1

DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND

Jan van Hoof

Juni 2005

©Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of

op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver en met bronvermelding.



2

Inhoudsopgave

Inleiding ....................................................................................................................................................................... 3 1. DE BOUW VAN HET ORGEL .................................................................................................................................. 4

1.1. Stephanus Cosijns ......................................................................................................................................... 5 1.2. Werkzaamheden van Stephan Cosijns ..................................................................................................... 5 1.3. Nieuwbouworgels van Stephanus Cosijns ................................................................................................ 6 1.4. De zonen Cosijns ........................................................................................................................................... 7

2. DE PERIODE 1690 - 1750 ..................................................................................................................................... 7 2.1. Gerard van Giessen ....................................................................................................................................... 7 2.2. Godefridus Cosijns ........................................................................................................................................ 8 2.3. Hoornbeek en Müller .................................................................................................................................... 9

3. DE PERIODE 1750 – 1800 ................................................................................................................................... 10 3.1. Werkzaamheden van de familie Bätz ..................................................................................................... 10 3.2. Meinhards ...................................................................................................................................................... 11 3.3. Heyneman ..................................................................................................................................................... 11

4. DE PERIODE 1800 – 1835 ................................................................................................................................... 12 5. VAN HIRTUM BOUWT HET LOONSE ORGEL .................................................................................................... 13

5.1. De schuurkerk .............................................................................................................................................. 13 5.2. De orgelmakersfamilie van Hirtum ......................................................................................................... 14 5.3. De bouw van het orgel in Loon op Zand in 1835 ................................................................................. 15 5.4. Pijpwerk ........................................................................................................................................................ 16 5.5. Orgelkas ......................................................................................................................................................... 17

6. PERIODE 1840-1900 ........................................................................................................................................... 18 6.1. Onderhoud door van Hirtum .................................................................................................................... 18 6.2. Anthony Vingerhoets .................................................................................................................................. 18 6.3. De ombouw in 1880 .................................................................................................................................... 19 6.4. Anthony Derksen van Angeren................................................................................................................. 19

7. DE PERIODE 1900-1940 ONDERHOUD DOOR VERMEULEN ....................................................................... 21 7.1. De orgelmakers Vermeulen ...................................................................................................................... 21 7.2. Werkzaamheden in Loon op Zand ........................................................................................................... 21

8. DE OMBOUW IN 1942 ..................................................................................................................................... 21 8.1. Electro-pneumatische kegelladen ........................................................................................................... 22 8.2. Nieuw orgelbalkon ...................................................................................................................................... 22

9. DE JONGSTE GESCHIEDENIS .......................................................................................................................... 23 9.1. Opnieuw verval ............................................................................................................................................ 23 9.2. Plan 1977: reconstructie situatie 1835 ................................................................................................. 24 9.3. Plan 1984: een historisch instrument van elders ............................................................................... 25 9.4. Het derde plan: restauratie van het bestaande orgel ........................................................................ 26 9.5. Ingebruikneming .......................................................................................................................................... 27 9.6. Periode tot 1994 ......................................................................................................................................... 28

LITERATUUR .............................................................................................................................................................. 30 BIJLAGEN.................................................................................................................................................................... 31 NOTEN ......................................................................................................................................................................... 34

3

DE GESCHIEDENIS VAN HET ORGEL VAN LOON OP ZAND

Inleiding

De R.K. kerk St. Jans Onthoofding te Loon op Zand herbergt twee orgels. Vóór in de kerk staat sinds

1999 een een-klaviers pijporgel met pedaal, dat omstreeks 1970 door Gebrs. Elbertse uit Soest gebouwd

werd voor de H. Geestkerk in Goirle, die in 2000 werd gesloten en afgebroken. Het heeft een zevental

registers en een electropneumatisch systeem.

Het grote orgel achter in de kerk heeft een uitvoeriger geschiedenis, die in 1985 is beschreven1. Naar

aanleiding van het onderzoek van het pijpwerk bij de orgelrestauratie in dat jaar en meerdere

ontdekkingen bij archievenonderzoek in de laatste twee decennia o.a. door Erik Gelevert van de

Heemkundekring ‘Loon op ’t Sandt’, was het alleszins de moeite waard om de historie van dit orgel aan

te vullen en zover mogelijk te completeren.

De geschiedenis van het orgel van Loon op Zand gaat terug tot het midden van de XVIIde eeuw. Dat

weten we aan de hand van het historisch onderzoek van verschillende deskundigen, onder wie drs. J.J.

van der Harst, die adviseur was bij de restauratie van het Loonse orgel in 1985.

Hij ontdekte in een handschrift uit ca. 1850, het handschrift Broekhuyzen, dat op een betrouwbare

wijze een aantal Nederlandse orgels beschrijft, de mededeling:

“In de Kerk der Roomsch Catholyke Gemeente te Loon op Zand” werd in 1835 het orgel uit de Waalse

kerk van Den Bosch geplaatst.2

Deze vondst was de sleutel tot de ontdekking van een turbulente geschiedenis, waarvan in het huidige

orgel nog sporen te vinden zijn.

In het vervolg gaan wij in op een aantal ingrepen die in de afgelopen 300 jaar hebben plaatsgevonden

en die het orgel gemaakt hebben tot wat het nu is. Het is jammer dat niet meer van het

oorspronkelijke instrument bewaard gebleven is.

Wat er nog wel van over is moge in de toekomst gekoesterd blijven. Begrip voor het historisch karakter

van het Loonse orgel is ook het doel van deze geschiedschrijving.

Mei 2005 Jan van Hoof

4

1. DE BOUW VAN HET ORGEL

Hoe lang stond het orgel vóór 1835 in Den Bosch en waar kwam het vandaan? Bij verder onderzoek wist

v.d. Harst te achterhalen, dat het orgel in 1661 gebouwd werd door Stephanus Cosijns (of Couzijns). De

achttiende-eeuwse Bossche historicus van Heurn sr. noemt in dit verband het jaartal 1659.

Bij de restauratie van 1985 zijn 27 zeer oude pijpen ontdekt die aan Cosijns toegeschreven moeten

worden, waardoor het bewijs van de oude oorsprong van h