerd, wat 11 dagen duurde, blijkens de post

“orgeltreden”.

Het werk werd daarna als “loffelijk en wel” gewaardeerd.

In 1760 maakte Bätz voor ƒ 82,- een nieuw handklavier en breidde het aantal toetsen uit met vijf (van

11

a” naar d”’)

Toch was het weer behelpen. In 1770-1771 werd door de zoon van Johann H.H. Bätz, n.l. . Gideon

Thomas (1751-1820) een lijst van defecten opgesteld van de Bossche orgels.19

Het kerkbestuur ging op deze offerte niet in. Bätz beëindigde derhalve het onderhoudscontract met het

“gereformeerde” kerkbestuur.

In het archief van de St. Janskathedraal in Den Bosch bevindt zich nog een voorstel betreffende de

reparatie van het orgel in de Waalse kerk van een onbekende, gedateerd 21 december 1773 .

3.2. Meinhards

De enige mededeling over het orgel in de daarop volgende jaren is die van Joachim Hess uit 1774, welke

wij in de aanvang van dit artikel citeerden. Zoals gezegd, besloot hij de beschrijving met de zin:

”fraaje geluiden worden in dit kleyn Werkje aangetroffen.” Niets wijst er op dat het orgel in slechte

staat zou zijn, maar Hess ontleende zijn beschrijving wellicht aan oudere bronnen.

Wie zich in die periode met het Waalse orgel heeft beziggehouden is niet expliciet bekend. Het lijkt

waarschijnlijk, dat het toevertrouwd bleef aan dezelfde orgelmakers, die ook de orgels in de St. Jan

bijhielden. Dat was van 1775 tot 1777 Anastasius Meinhards, uit Hessen afkomstig en tijdelijk

woonachtig in Den Bosch. Hij noemde zich “organarius et mechanicus instrumentalis”.

In 1777 werd deze Meinhards op advies van de Nijmeegse organist Petrus Beyen. ontslagen en moest

men een andere orgelbouwer zoeken. De Bossche aristocraat en orgelkenner Mr. Jan van Heurn, de

zoon van de historicus, die wij al eerder tegenkwamen, ging zich met de kwestie bezighouden en na

veel zoeken kwam men uit bij de Nijmeegse orgelmaker Antonius Heyneman.

3.3. Heyneman

Antonius Friedrich Gottlieb Heyneman was ook uit Hessen afkomstig, uit Laubach, maar woonde juist

enkele jaren in Nijmegen. Hij had het orgelmakersambacht van zijn vader geleerd, maar had tot dan

toe nog weinig spectaculairs verricht.

Hij is vooral bekend geworden door de bouw van het nieuwe grote orgel in de Bossche Sint Jan, waarbij

hij gebruik maakte van de prachtige oude Renaissancekas en veel ouder pijpwerk. Dit omvangrijke werk

kwam gereed in 1787. Bij de jongste restauratie van het Sint Jansorgel, welke in 1984 voltooid werd, is

juist de toestand van 1787 gereconstrueerd, zodat men het nu met recht een Heynemanorgel kan

noemen. Verder is er van deze orgelmaker maar één orgel in Nederland bewaard gebleven n.l. dat in de

hervormde kerk van Ravenstein.

Deze Heyneman kwam in 1783 ook met een ingrijpend reparatievoorstel voor het Waalse orgel20

12

De kosten van algeheel herstel zouden f 1280,- bedragen, een voor die tijd bijzonder hoog bedrag.

Heyneman zal wel vermoed hebben dat het kerkbestuur dit bedrag te hoog zou vinden, want hij voegt

er een tweede voorstel aan toe, dat beperkt bleef tot het dichten van allerlei lekkages in de

windvoorziening. Dat zou f 180,- gaan kosten21. De kerk-meesters kozen inderdaad voor het laatste

voorstel. Het St. Jansorgel had immers f 15.300,- gekost!

Heyneman verrichtte in 1788 en 1791 nog enkele reparatie- en onderhoudswerkzaamheden aan

het orgel en overleed kort na 1800.

4. DE PERIODE 1800 – 1835

Een belangrijk jaar in de geschiedenis van de stad ‘s Hertogenbosch is 1794, het jaar waarin de Franse

troepen de stad veroverden. De stad werd zwaar beschoten en ook de Waalse kerk werd door

granaatvuur beschadigd, zelfs zozeer, dat de kerk niet meer herbouwd kon worden en men om moest

zien naar een ander kerkgebouw. Het restant van de Waalse kerk (de voormalige St. Annakapel) werd

uiteindelijk in 1819 verkocht en gesloopt. Op het vrijgekomen terrein aan de Kerkstraat werd de nieuwe

hervormde Grote Kerk gebouwd, terwijl de katholieken de St. Jan weer in gebruik konden nemen.

Voor de Waalse gemeente was de vroegere St. Geertruidekapel beschikbaar gekomen en sinds

1808 (of volgens sommigen pas in 1819 of 1822) werden daar Franse kerkdiensten gehouden. In deze

Geertruidekapel stond een orgelkas die dateert uit 1736. Het was een restant van een orgel, dat ooit

voor een Franciscanenklooster gebouwd was. Dat leidt men af uit inscripties van een aantal heiligen uit

de Franciscaansee traditie. Of deze kas rond 1800 een volledig orgel bevatte is niet waarschijnlijk,

want het is zeker, dat de Waalse gemeente omstreeks 1819 het Cosijns-orgel uit de te slopen

St.Annakapel meebracht naar de St.Geertruidekapel (al vermeldt van Heurn Sr. in zijn geschiedenis van

Den Bosch, dat zij alleen de kansel meenamen). Het is mogelijk, dat de Cosijnskas bij de beschietingen

in 1794 zozeer beschadigd was, dat men alleen het binnenwerk meenam en in de reeds aanwezige kas

inbouwde.

Als dat zo is, kan men zich afvragen, waarom deze kas in 1835 niet meekwam naar Loon op Zand en

leeg in Den Bosch achterbleef. Was dat omdat de kas te klein was voor de Loonse kerk of is het Cosijns-

orgel in de Geertruidekapel altijd als zelfstandig geheel opgesteld geweest ?

Dat laatste lijkt waarschijnlijk, omdat twaalf jaar later in 1847 bij de volgende verhuizing van de

Waalse gemeente J.J. Vollebregt22 het orgel overplaatst in een nieuw kerkgebouw aan de Verwerstraat,

gebouwd op de plaats van het huis met de naam “de Vergulde Bierwagen”, dat enkele jaren eerder

door de Waalse gemeente gekocht was. Of heeft Vollebregt toen een nieuw orgel gebouwd in de oude

“Franciscaanse” kas?

De Geertruidekapel werd in 1847 gesloopt. Hoe dan ook, de IHS-kas staat tot op de dag vandaag in het

kerkje aan de Verwerstraat, dat van 1956 tot 2004 gebruikt werd door de Evangelisch-Lutherse

13

gemeente van Den Bosch. De Waalse gemeente bouwde in 1956 een nieuwe kerk in Den Bosch-Zuid.

Figuur 6 de orgelkas in de kerk aan de Verwerstraat in Den Bosch

5. VAN HIRTUM BOUWT HET LOONSE ORGEL

5.1. De schuurkerk

In 1822 had de katholieke gemeenschap van Loon op Zand de oude Sint Janskerk teruggekregen nadat

zij sinds 1648 gebruikt was door de kleine groep hervormden. De katholieken gebruikten in die periode

een schuil- of schuurkerk die ingericht was in een brouwerij achter het kasteel van Loon op Zand. In die

schuilkerk stond inmiddels ook een pijporgeltje, dat in 1822 met de parochianen mee verhuisde naar de

oude kerk.

Het kleine orgeltje bleek al spoedig niet te voldoen in de veel grotere kerk, zodat er plannen gemaakt

werden onder leiding van de toenmalige pastoor Reabel, om tot een groter orgel te komen. Er werd

overlegd met Bernard van Hirtum, orgelmaker uit Hilvarenbeek, die het schuurkerkorgeltje in

onderhoud had en derhalve in Loon op Zand niet onbekend was. Zijn vader Nicolaas van Hirtum had in

1782 het orgeltje in de schuurkerk een grote herstelbeurt gegeven.

14

Figuur 7: Gedeelte uit de "Kronyk van Nicolaas van Hirtum: "In het jaar 1782 herstelde ik een orgel met

eenige verneuwinge in de roomse kerk tot loon op Zant:"

In 1793 was hij weer in Loon op Zand: ”in dit jaar maakte ik van de buroo-orgel van den rentmeester

van loon op Zant Een Cabinetorgel”23. De vraag is of hiermee het orgeltje in de schuurkerk bedoeld

wordt, want terzelfdertijd waren er volgens andere bronnen problemen met het orgel in de schuurkerk,

aangezien Gerrit van de Graaf tot twee keer toe de blaasbalg herstelde. Kerkmeester Jan Brands

betaalde hem daarvoor in totaal 1 gulden en 18 stuivers.

Figuur 8: Handgeschreven rekening van Gerrit van de Graaf voor het kerkbestuur van Loon op Zand: herstel

van de blaasbalg in 1793 en 1794. (Collectie Emile van Beers, Loon op Zand)

5.2. De orgelmakersfamilie van Hirtum

De grondlegger van de Hilvarenbeekse orgelmakerij was de al genoemde Nicolaas van Hirtum, die

geboren werd in St.Oedenrode in 1752. Aanvankelijk was hij schrijnwerker (timmerman-meubelmaker).

Maar zoals het vaak gegaan is in de orgelbouwgeschiedenis: schrijnwerkers moesten ook wel eens

15

werken aan orgelkassen, waarbij dan de belangstelling voor het orgelmakersambacht werd gewekt. Zo

ging het blijkbaar ook bij Nicolaas: hij ging in de leer bij verschillende orgelmakers oa. bij Ludwig König

in Keulen, die onder meer het grote orgel in de Nijmeegse St.Stevenskerk op zijn naam heeft staan.

Toen hij het vak redelijk beheerste vestigde hij zich aanvankelijk te Waalwijk, van waaruit hij

onderhoudswerk aan orgels verrichtte o.a. zoals reeds gezegd aan het orgel van de Loonse schuurkerk.

In 1786 trouwde Nicolaas van Hirtum met het Hilvarenbeekse meisje Maria Bosmans en vestigde

hij zich in dit karakteristieke Brabantse dorp . Hij voorzag in zijn onderhoud door het bijhouden van de

orgels in heel Midden-Brabant tot ver in de (momenteel Belgische) Kempen.

Enige jaren tevoren had hij zijn eerste nieuwe orgel gebouwd n.l. in de katholieke kerk van

Waspik (dat overigens in 1846 al vervangen werd door een instrument van de Belgische orgelmaker

Loret). Later specialiseerde Nicolaas zich in de bouw van kleine orgels: z.g. positieven. huisorgeltjes en

kabinetorgels.

Uit zijn huwelijk met Maria Bosmans werden drie kinderen geboren: een dochter die jong gestorven is

en twee zonen: Antonius (1789-?) en Bernard (1792-1875), die beiden al vroeg in de orgelmakerij

meewerkten. Na de dood van Nicolaas op 4 juli 1810 zetten zij samen de zaak voort, maar na tien jaar

ging Antonius zijn eigen weg en bleef Bernard alleen in de orgelmakerij achter.

Bernard ging ook grotere orgels bouwen, waarvan er een aantal bewaard zijn gebleven: we noemen het

fraaie orgel in de herv. kerk van Capelle (gem. Waalwijk) uit 1820, dat in 1984 door de fa. Leeflang-

Keyzer gerestaureerd is; vervolgens het orgel in zijn eigen parochiekerk te Hilvarenbeek uit 1840 en dat

in Diessen uit 1860, die beide rond 1975-1980 zijn gerestaureerd en wel door orgelmaker Vermeulen uit

Weert in resp.1972 en 1976.

Bernard was in 1813 getrouwd met Wilhelmina van Besouw uit Goirle. Twee van zijn zonen n.l.

Johannes (1819-1898) en Antonius (1828-1909) hebben in de naaste omgeving van Hilvarenbeek wel

reparaties verricht aan enkele orgels, maar bleken op de duur toch niet meer voor het familie-ambacht

te voelen.

Toen Bernard in 1875 stierf, werd de orgelmakerij voortgezet door zijn meesterknecht Antony

Vingerhoets (1843-1899). Deze hield dat nog twintig jaar vol. Hij werkte onder meer aan het van

Hirtum-orgel te Capelle, maar had dat achteraf bezien, beter niet kunnen doen: hij verving daarbij vier

zeer karakteristieke van Hirtum-registers en herintoneerde het gehele instrument, zodat het naar de

smaak van die tijd wat omfloerst ging klinken.

Het laatste wat van deze Vingerhoets bekend is, is de demontage van het St. Jansorgel in Goirle

in 1896. De orgelmakers van Hirtum zijn sindsdien geschiedenis geworden.

5.3. De bouw van het orgel in Loon op Zand in 1835

Bernard van Hirtum werd door het Loonse kerkbestuur onder leiding van pastoor Reabel geraadpleegd,

toen men besloten had naar een groter orgel uit te zien.

16

Op een of andere wijze stootte hij op het orgeltje in de Waalse kerk van Den Bosch. Wellicht heeft

Bernard het instrument leren kennen, toen hij in Den Bosch was voor het onderhoud van het orgel in de

Lutherse kerk of de katholieke kerk aan het Hinthamereinde (St. Jacob?)).

Het Loonse kerkbestuur kocht het orgel uit de Waalse kerk en men maakte plannen voor het

transport en de wederopbouw. Het orgel zou in een kerk komen, die groter was dan de St.

Geertruidekapel in Den Bosch. Daarom kreeg van Hirtum de opdracht het orgeltje uit te breiden met

een tweede manuaal . De reden daarvan kan bovendien deze geweest zijn: terwijl men in de Waalse

kerk alleen de gemeentezang diende te begeleiden, had men in een katholieke kerk ook met een koor

te maken, zodat de orgels dienovereenkomstig verschillend van intonatie waren. Met een tweede

klavier is het ook eenvoudiger om wisselzang te begeleiden.

Van Hirtum moest dus een tweede windlade vervaardigen en het aantal registers uitbreiden van 9

tot 13. Het orgel kreeg de volgende dispositie (althans dit is de dispositie die in 1942 werd

aangetroffen:)

Pedaal Eerste manuaal Tweede manuaal (Positief”)

gekoppeld aan het Prestant 8’* Holpijp 8’ *

eerste manuaal . Bourdon 8’ * Viola di Gamba 8’

Geen eigen registers. Prestant 4’ * Prestant 4’

“aangehangen’ noemt Fluit 4’ Roerfluit 4’ gedeeltelijk *

men deze constructie. Quintfluit 3’ * Doublette 2’ (of 1’ ?)

Octaaf 2’

Mixtuur II sterk *Deze registers zijn in ie-

Trompet 8’ der geval ouder dan 1835.

5.4. Pijpwerk

Bernard van Hirtum maakte gebruik van pijpwerk en de windlade van het Cosijnsorgel. Wellicht

gebruikte hij ook nog ouder pijpwerk uit een ander orgel, n.l. de Bourdon 8’ of de Holpijp 8’: twee

praktisch identieke registers. Het Cosijns-orgel had één van beide in zijn dispositie, terwijl in 1985

twee registers werden aangetroffen, beide ouder dan 1835. De vraag is, uit welk orgel een van beide

afkomstig is.

Hij heeft wel met het pijpwerk geschoven (zie bijlage 2), vermoedelijk omdat volgens de mededelingen

van Gregoir, een befaamd orgeldeskundige uit de 19de eeuw, de in die tijd gebruikelijke toonhoogte was

a’ = 390 Hz.24

In het huidige Loonse orgel zijn van van Hirtum nog sporen te vinden: één volledig register: Octaaf 2’

en verschillende pijpen bij andere registers, o.a. bij de Fluit 4’ van het eerste manuaal en de Roerflujt

4’ van het tweede.

17

Figuur 9: Pijpen van van Hirtum uit het orgel van Loon op Zand bij de restauratie van 1985: Fluit 4'manuaal

I

Figuur 10: Inscripties van Bernard van Hirtum, aangetroffen in het orgel van Loon op Zand

5.5. Orgelkas

Of de orgelkas van Cosijns bij de ombouw in Loon op Zand nog gebruikt is weten we niet. Misschien was

deze, al eerder (in Den Bosch) afgedankt. Ook ligt het voor de hand dat hij in 1835 te klein bleek, daar

er een tweede manuaal toegevoegd werd.

Opvallend is dat de hele werkzaamheid van van Hirtum in Loon op Zand niet in zijn “werklijst”

voorkomt, die in 1977 werd ontdekt. Wel is daarin vermeld de “overhuis” van een orgel in Zundert,

welke plaatsvond in 1824 en waarbij Bernard van Hirtum een nieuwe kas maakte. Zou hij in Loon op

Zand geen nieuwe kas gemaakt hebben en (dus?) de oude gebruikt hebben ? Niets wijst daar verder op.

Integendeel, op een foto (afb. 12) van de situatie tussen 1880- en 1942 zien we heel vaag versieringen

(de z.g. zijwangen), die overeenkomsten vertonen met die welke van Hirtum maakte en heden ten dage

nog te zien zijn in Eersel, Capelle en Diessen. Deze versieringen zouden in 1880 toen de kas omgebouwd

werd opnieuw gebruikt kunnen zijn. Als dat het geval is, heeft van Hirtum in 1835 een nieuwe kas

gemaakt.

De onkosten van de ombouw bedroegen f 250,-

Ook vinden we in de kerkrekeningen van 1835 een bedrag van f 58,- genoemd als “kostqeld voor

orgelmaker en stukadoor”. Ook in 1836 werd nog f 87,33 aan de orgelmaker betaald.

18

Figuur 11: Orgel van Loon op Zand, pijpwerk van manuaal II . Vl.n.r.: Quint 3’ (Vingerhoets 1870), Blokfluit

4’(Verhofstadt en van Hirtum), Prestant 4’(Cosijns, Verhofstadt en van Hirtum) Gemshoorn 8’ (1942)

6. PERIODE 1840-1900

6.1. Onderhoud door van Hirtum

De gegevens over de lotgevallen van het Loonse orgel in deze periode ontlenen wij allereerst aan de

kerkrekeningen van de parochie Loon op Zand, die in het archief van het Bisdom ‘s Hertogenbosch

bewaard worden.

Vanaf 1836 treffen wij daarin aan de jaarlijkse tractementen voor de organist en de orgeltrapper. De

organist verdiende in 1840 ƒ 40,- per jaar en de z.g. “windmaaker” werd geacht voor een heel jaar hard

werken tevreden te zijn met ƒ 6,-

Een enkele keer treffen we ook een post aan voor het stemmen van het orgel. Dat kostte in 1850 ±

ƒ12,50.

Een grote reparatie vond plaats in 1852, want in dat jaar betaalde het kerkbestuur 64 gulden en 22½

cent. Wat er toen gebeurd is, wordt nergens vermeld.

6.2. Anthony Vingerhoets

19

In 1870 heeft er een omvangrijk herstel plaatsgevonden, die maar liefst ƒ 456,60 kostte. Daarbij werd

ook nog een voor een bedrag van ƒ 52,50 nieuw pijpwerk aangeschaft. Deze pijpen waren vermoedelijk

een vervanging voor oudere pijpen, die afgedankt werden, o.a. de Quint 3’van het tweede klavier. Uit

inscripties, die in 1985 op de pijpen van de Quint 3’ werden aangetroffen, weten we dat Antony

Vingerhoets, de meesterknecht van van Hirtum aan het orgel gewerkt heeft. Deze inscripties zijn

namelijk identiek met die welke aangetroffen op het register Vox Humana, dat Vingerhoets in 1899

plaatste in het van Hirtum-orgel te Capelle. Hieruit valt af te leiden, dat Vingerhoets het Loonse orgel

in onderhoud had en ooit met pijpen aan het schuiven is geweest. Hoogstwaarschijnlijk is dat in 1870

gebeurd. De stemtoon (“orkesttoon”) was in 1858 op een internationale bijeenkomst in Parijs

vastgesteld op a’= 440 Hz. Tevoren was voor orgels de z.g. “koortoon” gebruikelijk, die een halve toon

hoger klonk. Zoals we al zagen stonden de orgels van van Hirtum vermoedelijk een hele toon lager dan

de orkesttoon. Wellicht is dat de aanleiding geweest voor Vingerhoets om de pijpen op te schuiven. Een

andere reden om de stemming te verhogen kan geweest zijn, dat men het mensurenbeeld wijder wilde

maken en daarmee de klank meer strijkend.

6.3. De ombouw in 1880

De volgende grote ingreep vond plaats in de jaren 1878-1880 op initiatief van de toenmalige pastoor

P.H. Klijsen. Het kerkbestuur besloot op 29 maart 1878 architect Charles Weber te vragen een ontwerp

te maken om de koorzolder die tot dan toe zich geheel in de kerk bevond onder te brengen in de toren.

De toren was tot dan toe eigendom van de burgerlijke gemeente en de parochie kreeg deze in 1878 in

bruikleen. Het was nu mogelijk om een tochtportaal in de toren aan te brengen en daarboven een

nieuwe zangersruimte. Daartoe moest de muur tussen toren en kerkgebouw geopend worden. De

architect moest teven een nieuwe orgelkas in twee delen ontwerpen, omdat het torenvenster boven de

hoofddeur vanuit de kerk zichtbaar moest worden. Orgelmaker Anthonie Derkzen van Angeren kreeg

opdracht om het orgel zodanig te verbouwen, dat het in twee kassen kon worden opgesteld.

6.4. Anthony Derksen van Angeren

Anthony Derksen van Angeren leefde van 1804 tot 1900. Hij was piano- en orgelmaker in Oosterhout. Hij

was waarschijnlijk een leerling en later compagnon van Petrus van Oeckelen (1792-1878). Toen deze in

1810 naar Haren (Groningen) was verhuisd, nam Derksen van Angeren het onderhoud aan de orgels in

Brabant van hem over. Zo was hij betrokken bij de orgels van de kerken in de Brugstraat en in de

Waterstraat te Breda. Toen de oude Antoniuskerk in de Nieuwstraat in Breda afgebroken werd en de

parochie in 1830 een nieuwe kerk bouwde aan de St, Jansstraat huurde men daar een kabinetorgel van

Derksen van Angeren, totdat Loret in 1857 een nieuw orgel bouwde. In 1850 maakt hij een nieuwe

klaviatuur voor het orgel in de Waterstraat. De dispositie ziet er dan nog verrassend origineel uit.25. Hier

20

neemt Van der Aa in de jaren 1870-1890 het onderhoud van zijn voormalige werknemer Derkzen over.

Pastoor Klijsen schreef in zijn memoriale over de zomer van 1880 dat Derkzen van Angeren het orgel, in

twee gedeelten gesplitst, weer op. Hij brengt een nieuwe blaasbalg aan, “die met gewicht tot 28 graden

moet worden bezwaard en een geheel nieuw bufet, gerepareerd clavier en dus geheel opnieuw

gearrangeerd mikaniek, hetwelk gedeeltelijk te Oosterhout is gemaakt en in de maaden Augustus en

September is geplaatst geworden.”26 De kosten bedragen 525,-. De oude orgelkas is onbruikbaar

geworden.

Op 29 oktober 1880 was het werk voltooid.

G. van Luyk, geboren te Helmond, opzichter van de kerkrestauratie, maakte gratis ("voor 1 gulden daags

kostgeld") een nieuwe orgelkas, volgens de tekening van architect Weber.27

Vermoedelijk zijn versieringen van van Hirtum (o.a. de z.g. zijwangen) opnieuw gebruikt maar nu aan de

“binnenzijde” van de beide kassen.

Figuur 12: De situatie van het orgel in Loon op Zand tussen 1880 en 1942

Daarna horen we niets meer over het orgel , totdat de orgelmakers Vermeulen er bij betrokken

raakten.

21

7. DE PERIODE 1900-1940 ONDERHOUD DOOR VERMEULEN

7.1. De orgelmakers Vermeulen

De familie Vermeulen is vanaf 1730 in de zuidelijke Nederlanden actief in het orgelmakersambacht. Zij

stonden van meet af aan meer onder invloed van de zuidelijke, op de franse traditie en de katholieke

liturgie geënte kerkmuzikale traditie, terwijl de Noord-Nederlandse orgelbouwers zich voornamelijk

lieten leiden door de principes uit de Noord-Duitse barokke orgelbouw en de calvinistische eredienst.

Aanvankelijk was Vermeulen vooral in België en Limburg werkzaam, doch omstreeks de

eeuwwisseling staken zij hun voelhoorns meer naar het noorden uit. Toen de katholieken na de

herkregen vrijheid van godsdienst in de tweede helft van de negentiende eeuw met name ten noorden

van de grote rivieren overal weer kerken gingen bouwen, was het voor Vermeulen zelfs lonend een

tweede bedrijf te stichten in Alkmaar.

Hun orgelmakerij werd een groot bedrijf in de dertiger jaren, toen zij in vele, vooral katholieke, kerken

orgels bouwden met pneumatische en later electropneumatische windladensystemen.

De laatste twintig jaren van de twintigste eeuw zijn zij teruggekeerd naar de oude ambachtelijkheid en

het mechanische orgel en verrichtten zij talrijke restauraties aan historisch waardevolle instrumenten.

In 1997 hield de orgelmakerij op te bestaan en werd het onderhoud van de orgels overgenomen door de

firma Flentrop in Zaandam.

-

7.2. Werkzaamheden in Loon op Zand

De gebroeders Vermeulen kregen het orgel van Loon op Zand in onderhoud, vermoedelijk na 1899, toen

de orgelmakerij van van Hirtum ophield te bestaan. Wellicht zijn zij het geweest, die in 1926 een

electrische ventilator installeerden in het orgel voor de windvoorziening, zodat het werk van de orgel

trapper tot het verleden behoorde. In dat jaar worden de orgeltrappers ontslagen: het waren er

inmiddels twee, want de “windmaakster van de Congregatie” werd sinds enige jaren apart betaald.

Behalve voor het stemmen van het orgel zijn er sinds 1926 geen uitgaven voor het orgel meer gedaan.

8. DE OMBOUW IN 1942

Na een aantal jaren bleek het orgel in de Loonse kerk “zoozeer versleten, dat reeds jaren een nieuw

orgel werd noodig geacht.”, zo schreef de toenmalige pastoor H. Schoenmakers in 1941 aan de

bisschop. Omdat “afdoende restauratie of vernieuwing niet mogelijk” was, vroeg hij toestemming om

tot nieuwbouw over te mogen gaan.28

22

8.1. Electro-pneumatische kegelladen

In het nieuwe orgel dat volgens de nieuwste principes gebouwd zou worden, werden alleen pijpen uit

het oude orgel gebruikt.

In overleg met de adviseur, dr. W. Kerssemakers, werd besloten, dat het hele mechanische systeem

vervangen zou worden door het electro-pneumatische kegelladensysteem; helaas, zeggen we nu.

Dit besluit hield in, dat drie nieuwe windladen vervaardigd moesten worden: twee voor de manualen en

ook één voor het pedaal . Het pedaal had tot dan toe geen eigen windlade gehad, maar was

“aangehangen” aan het eerste manuaal . Drie nieuwe windladen: dat betekent praktisch een nieuw

orgel.

8.2. Nieuw orgelbalkon

Ook was men het erover eens, dat het orgel meer in de kerk moest komen en niet meer in de toren

diende te blijven, omdat het geluid van daaruit onvoldoende tot zijn recht kwam. Daarom werd een

nieuw zangersbalkon vervaardigd met gebruikmaking van delen van de oude balustrade, die tot dan toe

de torenruimte afsloot. Het balkon werd in de kerk gebouwd en de torenruimte werd door een muur

van de kerk afgescheiden. Deze oplossing kon men kiezen, dank zij het electro-pneumatische systeem,

waardoor de windladen met de pijpen los van de speeltafel konden worden opgesteld, zodat op het

zangersbalkon alleen plaats nodig was voor de klavieren.

De dispositie van het orgel was als volgt: PEDAAL EERSTE MANUAAL TWEEDE MANUAAL KOPPELINGEN Subbas 16’ Bourdon 16’ *Prestant 8’ P + I, P + II, I + II, Octaafbas 8’ Prestant 8’ *Holpijp 8’ I + II 16’, I + II 4’, Gedektbas 8’ Salicionaal 8’ Gemshoorn 8’ II+ II 16’. *Bourdon 8’ *Prestant 4’

Prestant 4’ *Blokfluit 4’ *Fluit 4 *Quint 2 2/3’ *Octaaf 2’ Zwitsersche pijp 2’ Mixtuur 111-1V st. Terts 1 3/5’ Trompet 8’ Basson-Hobo 8’ Voix céleste 8’ °)

- tremulant -

* registers geheel of gedeeltelijk overgenomen uit het Cosijns-van Hirtumorgel.

°) dit register werd later door een parochiaan geschonken en aan het orgel toegevoegd op een apart

windlaadje.

Op 14 mei 1942 werd het orgel feestelijk ingespeeld door de toenmalige organist van de Bossche

kathedraal, Piet Hörmann. Hij speelde de bekende Toccata en fuga in d van J.S.Bach, Prélude, fugue et

variation van César Franck en de toen nog modern genoemde Sonata da Chiesa van Hendrik Andriessen.

23

Met dit programma werd als het ware gedemonstreerd, dat men met dit orgel alIe kanten uit kon. En

dat was een aantal jaren ook het geval.

9. DE JONGSTE GESCHIEDENIS

9.1. Opnieuw verval

In de zeventiger jaren bleek steeds vaker dat men op de duur met dit orgel geen enkele kant meer uit

zou kunnen. Ondanks alle goede bedoelingen in de oorlogstijd, liet het instrument het steeds vaker

afweten. Door de moeilijke economische omstandigheden tijdens de radicale ombouw, had men vaak

genoegen moeten nemen met materiaal van inferieure kwaliteit: dat gold voor een aantal pijpen, voor

24

de bedrading, voor het hout en het timmerwerk. Reeds in 1960 werd door een der koorleden houtworm

aangetroffen. Waarschuwingen zijnerzijds vonden geen gehoor, zolang er nog geluid uit het orgel

kwam. Het instrument raakte ook steeds meer vervuild met name ook tijdens de restauratie van het

kerkgebouw in de jaren 1977-1979. Steeds duidelijker werd de noodzaak om in het belang van het

behoud van dit orgel ingrijpende beslissingen te nemen.

Figuur 13: Het orgel in 1980 Foto: Ad van der Aa

9.2. Plan 1977: reconstructie situatie 1835

In 1977 nodigde het kerkbestuur van Loon op Zand de landelijk bekende orgeldeskundige J.J. van der

Harst uit een advies uit te brengen i.v.m. de problemen rond het orgel . Deze stelde op basis van een

globaal historisch onderzoek in het orgel een rapport samen. Hij kwam tot de conclusie, dat getracht

moest worden om met steun van Monumentenzorg en de aankoop van historisch materiaal van elders te

komen tot een instrument met een historisch karakter. In overleg met de fa. Vermeulen werd dit plan

al gedeeltelijk ingevuld met suggesties over de aankoop van een historische orgelkas en oude windladen

met mechanisch systeem. Kosten: ruim f 200.000,- Dit was een groot bedrag, ook al had het

kerkbestuur een grote donatie ontvangen van twee families die een slachtoffer te betreuren hadden bij

de grote vliegramp in Tenerife in 1977.

Omdat het plan bestond uit een samenbrengen van allerlei elementen van uiteenlopende herkomst, en

niet ging over een integraal historisch instrument, dat als eenheid in het verleden tot stand was

25

gebracht, zag de Rijksdienst voor Monumentenzorg te weinig aanleiding om aan de noodzakelijke

subsidiering van dit project mee te werken. Het kerkbestuur liet dit plan toen varen en er volgde een

stilte van enkele jaren. Ook het orgel liet zich steeds minder horen.

9.3. Plan 1984: een historisch instrument van elders

In 1984 begaf een der pijpenroosters het doordat de molm zover voortgewoekerd was. Maatregelen

moesten genomen worden. Het parochiebestuur stelde een orgelcommissie samen, die een definitief

plan op moest stellen om uit de impasse te komen. Drs. van der Harst werd officieel als adviseur aan

deze commissie toegevoegd.

Figuur 14: De orgelcommissie die leiding gaf aan de restauratie van 1985-1986.

Van links naar rechts: Louis Janssen, Fons van Leest, Chris Nijkamp (voorzitter), Jan van Hoof, Jan van

Gennip en pastoor Jo Simons. Op de foto ontbreken Guido van Gorp en Ton van Oss.

De commissie ging van meet af aan uit van de gedachte, dat het historisch materiaal in het orgel

aanwezig behouden moest blijven en optimaal tot klinken gebracht moest worden, en wel in een

instrument dat functioneel zou zijn in de eredienst, maar daarnaast een positie zou kunnen veroveren

in het rijke muzikale leven van het dorp Loon op Zand.

In eerste instantie gingen de gedachten uit naar een historisch orgel dat elders vrij zou komen, waarin

de oude Loonse pijpen een plaats zouden kunnen vinden. Zo was er contact met de Waalse Kerk in

Dordrecht, die gesloten zou gaan worden en waarin zich een Loret-orgel bevond.

Al spoedig bleek dat in de Loonse kerk nergens een plaats te vinden zou zijn, waar dit historisch orgel

gesitueerd kon worden. Een historisch orgel heeft uiteraard een mechanisch systeem dwz. pijpwerk en

26

speeltafel bevinden zich bij elkaar in één kas. Het zangersbalkon bleek te klein voor zulk een orgel,

terwijl het balkon niet uitgebreid kon worden. Ook is overwogen om het orgel te plaatsen in het

priesterkoor of in het transept. Omdat het priesterkoor niet de vereiste hoogte had en een plaatsing in

het transept te veel zitplaatsen zou kosten, werd dit plan moeilijk houdbaar.

Het Loretorgel uit Dordrecht is toen verkocht aan de parochie in Reusel.

9.4. Het derde plan: restauratie van het bestaande orgel

Na veel overwegingen werd op 14 november 1984 besloten tot een volledige restauratie van het

bestaande orgel.

Het orgel werd vanaf 1 juni 1985 in zijn geheel gedemonteerd. De pijpen werden uitgelegd op een

torenzolder en de windladen kwamen terecht in het tweede linkertransept van de kerk. Daar werden ze

verder gedemonteerd, gereinigd en voorzien van nieuwe magneten en membranen.

De gehele bedrading van laden en speeltafel werd vernieuwd.

Het pijpwerk werd schoongemaakt, uitgedeukt en na herplaatsing op de laden opnieuw geïntoneerd

naar de mensuren van het oude pijpwerk.

Ter hoogte van de afscheiding tussen kerk en toren werd een grote stalen balk aangebracht, waarop

een nieuwe draagconstructie kwam rusten, zodat de laden met het pijpwerk beter opgesteld konden

worden.

Al deze plannen werden in overleg met de orgelmaker Vermeulen begroot op f 95000,-

In overleg met deze orgelmaker bleek het mogelijk op de totale begroting van ƒ 130.000,- een bedrag

van ƒ 30.000,- te reserveren voor werkzaamheden die door vrijwilligers verricht werden, afkomstig uit

Loon op Zand zelf29.

Om het orgel meer mogelijkheden te geven en het optimaal aan te passen aan de akoestiek van de

kerkruimte werd het noodzakelijk gevonden om drie registers te vervangen en twee toe te voegen

(kosten f 35000,-), zodat de volgende dispositie ontstond:

PEDAAL EERSTE MANUAAL TWEEDE MANuAAL KOPPELINGEN (HOOFDWERK) (ZWELWERK) Subbas 16’ Bourdon 16’ Prestant 8’ P+I, P+II, I+II Octaaf 8’ Prestant 8’ Holpijp 8’ I+II 16’, I+II 4’ Gedekt 8’ Salicionaal 8’ Gemshoorn 8’ II+II 16’ Octaaf 4’ * Bourdon 8’ Prestamt 4’ Fagot 16’ * Octaaf 4’ Blokfluit 4’ Fluit 4 Quint 2 2/3’ Octaaf 2’ Zwitserse pijp 2’ Mixtuur III-IV st. (nieuw) Terts 1 3/5’ * toevoeging Trompet 8’ (nieuw) Kromhoorn 8’ (nieuw)) - Tremulant -

27

Tijdens de werkzaamheden kwam een zwelkast met mechaniek beschikbaar van het orgel van de

Muziekschool, Tivolistraat in Tilburg. Hierin werd het tweede klavier ingebouwd.

Figuur 15: De positie van de zwelkast in het Loonse orgel vanaf 1986

Drie beelden (David met de harp en twee engelen, werk van Peeters Antwerpen 1854), die nog in het

bezit van de parochie waren kregen een plaats in het front. Naast de rol van orgelmaker Frans

Vermeulen uit Weert en de Adviseur namens de Kath. Klokken- en Orgelraad, drs. J.J. van der Harst,

mag in dit verband ook herinnerd worden aan de vele vrijwilligers, met name vanuit het herenkoor St.

Caecilia, die vele uren in deze restauratie hebben gestoken. Zij stonden onder leiding van dhr. Fons van

Leest, die een half jaar na de ingebruikneming van het orgel plotseling overleed ten gevolge van een

ongeval (december 1986). Guido van Gorp maakte de nieuwe orgelkas.

9.5. Ingebruikneming

Op zondag 16 maart 1986 werd het orgel opnieuw in gebruik genomen door de eigen organisten van de

parochie t.w. Jan van Wees, Henk van Maurik, Jan Nawijn, Peter Claessens en Jan van Hoof. Op zondag

23 maart volgde dan de officiële inspeling met een concert door Ad van Sleuwen, organist van de

Petruskerk in Hilvarenbeek. Hij speelde werken van J.S. Bach, J.E. Kindermann, G. Benda, M.H. van ’t

Kruijs en F. Borowski.

Het Brabants Dagblad schreef daarover de dag daarna: “Loon op Zand bezit nu weer een veelzijdig

orgel waar, onder meer door vervanging van enkele slechte registers uit 1942, geen echte zwakke

plekken meer inzitten. Het instrument is, zoals dat ook in 1942 de bedoeling was, geschikt om er heel

uiteenlopende muziek op te spelen. Zowel het gebruik van materiaal uit de 17e, 18e, 19e en 20e eeuw,

als de technische oplossing waarvoor gekozen werd, zorgen er ook voor dat het instrument een duidelijk

eigen karakter heeft. (…)

Ad van Sleuwen liet tijdens zijn inspeling dit fors maar niet geforceerd klinkend instrument in zijn beste

hoedanigheid horen. Opvallend was dat zowel de Fantasie en Fuga in g. kl. T. (BWV 542) van Bach als

28

de voeg 20e-eeuwse muziek van Van ’t Kruijs en Borowski heel goed voldeden.

Loon op Zand mag best een beetje trots zijn zowel op dit instrument als op de vele plaatsgenoten die

op enigerlei wijze de restauratie mogelijk maakten. Misschien heeft de betrokkenheid van zovelen bij

de restauratie van een orgel een positieve invloed op de orgelcultuur in onze regio.” (Henk de Glas)

Figuur 16: Het orgel na de restauratie van 1985-1986 (Foto: Ad van der Aa)

9.6. Periode tot 1994

In deze periode genoot Loon op Zand van zijn herstelde orgel door een aantal concerten door bekende

organisten. Zij speelden een scala aan orgelwerken uit diverse stijlperioden, vaak afgewisseld met

werken voor een solist met orgelbegeleiding.

Zo traden op: Jacques van den Dool, organist van de Hervormde kerk in ’s Hertogenbosch, Henk de

Croon, organist van de Lovense kerk in Tilburg en Rob Nederlof, organist van de Petrus en Pauluskerk in

Tilburg en Aad van der Hoeven, organist van de Hillegondakerk in Rotterdam. De hoboisten Harry van

Veldhoven, afkomstig uit Loon op Zand en spelend in het Brabants Orkest, en Lex Bergink verleenden

hun medewerking. Ook werden Liederen uit de Spaanse Barok vertolkt door de sopraan Marjan Booy.

Een bijzondere gebeurtenis was ook het optreden van leden van Sophia’s Vereeniging op 8 oktober

1989: hoboïste Gwenny van de Ven, hoornist Maarten Theulen en trompettist John Bessems, begeleid

door de eigen organisten Jan Nawijn en Peter Claessens.

29

Het laatste concert in deze cyclus werd op 17 april 1994, het jaar waarin het 600-jarig bestaan van de

Loonse kerk gevierd werd, gegeven door Het Brabants Kamerorkest onder leiding van Joan Berkhemer,

waarbij organist Gerard Habraken, organist van de H.Hartkerk in Eindhoven, soleerde in het

Orgelconcert nr. 10 opus 7 nr. in d.kl. van G.F. Händel. Voor orgelliefhebbers was dit een bijzondere

ervaring.

Daarna werd van verdere concerten afgezien, omdat de belangstelling terugliep mede door de talrijke

orgelconcerten die in de regio door orgelkringen in Waalwijk en Tilburg georganiseerd werden.

Het onderhoud van de orgels wordt verzorgd door orgelbouwer Frans Vermeulen en Ton van Oss, die

vooral het elektrisch gedeelte in conditie houdt.

Hoe dan ook, het Loonse orgel heeft zeker in de eerste jaren na de restauratie zijn bestaan bewezen

en functioneert tot op de dag van heden nog bijna dagelijks in de kerkdiensten tot tevredenheid van

bespelers en toehoorders.

30

LITERATUUR Mr. A. Bouman, Orgels in Nederland. Amsterdam 1943 J.J. van der Harst, Historisch rapport betreffende het orgel in de R.K. Parochiekerk te Loon op Zand, 1979 (niet uitgegeven) J.J. van der Harst, Langs Nederlandse orgels, Zeeland, Brabant en Limburg. Baarn 1979 J.J. van der Harst e.a., De restauratie van het grote orgel in de kathedrale basiliek van St. Jan te

’s Hertogenbosch, Den Bosch 1984 J.J. van der Harst, J.Jongepier en G. Oost, De orgelmakers Witte, Gorinchem 1978 Heemkundekring Loon op ‘t Sandt, Geschiedenis van eeuwen, de kerk van St. Jan Loon op Zand, Loon

op Zand 1979 J. van Heurn, Historie der Stad en Meierij van ’s Hertogenbosch, 1776 F. Jespers, Brabants Orgelbezit, Den Bosch 1975 F. Jespers en A. van Sleuwen, De Orgelmakers van Hirtum, Hilvarenbeek 1976 F. Jespers en A. van Sleuwen, Kronyk of Gedenkenis van Nicolaas van Hirtum. De Mixtuur (1977) blz.

465 ev. G. Oost, De Orgelmakers Bätz, Alphen a.d. Rijn 1977² A.P. Oosterhof en Mr. A.Bouman, Orgelbouwkunde. Amsterdam 1947² N.A. Prick van Wely, Het orgel en zijn meesters, Den Haag 1965 M.A. Vente, H. Houët e.a., 250 jaar Orgelmakers Vermeulen 1730 — 1980, Weert 1980 A.H. Vlagsma, Het ‘Hollandse’ orgel in de periode van 1670 tot 1730. Alphen a.d. Rijn 1992. ISBN 90-

6469-668-3

31

BIJLAGEN

Bijlage 1: Mensuren Cosijns-pijpen

Toonhoogte

sinds 1942

Inscriptie

van van

Hirtum

1835

Inscriptie

van

Cosijns

1661

Lengte in

mm.

Diameter

in mm.

Labiumbreedte

in mm.

Opsnede

in mm.

Prestant 8’

fis ’ e dis 420 35 29 8

g ’ f e 394 35 29 7

gis ‘ fis f 374 32 28 8

a ‘ g fis 351 32 25 8

a# ‘ gis g 328 30 26 7

b ‘ a gis 310 29 25 7

c ‘’ b a 291 28 23 7

cis ‘’ h b 274 28 23 6

d ‘’ c h 258 24 21 6

dis ‘’ cis c 241 25 21 6

e ‘’ d cis 228 23 19 5

f ‘’ dis d 217 24 18 4

fis ‘’ e dis 202 20 19 4,5

g ‘’ f e 194 20 17 4

gis ‘’ fis f 181 18 16 4

a ‘’ g fis 173 18 15 4

a# ‘’ gis g 161 17 15 4

b ‘’ a … 152 17 14 3

c ‘’’ b a 143 17 14 3

d ‘’’ c … 125 15 14 3

dis ‘’’ h … 118 15 13 2

e ‘’’ cis h 112 14 14 3

Octaaf 4’

D D 1076 63 55 15

F D# 891 63 55 13

Dis c 483 40 31 8

f d 405 39 30 9

d ’’ b

32

BIJLAGE 2 : Overzicht historisch pijpwerk in Loons orgel

HOOFDWERK Aantal

Bourdon 8 ‘

c-g’’’ Verhofstadt of ouder , in 1942 een halve toon naar beneden opgeschoven. 44

Fluit 4 ‘ op corpus 2 inscripties, op voet 1 inscriptie

in 1942 een halve toon naar boven opgeschoven

C t/m Fis Van Hirtum gedekt 7

G ? gedekt 1

Gis t/m e van Hirtum gedekt 9

g t/m d ‘’ van Hirtum met roeren 20

dis ‘’ t/m g ‘’’ van Hirtum open conisch 17

Octaaf 2 ‘

C t/m g ‘’’ van Hirtum in 1942 een halve toon naar boven opgeschoven 56

ZWELWERK

Prestant 8 ‘

c ’ t/m f ‘, cis’’’ van Hirtum inscripties op de voet 7

fis ‘ t/m e ‘’’ Cosijns op corpus 1 inscriptie en op de voet 2 inscripties

van Hirtum: een halve toon naar boven opgeschoven

en voet vernieuwd

in 1942 een hele toon naar boven opgeschoven 23

f’’’ t/m g ‘’’ ? afwijkende factuur en inscripties; spits labium 3

Holpijp 8 ‘

c t/m g’’’ Verhofstadt inscriptie op corpus

inscriptie op voet van van Hirtum

in 1942 een halve toon naar beneden opgeschoven 44

Octaaf 4 ‘ 2 à 3 inscripties op corpus en voet

later anderhalve toon naar boven opgeschoven

D, F, dis, f , d ‘’ Cosijns 5

33

e ‘’ Cosijns of van Hirtum 1

f ‘’ Cosijns of Verhofstadt 1

Cis, Dis, A#, B, d’, dis’, f’, g’t/m c’’, dis’’, fis’’ t/m g’’: Verhofstadt 16

Fis t/m A van Hirtum ? 4

c, cis, d, e, g t/m cis ‘, e ‘, fis ‘ van Hirtum 13

E, fis, cis ‘’ ouder dan 1835 3

Blokfluit 4 ‘ inscripties op corpus en voet

c ‘ t/m e ‘’ van Hirtum gedekt met kaken 17

fis ‘’, gis ‘’ t/m d’’’ van Hirtum open 8

f Verhofstadt gehavend 1

e, fis, g, gis, a, dis ‘’ ouder dan 1942 6

Quint 2 2/3 ‘ op corpus 2 inscripties; op voet 1 inscriptie

C t/m d ‘ Verhofstadt door Vingerhoets in 1870 twee tonen

naar boven opgeschoven 27

Totaal historisch waardevolle pijpen 333

34

NOTEN

1 Jan van Hoof, Het Loonse Orgel. Uitgave van Orgelcommissie Parochie St. Jan’s Onthoofding Loon op

Zand 1985 2 Van der Harst 1979 (rapport) blz. 1

3 Prick van Wely blz. 94 4 mededeling van Dr. M. Vente 5 mededeling van Drs. vd. Harst 6 Het Historisch orgel in Nederland, Utrecht 1997. Deel 1: 1479-1725, blz. 217.

7 Joachim Hess, Dispositien der merkwaardigste Kerk-Orgelen. 1774

8 Over het orgel in Gorinchem: In een beschrijving van Gorinchem uit 1755 staat beschreven: ”Het Orgel boven de Tooren deur, is cierlyk met Schilderwerk opgeschikt. Het Werk rust op agt Pylaren, gevende dezelve een mooi geluyd”. Een bestek uit 1760 vermeldt, dat het was bekroond met “fasen, pyramidens en verdere orlomenten” (vd. Harst over Witte, blz.55). De kas werd gemaakt door Dirck van Lith voor 750 ponden. G.Oost (blz.289) stelt dat bij de ombouw van dit orgel in 1761 door J.H.H.Bätz voor het rugwerk de oude kas en oud pijpwerk gebruikt werd. Daaruit kan men afleiden, dat de dispositie van het rugwerk praktisch ongewijzigd is gebleven en van Cosijns kwam:

Prestant 8’ Holpijp 8’ Octaav 4’ Fluyt 4’ Quint 3’ Superoctaav 2’ Tertiaan Scherp 111-1V Sesquialter II Trompet 8’

Daar de orgelkas van Cosijns als rugwerkkas van het Bätzorgel gebruikt werd, betekende dat dat deze kas niet zo groot geweest is, hoewel zij rustte op “agt Pylaren. De nieuwe hoofdkas van Bätz is in 1853 verdwenen, maar een beschrijving ervan is bekend. Zij paste gezien de esthetische principes van Bätz ongetwijfeld bij de Rugwerkkas van Cosijns, waarvan niets meer bekend is. Toch kan men op grond van deze gegevens wel een schets veronderstellenderwiis ontwerpen van dit Cosijnsorgel. In 1853 volgde een tweede grote ombouw van het Gorinchemse orgel daar de hervormde gemeente een nieuw kerkgebouw bij de oude toren in gebruik nam. In dat gebouw voldeden de Bätz-hoofdkas en de oude Cosijns-rugwerkkas niet meer en de orgelmaker Witte, die de zaak van Bätz inmiddels voortzette, bouwde het orgel helemaal om in twee nieuwe kassen, die nu nog te zien zijn. Wat er van Cosijns in net huidige orgel van Gorinchem over is, is zeer de vraag, vooral ook omdat M.Vente vermeldt dat de Cosijnspijpen in 1761 wel eens omgesmolten zouden kunnen zijn. 9 A.H. Vlagsma blz. 21: “Het is nog niet gelukt te achterhalen wanneer en waar Gerrit van Giessen werd geboren. Zijn vaders naam was Gijsbert (Gisbertus). Zijn eerste werk als orgelmaker dateerde uit 1685, in de Oude Kerk in Amsterdam, alwaar hij samenwerkte met Apollonius Bosch. In 1688 woonde hij aan de Oppert te Rotterdam. Op 4 mei 1688 ging hij ter plaatse in ondertrouw met Johanna de Bie. Twee dagen later werd het huwelijk gesloten in de Hervormde kerk te Sprang.13’ Omdat Johanna wees was, was voor het huwelijk toestemming nodig van haar voogden. Apollonius Bosch heeft hierin een bemiddelende rol gespeeld. Gerrit van Giessen was bij hem in dienst en Johanna de Bie ‘was een nicht van zijn vrouw. Het echtpaar vestigde zich in 1688 te Sprang, waarschijnlijk uit concurrentieoverwegingen ten opzichte van Bosch. Gerrit van Giessen was Katholiek en hij zal in het overwegend Katholieke Brabant een werkterrein hebben gezocht. Zijn Katholieke gezindte is ook de reden dat zijn naam in de Doop-, Trouw- en Begraafregisters van het Hervormde Sprang verder niet voorkomt. De kinderen werden in de naburige Katholieke parochie te Loon op Zand gedoopt. Hun namen en geboortedata zijn: Gerarda, 28-10-1689; Henricus, 18-11-1695; Gerardus, 8-7-1697; Adrianus, 13-10-1698; Jacobus, 11-4-1700; Meghtildis, 6-8-1701. Er ontbreken twee namen, die uit andere bronnen bekend zijn: Johannes en Arnoldus. Johannes moet omstreeks 1691 zijn geboren, daar hij in 1729 de

35

leeftijd van 38 jaar heeft. Van Arnoldus weten we slechts dat hij in 1711 zijn vader hielp in de St.-Bavokerk te Haarlem.” 10 Vlagsma o.c. blz. 125. Opvallend is het dat van van der Giessen zijn werkzaamheden in Noord Holland bekend zijn gebleven. Vlagsma veronderstelt, dat hij ook veel orgels in het Zuid-Nederland in onderhoud had, maar dat daarvan weinig bekend is, omdat de archieven van de katholieke parochies veelal verdwenen zijn. 11

.. In de kerkmeestersrekeningen (‘s Hertogenbosch, Gem.Arch.inv.nr. 44-140 over 1713/ 1714) lezen we het volgende: ‘Mijn Heeren Kerkmeesteren ordonneren den Rentmr. der Kerken te betaelen aen G.Cosijns orgelmaker ende organist tot Geertruydenbergh een somme van twintigh guldens voor een vereringh tot sijn rijskosten ende vacatie in het opnemen van de defecten van het orgel van St.Jans- ende Fransche Kercke alhier, sullende deselve nevens behoorlijke quitantie in rekeninge overgebraght sijnde hem valideren in S.Bosche den 28 januarij 1713’ . Onder dit schrijven is de quitantie van Cosijns te lezen: ‘bekenne dese bovenstaande somme ontfangen te hebbe uyt handen van de Heer Rentmr. Comans, actum den 28 january 1713, G.Cosijns’. Cosijns heeft de reparatie mogen uitvoeren. In hetzelfde archiefstuk) staat te lezen: ‘Mijn Heeren Kerkmeesteren ordonneren den Heere Rentmr.der Kerkcken omme aen Monsr Godofridus Coesijns orgelmaker ende organist tot Geertruydenbergh, te betaelen, een somme van een hondert en tien guldens, in voldoeninge van het geen hij volgens het besteck verdient heeft, aen het schoonmaecken repareren ende het maecken van een Pedael aen het orgel in de Fransche Kercke alhier, sullende deselve neven behoorlijke quitantie in rekeninge overgebraght sijnde hem valideren actum in S.Bosch den 10 Maij 1713’. Hierna volgt weer Cosijns’ quitantie: ‘bij mij ontfangen uijt handen van de Heer rentmr. Coomans de bovenstaande somme van een hondert en tien gulden in voldoeninge van ‘t gene bij mij is verdient aan het orgel alhier in de France kerk volgens het bestek daar van gemaakt actum den 11. mej 1713, G.Cosijns’. (Van der Harst 1979 (rapport) blz.2-3) 12

J.J. van der Harst: Het grote orgel in de Kathedrale Basiliek van St. Jan te ’s Hertogenbosch van 1617 tot 1980, Hilversum 1981, bijlage 13. 13 G. Oost, blz. 306 14 vd. Harst 1979 (rapport) 15 G. Oost, blz. 308 e.v. 16

Volledige tekst van de brief in het archief van de Sint Jan, d.d. 26/11/1753: ‘Edele Agtbaare Heeren, Vermits de slegte toestand van het orgel in de Franse Kerk, voorkomende, soo ons berigt is, soor door deeselfs ouderdom als menigvuldige schadens door de ratten daar aan toegebragt, soo hebben de ondergeschr.Kerkmeesteren de eer aan Ued.Agtb. hier nevens te presenteren twee projecten, geformeert door den gewonen orgelmaker H.Hartman Batz waar van het eene dient om voors. orgel wederom als voren gangbaar te maken, voor welke reparatie deselve Batz eijst f 150 guldens, en het tweede om het geheele orgel te vernieuwen, waar voor voors. orgelmaker pretendeert f 900, en soo wanneer de prestant pijpen, die voor in het gesigt komen van suijver Engels tin moeten zijn, hondert guldens meer. Wij hebben, als in desen niet kundig zijnde over het eene en andere ingenomen het advies van den Here Schepen Mr. Willem van de Does en organist Millevilles, welke beijde nevens voorn. orgelmaker Batz vermeenden, dat het maken van een nieuw orgel was aan te raden, om eens van het doen van sware reparatien aan het oude orgel, die jaarlijx aan het selve te doen zijn, bevrijd te wezen, wij hadden gaarn gewenst nog een ander kundig orgelmaker over dit werk te hebben kunnen spreken, omme te ondekken of het eene of andere ook tot een minder prijs kost worden uijtgevoert, dan daar toe hebben wij geene occasie gehad; wij sullen vervolgens afwagten wat Ued.agtb. in desen zullen gelieven te resolveren, egter in dat seker vertrouwen dat Ued.Agtb. hetsij de conclusie valt tot het repareren of vernieuwen van het voors. orgel de fabrieq der kerken, alswaartoe (onder reverentie) het orgel niet behoord van de onkosten der vermakinge sal blijven bevrijd.

36

Aldus voorgedragen den 26e Novemb. 1753 was getekend G.Piper Th.C.C.Hombach’.( Van der Harst 1979 (rapport) blz.3)

17

Volledige tekst: Eedele agtbare Heeren In gevolge Ued.Agtb. resolutie op het gerapporteerde der ondergechr. Kerkmeesters van dato den 26e Novemb.. 1753, heeft de Rentmr. op onse ordre gesproken met Pieter Steens, orgelmaker binnen dese stad, en aan denselven in tegenwoordigheijt Millevilles en Wichers, laten examineeren het orgel in de Fransche Kerk, welk orgel gem. Steens naer onderzoek als doen verklaerde profitabelder, geconsidereert zijnde de geduurige reparatien konde werden in het geheel vernieuwt, als voor eens tot 150 gls. gerepareert, dog naa verloop van eenige dagen, heeft de voorn. Steens de Rentmr. der kerken weder aangesproken, en als doen verklaart, dat hij de constitutie van het voors. orgel nader bij sig selfs hebbende overdagt, sig in staat bevond het gem. orgel in alle sijne deelen, soodanig te repareren en duursaam te verbeteren, dat het selve wederom soo goed als nieuw soude zijn, ook omme de 3 blaasbalgen, het geene door de orgelmaker Batz en de voors. organisten volstrekt noodsakelijk geaffirmeert is, geheel te vernieuwen, en te maken dat die getreden kunnen worden, voor welke algeheele verbeteringe en vernieuwinge hij eijste de somme van f 400—0—0. Wij hebben meergem. Steens deswegen versogt eene memorie aan ons over te geven, gelijk hij dien aangaande het hij desen gevoegde geschrift aan ons heeft ter hand gestelt, dog heeft de rentmr. Mobachius Quaet ons berigt, dat voors. Steens bij zijn discours over het repareeren van ‘t orgel veel ampelder sig heeft geuijt , ende dat hij zelfs daar bij hadde gepresenteert, het gem. orgel door hem in goede staat weder gebragt zijnde, eenige jaren graag te willen onderhouden. Wij zullen hierop Ued. Agtb. Resol. te gemoete zien, verklarende de ondergetekende Kerkmr. gelijk ook de Rentmr. der Kerken, als in desen niet kundig, onseker te zijn of zij voor de totale vernieuwing, dan voor even gem. reparatie sullen adviseren, alhoewel het laatste ingevalle men behoorlijke securiteijt van voors. Steens voor het loflijk volbrengen van sijn werk konde bekomen eene notable somme minder als de geheele vernieuwinge soude komen te kosten. Aldus gerapporteert den 21 Xb. 1753’. (Van der Harst 1979 (rapport) blz.4)

18

Rekeningen der Kerken en Kapellen,(’s Hertogenbosch, G.A. 44, no. 68. 1754/55): ‘Betaalt aan H.H.Batz Mr. orgelmaker eene somme van drie hondert guldens in voldoeninge van het vermaken van het orgel in de France Kerk alhier, mitsgaders het maken van drie nieuwe blaasbalken aan deselve, waar voor het geene voors. aan den gemelten Batz bij resolutie van Heeren Kerkmeesteren van den 14e Februarij 1754, was overgelaten dus volgens ordonnantie en quitantie.... 300—0—0’. (Van der Harst 1979 (rapport) blz.4) 19

Van ‘t orgel in de Fransche Kerk 1. Moet het selve ook uyt malkander genoomen en van alle stoffe en vuyligheydt gesuyvert worden. 2. Sal er een walsbordt voor het voet Clavier gemaakt konnen worden. 3. Moet de Tramblant nagesien en verbeetert worden. 4. Moeten allen Pijpen nagesien en geintooneert worden op dat men deselven in een goede harmonie kan stellen. 5. Dit voorgeschreevene presenteere ik ondergeschrevene Trouw en Eerlijk te doen en te vervaardigen voor de somma van f 525-0—0. Te betaalen als het werk is afgedaan en geexamineert en geapprobeert. Een Timmerman en Smit nodig zijnde blijft voor Peekening van de Weledele Heeren aanbesteders beneffens een Balkentreeder nodig bij het stellen van de orgels.... (Van der Harst 1979 (rapport) blz.4) G.T.Batz’.

20

In het Archief van de St.Jan bevindt zich Heyneman’s reparatievoorstel: ‘Reparatie aan het orgel in de Fransche Kerk binnen de hoofdstadt S.Bosch. Vooreerst Woord er een nieuwe windlade vereischt, omdat er gebreken aan zijn die niet herstelt konnen worden. 2. Moeten de registertrekkers verandert en op een beetere order aangebracht worden. 3. Moet er het groote Ckruijs in het orgel spreekende gemaakt worden, en bij ieder register de pijpen die daartoe vereisct worden. 4. Van de Praest. sijn de bennestaande schlegt en moeten nieuw.

37

5. Van de Mixtuur moeten verscheijde pijpen nieuw ingemaakt worden, en de selvte van repetitie verandert. 6. In de Trompet sijn eenige die gebrekkig zijn, moeten nieuwe en aan de andere nieuwe stieffels en knoppen. 7. Het aandere pijpwerk moet nagesien en alle daaraan zijnde gebreken herstelt. 8. Het walsbort en abstracten nieuw met sijn toebehoor. 9. De Tremulant nieuw. 10. De canale en blaasbalken en wat verders tot de wind behoort moet digt gemaakt worden. 11. Verders moet het orgel in een goede intonatie en saamen harmonierende stemming gebracht worden. Moet er eenige verandering aan de kast gemakt worden blijft voor rekening van Heeren Aanbestederen. Vragende onderschreve het orgel volgens deese opgave aldus in goeden staat te brengen, behalven een vrije werkplaats geduurende den arbeijt, en een balgetreder soo lang als het stemmen en intonieren duuren sal, voor rekening van Heeren aanbestederen; mits den afval van het oude werk. Voor de somma van f 1280-0—0. S.Bosch de 11 Mart 1783 F.G.Heijneman Mr. Org.’. (Van der Harst 1979 (rapport) blz.5) 21

‘Neeme ondergeschreve aan het orgel in de Fransche Kerk binnen de hoofdstadt S.Bosch te stellen, de wind die verlooren gaat digt te maaken, soo goed als doenlijk is in sijn thans sijnde staat, maar kan egter nooit op sijn order gebracht woorden, soo als het soude weesen, dat het selvte voor het examen soude konnen bestaan, sonder voorgemelde reparatie, Voor de somma van f 180 F.G.Heijneman Mr.Org.’. (Van der Harst 1979 (rapport) blz.6) 22

Het Historisch orgel in Nederland, Utrecht 1997. Deel 2, blz. 97-98 23

Jespers 1977, blz. 487 24

Jespers 1976, blz. 70 25

F. Jespers, Repertorium o.c. blz. 45 26

P.H. Klijsen, pastoor, Notulen over de geprojekteerde restauratie van het R.K. Kerkgebouw te Loon op Zand 1877 pg. 35

27: P.H. Klijsen voegt er in zijn bovengenoemde Notulen aan toe: zoodat het orgel nog onvoltooid bespeeld werd op Zondag 26 October 1880; toevallig juist de laatste gezongene Mis door Kapellaan Suijs, die dien dag door Monseigneur Godschalk werd opgeroepen om zijne aanstelling als Pastoor van de nieuw opgerigte parochie te Catwijk aan de Maas en Klein Linden te komen halen. ... Den 29 Oct. was het werk door den voornoemden orgelmaker afgewerkt en opgeleverd en is hem de aannemingssom van vijfhonderd vijfentwintig gulden uitbetaald.- Zoodat toevallig de nieuwe Kapellaan de Heer P. van Lieshout op zondag 3 October zijn eerste zangtoonen door het voltooide orgel hoorde accompagneren. -De orgelkas was onbruikbaar geworden door de de aangebrachte essentieele verandering en de teekening des nieuwen Kas waren wij nog wachtende.”

28

Volledige tekst van de brief van pastoor Schoenmakers aan de Bisschop van ’s Hertogenbosch: Loon op Zand, 7 augustus 1941 Monseigneur, Het orgel in onze kerk is zoozeer versleten,dat reeds jaren een nieuw orgel werd noodig geacht. Afdoende reBtauratie of vernieuwing is niet mogelijk. De finantiën der kerk lieten echter niet toe een nieuw orgel aan te schaffen. Bijgelegenheid van het zilveren priesterfeest van den Zeereerw.Heer Pastoor voor een paar jaren werd een fonds gesticht met het doel mettertijd een nieuw orgel te kunnen aanschaffen. Dit fonds bedraagt momenteel F. 2200.

Uit eigen beweging hebben een tiental Parochianen-fabrjkanten, gelejd door de overtuiging,dat een

nieuw orgel volstrekt noodig was voor onze kerk, gepresenteerd het orgelfonds zoover aan te vullen als

voor een nieuw orgel noodig was .In overleg met Prof.Dr. Kerssemakers van het Seminarie hebben we

ons in verbinding gesteld met de Firma Gebrs. Vermeulen te Weert,die sinds jaren het orgel zoo goed

mogelijk bruikbaar hield.

Hij kan voor f.8500 een nieuw orgel leveren geschikt voor onze kerk endat met Paschen onvoorziene

38

omstandigheden daargelaten klaar kan zijn. Zonder bezwaar voor de finantieën der kerk zou het orgel

nu kunnen worden aan geschaft.

Met den verschuldigden eerbied nemen wij daarom hierbij de vrijheid Uwe Hoogwaardige Excellentie te

vragen ons de toestemming te willen verleenen om rekening houdend met het bovenstaande tot de

bestelling van een nieuw kerkorgel te mogen overgaan. Van Uwe Hoogwaardige Excellentie de meest gehoorzame en ootmoedige dienaars het Kerkbestuur van St. Jans-Onthoofding te Loonopzand.

H. Schoenmakers, Voorzitter. C. de Jong, Secretaris.

29

Cees Pijnenburg, Het orgel. Jaarboek Straet en Vaert 1993, uitgegeven door Heemkundekring Loon op ’t Sandt, blz. 87-88.